suszeptibilitate gene berrien bilaketa gaixotasun ...€¦ · “suszeptibilitate gene berrien...

Suszeptibilitate gene berrien bilaketa gaixotasun autoimmunetan: 1 motako diabetesa eta eritasun zeliakoa

Jakintza-arloa: Pediatria

Egilea: IZORTZE SANTIN GOMEZ Urtea: 2009 Zuzendariak: LUIS ANTONIO CASTAÑO GONZALEZ, JOSE RAMON BILBAO CATALA Unibertsitatea: UPV-EHU ISBN: 978-84-8438-309-3

Hitzaurrea Izortze Santin Gomez Dk.-k 2009.eko Apirilaren 21an defendatu zuen “Suszeptibilitate Gene Berrien Bilaketa Gaixotasun Autoimmuneetan: 1 Motako Diabetesa eta Eritasun Zeliakoa” izenburua duen doktore-tesia. Tesi horren argitalpenean bukatu duen proiektuaren lehenengo pausuak Gurutzetako Ospitaleko Ikerkuntza-Unitatean eman ziren urte batzuk lehenago, konkretuki 2004.eko uztailean, Biologiako ikasketak bukatu eta hilabete bat beranduago. Ikerkuntza eta genetika gustokoa izanik, Santin Dk.-k tesia genetikan egitea erabaki zuen eta Gurutzetako Ospitaleko Ikerkuntza-Unitatean lan egiten zuten Castaño Dk. eta Bilbao Dk.-k horretarako aukera eman zioten. Bertan lan-ildo nagusia diabetesaren genetika izan arren, urte batzuk lehenago Bilbao Dk.-k eritasun zeliakoaren genetikaren inguruko ikerkuntza-lerroa ireki zuen; hori dela eta, Santin Dk.-ren tesiaren helburu nagusia bi gaixotasun horietan parte hartzen zuten gene berrien bilaketa izan zen. Gene berri horien bilaketa-estrategia bi atal nagusitan banatu zen: alde batetik, gene-izangaien analisia eta bestetik, MHC (Major Histocompatibility Complex, Histokonpatibilitatearen Konplexu Nagusia) eremuaren azterketa. Ikerkuntza-proiektuan zehar emaitza negatiboak zein positiboak lortu baziren ere, emaitzen aldetik oso emankorra izan zen, bertatik sei artikulu argitaratu zirelarik. Proiektuaren hasierako diseinu esperimentala nahiko sinplea izan zen, baina denborarekin bere konplexutasun metodologikoa emendatzen joan zen, eta honekin lanaren kalitatea ere. Denboran zeharreko hobekuntza hau argitalpenen kalitatean eta hauek argitaraturiko aldizkarien garrantzian islatzen da. Gaur egun, gaixotasun autoinmuneen ikerkuntza-arloan, tesi honetan jorratutako gaiek garrantzia handia izaten jarraitzen dute. Alde batetik, analizatutako geneak edo eremu genomikoak (TLR, KIR eta HLA) beste gaixotasun autoinmune askotan ikertzen ari direlako, eta bestetik, tesian erabilitako zenbait teknika (dentsitate altuko SNP-en genotipadoa, besteak beste) gene berrien bilaketarako puntako metodologia bihurtu direlako. Bestalde, tesi honetan lortutako zenbait ondoriok beste populazio batzuetan ikerketa honetako emaitzak erreplikatzeko ateak zabaldu dituzte. Azkenik, aipatzekoa da behin tesia bukatuta, Santin Dk.-k atzerrian postdoktoral bat egitea erabaki zuela. Gaur egun, Bruselako Unibertsitate Askeko (ULB, Université Libre de Bruxelles) Medikuntza Esperimentaleko Laborategian lan egiten ari da, 1 motako diabetesaren testuinguruan, pankreako zelulen apoptosia nola ematen den aztertzen. Bere prestakuntza predoktoralean gaixotasun autoinmuneen genetikan trebatu bazen, prestakuntza postdoktoralean zehar, modelo zelularrez baliatuz, 1 motako diabetesaren patogenian parte hartzen duten prozesu apoptotikoak aztertzen dihardu.

Suszeptibilitate Gene Berrien Bilaketa

Gaixotasun Autoimmuneetan:

1 Motako Diabetesa eta Eritasun Zeliakoa

IZORTZE SANTIN GOMEZ

Leioa, 2009

4

Tesi hau ondoko funtsek finantziatu dute: Euskal Herriko Unibertsitateko beka

predoktorala (PIFB01/2004/014), Instituto de Salud Carlos III-ko PI-05/2291 eta

PI-07/0796 ikerkuntza-proiektuak, eta CIBER de Diabetes y Enfermedades

Metabolicas (CIBERDEM).

Ohe hutsei, amaren malkoei,

lapurtzen diguten denbora iheskorrari,

burdin hotsei, aitaren beldurrei,

sufritzen dugunoi...

Lagun minei, bakardadeari,

bizigabe utzitako une bakoitzari,

izan zirenei, gaur garenari,

izango direnei...

Bidean galdu ditugun lagun guztiei,

gugatik dena eman dutenei,

askatasun haizeari…

Euskal Herriari.

Esker onak

ESKER ONAK

Y aquí va la parte que más trabajo me ha costado escribir por las siguientes tres

razones: 1º-porque será la parte más leída; 2º-porque me ha costado horas decidir si

nombro o no a personas que de algún modo han contribuido negativamente a mi

estado de ánimo durante el desarrollo de esta tesis (finalmente he decidido que no); y

3º-porque seguro que me olvidaré de alguien y lo lamentaré eternamente.

En primer lugar, me gustaría agradecerle al Dr. Luis Castaño por haberme dado la

oportunidad de trabajar en el mundo de la investigación y ofrecerme la posibilidad de

realizar esta tesis doctoral.

Bigarrenik, Jose Ramón Bilbao Doktoreari (Buliri), lau urte hauetan zehar nire

ikerkuntza-lana zuzentzeagatik. Mila esker eman didazun askatasunarengatik eta

nigan jarritako konfiantzagatik.

También me gustaría agradecer a mis compañeros/as de la Unidad de Investigación

por su compañía y por los momentos surrealistas que hemos vivido en el laboratorio

(incluyendo las reuniones de los miércoles).

Me gustaría dar las gracias a los médicos que han colaborado en este proyecto.

También quisiera agradecer tanto a los enfermos, como a sus familiares su

generosidad al participar desinteresadamente en proyectos de investigación.

A mis compañeras y amigas del laboratorio, Ainara, Bego, Itzi y de manera muy

especial Maite, por vuestra ayuda y apoyo tanto en lo laboral como en lo personal, y

sobre todo, por el cafecillo de la mañana, el momento más divertido del día.

Nere koadrilako lagunei, Ainara, Ainhoa, Bir, Laura eta Raúl, zuen adiskidetasunagatik

eta pasa ditugun momentu onengatik. Gora komando Bilbi!

Quiero dar las gracias a mi aita y mi amatxu por ayudarme y apoyarme durante todos

estos años. Dándome toda la libertad del mundo, me habéis enseñado a ser una

persona responsable y comprometida, no solo en el trabajo, sino en la vida. Gracias

por enseñarme a oir, ver y callar, y cuando la situación lo requiere tambien a gritar.

Eskerrak eman nahi dizkiot nere ahizpa Iratiri, beti nire ondoan egoteagatik eta nitaz

arduratzeagatik.

Bestalde, Liherren familiari ere eskerrak eman nahi dizkiot beraien laguntzagatik eta

bere familiaren parte egin nautelako, mila esker Marieli, Xabier eta Ibai.

Eta azkenik, nire bizitzan dagoen pertsona oso garrantzitsu bati, Liherri. Mila esker nire

ondoan egoteagatik momentu on zein txarretan, eta emandako animo eta aholku

guztiengatik.

Aurkibidea

AURKIBIDEA

LABURDURAK 1

ARTIKULU ORIGINALEN ZERRENDA 5

PROIEKTUAREN JUSTIFIKAZIOA ETA EREMUA 7

1. SARRERA 11

1.1. Autotolerantzia eta autoimmunitatea 13

1.2. Diabetes mellitus, 1 motakoa 15

1.2.1. Ezaugarri klinikoak, diagnosia eta tratamendua 15

1.2.2. Epidemiologia 16

1.2.3. T1D-ren historia naturala eta patogenia 17

1.2.4. Lehenengo motako diabetesaren genetika 21

1.2.4.1. IDDM1 lokusa: HLA geneak eta T1D 22

1.2.4.2. IDDM2: Intsulina genea (INS) 25

1.2.4.3. PTPN22: Tirosina fosfatasa linfoideoa 26

1.2.4.4. IDDM12: CTLA4 genea 27

1.2.4.5. Beste gene-izangaiak 28

1.3. Eritasun zeliakoa 30

1.3.1. Ezaugarri klinikoak, diagnosia eta tratamendua 30

1.3.2. Epidemiologia 31

1.3.3. Mekanismo patogenikoak eritasun zeliakoan 31

1.3.3.1. Glutena eta bere papera eritasun zeliakoan 32

1.3.3.2. Erantzun immune adaptatiboa eritasun zeliakoan 34

1.3.3.3. Erantzun immune innatoa eritasun zeliakoan 35

1.3.4. Eritasun zeliakoaren genetika 37

1.3.4.1. CELIAC1 lokusa: HLA geneak eta eritasun zeliakoa 38

Aurkibidea

10

1.3.4.2. CELIAC2 lokusa 39



1.3.4.5. Beste gene-izangaiak 41

1.4. Erantzun immune innatoaren geneak: TLR eta KIR 41

1.4.1. Toll-like hartzaileak (TLR) 42

1.4.1.1. Orokortasunak: Estruktura eta funtzioak 42

1.4.1.2. TLR-ak eta beraien ligandoak 43

1.4.1.3. TLR-en seinaleztapen-bidezidorrak 46

1.4.1.4. TLR-ak eta autoimmunitatea 47

1.4.2. Killer cell immunoglobulin-like hartzaileak (KIR) 48

1.4.2.1. Orokortasunak: Estruktura, funtzioak eta aldakortasuna 48

1.4.2.2. KIR-ak eta beren ligandoak 50

1.4.2.3. KIR-en seinaleztapen-bidezidorrak 51

1.4.2.4. KIR eta autoimmunitatea 52

1.5. Histokonpatibilitate Konplexu Nagusia (MHC) 54

1.5.1. Orokortasunak: Estruktura, aldakortasuna eta LD 54

1.5.2. MHC eta autoimmunitatea 56

2. IKERKETAREN HELBURUAK 59

3. EMAITZAK ETA DISKUSIOA 63

3.1. I. Ikerketa: No association of TLR2 and TLR4 polymorphims with type

1 diabetes in Basque population. 65

3.2. II. Ikerketa: Toll-like receptor 4 (TLR4) gene polymorphisms in celiac

disease 77

Aurkibidea

3.3. III. Ikerketa: Killer cell immunoglobulin-like receptor (KIR) genes in

the Basque population. Association study of KIR gene contents with type

1 diabetes mellitus. 85

3.4. IV. Ikerketa: Association of KIR2DL5B gene with celiac disease

supports the susceptibility locus on 19q13.4. 99

3.5. V. Ikerketa: Exploring the diabetogenicity of the HLA-B18-DR3 CEH:

independent association with T1D genetic risk close to HLA-DOA. 111

3.6. VI. Ikerketa: Additional celiac disease susceptibility variants in the

HLA-B8-DR3-DQ2 CEH: novel independent associations around HLA-G

and TRIM27 loci. 123

4. KONKLUSIOAK 137

5. BIBLIOGRAFIA 141

Laburdurak

1

LABURDURAK

APC Zelula antigeno aurkezleak

Asp Asparragina

BB BioBreeding

BBDR BioBreeding diabetesarekiko erresistentea

BCR B zelulen hartzailea

Bp Base pare

CD Eritasun zeliakoa

CDn Klusterren determinatzailea (non n = zenbakia)

cDNA DNA osagarria

CEH Kontserbatutako haplotipo zabalduak

CLEC16A C-motako lektina eremuaren 16 familiaren A genea

CSK C-muturreko Srk tirosina kinasa

CTLA4 T linfozito zitotoxikoei asoziatutako antigeno 4

CYP27B1 Zitokromo p-450-subfamiliaren 27-poplipeptido 1

DNA Azido desoxirribonukleikoa

dsDNA Harizpi bikoitzeko DNA

EAE Enzefalomielitis autoimmune esperimentala

EMA Endomisio autoantigorputzak

ESE Moztitsasketaren indartzaile exonikoa

GAD Azido glutamikoaren deskarboxilasa

GWA Genoma osoaren asoziazio-ikerketa

HIES Harturiko immuno-eskasiaren sindromea

HLA Giza antigeno leukozitarioa

HMW Pisu molekular altua

IA-2 Intsulinomari asoziaturiko tirosina fosfatasa

IAA Intsulinaren kontrako autoantigorputzak

IBS Hesteetako gaitz inflamatorioa

ICA Irlen kontrako antigorputzak

Laburdurak

2

IDDM Diabetes mellitus intsulinodependentea

IEL Linfozito intrepitalialak

IFIH1 Interferonak induzitutako helikasa 1 genea

IFN Interferoia

Ig Immunoglobulina

IL Interleukina (adibidez, IL-2, IL-4, IL-12, etab)

IL12RB1 Interleukina 12-ren beta 1 hartzailea

IL2RA Interleukina 2-ren hartzailearen alfa genea

INS Intsulinaren genea

IRAK Interleukina 1-ren hartzaileari asoziatutako kinasa

ITAM Immunohartzaileen tirosina-motibo aktibatzaileak

ITIM Immunohartzaileen tirosina-motibo inhibitzaileak

Kb Kilobasea

KIR Killer cell Immunoglobulin-like hartzaileak

LD Lotura-desoreka

LMW Pisu molekular baxua

LPS Lipopolisakaridoa

LRR Leuzinetan aberatsak diren errepikak

LYP Tirosina fosfatasa linfoidea

Mb Megabasea

MHC Histokonpatibilitatearen Konplexu Nagusia

mRNA RNA mezularia

MS Esklerosi anizkoitza

MYO9B Miosinaren IXB-ren genea

NK Natural killer zelulak

NKT Natural killer T zelulak

NOD Sagu ez gizen diabetikoa

OR Odds ratio

PAMP Patogenoei asoziatutako molekula ereduak

PGN Peptidoglikanoa

Laburdurak

3

PTPN2 Tirosina proteina fosfatasa, ez-hartzaile 2

PTPN22 Tirosina proteina fosfatasa, ez-hartzaile 22

RA Artritis erreumatoidea

RGS1 G proteinaren seinalizazioaren erregulatzaile 1

RNA Azido erribonukleikoa

sHLA HLA-ren foma solugarria

SHP Src-ren homologia-domeinua duen tirosina fosfatasa

SLE Lupus eritematoso sistemikoa

SNP Nukleotido bakarreko polimorfismoa

Srp55 Moztitsasketaren proteina erregulatzaile 55

ssDNA Harizpi bakarreko DNA

T1D Diabetes mellitus, 1 motakoa

TCR T zelulen hartzailea

TFBS Transkripzio-faktorearen lotze-gunea

TH T zelula laguntzailea

TIR Toll/IL-1 hartzailea

TLR Toll-like hartzaileak

TNF Tumor necrosis factor

TOLLIP Toll-interacting proteina

TRAF6 TNF hartzaileari asoziaturiko 6 faktorea

tTG Ehunetako transglutaminasa

UC Ultzeradun kolitisa

VDJ Variable diversity joining errekonbinazioa

VDR D bitaminaren hartzailea

VNTR Errepika taldekatuen kopuru aldakorra

xMHC Zabaldutako Histokonpatibilitate Eremu Nagusia

Artikulu originalen zerrenda

5

ARTIKULU ORIGINALEN ZERRENDA

Tesi-proiektu hau hurrengo argitalpenetan (I-VI zenbaki erromatarrez

izendatutak) oinarrituta dago, ikerketa bakoitzak (I-VI) “Ikerketaren helburuak”

atalean definitutako helburu zehatzei erantzuteko burutu delarik.

I) Santin I., Bilbao JR., Pérez de Nanclares G., Calvo B., and Castaño L. No

association of TLR2 and TLR4 polymorphims with type 1 diabetes in Basque

population. The New York Academy of Sciences, 1079: 268-272, 2006.

II) Santin I., Castellanos-Rubio A., Hualde I., Castaño L., Vitoria JC., and Bilbao

JR. Toll-like receptor 4 (TLR4) gene polymorphisms in celiac disease. Tissue

Antigens, 70(6): 495-83, 2007.

III) Santin I., Pérez de Nanclares G., Calvo B., Gaafar B., Castaño L., GEPV-N,

and Bilbao JR. Killer cell immunoglobulin-like receptor (KIR) genes in the

Basque population. Association study of KIR gene contents with type 1 diabetes

mellitus. Human Immunology, 67: 118-124, 2006.

IV) Santin I., Castellanos-Rubio A., Pérez de Nanclares G., Vitoria JC., Castaño

L., and Bilbao JR. Association of KIR2DL5B gene with celiac disease supports

the susceptibility locus on 19q13.4. Genes and immunity, 8(2):171-6, 2007.

V) Santin I., Castellanos-Rubio A., Aransay AM., Gutierrez G., Gaztambide S.,

Rica I. , Vicario JL., Noble J., Castaño L., and Bilbao JR. Exploring the

diabetogenicity of the HLA-B18-DR3 CEH: independent association with T1D

genetic risk close to HLA-DOA. (Genes and Immunity-ra bidalita)

VI) Santin I., Castellanos-Rubio A., Aransay A., Vicario JL., Gutierrez G.,

Irastorza I., Alvarez J., Castaño L., Vitoria JC. and Bilbao JR Additional celiac

disease susceptibility variants in the HLA-B8-DR3-DQ2 CEH: novel

independent associations around HLA-G and TRIM27 loci. (Human

Immunology-ra bidalita)

Proiektuaren justifikazioa eta eremua

7

PROIEKTUAREN JUSTIFIKAZIOA ETA EREMUA

Diabetes mellitus, 1 motakoa (T1D; type 1 diabetes mellitus) eta eritasun

zeliakoa (CD; celiac disease) prebalentzia altuko gaixotasun autoimmune dira.

Gaixotasun horien desagerpenerako prebentzioa garrantzitsua dela uste da eta

horretarako diagnosi goiztiar eta predikziorako mekanismo eraginkorrak garatu

behar dira. Denboraren eskalan, sintoma klinikoen agerpena (intsulinaren

eskasia T1D-an eta enteropatia CD-an) gaixotasunaren progresioko azken

urratsak bide dira. Gaixotasunaren fase aktiboaren aurretik markatzaile

immunologikoak ageri dira zirkulazioan, besteak beste, intsulina eta GAD-ren

(azido glutamikoaren deskarboxilasa) kontrako autoantigorputzak T1D-an, eta

tTG-ren (ehunetako transglutaminasa) kontrakoak CD-an, aurrekari genetikoa

duten pertsonen artean abiarazi eta sistema immuneak eragindakoa den

ehunen suntzipen aktiboaren isla izanik. Beraz, gaixotasunarekiko

suszeptibilitatean zerekusia duten geneak identifikatzea ezinbestekoa da, bai

atzean dauden mekanismo patogenikoak ulertzeko, bai arriskuan dauden

pertsonak bereizteko markatzaile genetikoak definitzeko ere; azken honek

diagnosi prediktiboa burutzea posible egingo luke erantzun autoimmunea hasi

baino lehen, immunoprebentzioko entsegu klinikoetarako hautagaien

aukeraketa hobetuko delarik.

Proiektu honek markatzaile genetiko horien bilaketa du xedea, gaixotasun

autoimmune konplexu bien genetika ulertzeko. Sarreran aipatuko den moduan,

nolabaiteko gainezarpena dago gaixotasun bien artean eta zenbait

determinatzaile genetiko komunen aldeko ebidentzia ere badago. T1D eta CD-

rekiko asoziazio genetikoaren bilaketan hiru lokus izangai aztertu dira: Toll-like

hartzaileen (TLR) geneak, Killer cell Immunoglobulin-like hartzaileen (KIR)

geneak, eta Histokonpatibilitatearen Konplexu Nagusiaren (MHC) eremua.

Orokorrean ingurumen-faktoreek autoimmunitatearen hasieran zerikusia dutela

uste da eta horien artean, zenbait ikerkelanek abiarazle infekziosoen parte

hartzea aipatu dute. Norberaren molekulen eta ehunen kontrako erantzun

immune okerra abiarazteko patogeno mikrobiarrek zabaltzen duten bidea

galdera garrantzitsu bilakatu da autoimmunitatearen ikerketetan, azken aldian


8

arazo hori argitzeko lan eskerga burutu delarik. Patogenoen ezagupenaren

lehen lerroan dauden hartzaileen azterketa burutu dute hainbat taldek, halan

hola Toll-like hartzaileen (TLR) familia. Adibidez, TLR eta agente infekziosoen

zenbait osagarri molekularren arteko loturaren ondorioz gertatzen den erantzun

immune innatoaren aktibazioak, gaixotasun autoimmuneekiko izangai bihurtu

ditu gene horiek. TLR geneen zenbait polimorfismo arruntek hartzaileen

ezagutze-ahalmenean aldaketak eragin ditzake, bai eta norberaren molekula

edota ehunen aurkako erantzun immunea abiarazi ere.

Bestaldetik, norberaren molekulak ezagutzen dituzten hartzaileak ere, HLA

(Giza antigeno leukozitarioa) klase I antigenoak kasu, autoimmunitatearen

garapenean implikaturik egon daitezke. Adibidez, KIR hartzaileak norberaren

molekulen ezagutze-prozesuan eta erantzun immune innatoaren zenbait

eragileren (Natural killer zelulak edo Tγδ linfozitoak) modulazioan

espezializaturik daude. HLA klase I molekulekiko (HLA-C, HLA-G…)

elkarrekintzaren ondorioz, KIR hartzaileek eragile horien ahalmen zitolitikoa

erregulatzen dute, beraien aktibazioa estimulatu edo inhibiturik. KIR lokuseko

bariazio genetikoak (bai KIR geneen agerpena eta aldakortasun alelikoa)

hartzaile horien espezifizitatea alda dezake eta norberaren kontrako erantzun

espezifikoa eragin, sistema immunearen adar adaptatiboa abiarazita itu ehunen

suntsipena eraginik.

Azkenik, T1D eta CD-ren determinatzaile genetiko nagusiekin (HLA-

DRB1*03/DQB1*02 eta HLA-DRB1*04/DQB1*08) batera, MHC eremuan

bestelako suszeptibilitate lokusak daudela uste da. Orain arte identifikaturiko

aldaerek genetikaren ekarpenaren %40 azal dezakete, baina populazio

orokorrean ere ageri dira (kaukasikoen %50). Arriskua dakarren HLA-DRB1*03

aleloa bi kontserbatutako haplotipo hedatuetan (CEH) ageri da: B18-DR3 eta

B8-DR3. Bi CEH horien banaketa alboratuta dago T1D eta CD gaixoen artean,

B18-DR3 CEH-a diabetogenikoago delarik. Horren arabera, bestelako T1D

arriskuko aldaera dago haplotipo horretan, CD-rekin asoziaturiko aleloa B8-DR3

kromosometan dagoen bitartean. Predisposizioko aldaera horien identifikazioak

HLA haplotipoek eragindako arriskua modu zehatzagoan definitzea ekarriko


9

luke, bai eta MHC-ren markatzaile ezberdinetan oinarritutako T1D eta CD-

rekiko arrisku genetikoaren predikzio hobea ere.

Hiru lokus izangai hauen azterketa (TLR, KIR eta MHC) gaixotasun

autoimmune bi horien konplexutasun genetikoa ulertzeko baliagarri izango da,

eta beren etiologiari buruzko egungo ezagupenerako zein predikziorako

informazio gehigarria ekar diezaguke.

11

1. SARRERA

Sarrera

13

1. SARRERA

1.1. Autotolerantzia eta autoimmunitatea

Sistema immunearen helburu nagusia patogenoen kontrako babesa ematea da,

baina batzuetan, ostalaria erasotzeko gai diren linfozitoak ere sor daitezke.

Norberaren kontrako erasoak ekiditeko, sistema immuneak egitura propioekiko

tolerantzia izeneko prozesua garatu du, edozein akatsek autoimmunitatea

eragin dezakeelarik 1. Tolerantziaren ezarpena bi mailatan gertatzen da:

tolerantzia zentrala eta periferikoa. Lehena aro fetalean garatzen da, batez ere

ehun linfoide nagusietako (timoa eta hezur-muina) linfopoiesian zehar gertatzen

delarik. Bertan, molekula propioak aurkezten zaizkie linfozitoei eta elkarrekintza

ahulek (estimulatzaileak) sistema immunerako egokiak diren linfozitoak

aukeratzen dituzten bitartean (hautespen positiboa), elkarrekintza sendoak

letalak izaten dira, linfozito autorreaktiboak apoptosiaren bidez baztertzen

direlarik (hautespen negatiboa) 2. Tolerantzia zentralaren indukziorako,

beharrezkoa da autoantigenoa organu linfoide nagusietan egotea, baina ez da

kasu guztietan horrela gertatzen, eta zenbait linfozito autorreaktibok periferiara

ihes egiten dute; bertan tolerantzia periferikoak hartzen du parte. Jaio ostean

garatzen da, autoantigenoen aurkako linfozitoen aktibazioa sahiesteko lau

mekanismo zelular barnebiltzen dituelarik 2. Alde batetik, molekula propioak

ezagutzeko hartzaileak dituzten zelulen apoptosia eragin daiteke (ezabaketa).

Beste aldetik, hartzailea bera eraldatu daiteke VDJ eremuen (Variable Diversity

Joining) errekonbinazio edo hipermutazio somatikoen bidez. Gainera, aldaketa

biokimikoek edo gene-adierazpenaren modulazioek linfozito horien aktibazio-

gaitasuna ere gutxitu dezakete. Azkenik, beste mekanismo batzuek norberaren

molekulak ezagutzen dituzten hartzaileen ezagutze-gaitasuna mugatu

dezakete, “ezjakintasun immunologiko” izeneko prozesuaren bidez 3.

Linfozitoen hautespena oso prozesu zorrotza izan arren, tolerantzia gainditu eta

autoimmunitatea ager daiteke zenbait alditan. Autoimmunitatearen agerpenean

inplikatuta dauden mekanismoak guztiz ezagunak ez badira ere, dirudienez,

zenbait aldaera genetiko, ingurumen-faktore (infekzioak, adibidez), eta gertaera

estokastikoren konbinazioaren emaitza izan daitekeela uste da 4. Gaitz

autoimmuneak familia bereko kideetan agertzen dira, taldekatze familiar horrek

Sarrera

14

faktore genetikoen eragina erakusten duelarik. Ildo horretan, gaitz

autoimmuneei dagokienez, biki monozigotikoen arteko konkordantzia,

dizigotikoena baino handiagoa dela ikusi da, bai eta gaixotasuna duen pertsona

baten senideek populazio orokorreko pertsonek baino arrisku handiago dutela

gaixotasun bera garatzeko 4. Eragin genetikoa altua da beraz, baina ez

erabatekoa, biki monozigotikoen arteko konkordantzia ez bait doa %50-60-tik

gora 5. Guzti horrek, ingurumen-faktoreen zerikusia azpimarratzen du eta

zenbait ikerlanek infekzio, toxina, droga, estres eta faktore klimatikoekin lotu

dute autoimmunitatea 6, denen artean infekzioek eragin garrantzitsuena bide

dutelarik. Beren inplikazio indartsua errez uler daiteke, tolerantzia periferikoa

erraz hautsi dezaketelako, barrera baskular eta zelularren apurketaren

ondorioz, molekula propioak eta sistema immunea aurrez aurre jar baitaitezke.

Horretaz gain, antigeno mikrobiarren edo elikagaien osagaien eta molekula

propioen arteko antzekotasunak, erantzun immunologiko gurutzatua eragin

dezake, “mimetismo (antigeniko) molekularra” izeneko prozesua, hain zuzen

ere 2. Orokorrean, gaitz autoimmune guztiak suszeptibilitate-geneen eta

ingurumen-faktoreen arteko elkarrekintzen ondorioz garatzen badira ere,

heterogenotasun handia dago haien artean, gaixotasun bakoitzean abiarazle,

suszeptibilitate-gene eta aldarazle desberdinek eragin baitezakete 1.

Gaixotasun autoimmuneak, sistemiko eta organo-espezifikotan sailkatu ohi dira.

Lupus eritematoso sistemikoa edo SLE (systemic lupus erythematosus)

gaixotasun sistemikoen adibide tipikoa da, sistema immuneak ehun anitzak

erasotzen baititu, azala, sistema muskulu-eskeletikoa, giltzurrunak eta beste

edozein organo 7. SLE ez bezala, T1D eta esklerosi anizkoitza edo MS (multiple

sclerosis) gaixotasun autoimmune organo-espezifikoak dira. Gaixotasun bi

horietan, hurrenez hurren pankrean edo nerbio-sistema zentralean adierazten

diren autoantigenoak dira linfozitoen jomuga, ehun horien suntsipena eragiten

dituztelarik 8,9.

Gaixotasun autoimmuneak arraroak direla uste den arren, hilkortasun eta

erikortasunean duten eragina garrantzitsua da 10, beraien etiologia eta

fisiopatologia argitzeko ikerketak ezinbestekoa direlarik, prebentzio eta

tratamendurako estrategia eraginkorrak garatzeko.

Sarrera

15

Ikerlan honetan, zenbait familiatan gainezarrita dauden eta determinatzaile

genetiko komunak dituzten bi gaixotasun autoimmune organo-espezifikoen

genetika aztertu dut, diabetes mellitus 1 eta eritasun zeliakoa, alegia.

1.2. Diabetes mellitus, 1 motakoa

1.2.1. Ezaugarri klinikoak, diagnosia eta tratamendua

Intsulinaren menpeko diabetes mellitus (MIM-222100) edo 1 motako diabetesa

(T1D), gaixotasun autoimmune kronikoa da, erantzun immune aberranteak

pankreako zelulak suntsitzen dituelarik 11. Suszeptibilitate genetikoaren eta

ingurumen-faktoreen arteko elkarrekintzak, gaixotasunaren oinarrizko

elementuak dira eta gainera, garrantzitsuak izan litezke gaixotasunaren

predikzioan eta prebentzioan 12. zelulen kontrako eraso autoimmunearen

aktibazioaren ostean, aldi preklinikoa hasten da, fase horretan zelularen

antigenoen kontrako autoantigorputzak antzeman daitezkeelarik; besteak beste

intsulina, azido glutamikoaren deskarboxilasa-65 (GAD65) eta intsulinomari

asoziaturiko tirosina fosfatasaren (IA-2) kontrakoak 13. Autoantigorputzez gain,

aktibatutako linfozito autorreaktiboak ere sortzen dira, pankrea infiltratu eta

intsulina ekoizle diren zelulak selektiboki suntsitzen dituztelarik 14. Lehenengo

sintomak agertu orduko, zelulen ia %80 suntsitu direla uste da, gaixoa

bizirauteko, intsulina-injekzioen menpekotasun osoan utzirik. Orohar T1D duten

gaixoek epe luzeko konplikazioak izaten dituzte, giltzurrunetako ezintasuna,

itsutasuna eta kalte neurologiko zein kardiobaskularrak, besteak beste.

Gaixotasunaren diagnosia hipergluzemiarekin batera agertzen den intsulinaren

gabezia erlatiboan oinarritzen da (ketosiarekin batera edo, fase goiztiarretan,

gabe), hipergluzemia eragiten duten sendagai gabezian edo bestelako egoerez

aparte 15. Entsegu antigeno-espezifikoak erabilita (IAA, GADA, IA2A) irlen

kontrako autoantigorputzen azterketa burutu daiteke, T1D autoimmunearen

diagnosirako erabilgarri suerta daitekeelarik 16. Gainera T1D duten gaixoek,

Sarrera

16

bestelako gaitz autoimmuneak gara dezaketela eduki behar da kontutan,

Graves gaitza edo CD, adibidez.

Glukosa dietatik murrizteko aldaketekin batera, garatutako herrialdeetako

gaixoen tratamendua giza-intsulina errekonbinantean oinarritzen da 17. Bai

pankrearen 18, bai irlen transplanteak 19 gaixotasuna senda dezakete. Hala ere,

bi prozesu horiek mugatuta daude, errefusa eta eraso autoimmune errepikariak

ekiditzeko, betirako immunosupresioa beharrezkoa baita. Gaur egun,

immunoprebentzioan oinarritutako hainbat ensegu kliniko jarri da martxan,

baina arrakasta handirik gabe 20. Immunoprebentzio-entseguak gaixotasunaren

bi une desberdinetan saiatu dira: sintoma klinikoak agertu aurretik, baina irlen

kontrako autoantigorputzen agerpena eta gero (bigarren mailako prebentzioa),

eta diagnosi klinikoa egin bezain pronto (interbentzioa). Prebentzioa

interbentzioa baino hobea bada ere, gaixotasuna garatzeko benetako arriskua

dutenen identifikazioa erronka handia da eta gainera egun erabiltzen diren

sendagaien segurtasuna eztabaidan dago. Guzti hori dela eta berebiziko

garrantzia hartu du diagnostikatu berrientzako terapien bilaketak. Diabetesa

sahiesteko metodo immunoterapeutikoak antigeno-espezifikoak (TRIALNET-en,

adibidez) eta antigeno ez-espezifikoak (TRIGR-en) izan daitezke. Lehenengoa,

oso interes handikoa da T1D-ren prebentzio eta tratamendurako,

immunosupresio sistemiko orokorra sahiesten denez, epe laburreko zein luzeko

ondorio nagusiak ekiditen baitira 20.

1.2.2. Epidemiologia

Orokorrean, T1D-ren prebalentzia %0,3-0,4 ingurukoa dela estima daiteke,

populazio desberdinetan oso aldakorra bada ere 21. Adinaren araberako urteko

intzidentzia ere oso aldakorra da: Txinan 0-1/100.000 den bitartean, Finlandian

40/100.000 baino altuagoa da 22,23. Europan zehar, polotik ekuatorerako

(iparralde-hegoalde) intzidentzia-gradientea deskribatu da 21, lehen uste zen

baino ahulagoa bada ere 24. Intzidentzia-tasa altua duten populazioek jatorri

Europarra badute ere, Kuwait eta Puerto Ricon ere intzidentzia-tasak altuak

dira. Intzidentzia-tasarik altuena duten Finlandia eta Sardiniaren artean, 3.000

Sarrera

17

km daude. Estonian, Finlandiaren ondoan egonda ere, bere mugakidearen

intzidentziaren laurdena dago 23.

Talde etnikoen artean dagoen arrisku-maila desberdina, gene zein ingurumen-

faktore desberdinek azal dezakete. Ingurumeneko eragile potentzialak

aztertzeko helburuarekin, irlen kontrako autoantigorputzak edo diabetesa garatu

dituzten umeetan zenbait ikerketa prospektibo egin da. Horietako bi ikerketek,

DAISY EEBB-etan 25,26 eta BABYDIAB Alemanian 27, ez dute hala ere, behi-

esnearekiko esposizioaren, edoskitzearen, enterobirusek eragindako infekzioen

edo txerto-egutegien eta gaixotasunaren arteko erlaziorik aurkitu. Ikerketa

horien emaitzak ez datoz bat Finlandian egindako zenbait azterketen

emaitzekin 28-30. Argi geratu dena zera da: zerikusia izan dezaketen ingurumen-

faktoreak ubikuoak dira eta beraz, beren efektua argitzeko, beharrezkoak

izango dira eskala handiko ikerketa prospektibo eta interbentzio-entseguak.

Bestalde, EURODIAB ikerketak 22, Europako herrialde desberdinetako

berrogeita lau zentruren datuak barnebiltzen dituenak, T1D-ren intzidentziaren

gorakada argia erakutsi du, azkenengo urteetan igoera %6,3, %3,1 eta %2,4

izan delarik, 0-4 urte, 5-9 urte eta 10-14 urtetako ume-taldeetan, hurrenez

hurren.

1.2.3. T1D-ren historia naturala eta patogenia

Ikerketa epidemiologikoek gaixotasunaren historia naturala irudikatzea

ahalbidetu dute. Pankreako zelulen suntsipenaren izaera kronikoa izaten da,

haurtzaroan hasten delarik. T1D-ren diagnosi klinikoa egiten denerako,

zelulen %80 suntsituta egoten da eta inflamazio kronikoarekin batera, irletako

zelula mononuklearren inflitrazioa (insulitisa) egoten da, CD8+ T zelula

zitotoxikoen infiltrazioa barne. Pertsona diabetikoa bilakatu eta luzaro, zelulen

kontrako autoantigorputzak eta irlen kontrako antigorputzak (ICA; islet cell

autoantibody) detekta daitezke. Behin irlen kontrako autoimmunitatea hasi dela,

irletako zelulen suntsipenaren bilakaera nahiko aldakorra da, zenbait

Sarrera

18

gaixoetan oso azkar aurreratzen da, beste batzuetan aldiz, egoera ez

aurrerakoian mantentzen delarik 31.

1. Figura. Lehenengo motako diabetesaren patogenia eta historiala naturala .

Sagu ez gizen diabetikoa (NOD; non-obese diabetic mouse) eta BioBreeding

(BB) arratoia, T1D-ren antzeko gaixotasuna garatzen duten bi animalia-

eredutan egindako zelulen kontrako autoimmunitatearen ikerketek

gaixotasunaren patogenia ezagutzeko oso baliagarriak izan dira. Pankreako

zelulen suntsipenean parte hartzen duten mekanismo zehatzak guztiz

ezagunak ez diren arren, frogek erakusten dutenaren arabera, badirudi

zelulen autoantigenoak, zelula dendritikoak/makrofagoak, B linfozitoak, eta T

linfozitoak erabateko zerikusia daukatela gaixotasunaren prozesu

patogenikoan 32. Gaixotasunaren lehenengo fasean, zelula antigeno aurkezleek

(APC; antigen presenting cell) (makrofagoak eta zelula dendritikoak) zelulen

autoantigeno espezifikoak aurkezten diete CD4+ T zelula laguntzaileei, MHC

klase II molekulen bitartez. Makrofagoek IL-12-ren jarioaz CD4+ T zelulak

estimulatzen dituzte, azken horiek IFN-γ eta IL-2 jariotzen dutelarik. IFN-γ-k

atsedenean dauden makrofagoak estimulatzen ditu, pankreako zelulentzat

toxikoak diren zitokinak eta substantziak jariotzeko, hauen artean IL-1TNFα,

eta erradikal askeak 33. Autoantigenoen aurkezpena T zelulei APC-tan

adierazten diren HLA molekulen bidez bideratu egiten da. Aspalditik ezaguna

da HLA-DR eta HLA-DQ molekulen paper garrantzitsua T1D-ren patogenian,

Sarrera

19

eta HLA-rekiko transgenikoak diren saguetan beraien eragin zuzena frogatu

da 34,35. B10 sagu ez diabetikoan, DR3 edota DQ8 molekulen adierazpenak

GAD entzimarekiko (zelulen autoantigeno potentziala) tolerantzia

immunearen galera eragiten du. Nahiz eta ikerketa hauek DR eta DQ

molekulen eragina frogatzen duten, ez dute azaltzen gaixotasunarekiko arriskua

emendatzeko mekanismoa.

T1D erantzun immune adaptatibo okerraren ondorioa dela esan ohi da, baina

burutu berri diren zenbait ikerketek zelula innatoetan (DC, NK, NKT eta Tγδ

zelulak) ere aurkitu dituzte anormaltasunak, T1D gaixoen eta gaixotasuna

pairatzeko arriskuan dauden pertsonen artean 36. COX-2 proteinak, zitokina

zelularren jario-profila aldatu dezake, eta T1D gaixoen monozitoetan bere

adierazpenaren aldaketa igarri da 37. Dirudienez, sistema immune innatoaren

beste zelula batzuk, NKT zelulek, diabetes autoimmunean nolabaiteko funtzio

erregulatzailea eduki dezakete. Zelula horien gutxiagotzea, IL-4-ren

ekoizpenaren murrizketarekin batera, T1D-rekin asoziatu egin da, erantzun

immune adaptatiboaren orekan nolabaiteko eragina bide duelarik 38.

Gaixotasun autoimmuneen garapenean, erantzun immune innatoaren

inplikazioa oso lotuta dago ingurumen-faktoreek eduki dezaketen eragin

potentzialarekin, horien kontrako lehenengo erantzun immunea, sistema

immune innatoak abiaraziko baitu. Ildo horretan, mimetismo molekularra

izeneko prozesuaren bitartez, molekula-zati (epitopo) baten kontrako erantzun

immuneak antzekotasuna duen beste molekulen epitopoen kontra ere egin

dezake. Mekanismo horren froga esperimentalak oso mugatuak badira ere,

badirudi mekanismoak parte hartu dezakeela T1D-ren patogenian. Horrela, T

zelulak Coxsackie birusaren PC-2 proteinaren antzekoa den GAD entzimaren

peptido bat ezagutzeko gai direla deskribatu da 39. IA-2 tirosina fosfatasaren

kasuan (pankreako irlen autoimmunitatean beste itu molekula) T zelulen

erantzun maximoa eragiten duen 805-820 aminoazidoak hartzen dituen

epitopoak, VP7 giza errotabirusaren proteina immunogeniko nagusiaren 9

aminoazidoen sekuentziarekin %56-ko berdintasuna eta %100-ko

antzekotasuna du 40.

Sarrera

20

T1D-ren immunopatogenia ulertzeko, gaixoetan erantzun immune innatoaren

aktibazioa nola gertatzen den ezagutzea garrantzitsua da. Zelula innatoen

azaleko hartzaileek karbohidratoak, lipidoak, proteinak eta mikrobioen

infekzioekin erlazionaturiko DNA egiturak ezagutzeko duten gaitasunaren

menpekoak dira. Egokien deskribaturiko zelularen azaleko hartzaile-sistema,

CD14 eta Toll-like hartzaileen (TLR) familiaz osatutako lipopolisakarido edo

LPS-ren (lipopolysaccharide) ezagutze-konplexua da. Berriki deskribatu denez,

glukosa-kontzentrazio altuek TLR2 eta TLR4 geneen adierazpena eragin

dezakete monozitoetan; glukosa-maila altuak duen efektu inflamatorioak, neurri

batean behintzat, hiperglizemiak eragindako TLR-en aktibazioaren ondorioz

sortutako erantzun immunearengatik izan daitekela proposatu delarik 41.

Erantzun immune innatoaren aktibazioan inplikatuta dauden beste hartzaile

batzuk, zelula innato desberdinetan (DC, NK, NKT eta Tγδ zelulak) adierazten

diren Killer cell immunoglobulin-like hartzaileak dira. Zelula horien eta

autoimmunitatearen arteko lotura ez da oraindik guztiz ezaguna, baina zenbait

aurrerapausu eman dira galdera hau erantzuteko helburuarekin. NK zelulen

azalean dagoen KIR errepertorioak autotolerantzian garrantzia handia dauka,

hartzaile horien bitartez, NK zelulek HLA klase I molekulen ausentzia antzeman

eta zitotoxizitatea eragin dezaketelarik. Hala ere, T zelula guztiek ez dute HLA

klase I molekula autologoentzako KIR inhibitzailerik adierazten. Gabezia hori

Tγδ zeluletan nabarmena da, horien KIR adierazpen-profila NK zelulekiko

desberdina izan daitekelarik 42. KIR aktibatzaileek HLA klase II-ren menpeko T

zelulen erantzunak areagotu ditzakete, antigeno-kantitate txiki edo lotze-

afinitate baxuko antigenoekiko sentiberatasuna emendaturik. Proposatu

denaren arabera, zelula horien koestimulazioak erantzun immunea luzaroz

mantentzea dakar 43. Horretaz gain, NK zelula eta T zeluletako KIR

aktibatzaileek HLA klase I molekulekin lotzeak badu eragina erantzun

immunean, IFN eta beste zenbait zitokinen jarioaren bitartez 44. KIR

hartzaileek zenbait T zelulen tolerantzia periferikoaren erregulazioan ere

garrantzia handia izan dezakete. Lehenengo motako diabetesaren patogenian,

KIR aktibatzaileen koestimulazioak eta KIR inhibitzaileen erregulazio-ahalmen

urriak, ß zelulen kontrako T zelula autoerreaktiboen aktibazioa eragin dezake,

pankreako irlen autoantigenoekiko tolerantzia apurtzen delarik.

Sarrera

21

1.2.4. Lehenengo motako diabetesaren genetika

T1D-rekiko suszeptibilitatean, bai genetikak, baita ingurumen-faktoreek ere

eragina dute. Familia barneko gaixotasunaren taldekatzeak heredatzen diren

arrisku-determinatzaileen garrantzia erakusten du, eta horrela diabetesa

garatzeko arriskua, pertsona diabetikoen lehenengo mailako senideen artean

%5-6 den bitartean, populazio orokorrean %0,4 da 45. Gainera,

gaixotasunarekiko komunztadura-tasa biki monozigotikoen artean (%30-40) biki

dizigotikoen artean (%6) baino altuagoa da 46. Nahiz eta datu horrek

gaixotasunarekiko arriskuan genetikaren kontribuzioa handia dela erakusten

duen, biki berdintsuen arteko komunztadura-tasa erlatiboki txikia da, beraz

suszeptibilitate-geneek penetrantzia baxua dute eta T1D garatzeko arrisku

genetikoa duten pertsonen proportzio txiki batek baino ez duela gaixotasuna

garatuko esan daiteke.

2. Figura. Lehenengo motako diabetesaren genetikaren gaur egungo

egoeraren adierazpen grafikoa. T1D-rekin asoziaturiko 10 gene edo

erregio independienteen suszeptibilitate aleloaren odds ratioa. Berdez,

genoma osoaren asoziazio edo GWA ikerketetan (genome wide

association) aurkituriko geneak, eta gorriz, gene-izangai ikerketeten

bitartez aurkiturikoak.

Diabetesarekin asoziaturiko lehenengo suszeptibilitate-geneak 6p21

kromosoman, MHC-ren barnean kokatuak dauden HLA geneak izan ziren 47,48.

Arrisku-emaile zein babesle diren zenbait alelo eta haplotipoen bitartez, erregio

Sarrera

22

honek T1D-ren taldekatze familiarraren erdia azaltzen du 49. Geroztik, beste

zenbait ikerketek T1D eta 11p kromosoman dagoen intsulinaren genearen

arteko asoziazioa erakutsi du 50,51. T1D-rako hirugarren lokus garrantzitsuena

gene-izangaien ikerketa baten bidez aurkitutako PTPN22 (Protein tyrosine

phosphatise non-receptor 22) da, eta LYP (lymphoid tyrosine phosphatase)

fosfatasa kodetzen duen gene honen “missense” mutazio bat zenbait

gaixotasun autoimmuneekiko arriskuarekin asoziatu da 52,53.

Familiekin egindako ikerketetan, hogei lokus baino gehiago erlazionatu dira

gaixotasunarekin, ia guztietan HLA, INS, eta PTPN22 lokusak detektatu

direlarik 54. Genoma osoaren ikerketek, familiatan oinarritutako ikerketekin

batera, T1D-rako suszeptibilitate lokus potentzial ugari deskribatu dute.

Tradizionalki, lokus hauek IDDM (insulin-dependent diabetes mellitus)

laburdurarekin izendatu dira, deskribatutak izan diren neurrian, IDDM

laburdurari jarraiko zenbakiak (IDDM1, IDDM2…) atxikitu zaizkiolarik. Egin berri

diren genoma osoaren asoziazio ikerketek gainerako beste bi lokus aurkitu

dituzte 16p13 eta 18q22 erregioetan, halare, oraindik ez dira gene konkretuak

zehaztu 55,56.

1.2.4.1. IDDM1 lokusa: HLA geneak eta T1D

Diabetesaren arrisku heredagarriaren %40-50 HLA erregioari dagokio 49. HLA

diabetesarekin erlazionatu zen lehenengo aldiz, tipaketa serologikoaren

bitartez, HLA klase I (adibidez, HLA-B8, -B18 eta -B15) eta gaixotasunaren

arteko asoziazioak egin zirenean eta gaixotasuna zuten anai-arreben analisiek

erlazioa erakutsi zutenean 57-59. Tipaketa metodoen aurrerapenekin, HLA klase

II aleloen (DQ, DR eta DP) eta gaixotasunaren arteko asoziazioak

indartsuagoak direla ikusi zen 59-61.

1987.urtean Todd-ek DQ katearen 57. posizioan dagoen aminoazidoa T1D-

rekiko suszeptibilitatearen determinatzaile nagusia zela proposatu zuen 62.

Horren arabera, 57. posizioan aspartikoa ez den beste aminoazido (alanina,

Sarrera

23

balina edo serina moduko aminoazido neutroak, adibidez) duen HLA-

DQmolekulak T1D-rekiko arriskuarekin asoziatuta daude, aspartikoa dutenak

aldiz, babesleak izanik. Hipotesi hori, T zelulek HLA klase II molekulen bitartez,

norberekiko zein peptido arrotzak ezagutzeko duten gaitasunean oinarritzen

da 63. T1D-an inplikatuak dauden antigenoen ezagutzarako, beharrezkoa da T

zelulen hartzaile, peptido antigeniko eta HLA klase II molekularen arteko

konplexua eratzea, eta beraz, HLA klase II molekularen edozein aldaketa

aleliko garrantzitsua izan daiteke. Izan ere, klase II molekularen eredu

estrukturalean, 57. posizioko aminoazidoa antigenoarekiko lotura-gunean dago,

beraz, kargadun aminoazido (aspartiko) baten ordezkapena aminoazido neutro

(alanina, balina edo serina) batengatik, antigenoen ezagutza-prozesuan eragin

handia izan dezake 64. Beste zenbait autorek HLA-DRB1 molekularen 71.

posizioak T1D suszeptibilitatea zehaztu dezakela proposatu dute, badirudi lisina

baten presentzia posizio horretan, batez ere homozigositatean (HLA-

DRB1Lys71+/ HLA-DRB1Lys71+), arrisku konbinazio handiena izan daitekela 65.

Populazio kaukasikoetan, T1D-rekiko suszeptibilitatea DQA1 eta DQB1 aleloen

bi konbinaketekin asoziatuta dago, DQA1*0501-DQB1*0201 and DQA1*0301-

DQB1*0302, HLA-DQ2 eta HLA-DQ8 molekulak kodetzen dituztenak, hain

zuzen ere. DRB1-en bi alelo ere, DRB1*03 eta DRB1*04 (DR3 eta DR4

molekulak kodetzen dituztenak), gaixotasunarekiko arrisku altuarekin

asoziatuta daude ere. DRB1*03 aleloak DQA1*0501-DQB1*0201 konbinazio

alelikoarekin lotura-desorekan (LD; linkage disequilibrium) dagoen bitartean

(DR3-DQ2 haplotipoa eraikiz), DRB1*04 aleloak DQA1*0301-DQB1*0302

konbinazio alelikoarekin dago (DR4-DQ8 haplotipoa eraikiz). Gaixoen %90

baino gehiagok haplotipo hauen kopia bat edo bi ditu, DR3-DQ2/DR4-DQ8

heterozigotoak gaixotasunerako arrisku genetiko altuena ematen duen

genotipoa izanik 66. Europako hegoaldeko populazioetan, kontserbatutako

haplotipo zabalduen (CEH; conserved extended haplotype) estruktura eta

frekuentzia erlatiboa dela eta, DR3-DQ2/DR4-DQ8 duten gaixoen proportzioa,

DR3-DQ2 homozigotodunen antzekoa da.

DRB1*1501-DQB1*0602 haplotipoak T1D-ren kontrako babes sendoa ematen

du eta bere frekuentzia populazio kaukasiko orokorrean %20 den bitartean, oso

Sarrera

24

arraroa izaten da gaixo diabetikoen artean 67. Gainera, haplotipo horrek ematen

duen babesa beste HLA haplotipoen arriskuarekiko dominantea dela dirudi,

DRB1*1501-DQB1*0602 haplotipoa eta edozein arrisku altuko haplotipo (DR3-

DQ2 edo DR4-DQ8, kasu) duten pertsonek oso gutxitan garatzen baitute

gaixotasuna 68-70.

T1D gaixo guztiek ez dutela DR3-DQ2 edo DR4-DQ8 haplotipoak eramaten

aipatu behar da, eta gaixo kaukasikoen artean, proportzio hau %10 delarik

(populazio ez-kaukasikoetan %30-ra iritsi daiteke). Pertsona horien artean,

diabetesarekiko suszeptibilitatea beste HLA haplotipo batzuk ematen dute,

DR8-DQ4, DR1-DQ5 eta DR9-DQ3, besteak beste 71-73. Japoniarretan adibidez,

DR4/DR9 genotipoa da suszeptibilitate altuena duena 74, eta dirudienez, bertan

DR3 haplotipoen urritasunak azal dezake gaixotasunaren frekuentzia baxua.

Bestalde, populazio txinatarrean, DR3/DR9 genotipoak suszeptibilitate altua

ematen du 75. Afrikako iparraldeko populazioetan, Marokon adibidez, HLA-DR7

gaixotasunarekin erlazio sendoa du 76, eta Sub-Saharako gaixo beltzen artean

berriz 77, HLA-DR7 haplotipoarekin batera (kaukasikoetan babeslea dena),

HLA-DR4 and -DR8 haplotipoen proportzio altua dago

Dirudienez, MHC-ren barnean (edo inguruan) dauden zenbait lokus gehigarrik

(HLA klase II aleloz gain) diabeteserako arriskua modula dezake, eta gero eta

datu gehiagok erregioan T1D arrisku-determinatzaile gehigarriak egon

daitezkeela sostengatzen dute.

Milaka polimorfismo ikertzeko egungo gaitasuna eta kontserbatutako haplotipo

zabalduetan egindako ikerketak (adibidez, A*1-B*8-DR*03-DQ*02 CEH

komuna 78 eta euskal A*30-B*18-DR*03-DQ*02 haplotipoa 79, azkenak arrisku

handiena ematen duelarik) MHC-ri lotutako arrisku-determinatzaile gehigarrien

bilaketan lagungarriak izango dira.

Sarrera

25

1. tabla . Zenbait HLA haplotipo arrisku-emaile eta babesleak.

Arrisku altuko haplotipoak

DR3 DRB1*0301 DQA1*0501 DQB1*0201

DR4 DRB1*0401 DQA1*0301 DQB1*0302

DRB1*0402 DQA1*0301 DQB1*0302

DRB1*0405 DQA1*0301 DQB1*0302

Arrisku ertaineko haplotipoak

DR1 DRB1*01 DQA1*0101 DQB1*0501

DR8 DRB1*0801 DQA1*0401 DQB1*0402

DR9 DRB1*0901 DQA1*0301 DQB1*0303

Haplotipo babesleak

Babes altua

DR2 DRB1*1501 DQA1*0101 DQB1*0602

DR6 DRB1*1401 DQA1*0101 DQB1*0503

DR7 DRB1*0701 DQA1*0201 DQB1*0303

Babes ertaina

DR5 DRB1*1101 DQA1*0501 DQB1*0301

Babes ahula

DR4 DRB1*0401 DQA1*0301 DQB1*0301

DRB1*0403 DQA1*0301 DQB1*0302

DR7 DRB1*0701 DQA1*0201 DQB1*0201

1.2.4.2. IDDM2: Intsulina genea (INS)

INS genearen alboan dagoen 4,1 kb-ko erregioa ere T1D arriskuarekin asoziatu

da 80, bertan LD-an dauden polimorfismo ugari dagoelarik. Hasiera batean, INS

erregioak emandako suszeptibilitatea, 11p15.5 kromosoman eta INS genetik

596 bp-ra dagoen 14-15 bp sekuentziadun (ACAGGGGTGTGGG) errepika

taldekatuen kopuru aldakorrekin edo VNTR (variable number of tandem

repeats) asoziatu zen 81,82. VNTR-aren aldaera laburrak (klase I) (26-63

errepikapen) gaixoen %75-85-ean homozigositatean agertzen diren bitartean,

populazio orokorraren %50-60-an baino ez dira agertzen, klase I aleloek

Sarrera

26

arriskua ematen dutela adierazten duelarik. Alelo luzeak (klase III) (140-210

errepikapen) berriz, gutxitan ikusten dira gaixoetan, eta babes-efektu

dominantea dutela uste da 83-85. Ikerketa askotan, VNTR-ren efektuak eta

erregioan dauden beste polimorfismoen ekarpena ezin direla bereiztu ikusi da,

eta gutxienez beste bi polimorfismo (-23HphI eta +1140A/C) garrantzia izan

dezaketela uste da 86.

Ez dago guztiz argi INS-VNTR polimorfismoak T1D arriskuan duen eragina zein

mekanismoren bitartez ematen den. Halare, lokusetik behera dauden bi geneen

adierazpenaren erregulazioan parte hartu dezakeela ikusi da, INS eta IGF2

(insulin-like growth factor 2) geneak, hain zuzen ere. Intsulina eta bere

aintzindariak zelulen suntsipenerako itu-autoantigeno potentzialak dira.

Pankreako irlez gain, intsulinaren genearen transkriptoak timoan ere aurkitu

dira, mRNA-ren kantitatea VNTR lokusaren aldakortasun alelikoarekin

korrelazionatuta dagoelarik. Timoan, prepointsulinaren kontzentrazio altuak

beharrezkoak dira proteina horrekiko espezifikoak diren T zelula

autoerreaktiboen ezabaketarako, horrela gaixotasunaren patogenian

garrantzitsua den autoantigenoarekiko tolerantzia immunologikoa lortzen

delarik 87-89. Intsulinaren ekoizpen eskasa timoan, klase I/klase I genotipo

homozigotoarekin asoziatu da. Gainera, IGF2-ren adierazpen-maila ere INS-

VNTR-rekin asoziatu da, pankrean zein timoan. Lokus hori T1D garatzeko

arriskuarekin lotu da, T zelulen hautespen negatiboan duen garrantzia dela

eta 90.

1.2.4.3. PTPN22: Tirosina fosfatasa linfoideoa

T1D-rekin asoziatutako hirugarren suszeptibilitate genea orain dela gutxi

identifikatu da 91,92. PTPN22 genea 1p13 kromosoman dago eta tirosina

fosfatasa linfoideoen familiako kide den LYP (lymphoid tyrosine phosphatase)

kodetzen du. LYP proteinak T zelulen hartzaile edo TCR-aren (T cell receptor)

seinale-trasdukzioa inhibitzen du, TCR-aren seinaleztapenerako garrantzitsuak

diren hiru kinasa desfosforilatuz 93,94. LYP, T zelulen aktibazioa

azpierregulatzeko gai da ere, C-muturreko Srk tirosina kinasa (Csk) izeneko

Sarrera

27

kinasen supresorearekiko elkarrekintzaren bitartez 93,95. T1D-rekin asoziatu den

rs2476601 polimorfismoak 1858. posizioan C-tik T-rako aldaketa eragiten du

(Arg620Trp ordezkapena), LYP bidezko TCR-aren seinaleztapenaren inhibizioa

areagoturik 96. Polimorfismo horren OR alelikoa 1,7 ingurukoa da, IDDM1 eta

IDDM2-ren atzetik hirugarren lokus garrantzitsuena izanik.

Funtzio immunean LYP-ek duen eragin orokorrarekin bat etorriz, Trp kodetzen

duen alelo minoritarioa bestelako gaitz autoimmuneekin ere asoziatu da, artritis

erreumatoidea (RA) 97, lupus eritematoso sistemikoa (SLE) 98, Graves

eritasuna 99, eta eritasun zeliakoa 100, besteak beste. Japoniar populazioan ez

da arrisku-aleloa existitzen 101, talde etniko desberdinetan T1D garatzeko

suszeptibilitate genetikoaren heterogenotasuna azpimarratzen duelarik. T1D

garatzeko arriskua ematen duen PTPN22-ren aldaerak funtzio irabaziko

mutazioa izanik (TCR-aren seinaleztapenaren inhibizioaren areagotzea),

inhibitzaile espezifikoen garapena, interferentziako RNA adibidez,

prebentziorako interbentzio-entseguetan erabil liteke.

1.2.4.4. IDDM12: CTLA4 genea

Gene-izangaien ikerketen bidez, 2q33 kromosoman dagoen CTLA4 (Cytotoxic

T-lymphocyte-associated antigen 4) genea T1D-rekin asoziatu da 102-104. T

zelulen aktibazioaren erregulatzaile negatiboa izateak CTLA4 izangai ona

bihurtzen du. Gene horrek T linfozitoen mintzeko CD28-ren aktibatzailea den

B7-ren koerrezeptorea kodetzen du, T zelulen koestimulazioan nahitaezko

partaidea delarik. CTLA4-ren asoziazioak 300 kb-ko LD bloke bat hartzen du,

bertan gene osoa dagoelarik. Orain arteko ikerketa genetikorik handienaren

arabera, CTLA4-ren eragina 3’ aldean dagoen funtzio ezezaguneko

polimorfismo bati dagokio 102. Hala ere, posible da 5’ muturrak ere efekturen

bat izatea; lehenengo exoian dagoen A49G ordezkapenak (CTL4A genearen

seinale-sekuentzian alanina-treonina aldaketa eragiten duena) eta promotorean

dagoen C318T polimorfismoak azal dezakete 5’ muturraren efektua 104-106.

A49G ordezkapena CTL4A-ren azaleko adierazpen murriztuarekin asoziatu

Sarrera

28

egin da, honek T zelulen aktibazioaren handiagotzea eragiten duelarik.

Bestalde, C318T polimorfismoa T zelulen aktibazioa txikitzen duen CTLA4-ren

adierazpenaren igoerarekin asoziatuta dago eta gaixotasun autoimmuneekiko

babeslea dela uste da.

CTL4A-ren asoziazioa zenbait populazioetan egindako ikerketa askotan

erreplikatu da, Wellcome Trust-Sanger Institutuak egindako azken GWA-n

barne, non 6000 T1D gaixo eta 7000 kontrol baino gehiago aztertu zituzten 55.

Diabetes autoimmuneaz gain, CTLA4 beste gaixotasun autoimmuneekin

asoziatu da, SLE 107, Gravesen eritasuna 108, myasthenia gravis 109 eta MS 110,

besteak beste.

1.2.4.5. Beste gene-izangaiak

Eskala handiko SNP-en tipaketa edo erresekuentziazio-metodoen aurrerapen

teknologiko berrienek, genetikaren inguruko lankidetza-talde handien

sorrerarekin batera, genoma osoan zehar egon daitezkeen suszeptibilitate-

lokus berrien identifikazioa azkartu dute. T1D garatzeko arrisku-lokus

nagusiekin (HLA, INS edo PTPN22) konparatuta banakako eragina oso txikia

izan arren, garrantzitsuak dira T1D-ren genetika ulertzeko.

Orain gutxiko zenbait asoziazio-ikerketa genetikok T1D-ren lokus berri bat

identifikatu dute: 10p15.1 kromosoman dagoen interleukina 2-ren

hartzailearen α genea edo IL2RA (interleukin 2 receptor α gene) 111,112. IL2RA

genean ez dago aminoazidoa aldatzen duen polimorfismorik, baina

erresekuentziazio-metodo zorrotzen bitartez, asoziazioa transkripzioan eragina

eduki dezakeen 5’ muturreko rs41295061 polimorfismoaren alelo babeslean

(OR = 0,7) kokatu da 112.

Interferonak induzitutako helikasa 1 genea, IFIH1 (interferon-induced

helicase 1), birusen infekzioen kontrako erantzun immune innatoan parte

hartzen duen RNA helikasa bat kodetzen duenak, T1D-rekin asoziatu da

Sarrera

29

ere 55,113. Gene hau 2q24 kromosoman dago, eta LD bloke berean beste

zenbait gene egon arren, IFIH1 izangai egokiena da, immunitate innatoan paper

zuzena baitu. IFIH1 genean asoziazio sendoena aurkeztu duen polimorfismoa

rs1990760 izan da, 946. kodoiean Ala-Tre aldaketa eragiten duelarik 113.

Zenbait froga epidemiologikoren arabera, D bitaminak T1D-ren garapena

saiesten du, eta horregatik D bitaminaren metabolismoan inplikatutako hainbat

gene ikertu dira. D bitaminaren hartzailearen edo VDR genean (vitamin D

receptor) egindako ikerketek emaitza kontrajarriak izan dituzten arren, orain

dela gutxi egindako ikerketa batean, D bitaminaren 1-hidrolasa kodetzen duen

zitokromo p-450-subfamiliaren 27-poplipeptido 1, CYP27B1 (cytochrome p-

450-subfamily 27-polypeptide 1) genearen bi SNP (-1260C>A eta +2838T>C)

T1D-rekin asoziatu dira 114, gene horrek D bitaminaren forma aktiboaren

sintesiaren azken pausuan parte hartzen duelarik.

16p13.2 kromosoman dagoen 300 kb-ko LD blokean dagoen gene bakarra, C-

motako lektina eremuaren 16 familiaren A genea edo CLEC16A (C-type

lectin domain family 16 gene A), populazio desberdinetan eta metodologia

desberdinak erabilita, modu independientean burututako bi ikerketetan asoziatu

zen T1D-rekin 55,56. CLEC16A zelula immuneetan (DC eta NKT) adierazten da

batez ere, eta C-motako lektina eremua duen proteina (KIAA0350) kodetzen

duela aurresaten da, antigenoen aurkezpenean inplikatuta egon daitekeelarik.

GWA ikerketetan aurkitutako beste lokus berria 18q11 kromosoman dagoen

fosfotirosina-proteina fosfatasa, ez-hartzaile 2 edo PTPN2

(phosphotyrosine-protein phosphatase, non-receptor 2) genea da 55. PTPN22

genearen familiakoa da eta T zelulen aktibazioan paper garrantzitsua eduki

dezake. GWA ikerketetan 55,56, beste izangai-erregio asko identifkatu dira,

12q13 eta 12q24, adibidez. Halare, erregio horietan ez da gene zehatzik

identifikatu oraindik, eta beraz, gene-mapaketa finagoak eta ikerketa

funtzionalak beharrezkoak izango dira.

Sarrera

30

1.3. Eritasun zeliakoa

1.3.1. Ezaugarri klinikoak, diagnosia eta tratamendua

Glutenak eragindako enteropatia (MIM 212750) edo eritasun zeliakoa (CD),

glutena hartzearen ondorioz, suszeptibilitate genetikoa duten pertsonetan

garatzen den gaixotasun autoimmune kronikoa da 115. Tratatu ezean, CD-ren

forma klasikoak zenbait sintoma eta zantzu ditu, bai hesteetakoak (beherakoa,

sabel-distentsioa eta okadak) eta bai nutrienteen malabsortzioak eragindakoak

(hazteko arazoak edo ahultze psikomotorea) 116.

Ikuspegi histologikotik, sentikorra den pertsonak glutena duen dieta hartzen

duenean, aldaketa morfologikoak jasaten ditu heste-meharreko mukosan,

heste-biloen atrofia eta kripten hiperplasia gertatzen direlarik. Glutenaren

eraginez gertatzen diren aldaketa hauek Marsh-en sailkapenaren bidez bana

daitezke 117. Hasieran, linfozito intraepitelialen infiltrazioa gertatzen da heste-

biloen epitelioan zehar (Marsh I). Infiltrazioari, kripten hipertrofiak jarraitzen dio

(Marsh II), biloak laburtzen doazen heinean. Azkenengo fasean (Marsh III),

kriptak erabat hipertrofiatutak daude, lamina propioa haundituta eta heste-

biloen atrofia daude, azken honen zuhurtasuna, partziala, ez-osoa edo osoa

izan daitekelarik. Heste-meharreko mukosaren kalteekin batera, glutenak

eragindako autoantigorputzak ere agertzen dira seroan, horien artean

endomisioren eta ehunetako transglutaminasaren kontrako autoantigorputzak

(EMA eta tTG, hurrenez hurren) 118. CD-ren diagnosiarako heste-meharreko

biopsietako kalte histologikoak eta autoantigorputzen agerpena baloratzen

dira 119.

Gaur egungo CD-ren tratamendua, dietatik glutena ezabatzean datza, hau da,

gariaren, garagarraren eta zekale-zerealen produktuen eliminazioan 116.

Sarrera

31

1.3.2. Epidemiologia

Orain dela hamarkada bat, CD gaixotasun ez-ohikoa konsideratzen zen, eta

Europan, prebalentzia-tasak 1/1000-koak baino baxuagoak ziren 116. Zenbait

populazio-ikerketa berriagoen arabera berriz, prebalentzia askoz altuagoa da,

eta Europan 1/200 pertsonek baino gehiago CD dutela estimatzen da 120.

Ikerketa desberdinek 1980. eta 1990. urteetan CD-aren prebalentzia

haurtzaroan emendatu dela aurkitu dute, eta igoera hau umeen elikatze-

ohiturekin erlazionatu da 121. Aldi berean helduen CD-ren diagnosia ere izugarri

igo da 122-124.

Garai batean, Europar jatorria duten pertsonen gaixotasuna zela uste zen,

baina Mendebaldeko, Iparramerikako eta Australiako populazio orokorretan

egindako jarraipen serologikoek, CD-ren prebalentzia 1:200 eta 1:100 artean

dagoela egiaztatu dute 125. Orain dela gutxi arte, Hegoamerikan 126-128, Afrikako

Iparraldean 129,130, eta Ekialde Hurbilean 131,132, CD kasu gutxi baino ez ziren

ezagunak, eta gaixotasun arrarotzat hartzen zen. Honetaz gain, Ekialde

Urrunean (Txina, Japonia, Korea…) CD-rik ez dagoela kontsideratu da 133.

Orokorrean, populazio-ikerketa berriek CD gutxituta zegoela erakutsi dute, eta

Mendebaldeko herrialdeen parekoa dela frogatu 125. Hortaz, glutendun zerealen

kontsumoa mundu osoan zabaltzen ari da, CD osasun publikoko arazo globala

bihurtu delarik, bai garapen bidean dauden herrialdeetan ere 125. Sexuari

dagokionez, zenbait autorek emakumeak gizonak baino gehiago jasaten dutela

deskribatu dute, eta adin ugalkorrean dauden gaixoetan, emakume-gizon ratioa

3:1-koa dela ikusi da ere 134.

1.3.3. Mekanismo patogenikoak eritasun zeliakoan

Azken aldian CD-ren patogeniaren ezagutzan asko aurreratu bada ere,

oiraindik ez dira inplikatutako mekanismo patogeniko guztiak deskribatu. Hala

ere, T zelulek bideratutako gaitza dela onartuta dago. Gliadinatik deribatutako

jatorrizko peptidoek eta ehunetako transglutaminasa entzimak edo tTG (tissue

transglutaminase) desaminatutakoek lamina propioa infiltratu duten linfozitoak

aktibatzen dituzte, zitokina proinflamatorioak ekoizteko eta ehunak

Sarrera

32

suntsitzeko 135. Bestaldetik, azken ikerketek gaixotasunaren patogenian

erantzun immune innatoaren inplikazioa ere nabarmendu dute, gliadinak T

zelulekiko independientea den beste bide bat aktibatzeko gaitasuna

duela 136,137.

3. Figura. Eritasun zeliakoaren mekanismo patogenikoak: erantzun immune adaptatiboa

eta innatoa.

1.3.3.1. Glutena eta bere papera eritasun zeliakoan

Orain dela 50 urte, CD-ren garapenean gariaren glutena duen funtsezko papera

deskribatu zen 138. Zereale desberdinetan (gari, zekale eta garagarra) dauden

eta gaixotasuna aktibatzen duten proteinei “gluten” esaten zaie, baina modu

hertsian, glutena garian dauden proteinei baino ez dagokie. Glutenean bi

Sarrera

33

proteina mota nagusi aurki daitezke, gliadinak eta gluteninak, biek ala biek

gaixotasuna aktibatzeko gai diren peptidoak dituztelarik 139-141. Gliadinak α/β-,

γ-, eta ω-gliadinetan banatzen dira, eta gluteninak pisu molekular baxukoak

(LMW; low molecular weight) edo altukoak (HMW; high molecular weight) izan

daitezke 142. Horien prolina-kopuru altua dela eta, giza-hesteetan dauden

entzima gastriko zein pankreatikoek ez dute erabat lisatzen, heste-meharrean

erlatiboki handiak diren peptido-zatien pilaturik, eta erantzun immune

espezifikoak eraginik 143.

Glutenaren epitopoek HLA-DQ2 eta HLA-DQ8-ren bidezko T zelulen aktibazioa

eragin dezakete, bai hesteetatik isolatutako T zelulen lerro eta klonetan, bai

odoleko linfozitoetan 144,145. Erantzun hori pizteko gai diren gluten-peptidoen

identifikazioa zaila izan da, ez baitzegoen HLA-DQ2 eta HLA-DQ8 molekulei

lotzeko baldintzak betetzen zituen glutenaren zatirik. Bai DQ2-k zein DQ8-k ere,

preferentzialki negatiboki kargatutako hondarrekin lotzeko joera dute 146-148.

Gluten-peptidoetan horrelako aminoazidoak arraroak dira, baina ehunetako

transglutaminasaren eraginez glutaminak desaminatu eta karga negatiboa duen

glutamato bihurtzen da, peptidoen immunogenizitatea asko emendatzen

delarik 149. Dirudienez, tTG-k funtzio hori in vivo betetzen du, heste-meharrean

oso altua baita. Gainera, inflamazioan gainadierazten da eta baldintza azidoek

(heste-mehar proximalean kasu) glutaminaren transamidazioa bultzatzen

dute 150.

Azken urteetan, gliadinak erantzun immune innatoa ere estimulatzeko gai dela

ikusi da. Gliadinaz estimulatutako heste-biopsietan mukosetako efektuak ordu

gutxiren buruan gertatzen dira 151. Erantzun azkar hori ez dagokio CD4+ T

linfozitoei gluten-peptidoen aurkezpenaren mekanismoari, erantzun immune

innatoa eduki dezakeen papera nabarmendurik. Ideia honen aldeko froga ugari

bildu da azken urteetan; adibidez, gaixo zeliakoen heste-biopsiak gliadinarekin

estimulatzen direnean, estresak eragindako MICA molekula enterozitoetan

gainadierazten da 152. Molekula horrek TCRγδ eta NK zeluletako NKG2D

hartzailearekin elkarregiten du, eta gaixotasunaren hasierako faseetan

zitotoxizitate innatoa aktibatu eta immunitate adaptatiboa eta innatoa elkarturik.

Sarrera

34

Hurrengo atalean, erantzun adaptatiboa zein innatoari dagozkien eta

gaixotasunaren patogenian inplikatuta egon daitezkeen mekanismoak azalduko

dira.

1.3.3.2. Erantzun immune adaptatiboa eritasun zeliakoan

Gaixo zeliakoen heste-meharreko mukosan erantzun immune zelular zein

humorala aktibatuta daude, ehunen suntsipena gertatzen delarik. Glutendun

elikagaiak jan ostean, gliadina lamina propioan barneratzen da, bertan tTG-k

peptidoen glutamina desaminatu eta azido glutamiko bihurtzen duelarik.

Desaminatutako gliadina peptidoek APC-tako HLA-DQ2 eta HLA-DQ8

heterodimeroei lotzeko gaitasuna dute, eta ondorioz zelula horiek gliadina-

peptidoak CD4+ T zelulei aurkezten diete 153,154, Th1-motako erantzuna

abiarazten delarik, besteak beste, IFN-γ (gamma interferoia) zitokina

proinflamatorioaren askapenaz 155-157. IFN-γ-ren ekoizpena gaixoen heste-

meharreko mukosatik isola daitzekeen eta HLA-DQ2 zein HLA-DQ8 molekulak

daramatzaten T zelulen ezaugarria da, mukosaren kalteen hasieraren gakoa

konsideratzen delarik 158. Beste gaixotasun inflamatorioetan ez bezala, eritasun

zeliakoan CD4+ T zelulek eragindako Th1 erantzuna ez da interleukina 12-ren

(IL-12) oso menpekoa, IL-12 oso maila baxuan agertzen baita zeliakoen

mukosan 159,160, beste Th1-motako zitokinak (IL-18 eta IFN-α, adibidez)

ugariagoak direlarik 160-162.

Orain dela gutxi, IL-6 eta TGF-β zitokinen presentzian IL-17 zitokinen familiako

kideak ekoizteko gai diren CD4+ T zelula laguntzaileen lerro berria (Th17)

karakterizatu da, eta dirudienez orain gutxi arte IL2/IFNy-bidezidorrari egotzi

zaizkion hainbat efektu patogenikoren erantzule izan daiteke 163. Gainera, CD

aktiboen mukosan, aldi berean bai Th1 bai Th17 erantzunak daudela dirudi,

beste zenbait gaixotasun inflamatoriotan bezala 164.

Erantzun immune adaptatiboaren barnean, antigorputzen ekoizpena eragiten

duen erantzun immune humorala ere aktibatuta dago, gaixoaren ehunen

kontrako antigorputzak ekoizten duelarik, CD-ren ezaugarri diren

Sarrera

35

autoantigorputzak, alegia. Th1 erantzunarekin batera, B zelulek Th2 bidezidorra

abiarazten dute. tTG-rekiko espezifikoa den IgM adierazten duten B zelulek

tTG-gluten konplexuekin lotu eta glutena barneratu eta prozesatzen da.

Ondoren, B zeluletako HLA-DQ molekulen eta gluten-peptidoen arteko loturak T

zelulek bideratutako tTG-ren kontrako antigorputz espezifikoen sorrera

ahalbidetzen du. Horrek, antigorputzak CD-ren indikatzaile espezifikoak direla

adierazten du, prozesu patogenikoaren abiarazleak izan ez arren 142. Hala ere,

orain dela gutxi tTG-antigorputzek ekarpen patogeniko zuzena dutela proposatu

da, horrela zenbait in vivo ikerketek antigorputz hauek TLR4-ri lotuz monozitoak

aktibatu eta tTG-ren funtzioa aldatuz angiogenesia inhibitu dezaketela frogatu

dute 165,166. tTG-ren kontrako antigorputzak hesteetan ekoizten diren arren,

gaixoen serotan detekta daitezke, eta diagnosirako oso tresna garrantzitsuak

dira 167,168. CD gaixoetan beste glutenaren menpeko antigorputz asko aurkitu

daitezke, anti-endomisio, anti-gliadina eta anti-kalerretikulina, besteak

beste 169,170. CD eta beste gaixotasun autoimmuneen asoziazioa dela eta, beste

asoziatutako antigorputzak ager daitezke ere, anti-pankreatikoak (GAD, ICA,

IA-2…) eta anti-nuklearrak (ssDNA, dsDNA, EMA…) barne 171.

1.3.3.3. Erantzun immune innatoa eritasun zeliakoan

Erantzun immune innatoa patogenoen kontrako lehenengo defentsa lerroa da,

infekzioen hasierako faseetan aktibatzen delarik. Orokorrean, sistema immune

innatoa modu ez-klonalean banatutako hartzaileetan (Toll-like hartzaileak,

adibidez) oinarritzen da, hartzaile horiek mikrobio desberdinek dituzten

patogenoei asoziatutako molekula ereduak edo PAMP (pathogen associated

molecular patterns) izeneko molekulak ezagutzen dituztelarik 172. CD-ren

hasierako faseetan sistema immune innatoaren inplikazioaren aldeko frogak

gero eta ugariagoak dira. Sistema innatoak T linfozitoekiko modu

independientean gliadinari erantzun diezaiokela eta T zelulen aktibaziorako

beharrezkoa den ingurumen proinflamatorioa eratu dezakeela uste da 136. Ildo

horretan, in vivo egindako indukzio-ikerketek α-gliadinatik deribatutako p31-43

peptidoak gaixotasunaren sintomak eragiteko gai dela ikusi dute 173, bai eta

Sarrera

36

biopsia-kultiboetan zenbait aldaketa karakteristiko eragiten duela 149,174,175.

Gliadinak CD mukosan erantzun immunea aktibatzeko gai bada ere, ez dirudi

peptido horrek T zelulen bidezko erantzuna estimulatzen duenik, α-gliadinaren

1-58 peptidoak ez baita gai gliadina-espezifikoak diren T linfozitoak 176 edo

gliadinarekin estimulatutako gaixoen odoleko zelula mononuklearrak 144

estimulatzeko. Hortaz, gliadinaren 31-43 peptidoaren toxikotasuna, erantzun

immune innatoa aktibatzeko duen gaitasunean oinarritzen dela dirudi.

Aktibazioaren ondoren, gaixoen linfozito intraepitelialek NK zelulen moduko

gaitasunak bereganatzen dituzte eta enterozitoetan adierazten diren estres-

molekulen ezagutzaren bidez, kalte epitelialak eragin ditzakete 177. NK antzeko

zelula horiek Tγδ (CD4-CD8- edo CD8+) zelulen populazioek osatzen dute, NK

lerroko hartzaileen adierazpen aberrantea dutelarik 137,177,178.

Glutenak eragindako erantzun immune innatoan, IL-15-ak paper garrantzitsua

duela dirudi. Zitokina proinflamatorio hori monozitoek/makrofagoek, zelula

dendritikoek, eta zelula epitelialek ekoizten dute batez ere, eta bere

gainadierazpena zelula epitelialen eta lamina propioko zelula dendritikoen

eskutik, CD8+ diren IEL populazioen seinaleztapen-ezaugarriak eraldatzen ditu.

Eritasun zeliakoan IL-15 ez da jarioten, baina enterozitoen gainazal zelularrari

lotzeko gaitasuna du, horregatik, zelula epitelialek ekoiztutako IL-15 linfozito

intraepitelialen hedapenaren erantzule nagusia dela uste da, batez ere NK

zelulen CD94 hartzailea duten TCRγδ eta TCRαβ CD8+ linfozitoen

kasuan 178,179. Baldintza normaletan, hesteetako TCRγδ zelulek zelula epitelial

kaltetuetan adierazten diren MHC klase I-eko MICA eta MICB molekulak

ezagutu ditzakete 180. MICA eta MICB proteina horiek TCRγδ eta NK zeluletan

adierazten diren NKG2D hartzailearekin batzean zitotoxizitate innatoa eta

zitokinen ekoizpena aktibatzeko gai direla ikusi da.

Bestelako NK hartzaileak, Killer cell immunoglobulin-like hartzaileak (KIR)

adibidez, Tγδ IEL-tan ere adierazten dira. Hartzaile horiek zenbait MHC klase I-

eko molekula ezagutu, estresak eta inflamazioak beraien adierazpena eragiten

dutenean. Nahiz eta KIR geneak gaixotasun autoimmuneekin asoziatu

diren 181-184, beraien papera CD-ren patogenian oraindik argitzeke dago.

Sarrera

37

1.3.4. Eritasun zeliakoaren genetika

Eritasun zeliakoa gaixotasun multifaktoriala da, garapenean lokus desberdin

ugari (gaixotasun poligenikoa) eta ingurumen-faktoreek eragina dutelarik. Bikien

eta gaixotasuna duten senideetan burututako ikerketen bitartez, gaixotasunaren

suszeptibilitatean genetikak eragin handia duela frogatu da. Biki monozigotiko

eta dizigotikoek ingurumen-faktore berberak partekatzen dituzten arren,

genetikari dagokionez, %100 eta %50 baino ez dute komunean, hurrenez

hurren, biki-ikerketak gaixotasun konplexuen osagarri genetikoak ikertzeko oso

baliogarriak direlarik. Orokorrean, biki monozigotikoen arteko komunztadura-

tasa %80-koa dela eta CD gaixoen %5-15-ko segregazio familiarra dagoela

onartzen da 185. II motako DQ2 eta DQ8 molekulak kodetzen dituzten giza

antigeno leukozitarioaren (HLA) geneak CD-rekiko arriskuarekin irmoki asoziatu

diren arren 186, HLA berdina duten anai-arreben arteko gaixotasunaren

komunztadura %30-koa baino ez da, biki monozigotikoena baino askoz

baxuagoa. Hortaz, HLA geneak oso garrantzitsuak badira ere, ez dira nahikoak

CD garatzeko. Gaur egungo teorien arabera, erlatiboki efektu xumea duten

aldaera anitzek elkarreragiten dute CD bezalako gaixotasun konplexuenganako

arriskua eraginez 187.

Azken urteetan, CD-ren suszeptibilitate-geneak aurkitzeko sekulako ahaleginak

egin dira, bi hurbilketa metodologiko erabili direlarik: lotura genetikoa eta

asoziazio-ikerketak. Lotura genetikoko ikerketetan, gaixo bat baino gehiago

duten familiak erabiltzen dira, gaixo horiek partekatzen dituzten erregio

kromosomikoak identifikatzeko. Lotura genetikoa aurkezten duten erregioek

nomalean 10-100 gene barne hartzen dituzte, beraz, ikerketa hauen ostean,

asoziazio-ikerketak egitea beharrezkoa izaten da gaixotasunari loturiko gene

konkretuak identifikatzeko. Gene-izangaien asoziazio ikerketek aldaera

genetikoen frekuentziak konparatzen dituzte gaixoen eta kontrol-taldeen artean,

eta lotura erregio batean kokatuta dauden gene-izangaiak aztertu ditzakete.

Azken aldian, genoma osoaren asoziazio-ikerketak ere abian jarri dira, genoma

osoan barreiaturik dauden milaka nukelotido bakarreko polimorfismo edo SNP

(single nucleotide polymorphism) aztertzen direlarik. Hurbilketa desberdin

horiek erabiliz, genoma osoan zehar gene ugari asoziatu da CD-kin, horietako

Sarrera

38

batzuk oso modu sendoan asoziatu dira, baina beste batzuk berriz, ikerketa

sakonagoa behar dute, beraien kontribuzioa benetakoa den ezartzeko.

Gaur egunera arte, genomako lau erregio erlazionatu dira CD-rekiko

suszeptibilitatearekin, CELIAC1, CELIAC2, CELIAC3 eta CELIAC4 lokusak

izena hartzen dutelarik. Orokorrean, asoziazio eta lotura ikerketen emaitzen

arteko erreplikazio-falta dago, eta populazioen edo ikerketen arteko

inkosistentziak LD patroi ezberdinei egotzi ahal zaizkie.

1.3.4.1. CELIAC1 lokusa: HLA geneak eta eritasun zeliakoa

CELIAC1 lokusa 6p21 kromosoman dago eta HLA mota II-ko geneak hartzen

ditu. HLA eremuaren lehenengo asoziazioa CD-ekin 1972. urtean aurkeztu zen,

metodo serologikoen bitartez aurkitu zelarik 188. HLA erregioan LD maila altua

dago, horren eraginez, lehenengo asoziazioak bai HLA-B8 bai HLA-DR3

aleloekin aurkitu zirelarik 188,189. Alta, aldaera bi horiek A1-B8-DR3 CEH-ren

parte dira, haplotipo hori iparraldeko Europarren %10-k dutelarik 190.

Beranduago, CD eta HLA-DQ2-ren arteko asoziazio sendoagoa aurkitu zen, α

eta β kateen DQ2 heterodimeroaren DQA1*05 eta DQB1*02 barianteak

kodetzen dituzten aleloen konbinazioarekin 191. DQ molekulen funtzio nagusia T

zelula laguntzaileei peptido antigenikoak (CD-an, glutena) aurkeztea da. HLA-

DQ molekuletan dauden polimorfismo anitzek batez ere peptidoekiko lotura-

eremuan dauden aminoazidoak aldatzen dituzte, peptidoekiko loturan eta

aurkezpenean eraginez.

DQ2 heterodimeroa bai cis egoeran (bi aleloak haplotipo berean) zein trans

egoeran (alelo bat aitaren haplotipoan eta bestea amaren haplotipoan) kode

daiteke. Gainera, zenbait ikerketen arabera, cis haplotipoaren homozigositateak

edo bigarren DQB1*02 aleloaren jabetzak CD-arekiko suszeptibilitatea

emendatzen du 192,193. Bigarren DQB1*02 aleloa DQA1*0201 eta DQB1*0202

daraman DR7-DQ2 haplotipoan hereda daiteke, baina haplotipo horren

presentzia soilak ez du CD-rekiko suszeptibilitaterik ematen. HLA geneen dosi-

Sarrera

39

efektuaren azalpena in vitro ikerketen bidez frogatu da, glutenarekiko

erreaktiboak diren T zelulen proliferazioa eta zitokinen bidezko erantzunak, DQ

motaren eta gene-dosiaren arabera aldatzen direla ikusi delarik 194.

Populazio gehienetan, CD gaixoen %90 baino gehiagok DQA1*05 eta DQB1*02

aleloek kodetzen duten DQ2 heterodimeroa eramaten du 195. DQ2

heterodimeroa ez duten gaixo gehienek aldiz, DQA1*0301 eta DQB1*0302

arrisku-konbinazioz osotutako DQ8 heterodimeroa eramaten dute 196. Gaixoen

oso proportzio txikiak ez du ez DQ2, ez DQ8 ere, nahiz eta normalean DQ2

kodetzen dituen bi alelotariko bat eraman 196,197.

HLA-DQ2 aleloa populazio orokorrean arrunta da, eta gutxi gorabehera

kaukasikoen %30 agertzen da 191. Beraz, CD garatzeko DQ2 beharrezkoa bada

ere, ez da nahikoa, eta horregatik, gaixotasunaren garapenean inplikatuta egon

daitezkeen HLA eremuko edo HLA eremutik kanpoko beste geneak bilatzen

duten ikerketak egiten ari dira.

Horretaz gain, ikerketa askok HLA erregioan, DQ-ren telomero zein zentromero

aldera, arriskua eman dezaketen bestelako aldaera gehigarriak egon daitezkela

proposatu dute, baina erregioko LD altua dela eta, oso zaila da asoziazio

berriak frogatzea 198. Gaur egunera arte, HLA-DQ-rekiko LD-a kontrolatu duten

bi ikerketak ez dira gai izan HLA arrisku aldaera berriak aurkitzeko, halare

kontuan eduki behar da beraien botere estatistikoa nahiko mugatua zela 196,199.

Beste ikerketa askok suszeptibilitate geneak HLA erregiotik kanpo bilatu dituzte,

baina orokorrean, ikerketa hauetan aurkitutako emaitzak ez dira behar den

bezala erreplikatuak izan.

1.3.4.2. CELIAC2 lokusa

CELIAC2 lokusa 5q31-33 kromosoman kokatuta dago eta Grecok aurkeztu

zuen lehenengo aldiz 200,201. Lokus honen erreplikazioa ez da unibertsala izan,

eta gaur egunera arte, ez da gaixotasuna eragin dezakeen gene funtzionalik

aurkitu, nahiz eta erregio horretan zitokinen geneen klusterra (erregulazio

Sarrera

40

immune eta inflamazioan inplikatuta) dagoen. Ikerketa askok erregio honetako

gene-izangai zehatzak aztertu dituzte, baina ez dute asoziaziorik aurkitu 202,203.


CELIAC3 lokusa 2q33 kromosoman dago eta zenbait ikerketek lotu dute CD-

rekin 204-207. Lokus horretan T linfozitoen erregulatzaileak diren CD28, CTLA4

eta ICOS geneak daude, T zelulen erantzuna kontrolatzen duen 300kb-ko bloke

batean kokatzen direlarik. APC-tan dauden CD80/CD86 ligandoen bitarteko

CD28-ren loturak eta ICOS ligandoaren bitarteko T zelulen ICOS-arekiko

loturak, proliferazio eta zitokinen jariatzerako seinale positiboa eragiten duten

bitartean, CTLA4 molekulak T zelulen aktibaziorako seinale erregulatzaile

negatiboa eragiten du.

Lokus horren eta CD-ren arteko asoziazioa, markatzaile desberdinak erabilita

aurkitu da, D2S2214 mikrosatelitea eta SNP desberdinak barne 208,209.


CELIAC4 lokusa 19p13.1 kromosoman kokatuta dago 210. Miosinaren IXB-ren

genea (MYO9B) lokus horretan dagoen gene-izangai egokiena da, linfozito

epitelialen aktinaren birmoldatzean parte hartzen duen miosina molekula

kodetzen baitu. Hipotesiaren arabera, gene horren aldakortasunak

desegonkortasuna eragin dezake heste-meharreko hesian, gluten-peptido

immunogenikoen sarrera ahalbideturik 211. Hala ere, erreplikazio-ikerketa

guztiek ez dute asoziazio positiborik aurkitu 212-214. Erregio honetan, beste 140

gene daude, hauetako batzuk immunitatean eta inflamazioan parte hartzen

dutelarik (CYP4F3, HSH2D, IL12RB1, IFI30 eta KIR geneak, adibidez) eta

beraz gene-izangaiak kontsidera daitezke.

Sarrera

41

1.3.4.5. Beste gene-izangaiak

Gaur egungo gaixotasun konplexuen ereduek gaixotasunen suszeptibilitatean

parte hartzen duen aldakortasun genetiko gehiena, efektu ahula edo ertaina

daukaten polmorfismo anitzek eragiten dutela estimatzen dute. Genoma

osoaren ikerketek bi abantaila garrantzitsu daukate, lehenengoa, efektu ahulak

dituzten aldaerak detektatzeko gaitasuna, eta bigarrena, aldaera kausalak egon

daitezkeneko eremu genomiko txikiak definitzekoa 215. Hurbilketa mota horri

esker, gene eta erregio genomiko asko asoziatu dira CD-rekin. CD-an egindako

lehengo GWA-n, 300.000 SNP baino gehiago aztertu ziren Erresuma Batuko

778 CD gaixoetan eta 1422 kontroletan, eta asoziazio sendoa aurkitu zen 4q27

erregioan, non IL2 eta IL21 izangai biologikoak dauden 216. GWA ikerketa

berean, beste asoziazio ahulagoak deskribatu ziren ere, 3p21, IL12A, IL18RAP,

SH2B, TAGAP eta LPP erregioetan, besteak beste. Asoziatutako erregio guzti

horiek erantzun immune adaptatiboarekin erlazioa eduki dezakete, eta gainera,

horietako hainbat Italiar populazioan erreplikatu dira 217.

Beste gene-izangaien ikerketa apalagoek ere CD-rekin asoziazio interesgarriak

deskribatu dituzte. DLG5, PARD3 eta MAGI2, osotasun epiteliala mantentzeko

beharrezkoak diren lotura geneak dira, eta berriki CD-rekin asoziatuak zan

dira 218. Bestalde, erantzun immune adaptatiboan inplikatuta dagoen PTPN22

genea, CD-rako suszeptibilitate gene dela deskribatu da 100.

Azkenik, beste zenbait suszeptibilitate-lokus geneen informazio funtzionala eta

posizionalaren arteko konbinazioa erabiliz definitu da 219.

1.4. Erantzun immune innatoaren geneak: TLR eta KIR

Immunitate innatoaren osagai zelular eta solugarrien kontribuzioa

autommunitatearen garapenean berriki plazaratu da. NK, NKT eta zenbait T

zelulen elkarrekintza T eta B zelulekin beharrezkoa da T zelula naifak fenotipo

autoerreaktiboa garatzeko, prozesu hori IL-12 eta IL-18 zitokina innatoek antola

dezaketelarik. Erantzun innatoen aktibazioak patogeno konkretu batzuen

Sarrera

42

kontrako berehalako babesa eta erantzun adaptatiboa bultzatuko duten funtzio

immunoerregulatzailea bilatzen du, baina aldi berean, autoimmunitatean buka

daitekeen erantzun aberranteak bultzatu ere. Gaixotasun autoimmuneen

hasierako faseak ulertzeko, garrantzitsua da ezagutzea erantzun immune

innatoen aktibazioa nola ematen den, orokorrean aktibazio-prozesu hau zelula

immune innatoetan adierazitako hartzaile ezberdinen bidezkoa izaten delarik.

Hurrengo atalean, horietako bi hartzaile-familia eta beraien inplikazio

potentziala autoimmunitatearen garapenean aztertuko dira.

1.4.1. Toll-like hartzaileak (TLR)

1.4.1.1. Orokortasunak: Estruktura eta funtzioak

Toll izeneko erantzun immuneko hartzailea Drosophilan identifikatu ostean,

gizakien Toll genearen homologoa aurkitu zen datubaseetako homologia-

bilaketak erabiliz 220. Toll hartzailearen giza-homologoa (gaur egun TLR4 izena

duena), zitokina inflamatorioen eta molekula koestimulatzaileen adierazpenean

inplikatuta dago 221. Geroago TLR4-rekin erlazionaturiko bestelako proteinak

identifikatu dira, gaur egun ezagunak diren TLR familiako 11 kide funtzionalak

(TLR1-TLR11), alegia. TLR-ek I motako mintza-hartzaileen familia bat osatzen

dute, leuzinetan aberatsak diren errepika edo LRR (leucine-rich repeats)

domeinu estrazelularrez eta Toll/IL-1 edo TIR (Toll/Interelukin 1 receptor)

hartzailearen homologoa den domeinu intrazelularrez osatuta daude 220,222,223.

TIR domeinuaren homologoa den erregioa nahitaezkoa da TLR eta seinalearen

transdukziorako osagaien arteko poteina-proteina elkarrekintzarako. LRR

domeinu estrazelularra, aldiz, ligandoen loturan inplikatuta legoke, bai eta TLR-

en arteko dimerizazioan ere 224.

TLR-ak zelula mota desberdinetan adierazten dira, besteak beste,

makrofagoetan, monozitoetan, zelula dendritikoetan, B zeluletan eta zenbait

zelula endotelial zein epitelialetan 225. TLR-a ligandoarekin lotzeak, monozito,

Sarrera

43

makrofago eta zelula dendritikoen zitokina proinflamatorioen ekoizpena eta

molekula koestimulatzaileen gainerregulazioa eragiten du. B zelulen erantzuna

berriz, antigorputzen ekoizpena eta proliferazioa izaten da 226. Zelula horiek

ingurunearekin kontaktuan dauden ehunetara (birikak, azala eta hesteak,

adibidez) migra daitezke, bertatik sartzen diren mikrobioen kontrako defentsa

izanik 227.

Funtzioari dagokionez, TLR hartzaile-familiak patogenoen ezagutzan eta

immunitate innatoaren aktibazioan berebiziko papera du. TLR hartzaileek

eragile infekziosoek adierazten dituzten PAMP-ak ezagutu eta immunitate

eraginkorra garatzeko beharrezkoak diren zitokinen ekoizpena bultzatzen

dute 224. Nahiz eta beraien funtzio nagusia erantzun immune innatoarekin

erlazionatuta dagoen, TLR-ek erantzun immune adaptatiboetan ere paper

garrantzitsua daukate. Saguetan egindako ikerketak, TLR-en bitarteko ezagutza

Th1 erantzunen garapenerako beharrezkoa dela deskribatu dute, ez ordea, Th2

erantzunen aktibaziorako 228.

1.4.1.2. TLR-ak eta beraien ligandoak

TLR hartzaileen ligandoak oso anitzak dira estruktura zein jatorriari dagokionez.

Hala ere, badute zenbait ezaugarri komun. Lehena, TLR hartzaileen ligandoak

infekzioa adierazten duten mikrobioen osagai kontserbatuak (PAMP) dira.

Bigarrena, TLR asko (eta agian denak), estrukturalki erlazionatuta ez dauden

ligando anitzak ezagutu ditzakete. Hirugarrena, zenbait TLR-k gainerako

proteinak behar dituzte haien ligandoak ezagutzeko. Eta azkena, ligandoen

ezagutze-mekanismoa oraindik azaldu gabe egon arren, dirudienez, ugaztunen

TLR-ek lotura zuzenaren bidez ezagutzen dituzte ligandoak, eta beraz, ereduen

ezagutzarako hartzaileak edo PPR (pattern-recognition receptor) dira 229.

TLR1: Barean eta odol-zeluletan adierazten da maila altuan. Gaur arte, ez da

TLR1 hartzailearen ligando zuzenik deskribatu, bere funtzioa argitzeke

dagoelarik. Hala ere, TLR2 hartzailearekin konplexuak sortzen dituela frogatu

da 224.

Sarrera

44

TLR2: Bakterio Gram-positiboen, mikobakterioen eta legamien produktuen

ezagutzean inplikatuta dago. TLR2 genea ezabatuta duten saguetan egindako

analisietan, Gram-positiboen pareta zelularrean dagoen peptidoglikanoaren

(PGN) kontrako erantzunean nahitaezkoa dela ikusi da 230. TLR2 bestelako

TLR hartzaileekin (TLR1 eta TLR6) heterodimerizatzeko gai dela ikusi da,

horrek TLR-ek ezagutu dezaketen PAMP-en aniztasuna azal dezakeelarik.

TLR3: Bi ezaugarri ditu ugaztunen gainontzeko TLR-tatik bereizten dituena.

Lehenengoa, 712. posizioan Pro ez izatea, horrek bakterioen LPS-a ez

ezagutzea dakarrelarik 231. Eta bigarrena, TLR3 hartzailea DC-etan adierazten

dela batez ere. Bestalde, TLR3-k harizpi bikoitzeko RNA (dsRNA) ezagutzen

du, birusen infekzioekin erlazionatutako molekula-eredua. Infektatutako

zeluletan, birusen erreplikazioak dsRNA-ren ekoizpena eragiten du, birusen

kontrako babesaren aktibazioa eragin dezakelarik.

4. Figura. Toll-like hartzaileen familia. TLR hartzaileen kokapena zelulan eta

beraien ligando espezifikoak.

Sarrera

45

TLR4: Zelula mota askotan adierazten den arren, sistema immuneko zeluletan

ageri da batez ere, makrofago eta zelula dendritikoak barne 220. TLR4 hartzailea

LPS-aren (bakterio Gram-negatiboen kanpo-mintzaren oinarrizko osagaia)

hartzaile nagusia da, erantzun immunoestimulatzaile ugari eragiten dituelarik:

zitokina proinflamatorioen (IL-12) eta oxido nitriko bezalako sustantzia

inflamatorioen ekoizpena 224.

TLR5: Flagelina izeneko bakterioen proteina kontserbatua ezagutzen du 232.

Ligando horrek ezohiko ezaugarria dauka: beste PAMP-ek ez bezala, flagelinak

ez du itzulpen-osteko aldaketarik jasaten, eta ondorioz, ez du ostalariaren

proteina zelularretatik desberdintzen duen ezaugarririk. Bestalde, barean,

odoleko leukozitoetan eta hesteetako epitelioan adierazten da 224.

TLR6: Barean eta odoleko leukozitoetan adierazten den TLR1 hartzailearen

kohartzailea da. TLR6 hartzaileak TLR2 kooperatzen du PGN eta legamien

paretetatik erauzitako zimosana ezagutzeko 233.

TLR7: Birikietan, plazentan, barean eta odoleko leukozitoetan adierazten da

batez ere 234. TLR8 eta TLR9-rekin harreman filogenetikoa du, baina pisu

molekular altuagoa 235. Birusen eta bakterion azido nukleikoetara (RNA eta

DNA) lotzen dela deskribatu da 236.

TLR8: TLR7 eta TLR9 hartzaleekin batera identifikatu zen, eta batez ere

odoleko leukozitoetan eta birikietan adierazten da 235. TLR7 hartzailearen

homologoa da eta X kromosoman dago 235. TLR7 bezala, birusen eta

bakterioen azido nukleikoak ezagutzen ditu.

TLR9: Kokapen intrazelularreko hartzaile honek, bakterioen DNA, ugaztunen

DNA-tik bereizten dituzten CpG sekuentzia ez-metilatuak ezagutzen ditu 224.

Hartzaile honen estimulazioak Th1 zitokinen ekoizpena eta molekula

koestimulatzaileen gainerregulazioa eragiten du 237.

TLR10: Gizakiaren TLR10 hartzailea ehun linfoideetan (barea, gongoil

linfatikoak eta timoa) dauden zelula immuneetan adierazten da 238. Orain arte,

Sarrera

46

ez da TLR10-ren ligandorik deskribatu, nahiz eta erantzun immuneetan

inplikatuta egon, eta TLR1 eta TLR6 bezala, kohartzaile modura aritu daitekeela

jakin 224.

TLR11: Ezezaguna izan arren, erantzun immune innatoaren aktibazioan parte

hartzen duela dirudi. Hortaz, Toxoplasma-ren profilatzea, ostalariaren zelulen

inbasiorako beharrezkoa dena, TLR11 hartzailearekiko menpekoa den IL-12

erantzuna eragiten du 239.

Nahiz eta deskribatu diren ligando gehienak patogenoei asoziaturiko molekulak

izan, TLR-ek zenbait molekula propio (heat shock proteinak eta giza-azido

nukleikoak, adibidez) ezagutzeko gaitasuna dutela frogatu da 240. Ondorengo

ataletan azalduko den bezala, TLR hartzaileen eta ligando endogenoen arteko

elkarrekintza okerrek erantzun autoimmuneak eragin ditzakete.

1.4.1.3. TLR-en seinaleztapen-bidezidorrak

TLR-en bidezidorren transdukzio-seinalearen aktibazioak ostalariaren

defentsan parte hartzen duten gene dsberdinen indukzioa eragiten du, zitokina

inflamatorioak, kemokinak, MHC antigenoak eta molekula koestimulatzaileak,

besteak beste. Nahiz eta TLR-ek TIR domeinuak behar dituzten NFB eta MAP

kinasak aktibatzeko, TLR desberdinen seinaleztapen-bidezidorrak oso

desberdinak dira, horiek “komunak” (TLR guztietan) edo “espezifikoak” (TLR-

espezifikoa) izan daitezkeelarik 229. Toll-like familiako kide guztietan beha

daitekeen seinaleztapen-bidezidorrak lau oinarrizko osagai ditu: MyD88 eta

TOLLIP (Toll-interacting protein) erako proteina egokitzaileak, IRAK (proteina

kinasa), eta beste proteina egokitzaile bat, TRAF6 (TNF hartzaileari

asoziaturiko 6 faktorea) 241. TLR-en seinaleztapen-bidezidorra elkarrekintza

konplexuen sarea den arren, bidezidor guztien azken itua, NFB-ren

bidezidorraren aktibazioa eta ondorioz, zitokina proinflamatorioen ekoizpena da.

Sarrera

47

1.4.1.4. TLR-ak eta autoimmunitatea

Organismo infekziosoen eta giza-autoimmunitatearen arteko asoziazioa

aspalditik ezaguna da, erlazio hori azaltzeko bi teoria nagusi proposatu

direlarik 242,243. Antigeno-espezifikotasunaren teoria, mimetismo molekularrean

oinarritzen da, mikrobioen eta antigen propioen arteko antzekotasunak

tolerantziaren galera errazten duelarik. Antigeno ez-espezifikotasunaren teoriak

aldiz, albokoen aktibazioari egozten dio paper garrantzitsuena, mikrobioek

eragindako heriotza zelularren ondorioz askatutako proteina endogenoek

sistema immunea aktibatu dezaketelarik 240. Enzefalomielitis autoimmune

esperimentala edo EAE (experimental autoimmune encephalomyelitis)

gaitzarekiko erresistentea den B10.S hondoko sagu transgenikoan, adibidez,

osagai mikrobiarren bidezko TLR9 eta TLR4 hartzaileek eragindako APC-en

aktibazioak, autotolerantzia apurtu eta EAE sorrarazten du 244.

Infekziorik gabe ere, posible da modu desegokian askatutako edo eraldatutako

molekula propio eta TLR-en arteko loturak erantzun autoimmunea eragitea.

Adibidez, Leadbetteren taldeak B zeluletan erakutsi zuenez, BCR eta TLR9

hartzaileen aldibereko aktibazioak, immunoglobulina propio mota berezia

(IgG2a) arrotzatzat hartzea eragiten zuen 245. Gaitz autoimmune sistemikoaren

sagu-ereduan frogatu denez, DNA-IgG2a konplexu immune propioaren

garapenak faktore erreumatoidearekiko espezifikoak diren B zelulen aktibazioa

eragiten du, konplexuaren Ig zatiak BCR lotzen duen bitartean, DNA zatiak

TLR9 lotzen duelarik 245. TLR-en inplikazioa, gaixotasun autoimmune

desberdinen garapenean aztertu da. Pankreako irlekiko erreaktiboak diren T

zelula zitotoxikoak dituzten sagu transgenikotan, adibidez, beharrezkoa da

TLR3 eta TLR7-ren ligandoen presentzia diabetes autoimmunea induzitzeko.

Eredu horretan, TLR-ek eragindako IFN--ren ekoizpenak T zelula

autoerreaktiboak pankreako irletara errekrutatzea eragiten du 246. Bestalde,

miokarditis autoimmunearen garapenean, TLR3 eta TLR9-ren loturak,

bihotzeko peptidoekiko espezifikoak diren zelula dendritikoen heltzea eragiten

du 247. SLE-ren kasuan, TLR hartzaileen aktibazioa prozesu patogenikoa izan

daitekeela ikusi da, gaixoen seroak TLR7/TLR8 hartzaileen menpekoa den

IFN--ren jariaketa ekar baitezake 248. Psoariasian, larruazal normala eta

Sarrera

48

psoriatikoa konparatzean, TLR2-ren adierazpenaren gorakada deskribatu da,

TLR5 hartzailearena beheratuta dagoelarik 249. IBD (Inflammatory Bowel

Disease) edo hesteetako gaitz inflamatorioarekin ere inplikatu dira TLR-ak 250.

IBD aktiboan TLR3 eta TLR4 hartzaileek modulazio desberdina dute hesteetako

epitelioan. Gainera, Crohn gaitzan, ultzeradun kolitisean ez bezala, TLR3

hartzailea azpierregulatuta dago eta TLR4 hartzailea berriz, bi gaixotasunetan

gainerregulatuta. TLR geneen hainbat SNP gaixotasun autoimmune

desberdinekin asoziatu dira 251-254.

1.4.2. Killer cell immunoglobulin-like hartzaileak (KIR)

1.4.2.1. Orokortasunak: Estruktura, funtzioak eta aldakortasuna

Killer cell immunoglobulin-like hartzaileak (KIR) zenbait zelula linfoidetan

dauden molekula erregulatzaile-taldea osatzen dute. Natural killer (NK) zelulen

zitolisia erregulatzeko duten gaitasunari esker identifikatu ziren lehengo

aldiz 255,256. Oso polimorfiko eta homologoak diren hainbat gene dago KIR

lokusean, 19p13.4 kromosoman dagoen 1Mb-ko leukozitoen hartzaileen

komplexuaren barnean (LRC; Leukocyte receptor complex). Egun, 15 KIR gene

funtzionalek eta bi pseudogenek osatzen dute KIR familia. KIR hartzaileek bi

edo hiru subunitatez osatuta dagoen immunoglobulinaren antzeko domeinu

estrazelularra dute (KIR2D edo KIR3D geneak, hurrenez hurren). Beste alde

batetik, KIR-en domeinu zitoplasmatikoa luzea (“L”) edo laburra (“S”) izan

daiteke; domeinu luzea duten KIR-ak inhibitzaileak dira, domeinu horretan

kokatzen diren immunohartzaileen tirosina-motibo inhibitzaileei edo ITIM-ei

(immunoreceptor tyrosine-based inhibition motif) esker. Isats laburra duten KIR-

ek aldiz, seinale aktibatzailea igortzen dute, DAP-12 molekula

egokitzailearekiko elkarrekintzaren ondorioz, DAP-12 molekulen ITAM

(immunoreceptor tyrosine-based activation motif) moduko eremuetan 257,258.

KIR geneak NK zelula klasikoetan eta zenbait T zelulen azpitaldetan adierazten

dira 259,260. Pertsona bakar baten NK klonek KIR molekula desberdinak adieraz

Sarrera

49

ditzakete, KIR geneen adierazpena modu estokastikoan gertatzen baita, KIR

adierazpen-profil desberdinak sortzen direlarik 261.

5. Figura. Killer cell immunoglobulin-like hartzaile-familiaren kide desberdinen

estruktura.

HLA kase I-eko molekulekiko elkarrekintzaren bitartez, KIR-ak NK zelulen

aktibitatea inhibitu edo aktibatzeko gai dira, erantzun immunearen kontrolean

oso paper garrantzitsua betetzen dutelarik. NK zelulak sistema immune

innatoaren elementu garrantzitsuak dira, zitokinen ekoizpen eta

zitotoxizitatearen bitartez, infektatutako zein transformatutako zelulen kontrako

erantzun goiztiarrenetan parte hartzen dutelarik 262. Perforinaren menpeko

zitotoxizitatea NK zelulen mekanismo litiko nagusia izan arren, perforinarekiko

independente diren beste eratara ere erahil dezakete, FAS ligando, TNF edota

apoptosia induzitzen duen TNF-rekin erlazionatutako ligandoaren bitartez,

adibidez. Gainera, NK zelulek IFN-γ ekoizteko gaitasuna dute, bai eta bestelako

zitokina eta kemokina ugari ere, TNF-, GM-CSF, IL-15, IL-13, MIP-1 eta

RANTES barne 263-265.

Sarrera

50

Azken urteetako ikerketek KIR lokus genikoaren aniztasuna erakutsi dute, bai

polimorfismo poligeniko zein multialelikoek eraginda 261. KIR geneak kokatuta

dauden DNA-eremua zabaltze eta uzkurtze ugari jasan ditu denboran zehar,

eta haplotipo-analisiek erakutsi dutenez, gene-duplikazioak eta elkartrukaketa

ezberdinak gertatu dira. KIR haplotipo desberdinetan gene-kopuru eta motak

aldatzen diren arren 261, framework izeneko geneak (2DL4, 3DP1, 3DL2 eta

3DL3) ia haplotipo guztietan agertzen dira 266. Gene-edukinaren arabera,

haplotipoak bi taldetan sailka daitezke, A eta B, hartzaile aktibatzaileen

kopuruaren arabera 261. A taldeko haplotipoek KIR gene aktibatzaile bakarra

dute, eta B haplotipoek aldiz, KIR gene aktibatzaileen hainbat konbinazio

desberdin eduki dezakete. Populazioen arabera, KIR haplotipo espezifikoak

egon daitezke eta haplotipo-talde nagusien (A eta B) banaketa desberdina

izaten da 267. Gene-edukinaren aldakortasunaz gain, KIR-en cDNA-ren

sekuentziazioak erakutsi duenez, oso aldakorrak eta polimorfikoak diren

eremuak ere badituzte 267. Gene-edukinaren aldakortasunak espezifizitateari

dagozkion aldaketa kualitatiboak eragiten ditu, (hartzaileen presentzia edo

ausentzia) eta aldakortasun alelikoak berriz, adierazpen-mailan eragina bide

dauka 268.

1.4.2.2. KIR-ak eta beren ligandoak

Zenbait KIR inhibitzaileren ligandoak HLA klase I molekulak dira, NK zelulen

inhibizioa aztertzeko esperimentuek erakutsita 269. Bost KIR inhibitzailek (3DL1,

3DL2, 2DL1-3) zelula osasuntsu guztien azalean adierazten diren HLA klase I

molekula klasikoen (HLA-A, HLA-B eta HLA-C) domeinu desberdinak

ezagutzen dituzte. KIR2DL1 hartzaileak 80. posizioan Lis bat duten HLA-

Cw2/4/5/6/15 alotipoak (C2 taldekoak) ezagutzen ditu, eta KIR2DL2 eta 2DL3

hartzaileek berriz, 80. posizioan Asn bat duten HLA-C alotipoak (Cw1/3/7/8, C1

taldekoak). KIR3DL1 hartzaileak HLA-A3 eta A11 alotipoak ezagutzen ditu eta

KIR2DL4, HLA-G molekulari lotzen da. Beste bi KIR inhibitzaileen (3DL3 eta

2DL5) eta zenbait KIR aktibatzaileren (2DS1-5, 3DS1) ligandoak identifikatzeke

daude.

Sarrera

51

Table 2. KIR hartzaileak, beren ligandoak eta funtzioa.

KIR Ligandoa Funtzioa

2DL1 HLA-C2Lys80 Inhibitzailea

2DS1 HLA-C2Lys80 Aktibatzailea

2DL2 HLA-C1Asn80 Inhibitzailea

2DL3 HLA-C1Asn80 Inhibitzailea

2DS2 HLA-C1Asn80 Aktibatzailea

2DL4 HLA-G Aktibatzailea

2DL5A/B ? Inhibitzailea

2DS3 ? Aktibatzailea



3DL1 HLA-Bw4 Inhibitzailea


3DL2 HLA-A2/A11 Inhibitzailea

3DL3 ? Inhibitzailea

Hartzaile inhibitzaileen eta HLA klase I ligandoen arteko elkarrekintzak, NK

zelulen aktibitatea eteteko seinalea igortzen duenez, zelula osasuntsuek (HLA-

A, -B, -C eta -G molekulen presentziagatik), NK zelulen erasotik babestuta

daudelarik. Bestaldetik, NK zelulek kaltetutako zelulak (tumoralak edo

infektaturikoak) ere ezagutu ditzakete hartzaile aktibatzaileen bitartez,

elkarrekintza horrek lisia eragiten duelarik. Laburbilduta, hartzaile inhibitzaile

eta aktibatzaileen seinaleen arteko orekak NK zelulen funtzio efektorea

erregulatzen du 270.

1.4.2.3. KIR-en seinaleztapen-bidezidorrak

KIR hartzaileen seinalea domeinu zitoplasmatikora igortzeko mekanismoak ez

dira guztiz ezagunak. KIR inhibitzaileen bi ITIM domeinuen fosforilazioak, SHP-

rekin (Src-ren homologia-domeinua duen tirosina fosfatasa) batera aktibazio-

bidezidor intrazelularrean parte hartzen duten proteinak inhibitzen ditu

espezifikoki 271. KIR aktibatzaileek berriz, ez dute seinaleztapenerako ezaugarri

Sarrera

52

berezirik, baina ITAM eremua duen DAP-12 molekula egokitzailearekin lotzen

dira, hura fosforilatu eta seinaleztapen-bidezidor intrazelularren indukzioa

eragiten du 272,273. NK zelulek itu zelula suszeptiblearen kontrako erasoa

bideratu ostean, hiru bide jarrai ditzake: berriro erailtzeko berziklatu edo

inaktibo bilakatu. Bestalde, IL-2-k NK zelulen sentikortasuna emendatu eta

funtzio zitotoxikoa berreskuratzea eragiten du. Hala ere, IL-2-ren (edo IL-12)

bitartez aktibatutako NK zelulek itu zelulekin lotzean, aktibazioak eragindako

heriotza jasateko joera handiagoa dute 274.

1.4.2.4. KIR eta autoimmunitatea

Hasiera batean, NK zelulak tumore eta birusen kontrako immunitatearekin

erlazionatu baziren ere, autoimmunitatearen garapenarekin erlazionatu duen

ikerlan ugari dago 275-277. Zenbait gaitz autoimmuneren sagu-ereduetan

burututako ikerketek erakutsi dutenez, NK zelulek mekanismo anitzen bitartez

eragin dezakete autoimmunitatea, besteak beste, infekzio birikoen

ezabatzearen ostean, bestelako zelula immuneen erantzun autoerreaktiboak

modulatzean, edota zelula efektore modura, ehunen kontrako kalte zuzenak

eraginik 275. NK zelulen erantzun horiek, seinale inhibitzaile eta aktibatzaileen

arteko orekaren eraldaketaren ondorio izan daitezke, NK hartzaile eta beren

ligandoen arteko loturek eragindakoa, hain zuzen. NK zelulen erantzun

aktibatzaileak eragiten dituzten KIR/HLA genotipoak gaixotasun infekziosoen

aurrean onuragarri suerta badaitezke ere, genotipok autoimmunitatea garatzeko

arriskua handitzen dutela ere pentsa daiteke 278.

KIR edota KIR/HLA genotipo aktibatzaileak, inhibizio-seinaleen faltarekin

batera, zenbait gaitz autoimmunerekin asoziatu dira. Eskleroderma, ehunen

fibrosia, inflamazioa eta kalte baskularrak eragiten dituen gaixotasuna,

KIR2DL2 hartzaile inhibitzailearen falta eta KIR2DS2 hartzaile aktibatzailearen

presentzia aldiberekoarekin asoziatu da 184. KIR2DS1 (aktibatzailea) eta

KIR2DL1 (inhibitzailea) funtzionalki parekatuta dauden hartzaile antagonistak

direla proposatu da, eta antzekoa uste da KIR2DS2 (aktibatzailea) eta

KIR2DL2/3 (inhibtzailea) hartzaileen kasuan. Horren harira, artritis

Sarrera

53

erreumatoidean, KIR2DS1 edota KIR2DS2 hartzaileek gaixotasuna garatzeko

arriskua handitzen dute, eta are handiagoa da KIR2DL1 eta KIR2DL2/3

hartzaileen ligandoak falta direnean 279.

6. Figura. KIR hartzaileen bitarteko NK zelulen eta itu zelulen arteko

elkarrekintzak.

Antzekoa ikusi bide da baskulitis erreumatoidean, KIR2DS2 genearen

presentzia arriskuarekin asoziatuta dagoelarik 280. Era berean, T1D-ren kausan,

gaixotasuna pairatzeko arriskua, KIR2DS2 eta bere HLA ligandoen gehietzea

eta aldiberean, bikote inhibitzaileen gutximenarekin asoziatuta dago. Zenbait

autorek proposatutakoaren arabera, KIR hartzaileek T zelula autoimmuneetan

eragiten dute eta ez NK zelulen aktibazioan, afinitate baxuko seinale

aktibatzaileen bitartez 181,281. Bestalde, psoriasis vulgaris ere KIR geneekin

asoziatu da; azaleko gaixotasun inflamatorio arrunt hori, HLA-Cw6 alotipoz

gain, KIR2DS1 hartzailearekin bakarrik edo bere ligandoarekin (HLA-Cw6)

batera ere asoziatu da 183. Beste adibide interesgarri bat, HLA-B27-rekin

asoziazio sendoa erakusten duen espondiloartritisa da, HLA-B27 eta KIR3DL2

hartzaileen arteko elkarrekintza ote dagoen ikertzeke dago 282.

Sarrera

54

Hartzaile-ligando elkarrekintzen analisia beharrezkoa da HLA-KIR genotipoek

gaixotasun horien garapenean izan dezaketen eragina ulertzeko. KIR

hartzaileak dituzten NK eta T zelulak zein ligando, zelula eta ehunekin ari diren

elkareragiten zehaztea garrantzitsua izango litzateke.

1.5. Histokonpatibilitate Konplexu Nagusia (MHC)

1.5.1. Orokortasunak: Estruktura, aldakortasuna eta LD

MHC klasikoa 6p21.3 kromosomaren 3,6Mb-tan hedatzen da, gutxi gorabehera,

eta hiru azpieremutan banatuta dago: telomerikoena den klase I, gero klase III,

eta zentromerikoena den klase II eremuak, alegia. MHC hedatuak (xMHC) 7,6

Mb hartzen ditu, eremu klasikotik bi aldetara zabaltzen delarik, bertan MHC

geneak eta LD indartsua daudelako 283. Bost azpieremutan banatzen da xMHC:

zabaldutako klase I klase I klasikoa, klase III klasikoa, klase II klasikoa, eta

zabaldutako klase II azpieremuak 283.

7. Figura. xMHC-ren irudikapen grafikoa.

MHC eremua gene-dentsitaterik altuena duen genoma-zatia da. Gainera,

xMHC-n dauden 421 genetatik %60 adierazten da eta gutxi gorabehera %22-k

Sarrera

55

funtzio immunoerregulatzailea du. Sistema immunearen hainbat gene MHC-n

taldekatuta egotearen balizko abantailen artean, geneen arteko adierazpenaren

koordinazioa eta gene duplikatuen arteko sekuentzien elkartrukea erraztea

egon daitezke 284. Genoman gene gehien duen eremua izateaz gain, MHC

aldakortasun handienetarikoa duen eremua ere bada. Berriki, lau

erresekuentziazio-proiektu independientek MHC-n dagoen aldakortasunaren

inguruko ezagutza zabaldu dute 285-288, eta MHC-n zehar dagoen

aldakortasunaren mailaren eta banaketaren irudia zehaztea lortu dute,

haplotipoen arteko erlazio genealogikoa definiturik. Hortaz, zenbait haplotiporen

arteko dibergentzia, klase I eta klase II eremuen zenbait zatitan, genomaren

beste edozein lekutan baino 20 aldiz altuagoa dela ikusi da, gizakien arteko

konparaketen dibergentzia, gizakia eta primateen arteko dibergentzia baino

altuagoa izan daitekeela erakutsirik 286. MHC-n dagoen aldakortasun

genetikoak moztitsasketa alternatiboan eragina eduki dezake ere, gene bakar

batetik lortutako mRNA desberdinen adierazpenaren bitartez, transkriptomaren

informazioaren edukina eta aldakortasuna handiagotzen delarik 289. Gainera,

nukleotido bakarreko aldaerez gain, MHC eremuan aldakortasun estrukturala

(kopien kopuruan) ere badago 290.

MHC erremuaren beste berezitasuna, bertako LD maila altua da, gertuko

lokusen aleloek haplotipo jakinetan elkarrekin mantendurik. Aleloen asoziazioa

ez dela modu aleatorioan gertatzen, hau da LD dagoela, 1968. urtean frogatu

zen 291. Eremuaren tamaina fisikoaren determinazioaren bidez, LD-a 2 Mb-tara

baino gehiago zabaltzen dela frogatu da eta beraz, MHC-ko LD patroia

genomako beste eremuetan behatutakoarekin konparatuta (gutxi gorabehera

22 kb-koa) erabat desberdina da 292. LD maila altu hori, MHC eremua ikertzeko

oztopo nagusia da: bertan edozein gaixotasunarekin asoziatutako aldaera

identifikatuz gero, ezinezkoa baita zehaztea aldaera hori benetako polimorfismo

kausala ote den edo soilik LD-an dagoen benetako alelo kausalarekin. LD-ren

ondorioz, alelo-konbinazio zehatzak dituzten kontserbatutako LD bloke

laburrak, aldatu gabe mantendu dira giza-eboluzioan zehar, populazio

desberdinetako harremanik gabeko pertsonek partekatzen dituztelarik. Giza-

populazioetan MHC-ko sekuentzia kontserbatu luzeagoak ere badira, DNA

bloke txikiagoen elkarketaz osatuta. DNA sekuentzia kontserbatu horiei

Sarrera

56

“haplotipo kontserbatu zabalduak” (CEH; conserved extended haplotype) edo

“aintzinako haplotipoak” esaten zaie 293,294. CEH horien sorrerarako, zenbait

mekanismo posible aipa daiteke: populazio berrien itogune-prozesuak,

errekonbinazioaren ezabatzea, lehentasunezko transmisioa, migrazioa eta

nahasketak, edota jito genetikoa eta hautespen naturala, adibidez 293-295. CEH

horiek giza-aniztasunaren, etnizitatearen edota nazionalitatearen markatzaile

gisa erabili daitezke 293-295, bai eta gaixotasunen suszeptibilitate-geneen

identifikaziorako ere 78,296,297. Hortaz, MHC-ko CEH desberdinak hainbat

gaixotasunekin, Addisonen gaitza 298, espondilitis ankilosatzailea 299, IgA-ren

gabezia 300, IgG-ren gabezia 301 eta T1D-rekin 302, besteak beste.

1.5.2. MHC eta autoimmunitatea

Orokorrean, populazioaren %5-ak gaixotasun autoimmuneren bat (T1D, RA,

MS eta SLE, barne) jasaten duela esan daiteke. Lotura- eta asoziazio-ikerketek,

MHC eremuak gaixotasun autoimmune gehienetan, guztietan ez bada ere, eta

zenbait gaixotasun infekziosotan ere (malaria eta HIESa, barne) eragina duela

erakutsi dute. Zenbait gaitz arruntetan, MHC-ren ekarpen genetikoa

garrantzitsuena da. Oso polimorfikoak diren HLA klase I eta klase II geneak,

MHC-n dauden gaixotasunekiko arrisku-determinatzaile nagusienak direla uste

da, baina orokorrean, nahiz eta ikerketa sakonak burutu diren, gaixotasuna

eragiten duten MHC-ren aldaera konkretuak ezezagunak dira oraindik.

Nerbio-sistema zentralaren gaixotasun inflamatorio kronikoa den esklerosi

anizkoitzaren kasuan, modu sendoan asoziatu den genomako eremu bakarra

MHC da, HLA-DR2 haplotipoa, alegia 303. SLE-an adibidez, berriki egindako

genoma osoaren asoziazio-ikerketak, lotura-ikerketen metanalisiarekin batera,

MHC arrisku faktore genetiko garrantzitsuena dela konfirmatu dute 304,

populazio zurien artean, HLA klase II-ko HLA-DR3 eta HLA-DR2 aleloek

asoziazio sendoena erakusten dutelarik 305.

Bestalde, IBD-n egindako genoma osoaren ikerketa independente anitzek IBD-

rekiko arriskua MHC-rekin (IBD3 locus) lotu dute 306,307, nahiz eta bere eragina

Sarrera

57

ultzeradun kolitisean (UC), Crohn gaitzan baino garrantzitsuagoa izan 308. UC-

rekin asoziatu diren aldaera sendoenak HLA-DRB1*1502 eta HLA-DRB1*0103

diren bitartean 309, Crohn gaitzarekin klase II-ko lau alelo asoziatu dira: HLA-

DRB1*07, HLA-DRB1*0103, HLA-DRB1*04, eta HLA-DRB1*0301 310. Azkenik,

RA-rekiko arrisku osoaren herena MHC-ri egozten zaio 311. HLA-DRB1

genearen arrisku-alelo ohikoenak (>%5-ko frekuentzia populazioan), Europear

jatorria duten pertsonetan, *0101, *0401, eta *0404 dira, eta jatorri Asiatikoa

dutenen artean berriz, *0405 eta *0901.

Gaur egun, xMHC-aren lotura- eta asoziazio-zantzuen azpian predisposizio-

gene bakarra edo anitzak ote dauden zalantzan dago. Gaitz autoimmune

askotan, xMHC-an suszeptibilitate-lokus bat baino gehiago egotearen aldeko

frogak gero ta sendoagoak dira 312. MHC-an eta xMHC-an gene berrien

eragina ikertzerakoan, aurretik ezagunak diren gaixotasun-aldaeren efektua

kontrolatzea izaten da erronka nagusia. Suszeptibilitate-lokus berrien

identifikazioan, HLA arrisku-aleloekiko LD kontrolatzeko lanabes erabilgarria

izan daiteke B8-DR3 eta B18-DR3 moduko CEH-tan oinarritzea. B8-DR3 CEH

(edo AH 8.1) HLA-A*01, -B*08, MICA*5.1, SC01, HLA-DRB1*0301, -

DQA1*0501 eta -DQB1*0201 aleloek osatzen dute, eta maiz agertzen da

iparraldeko kaukasikoen artean. Europako hegoaldean maiztasun handiagoa

duen B18-DR3 CEH aldiz, HLA-A*30, -B*18, MICA*4, F1C30, HLA-DRB1*0301,

-DQB1*0201 eta -DPB1*0202 aleloek osatzen dute,313.

CEH horiek gaixotasun autoimmune desberdinekin asoziatu dira, B8-DR3 CD-

rekin eta B18-DR3 T1D-rekin, alegia. Bi CEH horietan HLA-DR3 arrisku-aleloa

egon arren, haplotipoen distribuzioa alboratuta dago DR3/DR3 (homozigotoak)

diren euskal T1D eta CD gaixoen artean. Izan ere, DR3 homozigoto diren gaixo

diabetiko guztiek gutxienez B18-DR3 haplotipoaren kopia bat duten bitartean,

DR3 homozigoto diren CD gaixo guztiek gutxienez B8-DR3 haplotipoaren kopia

bat dute 79.

Sarrera

58

8. Figura. HLA-DR3 homozigotoak diren euskal T1D eta CD gaixoen B18-DR3 eta B8-DR3

CEH-en banaketa 79

.

Emaitza horiek B18-DR3 haplotipoa B8-DR3 haplotipoa baino

diabetogenikoagoa dela adierazten dute, CEH horretan zehar T1D

suszeptibilitate-lokus gehigarria egon daitekela iradokirik. B8-DR3 haplotipoa

DR3 homozigotoak diren CD gaixoen artean maizagoa izateak, berriz, haplotipo

horrek CD arrisku-lokus gehigarriren bat eramaten duela pentsarazi dezake.

B18-DR3 eta B8-DR3 CEH-k, 4,9 Mb eta 3,6 Mb-ko eremu oso kontserbatuak

dituzte, hurrenez hurren 79,285. Haplotipo kontserbatu zabal horien eta arrisku-

maila baxuagoa ematen duten bestelako HLA-DR3 haplotipoen arteko

konparaketak, xMHC-n zehar egon litezkeen CD zein T1D-rekiko

suszeptibilitate-lokus berrien bilaketan lagungarri izan daitezke.

59

2. IKERKETAREN HELBURUAK

Ikerketaren helburuak

61

2. IKERKETAREN HELBURUAK

Ikerketa honen helburu nagusia bi gaitz autoimuneetan, 1 motako diabetesean

eta eritasun zeliakoan, suszeptibilitate lokus berrien identifikazioa izan da.

Helburu hori lortzeko helburu espezifikoak honako hauek dira:

1) Erantzun immune innatoaren zenbait gene eta 1 motako diabetesaren

zein eritasun zeliakoaren arteko asoziazio genetikoa aurkitzea:

a) TLR gene familiaren (TLR2 eta TLR4) polimorfismo desberdinak

analizatzea eta bi gaixotasunetan eduki dezaketen kontribuzio

genetikoa zehaztea. (I, II)

b) KIR hartzailen gene-edukina, genotipo- eta haplotipo-frekuentziak,

eta hartzaile-ligando konbinazioak aztertzea, bi gaixotasunetan

izan dezaketen ekarpen genetikoa zehazteko. (III, IV)

2) B18-DR3 eta B8-DR3 haplotipo kontserbatu zabalduak aztertzea, MHC-n

egon daitezkeen T1D zein CD garatzeko suszeptibilitate-lokus

gehigarriak identifikatzeko. (V, VI)

63

3. EMAITZAK ETA DISKUSIOA

Emaitzak eta diskusioa

65

3.1. I. Ikerketa: No association of TLR2 and TLR4 polymorphims with type

1 diabetes in Basque population.

Laburpena:

Lehenengo motako diabetesean (T1D) gertatzen den pankreako β zelulen

suntsipena, sistema immuneak bideratutakoa da, eta zenbait frogek sistema

immune innatoaren inplikazioa sostengatzen dute. Toll-like hartzaileek (TLR)

defentsa immunearen lehenengo babes-lerroan hartzen dute parte, eta beren

ligando nagusiak exogenoak diren arren, ostalariaren molekula propioak ere

ezagutu ditzakete. TLR hartzaileek T1D-n eduki dezaketen papera aztertzeko,

TLR2 genearen lau SNP (N199N, S450S, R677W, eta R753Q) eta TLR4

genearen hiru SNP (D299G, T399I, eta S400N) genotipatu ziren zenbait euskal

T1D familiatan. Alde batetik, analizatutako zenbait polimorfismo ez zen

polimorfiko eta besteen asoziazio-analisiek ez zuten TLR2 edo TLR4 geneen

eta T1D-ren arriskuaren arteko asoziaziorik frogatu euskal populazioan. Seme-

alaba gaixo eta osasuntsuei transmititutako TLR4 haplotipo baten banaketak

TLR4-ren inplikazioaren zantzuak eman arren, desberdintasunek ez zuten

esangarritasun estatistikorik lortu.


67


68


69


70


71


73

Diskusioa:

No association of TLR2 and TLR4 polymorphims with type 1 diabetes in

the Basque population.

T1D-ren bilakaera eta azken mekanismo efektoreen inguruko ikerketa zabalak

burutu diren arren 314,315, T1D-ren garapenaren hasierako faseei buruz oso

informazio eskasa dago. Azken urteetan, gaixotasunaren hasierako faseetan

sistema immune innatoaren inplikazioa dagoela adierazten duten froga ugari

aurkeztu dira. Ikerlan horiek erakutsi dutenez, badirudi sistema immune

innatoko aldaketek, erantzun immune adaptiboak lagunduz edo sustatuz,

autoimmunitatea eragin dezaketela.

Birusen edo bakterioen infekzioek T1D induzitu dezaketela adierazten duten

aldeko informazioa haziz doa 316. Infekzio horien kontrako erantzun immune

innatoak, zeluletako gainazaleko zenbait hartzaileen bitartez (Toll-like

hartzaileak kasu) aktibatzen dira, hartzaile horiek gaixotasun autoimmuneen

garapenean nolabaiteko inplikazioa eduki dezaketela pentsarazirik. Ikerketa

askok zelulen suntsipenean TLR hartzaileen inplikazioa frogatu dute,

adibidez, Dogusanen taldeak berriki deskribatu duenez, birusen ezaugarria den

dsRNA-k, pankreako zelulen apoptosia eragin dezake, TLR3-ren

aktibazioaren bitartez 317. BBDR (Bio-Breeding Diabetes Resistant) arratoiekin

egindako ikerlan batean, birusen menpeko diabetes autoimmunearen

garapenean TLR9-ren seinaleztapen-bidezidorrak inplikatuta daudela

deskribatu da 318. Zipris ikertzaileak arrisku genetikoa duten ostalarietan

egindako antzeko ikerketaren arabera, birusen menpeko diabetesaren

garapena TLR-en bidezko erantzun immune innatoaren aktibazioaren ondorioa

izan daiteke 319. Infekzio birikoek TLR-en aktibazioa eta ondorengo pankrearen

kontrako erantzun autoimmunea bideratzen dituzten mekanismoak argi ez

badaude ere, zenbait aukera proposatu da. Horien artean, mimetismo

molekular izeneko mekanismoa dago, horren arabera, TLR hartzaileek (edo

bestelakoek) ezagutzen dituzten birusen proteinak eta zeluletako

autoantigenoen arteko homologia dela eta, erreakzio gurutzatuak gertatzen


74

dira, finean T zelulek zelulak erasotzen dituztelarik 320. Infekziorik gabe ere,

TLR eta antigeno propioen arteko lotura erantzun autoimmunea induzitzeko

nahikoa dela pentsa daiteke. Beste ikerketa-lerroek proposatu dutenez, TLR

hartzaileek eraldatutako edota leku zein kantitate ez fisiologikoetan metatutako

molekula propioak ezagutu ditzakete, erantzun immune innatoa aktibaturik. Ildo

horretan, nekrosi sekundariora bideratutako zelula apoptotikoek T zelula

diabetogenikoen ekintza eragin dezakete, TLR2-ren menpeko APC-en

aktibazioaren bidez 321. Beste ikerketa batzuk TLR-en adierazpen-profiletan

oinarritu dira eta T1D gaixoetan TLR-en adierazpenean aldaketak daudela

deskribatu dute. Devarajen taldeak egindako ikerketa batean, T1D gaixoen eta

kontrol osasuntsuen monozitoetako TLR2 eta TLR4 hartzaileen gainazaleko

adierazpena analizatu dute, gaixoetan bi gene horien adierazpena altuagoa

dela ikusi dutelarik, egoera proinflamatorioaren sorreran lagungarri gerta

daitekeelarik 322. Dasuk egindako beste ikerketa batean, glukosa-kontzentrazio

altuak, monozitoetako TLR2 eta TLR4 hartzaileen adierazpena emendatzen

duela deskribatu da 323. Gainera, TLR horien adierazpenak NFB

bidezidorraren aktibazioa eragiten du, zitokina proinflamatorioen ekoizpena

gertatzen delarik.

TLR hartzaileek molekula propioak zein arrotzak (glukosa, adibidez)

ezagutzeko dituzten mekanismoak ez daude argi, baina pentsa daiteke TLR

hartzaileetako polimorfismoek nolabaiteko eragina izan dezaketela lotze-

afinitatean. Hipotesi hori baieztatzeko helburuarekin zenbait ikerketa TLR-en

polimorfismoen eta gaixotasun desberdinen (T1D, barne) arteko asoziazioa

aurkitzen saiatu da. Adibidez, TLR2 hartzailearen polimorfismoak T1D-rekin

asoziatu egin dira korear populazioan 324, bai eta TLR3-ren hiru polimorfismo

ere Afrikako hegoaldeko populazio beltzean 325. TLR geneen eta gaixotasun

autoimmuneen arteko asoziazioaren aldeko beste zenbait datu, IBD-an

egindako ikerketetan lortu dira 326. Hala ere, badira TLR geneen eta gaixotasun

autoimmuneen arteko asoziazioa aurkitu ezin izan duten ikerketak, RA-n 327,

SLE-n 328, eta MS-n 329, adibidez.


75

TLR2 eta TLR4 lokusak T1D-rako izangai-gene egokiak izan arren, ikerketa

honetan ez da beren polimorfismo eta gaixotasunaren arteko asoziaziorik

aurkitu. Emaitza negatibo horiek azaltzeko zenbait arrazoi derberdin aipa

daiteke, bai ikerketa beraren mugekin erlazionatutakoak, bai populazioen arteko

heterogenotasun genetikoan oinarritutakoak ere. Limitazio metodologikoei

dagokienez, ikerketak asoziazioa detektatzeko botere estatistiko nahikoa ez

duela argudia daiteke, baina bestalde, beste asoziazio-ikerketetan aurkitutako

OR-tan (2 ingurukoak) oinarrituz gero 252,253, asoziazioa bera ere oso sendoa ez

dela pentsa daiteke. Bestalde, analizatutako TLR2 eta TLR4 geneen

polimorfismoak aldaera etiologikoak ez izatea edo benetako mutazio

etiologikoarekin LD patroia gure eta beste populazioen artean desberdina

izatea ere posible da. Azkenik, euskal populaziorako espezifikoak diren

bestelako gene edo ingurumen-faktoreen eraginez, beren sarkortasuna

murriztua egotea gerta daiteke.

Nahiz eta emaitza negatiboek TLR hartzaileen eta T1D-ren arteko asoziazioa

ez sustengatu, gaixotasun autoimmuneetan gene-izangaiak izaten jarraitzen

dute oraindik ere. TLR hartzaileek T1D-rekiko arrisku genetikoa ematen ote

duten argitzeko, lagin-tamaina handiagoko ikerketak, bai eta bestelako TLR

gene eta polimorfismoen analisia, beharrezkoak izango dira.


77

3.2. II. Ikerketa: Toll-like receptor 4 (TLR4) gene polymorphisms in celiac

disease.

Laburpena:

Toll-like hartzaileek (TLR) antigeno-ereduen ezagutzaren bidez, defentsa

immunearen lehenengo babes-lerroan parte hartzen dute, eta beren ligandoak

exogenoak zein ostalaritik deribatutakoak izan daitezke. TLR4 genearen

aldaera kodetzaileak zenbait gaixotasun autoimmunekin asoziatu dira,

ultzeradun kolitisarekin, Crohn gaitzarekin, eta artritis erreumatoidearekin,

besteak beste. TLR4 genearen bi nukleotido bakarreko aldaera (SNP)

kodetzaile (Asp299Gly eta Thr399Ile) genotipatu ziren 95 CD hirukote-

familiatan, bai eta 186 gaixo eta 186 kontroletan. Aleloen, genotipoen,

haplotipoen eta transmisioaren banaketan ez zen desberdintasunik aurkitu

gaixoen eta kontrolen taldeen artean. Beraz, emaitzek ez dute TLR4 genearen

aldaera horien eta CD-ren arteko asoziaziorik sostengatzen.


79


80


81


82


83

Diskusioa:

Toll-like receptor 4 (TLR4) gene polymorphisms in celiac disease.

Eritasun zeliakoa gaixotasun immunogenikoen eredutzat hartzen da, bere

garapenean parte hartzen duten zenbait eragile (genetiko zein ingurumeneko)

ezagun delako 143. Gariaren proteinen (gliadina eta glutenina) zerikusia

hasierako erantzun autoimmuneen indukzioan ongi ezarrita dago, sistema

immune adaptatibo zein innatoaren aktibazioan eragina dutelarik. Gliadinaren

peptidoek erantzun immune adaptatiboa aktibatzeko prozesua ongi

deskribatuta dago; laburbilduz, APC-ek (HLA-DQ2 edo -DQ8 adierazten

dutenak) gliadina-peptidoak aurkezten dizkiote T linfozitoei, beren aktibazioa

eraginik. Bestalde, argitzeke dago erantzun immune innatoaren aktibazioan

gliadina-peptidoek izan dezaketen papera. Arestian, gliadinaren 31-43 peptidoa

IL-15-aren adierazpenaren areagotzea eragiten duela deskribatu da, baina

mekanismo zehatza ez dago oraindik argi. IL-15-ak enterozitoetako MICA-ren

gainadierazpena induzitzen du, NKG2D hartzailearekiko elkarrekintzak

(CD8+Tαβ, Tγδ, eta NK zelula gehienetan) eragindako enterozitoen hilketa

eraginez 137,330. Jungek argitaratutakoaren arabera 331, RA duten gaixoen likido

sinobialean, ligando espezifikoen (PNG eta LPS) bidezko TLR2 eta TLR4-ren

aktibazioak IL-15-aren ekoizpena eragiten du eta beraz, TLR-ak CD-ren

garapenean ere inplikatuta egon daitezkela ondoriozta liteke, gliadinaren

menpeko IL-15-aren adierazpenaren estimulazioaren bitartez. Izan ere,

Szebenik deskribatutakoaren arabera 332, TLR2 eta TLR4-ren adierazpena

emendatuta dago tratatu gabeko eta tratatutako CD gaixoen duodenoko

mukosan, gaixotasuna ez duten kontrolen mukosarekin konparatuta. Thomasek

erakutsi duenez, pepsina/tripsinaz endakatutako gliadinak eta p31-43 peptidoak

TLR2-ren mRNA-ren gainerregulazioa eragiten dute 333.

TLR hartzaileak PAMP desberdinak ezagutzeko espezializatuta egon arren,

ostalariaren molekula askori lotzeko gaitasuna ere badutela deskribatu da.

Beraz, TLR-ek elikagaien proteinak (gliadina, kasu) ezagutu eta NFB

bidezidorraren aktibazioa eta zitokina proinflamatorioen jariaketa eragin

dezaketela pensa daiteke. Izan ere, antzekotasun-maila altua deskribatu da


84

zenbait gluten-peptido eta bakterioen oligopeptido-errepiken (p31-49, 33-mero

edo 26-mero peptidoak) artean 334. Gliadinaren eta bakterio-sekuentzien arteko

antzekotasunarekin batera, TLR hartzaileen lotura-guneetako polimorfismoek

ere hartzaileen eta gliadinaren arteko elkarrekintzan eragin dezakete. Izan ere,

TLR-en lotze-afinitatea eraldatzen duten polimorfismo funtzional ugari

deskribatu dira. Adibidez, TLR4 hartzailaren bi polimorfismok (Arg299Gly eta

Thr399Ile), bakterioen ligandoekiko lotze-afinitatea murrizten dute, Helicobacter

pylori bakteriarekiko erantzuna oztopaturik 335.

Azken aldian, TLR4 genearen polimorfismoak analizatu dira hainbat gaixotasun

autoimmune/inflamatorio 336, infekzioso 337 edota degeneratiboetan 338.

Hesteetako mukosaren inflamazioan TLR4-ren inplikazioaren aldeko froga ugari

egon arren 339, ikerketa honek ez du genearen eta eritasun zeliakoaren arteko

asoziaziorik aurkitu. Arrazoi desberdinak plazara daitezke emaitza negatiboei

azalpena emateko, baina polimorfismoen eragina oso ahula izatea da litekeena,

eta ondorioz, aurreko ikerketan (I. Ikerketa) bezala, botere estatistiko nahikoa

lortzeko lagin-tamaina arras handitzea beharrezkoa izatea. Hala ere, beste

zenbait autorek, pareko lagin-tamaina erabilita, TLR4-ren polimorfismo horien

eta gaixotasun autoimmune desberdinen arteko asoziazioa aurkitu dute 252,253.

Beraz, ikerketen arteko desadostasunak, populazioen artean dauden

frekuentzia aleliko eta LD-patroi desberdinei ere egotzi dakizkieke. CD gaixoen

biopsietako TLR4-ren adierazpenaren analisiak, genea gaixotasunaren

patogenian inplikatuta egon daitekeela adierazten dute. Hala ere, genearen

polimorfismoek adierazpenaren aldaketan, eta ondoriozko CD-ren garapenean

eragina ote duten argitzeke dago. TLR4 genearen beste polimorfismoen

azterketa beste populazio desberdinetan beharrezkoa izango da genearen

benetako inplikazioa argitzeko.


85

3.3. III. Ikerketa: Killer cell immunoglobulin-like receptor (KIR) genes in the

Basque population. Association study of KIR gene contents with type 1

diabetes mellitus.

Laburpena:

Killer cell immunoglobulin-like hartzaileak (KIR) HLA klase I molekulak

ezagutzen dituzten molekula erregulatzaileak dira, natural killer (NK) zelulen

aktibitate zitolitikoa modulatzen dutelarik. KIR gene kopuru desberdinak aurki

daitezke pertsonen artean, eta horretaz gain, aldakortasun aleliko altua izan

dezake KIR gene bakoitzak, oso familia konplexu eta heterogenoa osatzen

dutela esan daitekeelarik. Ikerketa honetan euskal populazio orokorrean KIR

genotipoen analisia burutu da. Bestalde, KIR gene-edukinaren (HLA

ligandoekiko konbinazioarekin batera) eta 1 motako diabetesaren arteko

asoziazioa ote dagoen analizatu da. KIR geneen tipaketa primer espezifikoz

osatutako genotipatze-kit komertzial baten bidez burutu da, HLA-C-ren 80.

posizioa berriz, anplifikazio eta sekuentziazio zuzenaren bitartez genotipatu da.

Haplotipoak zein genotipoak, bestelako ikerketetan deskribatutakoaren arabera

inferitu ziren, eta beren frekuentziak gaixo eta kontrolen taldeen artean alderatu

ziren. Euskaldunetan, analizatutako KIR gene guztiak agertu ziren, eta beste

populazio kaukasikoekin konparatuz gero, zenbait geneen (KIR2DS5,

KIR3DS1, eta KIR2DL2) frekuentziek desberditasun adierazgarriak aurkezten

zituzten. Orokorrean, euskaldunek KIR gene aktibatzaileen frekuentzia altuagoa

aurkezten zuten, eta ondorioz, B haplotipoen proportzioa altuagoa zen. Euskal

populazioan hiru haplotipo berri identifikatu ziren. Orokorrean, gure emaitzek

euskal populazioaren berezitasun genetikoa konfirmatzen ditu, baina ez da KIR

gene-edukinaren eta T1D-ren arteko asoziaziorik detektatu.


87


88


89


90


91


92


93


95

Diskusioa:

Killer cell immunoglobulin-like receptor (KIR) genes in the Basque

population. Association study of KIR gene contents with type 1 diabetes

mellitus.

Diabetes mellitus 1 motakoa sistema immuneak eragindako gaixotasun

kronikoa da, eraso autoimmune aberranteak pankreako zelulak suntsitzen

dituelarik. Bere patogenian inplikatutako mekanismo zehatzak ezezagunak izan

arren, prozesuan T zelula autoerreaktiboek zerikusi garrantzitsua dutela argi

dago. Itu-zelulak erailtzeko eta APC zelulekin zein T zelulekin elkarregiteko

duten gaitasunari esker, NK zelulak (bai eta NK-like zelulak ere) gaixotasun

autoimmuneen eraso immunearen zenbait fasetan inplikatuta egon daitezkela

uste da 340. Izan ere, NK zelulen presentzia itu-organoetan (giharretan, ehun

sinobialean, pankrean eta garunean) oso ohikoa da 341. Hala ere, orokorrean ez

da frogatu NK zelulen bitarteko itu-organoen lisi zuzenik dagoenik, eta NK

zelulak erantzun immunearen erregulazioan parte hartu dezaketela proposatu

da.

Diabetesaren garapeneraren eta NK zelulen arteko lotura 80. hamarkadan

proposatu zen lehenengo aldiz. Garai berean, diabetesa garatzeko joera duen

BB arratoietan, NK zelulek pankreako irlen zelulak suntsitzeko gai zirela ikusi

zen 342,343. Beranduago, NOD saguan ere NK zelulek irletako zelulak

suntsitzeko duten gaitasun potentziala frogatu da 344. Hala ere, T1D-ren

garapenerako NK zelulak ez dira nahitaezkoak, animalia-ereduetan gutxienez.

Gizakiari dagokionez, ikerketa desberdinen artean desadostasun ugari egon

arren 345-347, T1D duten gaixoen NK zelulen maiztasuna eta gaitasun litikoa

murriztuta dagoela ikusi da, orokorrean. Hala ere, NK zelulek T1D-ren

garapenean eragina eduki dezakete mekanismo desberdinen bitartez; birusen

infekzioen kontrako erantzunek eragindako ondoko erantzun autoimmunea

abiaraziz, bestelako zelula autoimmuneen erantzun autoerrekatiboak

modulatuz, edo efektore moduan, ehunen kaltea zuzenean eraginez.


96

Eredu desberdinetan ikusitako NK zelulen erantzunak, NK hartzaileen eta

ligandoen loturaren ondorioz sortzen diren seinale aktibatzaileen eta

inhibitzaileen arteko desorekaren ondorio direla esan daiteke. NK hartzaile

aktibatzaile edo inhibitzaileen ligandoen adierazpen-mailak, zitokinen isuriarekin

batera, autoimmunitatea ezabatu zein emendatzeko gai diren NK zelulen

erantzuna modula dazake. Killer cell immunoglobulin-like hartzaileak, NK eta

NK-like zeluletan (NKT eta Tγδ zelulak, adibidez) adierazten dira, eta ikerketa

askok gaixotasun autoimmune desberdinen garapenean eduki dezaketen

papera aztertu dute 348. KIR gene-edukinaren polimorfismoek (hartzaile

aktibatzaile eta inhibitzaileen presentzia/ausentzia), geneen aldakortasun

alelikoarekin batera, antigenoen ezagutzan eragina eduki dezakete eta NK

zelulen aktibitate zitolitikoa eraldatu.

Ikerketa honen helburua KIR gene-edukinaren eta 1 motako diabetesaren

arteko asoziazio posiblea aztertzea izan da. Pertsona bakoitzak duen KIR gene

aktibatzaileen kopuruak gaixotasunaren suszeptibilitatean eragina eduki

dezakela esan ohi da, baina ideia horren aurka, ikerketa honetan ez dira gene

aktibatzaileen eta inhibitzaileen frekuentzien arteko desberdintasunik ikusi gaixo

eta kontrolen artean. Hala ere, Slikek argitaratutakoaren arabera 181, T1D

gaixoen eta kontrolen artean KIR gene aktibatzaileen banaketa (>2 gene

aktibatzaile vs. <2 gene aktibatzaile) alboratuta dago. Ikerlan horretan

erabilitako hurbilketa, hots, gene aktibatzaileak bi taldetan banatzea (bi baino

gutxiago vs. bi baino gehiago) ez dirudi egokiena gene aktibatzaileen kopuruan

oinarritutako banaketa horrek ez baitu inolako aurrekari biologikorik. Bestalde,

Letoniako populazioan 182, 2DL2 eta 2DL5 gene inhibitzaileak, eta 2DS2, 2DS3

eta 3DS1 gene aktibatzaileak, T1D-rekin asoziatuta daudela deskribatu da.

Beste zenbait ikerketetan, haplotipo/genotipo jakinen eta gaixotasunaren arteko

asoziazioa ikusi da. Adibidez, korear jatorria duten T1D gaixoek A haplotipoen

(gene aktibatzaile bakarra dutenak) maiztasun altuagoa dutela deskribatu

da 349, eta Rodackiren ikerketaren arabera 350, gaixo diabetikoek 2DS3 gene

aktibatzailea duten haplotipoen frekuentzia altuagoa dute.


97

Gaixotasunaren patogenian KIR hartzaileek efekturen bat izatekotan,

ligandoekiko elkarrekintzaren ondorioa izango da eta horregatik, ikerketa

honetan, zenbait KIR gene (2DL1-2-3 eta 2DS1-2) beren ligando espezifikoekin

(HLA-C-ren 80.posizioa) batera aztertu dira. Hasierako frekuentzien analisiak,

zenbait KIR/HLA konbinazioak T1D-rekin asoziatuta zeudela erakutsi bazuen

ere, estratifikazio-analisiak gaixoen eta kontrolen arteko desberdintasunak HLA-

C80-ren distribuzio alboratuari dagokiela erakutsi du. Emaitza horrek HLA-C

T1D-rekin asoziatuta dagoela adierazten du, baina seguru asko HLA-C eta

HLA-DR-DQ lokusen arteko LD-ri dagokio. Ikerketa honetan emaitza

negatiboak lortu diren arren, aurretik egindako ikerketa askok KIR/HLA

konbinazioaren eta T1D-ren arteko asoziazioa aurkitu dute. Holandako

populazioan egindako ikerketan, KIR2DS2/HLA-CAsn80 konbinazioaren

frekuentzia gaixoetan kontroletan baino altuagoa dela ikusi da 181. Japoniarren

artean berriz, KIR3DS1/KIR3DL1 genotipoaren eta bere ligandoaren (HLA-Bw4)

banaketa, eta KIR2DL1 eta bere ligandoa den HLA-CLys80-ren banaketa,

gaixoen eta kontrolen artean desberdinak direla ikusi da 351.

Nahiz eta ikerketa honek KIR geneen eta T1D-ren arteko asoziazioa

detektatzea lortu ez duen, KIR geneak gaixotasunaren determinatzaile

putatiboak izaten jarraitzen dute, ikerketa honetan ez baitira KIR hartzaileen

espezifikotasunean eragina izan zezaketen polimorfismo aleliko guztiak aztertu.


99

3.4. IV. Ikerketa: Association of KIR2DL5B gene with celiac disease

supports the susceptibility locus on 19q13.4.

Laburpena:

Genoma osoaren ikerketek zenbait eremu genomikotan aurkitu dute lotura

eritasun zeliakoarekin (CD), 19q13.4 eremua barne. Killer immunoglobulin-like

hartzaileak (KIR) lokus horretan kokatzen dira, eta natural killer (NK) eta zenbait

T zeluletan adierazten dira, HLA klase I ligandoekiko elkarrekintzez, zelula

horien aktibitate zitolitikoa modulatzen dutelarik; beraz, erantzun immune

innatoan parte hartzen dute. Ikerketa honetan, KIR geneen tipaketa burutu da

euskal jatorriko 70 gaixo zeliako, eta gene-edukina, genotipo eta haplotipoen

frekuentziak konparatu dira jatorri bereko odol-emaile osasuntsuekin. Gaixoen

artean, KIR2DL5B+/KIR2DL5A- gene konbinazioaren frekuentzia altuagoa da,

eta emaitza hori, espainiar jatorriko 343 gaixo zeliako eta 160 kontroletan

konfirmatu zen; emaitza horiek gene ez-funtzional horrek CD-rekiko

suszeptibilitatea emendatzen duela (konbinatutako OR=3,63 (% 95 CI: 1,76–

7,51; p= 0,0004) adierazten dute. Beraz, ikerketa honen emaitzek KIR geneak

CD-an inplikatuta daudela sostengatzen dute eta 19q13.4 lokusaren inplikazioa

konfirmatzen dute.


101


102


103


104


105


106


107

Diskusioa:

Association of KIR2DL5B gene with celiac disease supports the

susceptibility locus on 19q13.4.

Orokorrean, eritasun zeliakoaren patogenian NK zelulen kontribuzioa analizatu

duten ikerketek, hesteetako NK zelulen kopuruaren eta aktibitatearen urritasuna

dagoela deskribatu dute 352. Bestalde, antzeko gaitasun zitolitikoa duten NK-like

zelulak (CTL eta Tγδ zelulak, adibidez) kopuru handitan eta era aktiboan

daudela deskribatu da 353,354. Gaixotasunaren forma eta fase guztietan ikusi da

Tγδ linfozitoen kopuru altua, CD latente, CD aktibo, CD tratatu, HLA-DQ2 duten

CD gaixoen senide, eta dermatitis herpetiformea duten gaixoetan, barne 355-359.

Hala ere, ez da deskribatu Tγδ zelulek glutenarekiko espezifikoak diren

erantzunak eragiten dituztenik.

Hainbat ikerketa Tγδ linfozitoak inplikatu dituzte CD-ren patogenian, NKG2A

hartzailearen eta estresatutako zelula epitelialen (MICA, MICB edo HLA-E

adierazten dutenak) arteko elkarrekintza, prozesuaren urrats nagusia

izanik 360,361. Bhagatek deskribatutakoaren arabera 362, heste-meharreko IEL-en

artean, Tγδ linfozitoen proportzio handiagoak adierazten du NKG2A hartzaile

inhibitzailea Tαβ-rekin konparatuta, baina CD gaixo aktiboetan NKG2A+ Tγδ

IEL-en frekuentzia murriztuta dago, Tγδ IEL-ek zuzendutako inhibizioa

murriztuta dagoelarik. NKG2A bezalako NK hartzaileen garrantzia, bai zelula

zitotoxikoen aktibazioan, bai CD-ren patogenian deskribatuta egon arren,

oraindik ez da beste NK hartzaileen (KIR, kasu) inplikazio funtzionala aztertu.

Hala ere, KIR geneak CD-ren suszeptibilitaterako izangai-lokusak dira; erantzun

immune innatoaren aktibazioan daukaten funtzioaz gain, genoman duten

kokapena ere (19q13.4) erlazionatu baita CD-rekin, genoma osoaren lotura-

ikerketa desberdinetan, Irlandako eta Erresuma Batuko populazioetan, hain

zuzen ere 200,363.

Ikerketa honetan, KIR geneen analisi-genetikoa burutu da, CD-rekiko arrisku

genetikoarekin asoziazioa dagoen aztertzeko. Gene-edukina, genotipo zein

haplotipoen frekuentziak, eta KIR/HLA konbinazioak aztertu dira euskal jatorriko


108

CD gaixo eta kontroletan, ondoren emaitza positiboak espainiar jatorriko lagin

handiagoan erreplikatu direlarik. KIR gene aktibatzaileen eta inhibitzaileen

frekuentziak ez zuen desberdintasunik erakutsi CD eta kontrol taldeen artean.

Bestalde, KIR haplotipoen eta beraien konbinazioen (genotipoen) konparazioak

ere, ez zuen CD-rekiko asoziaziorik aurkeztu. Halare, haplotipoak dedukzio-

metodoen bitartez inferituta daude eta gene-konbinazioen froga biologikorik ez

dago, beraz, emaitzak kontuz interpretatu behar dira. Emaitzak Moodiek

lortutako emaitzekin bat datoz 364, ikerketa horretan ere ez baitzen KIR geneen

eta CD-ren arteko asoziaziorik aurkitu.

Ikerketa desberdinek KIR/HLA-C80 konbinaketen eta hainbat gaixotasun

autoimmuneen (psoriasia, artritis psoriatikoa, T1D eta RA, adibidez) artean

asoziazioa deskribatu zutenez 277, ikerketa honetan KIR geneen eta HLA-C

ligandoen arteko konbinazioak ere aztertu dira, baina ez da asoziazio

positiborik detektatu. HLA-C80 eta gaixotasunaren arteko erlazioa detektatu

arren, asoziazio hori HLA erregioan dagoen LD maila altuak eragindakoa da.

Nahiz eta KIR gene, haplotipo eta genotipoen banaketak ez zuen

gaixotasunarekiko asoziaziorik erakutsi, KIR2DL5B*002/004 alelo nuloaren

presentzia, eta aldi berean, KIR2L5A*001 eta KIR2DL5B*003 aldaera

funtzionalen ausentzia duten euskal gaixo zeliakoen proportzioa emendatuta

dago. Gainera, asoziazioa espainiar jatorriko lagin-multzo handiagoan

erreplikatu da. Emaitzak beraz, CD-ren garapenean KIR2DL5B genearen

inplikazioa sostengatzen dute, KIR2DL5A hartzailea genotipoan ez dagoenean.

Hasiera batean, KIR2DL5B KIR2DL5 genearen aldaera aleliko ez-funtzionala

zela uste bazen ere, frogatuta dago KIR2DL5A eta KIR2DL5B gene

independenteak direla 365. Gene ez-funtzionalek gaixotasunen patogenian nola

eragin dezaketen ez dago argi, baina aukera anitzak daude: lehenengoa,

oraindik argitzeke dago KIR2DL5B genearen adierazpena ote dagoen. Nahiz

eta odoleko zelula mononuklearretan KIR2DL5*002 aldaeraren transkriptorik

detektatu ez den, posible da genea beste ehunetan adieraztea (hesteetan,

adibidez) eta bertako NK zelulen erregulazioan eragina izatea. Bigarrena,

hesteetan gene horren adierazpenik ez dagoela onartuta ere, bere sekuentzia

genomikoak gaixotasunean inplikatuta dauden beste geneen adierazpena


109

modulatzen duten motibo erregulatzaileak (adibidez, transkripzio-faktoreen

lotura-sekuentzia) izatea ere posible da 366. Azkenik, genearen aldaera ez-

funtzionalaren (KIR2DL5B*002) eramaileak diren pertsonek seinale inhibitzaile

baten galera izan dezakete, NK zelulen aktibazioa murriztu eta aktibitate

zitolitikoaren eragina emendaturik. Izan ere, autore askoren arabera, ligandoen

gabeziak eragindako NK zelulen inhibizioaren murrizpenak, ehun desberdinen

kontrako erantzun autoimmunea eragin dezake 184,367,368.

KIR2DL5B geneak gaixotasunarekiko suszeptibilitatea nola eragin dezakeen

argitzeko, genearen adierazpen-profila aztertuko duen ikerketa gehiago egitea

beharrezkoa da. Gainera, KIR2DL5B-ren ligando espezifikoen identifikazioak

ere gene honen funtzionalitatea ulertzen lagunduko luke.


111

3.5. V. Ikerketa: Exploring the diabetogenicity of the HLA-B18-DR3 CEH:

independent association with T1D genetic risk close to HLA-DOA.

Laburpena:

Helburua: HLA-DR3 CEH desberdinek duten diabetogenizitate-maila

diferentearen erantzule izan daitezkeen suszeptibilitaterako markatzaile

gehigarrien identifikazioa MHC eremuan.

.

Ikerketaren diseinua eta metodoak: Erresoluzio altuko SNP-en tipaketa burutu

zen MHC-n zehar 15 T1D gaixo eta 39 kontrol ez-diabetikotan, pertsona guztiek

DR3-DQ2 homozigositatean eta A*30-B*18-MICA*4-F1C30-DRB1*0301-

DQB1*0201-DPB1*0202 HLA haplotipoaren kopia bat zutelarik. Asoziazio

esanguratsua zuten SNP-en tipaketa, HLA tipatu gabe zuten 554 diabetikoz eta

841 kontrolez osatutako lagin-talde independiente batean erreplikatu ziren.

EMSA entsegua erabili zen asoziatutako SNP baten eragin funtzionala

frogatzeko.

Emaitzak: Hasierako esperimentuan 7 SNP agertu ziren asoziatuta.

Erreplikazio-esperimentuan, soilik rs419434 polimorfismoak (HLA-DOA genetik

gertu dagoenak) mantendu zuen esangarritasuna. SNP horrekin LD osoan

dagoen aldaera funtzional batek USF-1-ren loturan eragina zuela ikusi zen,

erregioan dagoen asoziazio-seinalearen erantzulea izan daitekeelarik.

Konklusioak: MHC eremuan suszeptibilitate-lokus berria identifikatu da, T1D-

rekiko kontribuzio motela duena eta HLA-DRB1 lokusarekiko independentea

dena.


113


114


115


116


117


118


119


120


121

Diskusioa:

Exploring the diabetogenicity of the HLA-B18-DR3 CEH: independent

association with T1D genetic risk close to HLA-DOA.

Lehenengo motako diabetesean inplikatuta dagoen faktore genetiko

garrantzitsuena MHC erregioan dauden HLA klase II-ko DRB1-DQA1-DQB1

lokusak dira 369. Zenbait ikerketek MHC-an zehar T1D-rekiko arriskua ematen

duten bestelako lokus gehigarriak egon daitezkeela adierazi dute, baina

emaitzak nahiko kontraesankorrak izan dira. Eremu horretan zehar

sakabanatutako suszeptibilitate-aldaera ugarik, MHC-ren konplexutasunarekin

batera, emaitza positibo faltsuak ekar ditzakete (HLA klase II geneekiko LD-ak

eragindakoak), eta orain arteko desadostasunen erantzuleak izan

daitezke 370-378.

MHC eremuan LD maila altua dago, zenbait haplotipok 5 Mb-tara luza

daitekelarik. Muturreko LD horrek, giza-eboluzioan zehar aldatu gabeko zati

genomiko luzeen iraunkortasuna ahalbidetu du, zati horiei “aintzinako haplotipo”

edo “haplotipo kontserbatu zabaldu” (CEH) izena eman zaielarik.

Kontserbatutako haplotipo horiek modu sakonean aztertu dira eta zenbait

gaixotasun autoimmunerekin asoziatu ere. Adibidez, HLA-B27 haplotipo zabala

espondilitis ankilosatzailearekin asoziatu da zenbait ikerketetan 379 eta HLA-

DR15 haplotipoak MS-rekiko arriskua ematen duela deskribatu da 380.

Hegoaldeko europearren artean nahiko arrunta den HLA-DR3 CEH zehatza

(B18-DR3), 5 Mb-ko eremuan zehar kontserbatuta dago eta bestelako HLA-

DR3 kromosomak baino diabetogenikoagoa da 79. CEH horren berebiziko

kontserbazioa oso lagungarria izan da gaixotasunarekiko asoziazio zuzena

detektatzeko, benetako aldaera etiologikoa aztertu gabe, baina aldi berean,

bigarren mailako asoziazio-seinaleen ezabatzea eta suszeptibilitate-aldaera

independenteen identifikazioa eragotzi du 312.

Honako ikerketa hau, HLA arrisku aldaerekiko (HLA-DR-DQ) LD-a kontrolatuta,

eta B18-DR3 CEH-an T1D suszeptibilitate-aldaera gehigarriak aurkitzeko


122

helburuarekin, CEH horren kontserbazioaz baliatu da. MHC erregioan T1D

suszeptibilitate-aldaera berria identifikatu da, HLA-DR-DQ lokusekiko

independente delarik. Arrisku aldaera berri hori HLA-DOA genetik (HLA klase II

alfa kateko paralogoa) gertu dago, gene hori B zeluletan adierazi eta HLA-DM-

ren menpeko peptidoen kargaren erregulazioan parte hartzen duelarik.

Erantzun immunearekin erlazionatuta dagoenez, HLA-DOA-ren polimorfismoak

B zelulek bideratutako zenbait gaixotasun autoimmunetan aztertu dira, SLE-n,

RA-n, CD-n eta Graves eritasunean, besteak beste 381.

Ikerketa honetan ere, SNP horren eta T1D-ren arteko asoziazioari azalpen

etiologikoa bilatzeko helburuarekin, asoziazio seinalea azal dezakeen eremu

horretako polimorfismo funtzionala proposatu da. Zenbait predikzio-tresna eta

EMSA entseguaren bitartez, aldaera funtzional horrek USF-1 transkripzio-

faktorearen lotze-gunea (TFBS; transcription factor binding site) eraldatzen

duela frogatu da, eragin funtzional horrek HLA-DOA genearen (cis eragina) edo

genomako beste edozein generen (trans eragina) adierazpena alda

dezakeelarik. Zenbait ikerketek mota horretako SNP erregulatzaileen eta

gaixotasun autoimmune desberdinen arteko asoziazioak deskribatu ditu.

Adibidez, RUNX1 transkripzio-faktorearen TFBS eraldatzen duen polimorfismo

bat, SLE-rekin 382 eta RA-rekin 383 asoziatu da.

Azkenik, ikerketa honetan diseinatutako CEH-en bitarteko hurbilketa, HLA lokus

nagusien efektuak kontrolaturik, T1D-rekiko kontribuzio-genetiko xumea

detektatzeko baliogarria izan da. Bestalde, emaitza horiek beste populaziotan

erreplikatzea garrantzitsua da, aldaera horren asoziazioa, populazio

desberdinetan edo hegoaldeko europear kaukasikoetan baino ez diren ematen

aztertzeko.


123

3.6. VI. Ikerketa: Additional celiac disease susceptibility variants in the

HLA-B8-DR3-DQ2 CEH: novel independent associations around HLA-G

and TRIM27 loci.

Laburpena:

Eritasun zeliakoa (CD), gaixotasun konplexu eta poligenikoa da. Sistema

immuneak bideratutako heste-meharreko enteropatia hori, genetikoki

suszeptiblea diren pertsonetan garatzen da. Suszeptibilitate-lokus nagusia 6p21

kromosoman dagoen MHC-n kokatuta dago eta zeliakoen %90 baino gehiagok

HLA-DQ2 heterodimeroa dute. Hala ere, HLA-DQ2 aleloa populazio orokorrean

ere arrunta da eta kaukasikoen %30 eramaleak dira. Ikerlan askok MHC-n, edo

MHC-tik gertu, bigarren susceptibilitate-lokus bat dagoela adierazten duten

arren, LD maila altua medio, oraindik ez da aldaera gehigarririk identifikatu. LD

altu horren eraginez, giza-eboluzioan zehar, haplotipo kontserbatu zabalduak

edo CEH izeneko eremu genomiko luzeak aldatu gabe mantendu dira.

Horietako CEH bat, B8-DR3-DQ2, CD-rekin sendoki asoziatu da. Ikerketa

honetan, MHC eremuan CD-rekiko suszeptibilitate lokus gehigarriak

identifikatzeko helburuarekin, B8-DR3-DQ2 CEH-ren kontserbazioaz baliatuz,

MHC-n zehar erresoluzio altuko SNP-en tipaketa bat burutu da. Hasierako

SNP-analisia HLA-DR3-DQ2 homozigotoak ziren eta B8-DR3-DQ2 CEH-ren

kopia bat zuten zeliako eta kontroletan egin zen, eta MHC-ren alde

telomerikoan dauden bi SNP-en asoziazioa (HLA-G eta TRIM27 geneetatik

gertu) detektatu zen. Emaitza hauek beste lagin handiago batean erreplikatu

ziren.


125


126


127


128


129


130


131


132


133


135

Diskusioa:

Additional celiac disease susceptibility variants in the HLA-B8-DR3-DQ2

CEH: novel independent associations around HLA-G and TRIM27 loci.

Eritasun zeliakoa, gaixotasun autoimmune arrunta da, erantzun immune

aberranteak hesteetako epitelioa suntsitzen duelarik. T1D-n bezala, eritasun

zeliakoa HLA lokusari lotutako gaixotasuna da eta klase II-ko geneak (DR-DQ)

faktore genetiko nagusienak dira, ekarpen genetiko osoaren %40 azaltzen

dutelarik 153. Ikertu diren populazio kaukasiko guztietan, arrisku genetiko

altuena ematen duen aldaera, HLA-DQ2 aleloa da 384. DQ2 (edo DQ8) aleloa

CD-ren garapenerako ia nahitaezkoa den arren, ez da erabat nahikoa, HLA-

DQ2 populazio orokorreko pertsona ez-zeliakoen artean ere maiz agertzen

delarik 191. Zenbait ikerketek DQ2 alelodun haplotipo guztiek ez dutela

suszeptibilitate berdina deskribatu dute, eta zenbait HLA-DR3-DQ2 haplotipok

DQ2 aleloaz gain, arrisku faktore gehigarriak izan ditzaketela proposatu

dute 385. Hala ere, gutxi dira aukera hori aztertzeko burutiu diren

ikerketak 386-390. Ikerketa horietatik lortutako emaitzek B8-DR3-DQ2 CEH-an

zehar DQ-rekiko independienteak diren CD suszeptibilitate faktore gehigarriak

existitzen direla sostengatzen dute, HLA klase I erregioaren inguruan egon

daitezkela proposatu dutelarik 385,387.

Aurreko ikerketan bezala (V. ikerketa), CEH-en analisian oinarritutako

hurbilketa aukeratu da, kasu honetan CD-rekin asoziaturiko B8-DR3 CEH

erabili delarik. HLA-G eta TRIM27 geneetatik gertu dauden bi SNPen

asoziazioa detektatu da. TRIM27-tik hurbil dagoen SNParen asoziazioa HLA

alelo klasikoekiko independentea dela ematen badu ere, litekeena da beste

SNParen eragina (HLA-G-tik gertu) ez izatea independente.

HLA-G genea, adierazten den HLA klase I-eko antigeno ez-klasikoa da, ama

eta fetoaren arteko tolerantziaren bitartekarietako bat dela uste delarik.

Gainera, NK zelulekin elkarregiten du, peptido nonameroak aurkezteaz gain,

HLA klase I molekula klasikoak bezala, CD8-ra lotu daiteke.


136

Zenbait ikerketek HLA-G genearen 8. exoiaren 3’ UTR eremuan dagoen 14 bp-

ko insertzio/delezio polimorfisma haurdunaldi-arazoekin (abortu eta ugalketa-

arazoak) asoziatu dute 391,392. Aldaera hori zenbait gaixotasun autoimmunerekin

ere asoziatu da, SLE-rekin 393 eta gazteen artritis idiopatikoarekin 394, besteak

beste.

Bestalde, Torresek proposatutakoaren arabera 395, gaixo zeliakoen sero eta

biopsietan HLA-G-ren forma solugarriaren (sHLA-G) adierazpena dago, hori

antigeno oralen tolerantzia berreskuratzeko (dietako molekulekiko

tolerantziaren galerak sortutako gaixotasunen kasuan) mekanismoarekin

erlazionatuta egon daiteke.

Bestaldetik, TRIM27 geneak kodetuako proteina NFB bidezidorraren

erregulazioan inplikaturik dago396 eta bide hori CD-ren garapenean parte

hartzen duela ikusi da 397, bidearen erregulazioan zerikusia duten geneak CD-

rako gene-izangai izan daitezkelarik.

Bukatzeko, aurkitutako bi asoziazio-seinaleak gene zein eremu erregulatzaile

ezagunetik kanpo daudela kontutan hartzekoa da, HLA-G eta TRIM27 geneen

balizko inplikazioa erabat espekulatiboa delarik. Gainera, baliteke markatzile

horiek ez izatea aldaera etiologikoak eta eremu horiek sakonkiago aztertzeko

ikerketa gehiago beharrezkoak dira.

137

4. KONKLUSIOAK

Konklusioak

139

4. KONKLUSIOAK

Konklusio espezifikoak

1. Lehenengo ikerketaren emaitzek ez dute TLR2 eta TLR4 aldaeren

asoziazioa sostengatzen 1 motako diabetesarekin, gutxienez euskal

populazioan. Hala ere, erantzun immune innatoan duten papera dela eta,

TLR geneak T1D-rako izangai funtzionalak izaten jarraitzen dute. Beste

TLR geneetan eta beste populazio batzuetan ikerketa gehiago egitea

beharrezkoa izango da, beraien inplikazioa argitzeko.

2. Bigarren ikerketak ez du TLR4-ren aldaeren eta eritasun zeliakoaren

suszeptibilitatearen arteko asoziaziorik detektatu. Berriro ere, ikerketa

gehiago, zeinetan beste TLR geneak eta beste populazioak aztertzen

diren, beharrezkoak izango dira CD-ren patogenian beraien inplikazioa

erabat baztertzeko.

3. Hirugarren ikerketan, T1D-n egindako KIR geneen analisiak ez du

asoziaziorik aurkitu euskal populazioan, baina horrek ez ditu KIR geneak

baztertzen gaixotasunaren eragile modura, gaixotasuna eragin

dezaketeen aldakortasun genetikoaren beste mailak ez baitira aztertu.

4. KIR geneen analisiak CD-an (IV. Ikerketa), gaixotasunaren

suszeptibilitatean KIR2DL5B genea inplikatuta dagoela frogatu du. Gene

horrek suszeptibilitatea eragiteko mekanismo zehatzak ezezagunak diren

arren, seinale inhibitzaile baten gabeziarekin erlazionatuta egon daitezke.

5. Bostgarren ikerketan, HLA-DOA genetik gertu dagoen eta efektu

funtzionala duen T1D suszeptibilitate aldaera berria identifikatu da, gainera

HLA-DR-DQ lokusetatik efektu independientea duelarik.

6. Eritasun zeliakoan egindako MHC eremuaren analisiak CD-rekiko

suszeptibilitate aldaera gehigarri biren presentzia erakutsi du, HLA-G eta

TRIM27 geneetatik gertu daudenak. Suszeptibilitate-aldaera gehigarri

horiek HLA haplotipo desberdinek ematen duten arriskuaren

modulatzaileak izan daitezke.

Konklusioak

140

Konklusio orokorrak

1. Diabetes mellitus, 1 motakoa eta eritasun zeliakoa gaixotasun konplexuak

dira, bietan HLA geneak arrisku genetikoaren erantzule nagusienak izan

arren, bi gaixotasunen genetika desberdina da, bakoitzaren patogenian

lokus desberdinak inplikatuta daudelarik.

2. MHC eremuak bi gaixotasunetan ematen duen arrisku genetikoa, HLA

lokus klasikoez gain, eremuan dauden bestelako suszeptibilitate-aldaera

gehigarriek modulatzen dute.

141

5. BIBLIOGRAFIA

Bibliografia

143

5. BIBLIOGRAFIA: 1. Lohr,J., Knoechel,B., Nagabhushanam,V. & Abbas,A.K. T-cell tolerance

and autoimmunity to systemic and tissue-restricted self-antigens. Immunol. Rev. 204, 116-127 (2005).

2. Mackay,I.R. Science, medicine, and the future: Tolerance and autoimmunity. BMJ 321, 93-96 (2000).

3. Goodnow,C.C., Sprent,J., Fazekas de St,G.B. & Vinuesa,C.G. Cellular and genetic mechanisms of self tolerance and autoimmunity. Nature 435, 590-597 (2005).

4. Rioux,J.D. & Abbas,A.K. Paths to understanding the genetic basis of autoimmune disease. Nature 435, 584-589 (2005).

5. Nepom,G.T. MHC and autoimmune diseases. Immunol. Ser. 59, 143-164 (1993).

6. Heimer,H. Outer causes inner conflicts: environment and autoimmunity. Environ. Health Perspect. 107, A504-A509 (1999).

7. La,C.A. T-regulatory cells in systemic lupus erythematosus. Lupus 17, 421-425 (2008).

8. Sonderstrup,G. & Durinovich-Bello,I. Human T-cell responses to islet cell antigens. Curr. Dir. Autoimmun. 4, 239-251 (2001).

9. Costantino,C.M., Baecher-Allan,C. & Hafler,D.A. Multiple Sclerosis and Regulatory T Cells. J. Clin. Immunol. (2008).

10. Cooper,G.S. & Stroehla,B.C. The epidemiology of autoimmune diseases. Autoimmun. Rev. 2, 119-125 (2003).

11. Castano,L. & Eisenbarth,G.S. Type-I diabetes: a chronic autoimmune disease of human, mouse, and rat. Annu. Rev Immunol 8, 647-679 (1990).

12. Atkinson,M.A. & Maclaren,N.K. The pathogenesis of insulin-dependent diabetes mellitus. N Engl J Med 331, 1428-1436 (1994).

13. Miao,D. et al. ICA512(IA-2) epitope specific assays distinguish transient from diabetes associated autoantibodies. J. Autoimmun. 18, 191-196 (2002).

14. Bottazzo,G.F. et al. In situ characterization of autoimmune phenomena and expression of HLA molecules in the pancreas in diabetic insulitis. N Engl J Med 313, 353-360 (1985).

15. Atkinson,M.A. & Eisenbarth,G.S. Type 1 diabetes: new perspectives on disease pathogenesis and treatment. Lancet 358, 221-229 (2001).

Bibliografia

144

16. Verge,C.F. et al. Combined use of autoantibodies (IA-2 autoantibody, GAD autoantibody, insulin autoantibody, cytoplasmic islet cell antibodies) in type 1 diabetes: Combinatorial Islet Autoantibody Workshop. Diabetes 47, 1857-1866 (1998).

17. Vajo,Z. & Duckworth,W.C. Genetically engineered insulin analogs: diabetes in the new millenium. Pharmacol. Rev 52, 1-9 (2000).

18. Robertson,R.P. Prevention of recurrent hypoglycemia in type 1 diabetes by pancreas transplantation. Acta Diabetol. 36, 3-9 (1999).

19. Shapiro,A.M. et al. Islet transplantation in seven patients with type 1 diabetes mellitus using a glucocorticoid-free immunosuppressive regimen. N Engl J Med 343, 230-238 (2000).

20. Staeva-Vieira,T., Peakman,M. & von,H.M. Translational mini-review series on type 1 diabetes: Immune-based therapeutic approaches for type 1 diabetes. Clin. Exp. Immunol. 148, 17-31 (2007).

21. LaPorte,R.E. et al. Geographic differences in the risk of insulin-dependent diabetes mellitus: the importance of registries. Diabetes care 8 Suppl 1, 101-107 (1985).

22. Variation and trends in incidence of childhood diabetes in Europe. EURODIAB ACE Study Group. Lancet 355, 873-876 (2000).

23. Onkamo,P., Vaananen,S., Karvonen,M. & Tuomilehto,J. Worldwide increase in incidence of Type I diabetes--the analysis of the data on published incidence trends. Diabetologia 42, 1395-1403 (1999).

24. Muntoni,S. & Muntoni,S. New insights into the epidemiology of type 1 diabetes in Mediterranean countries. Diabetes Metab Res Rev 15, 133-140 (1999).

25. Norris,J.M. et al. Lack of association between early exposure to cow's milk protein and beta-cell autoimmunity. Diabetes Autoimmunity Study in the Young (DAISY). JAMA 276, 609-614 (1996).

26. Graves,P.M. et al. Lack of association between early childhood immunizations and beta-cell autoimmunity. Diabetes care 22, 1694-1697 (1999).

27. Hummel,M., Fuchtenbusch,M., Schenker,M. & Ziegler,A.G. No major association of breast-feeding, vaccinations, and childhood viral diseases with early islet autoimmunity in the German BABYDIAB Study. Diabetes care 23, 969-974 (2000).

28. Hypponen,E. et al. Infant feeding, early weight gain, and risk of type 1 diabetes. Childhood Diabetes in Finland (DiMe) Study Group. Diabetes care 22, 1961-1965 (1999).

Bibliografia

145

29. Lonnrot,M. et al. Enterovirus RNA in serum is a risk factor for beta-cell autoimmunity and clinical type 1 diabetes: a prospective study. Childhood Diabetes in Finland (DiMe) Study Group. J Med Virol. 61, 214-220 (2000).

30. Virtanen,S.M. et al. Cow's milk consumption, HLA-DQB1 genotype, and type 1 diabetes: a nested case-control study of siblings of children with diabetes. Childhood diabetes in Finland study group. Diabetes 49, 912-917 (2000).

31. Achenbach,P., Bonifacio,E., Koczwara,K. & Ziegler,A.G. Natural history of type 1 diabetes. Diabetes 54 Suppl 2, S25-S31 (2005).

32. Abiru,N. & Eisenbarth,G.S. Multiple genes/multiple autoantigens role in type 1 diabetes. Clin. Rev. Allergy Immunol. 18, 27-40 (2000).

33. Kukreja,A. & Maclaren,NK. Autoimmunity and diabetes. The Journal of Clinical Endocrinology and metabolism 84, 4371-4378 (2005).

34. Abraham,R.S., Kudva,Y.C., Wilson,S.B., Strominger,J.L. & David,C.S. Co-expression of HLA DR3 and DQ8 results in the development of spontaneous insulitis and loss of tolerance to GAD65 in transgenic mice. Diabetes 49, 548-554 (2000).

35. Abraham,R.S., Wen,L., Marietta,E.V. & David,C.S. Type 1 diabetes-predisposing MHC alleles influence the selection of glutamic acid decarboxylase (GAD) 65-specific T cells in a transgenic model. J Immunol 166, 1370-1379 (2001).

36. Beyan,H., Buckley,L.R., Yousaf,N., Londei,M. & Leslie,R.D. A role for innate immunity in type 1 diabetes? Diabetes Metab Res. Rev. 19, 89-100 (2003).

37. Litherland,S.A. et al. Aberrant prostaglandin synthase 2 expression defines an antigen-presenting cell defect for insulin-dependent diabetes mellitus. J Clin Invest 104, 515-523 (1999).

38. Baxter,A.G., Kinder,S.J., Hammond,K.J., Scollay,R. & Godfrey,D.I. Association between alphabetaTCR+CD4-CD8- T-cell deficiency and IDDM in NOD/Lt mice. Diabetes 46, 572-582 (1997).

39. Atkinson,M.A. et al. Cellular immunity to a determinant common to glutamate decarboxylase and coxsackie virus in insulin-dependent diabetes. J Clin Invest 94, 2125-2129 (1994).

40. Honeyman,M.C., Stone,N.L. & Harrison,L.C. T-cell epitopes in type 1 diabetes autoantigen tyrosine phosphatase IA-2: potential for mimicry with rotavirus and other environmental agents. Mol Med 4, 231-239 (1998).

Bibliografia

146

41. Dasu,M.R., Devaraj,S., Ling,Z., Hwang,D.H. & Jialal,I. High glucose induces Toll-like receptor expression in human monocytes: Mechanism of activation. Diabetes (2008).

42. Uhrberg,M. et al. The repertoire of killer cell Ig-like receptor and CD94:NKG2A receptors in T cells: clones sharing identical alpha beta TCR rearrangement express highly diverse killer cell Ig-like receptor patterns. J Immunol 166, 3923-3932 (2001).

43. Mandelboim,O. et al. Enhancement of class II-restricted T cell responses by costimulatory NK receptors for class I MHC proteins. Science 274, 2097-2100 (1996).

44. Mandelboim,O. et al. Natural killer activating receptors trigger interferon gamma secretion from T cells and natural killer cells. Proc Natl Acad Sci U S A 95, 3798-3803 (1998).

45. Risch,N. Assessing the role of HLA-linked and unlinked determinants of disease. Am J Hum Genet 40, 1-14 (1987).

46. Olmos,P. et al. The significance of the concordance rate for type 1 (insulin-dependent) diabetes in identical twins. Diabetologia 31, 747-750 (1988).

47. Singal,D.P. & Blajchman,M.A. Histocompatibility (HL-A) antigens, lymphocytotoxic antibodies and tissue antibodies in patients with diabetes mellitus. Diabetes 22, 429-432 (1973).

48. Cudworth,A.G. & Woodrow,J.C. Letter: HL-A antigens and diabetes mellitus. Lancet 2, 1153 (1974).

49. Ounissi-Benkalha,H. & Polychronakos,C. The molecular genetics of type 1 diabetes: new genes and emerging mechanisms. Trends Mol. Med. 14, 268-275 (2008).

50. Bell,G.I., Horita,S. & Karam,J.H. A polymorphic locus near the human insulin gene is associated with insulin-dependent diabetes mellitus. Diabetes 33, 176-183 (1984).

51. Bain,S.C. et al. Insulin gene region-encoded susceptibility to type 1 diabetes is not restricted to HLA-DR4-positive individuals. Nat. Genet 2, 212-215 (1992).

52. Sheehy,M.J. et al. A diabetes-susceptible HLA haplotype is best defined by a combination of HLA-DR and -DQ alleles. J Clin Invest 83, 830-835 (1989).

53. Khalil,I. et al. A combination of HLA-DQ beta Asp57-negative and HLA DQ alpha Arg52 confers susceptibility to insulin-dependent diabetes mellitus. J Clin Invest 85, 1315-1319 (1990).

Bibliografia

147

54. Onengut-Gumuscu,S. & Concannon,P. The genetics of type 1 diabetes: Lessons learned and future challenges. Journal of autoimmunity 25, 34-39 (2005).

55. Todd,J.A. et al. Robust associations of four new chromosome regions from genome-wide analyses of type 1 diabetes. Nat. Genet. 39, 857-864 (2007).

56. Hakonarson,H. et al. A genome-wide association study identifies KIAA0350 as a type 1 diabetes gene. Nature 448, 591-594 (2007).

57. Awata,T. et al. High frequency of aspartic acid at position 57 of HLA-DQ beta-chain in Japanese IDDM patients and nondiabetic subjects. Diabetes 39, 266-269 (1990).

58. Ronningen,K.S., Iwe,T., Halstensen,T.S., Spurkland,A. & Thorsby,E. The amino acid at position 57 of the HLA-DQ beta chain and susceptibility to develop insulin-dependent diabetes mellitus. Hum Immunol 26, 215-225 (1989).

59. Todd,J.A. et al. Identification of susceptibility loci for insulin-dependent diabetes mellitus by trans-racial gene mapping. Nature 338, 587-589 (1989).

60. Mijovic,C.H., Barnett,A.H. & Todd,J.A. Genetics of diabetes. Trans-racial gene mapping studies. Baillieres Clin Endocrinol Metab 5, 321-340 (1991).

61. Jenkins,D. et al. Identification of susceptibility loci for type 1 (insulin-dependent) diabetes by trans-racial gene mapping. Diabetologia 33, 387-395 (1990).

62. Todd,J.A., Bell,J.I. & McDevitt,H.O. HLA-DQ beta gene contributes to susceptibility and resistance to insulin-dependent diabetes mellitus. Nature 329, 599-604 (1987).

63. Babbitt,B.P., Allen,P.M., Matsueda,G., Haber,E. & Unanue,E.R. Binding of immunogenic peptides to Ia histocompatibility molecules. 1985. J. Immunol. 175, 4163-4165 (2005).

64. Brown,J.H. et al. A hypothetical model of the foreign antigen binding site of class II histocompatibility molecules. Nature 332, 845-850 (1988).

65. Zamani,G.M. et al. Improved risk assessment for insulin-dependent diabetes mellitus by analysis of amino acids in HLA-DQ and DRB1 loci. Eur. J. Hum. Genet. 2, 177-184 (1994).

66. Gorodezky,C. et al. HLA and autoimmune diseases: Type 1 diabetes (T1D) as an example. Autoimmunity Reviews 5, 187-194 (2006).

Bibliografia

148

67. Redondo,M.J. et al. DR- and DQ-associated protection from type 1A diabetes: comparison of DRB1*1401 and DQA1*0102-DQB1*0602*. J Clin Endocrinol Metab 85, 3793-3797 (2000).

68. Baisch,J.M. et al. Analysis of HLA-DQ genotypes and susceptibility in insulin-dependent diabetes mellitus. N Engl J Med 322, 1836-1841 (1990).

69. Pugliese,A. et al. Sequence analysis of the diabetes-protective human leukocyte antigen-DQB1*0602 allele in unaffected, islet cell antibody-positive first degree relatives and in rare patients with type 1 diabetes. J Clin Endocrinol Metab 84, 1722-1728 (1999).

70. Rayner,M.L., Kelly,M.A., Mijovic,C.H. & Barnett,A.H. Sequencing of the second exon of the MHC class II DQ6 alleles in patients with type 1 diabetes. Autoimmunity 35, 155-157 (2002).

71. Undlien,D.E. et al. HLA associations in type 1 diabetes among patients not carrying high-risk DR3-DQ2 or DR4-DQ8 haplotypes. Tissue antigens 54, 543-551 (1999).

72. Mijovic,C.H. et al. HLA-DQA1 and -DQB1 alleles associated with genetic susceptibility to IDDM in a black population. Diabetes 40, 748-753 (1991).

73. Kawasaki,E. et al. Transmission of DQ haplotypes to patients with type 1 diabetes. Diabetes 47, 1971-1973 (1998).

74. Kawasaki,E., Matsuura,N. & Eguchi,K. Type 1 diabetes in Japan. Diabetologia 49, 828-836 (2006).

75. She,J.X. Susceptibility to type I diabetes: HLA-DQ and DR revisited. Immunol. Today 17, 323-329 (1996).

76. Izaabel,H. et al. HLA class II DNA polymorphism in a Moroccan population from the Souss, Agadir area. Tissue antigens 51, 106-110 (1998).

77. Lombard,Z. et al. HLA class II disease associations in southern Africa. Tissue antigens 67, 97-110 (2006).

78. Raum,D., Awdeh,Z., Yunis,E.J., Alper,C.A. & Gabbay,K.H. Extended major histocompatibility complex haplotypes in type I diabetes mellitus. J Clin Invest 74, 449-454 (1984).

79. Bilbao,J.R. et al. Conserved extended haplotypes discriminate HLA-DR3-homozygous Basque patients with type 1 diabetes mellitus and celiac disease. Genes Immun. 7, 550-554 (2006).

80. Owerbach,D. & Gabbay,K.H. The search for IDDM susceptibility genes: the next generation. Diabetes 45, 544-551 (1996).

Bibliografia

149

81. Bennett,S.T. et al. Susceptibility to human type 1 diabetes at IDDM2 is determined by tandem repeat variation at the insulin gene minisatellite locus. Nat. Genet 9, 284-292 (1995).

82. Undlien,D.E. et al. Insulin gene region-encoded susceptibility to IDDM maps upstream of the insulin gene. Diabetes 44, 620-625 (1995).

83. Haskins,K. & Wegmann,D. Diabetogenic T-cell clones. Diabetes 45, 1299-1305 (1996).

84. Pugliese,A. et al. Self-antigen-presenting cells expressing diabetes-associated autoantigens exist in both thymus and peripheral lymphoid organs. J Clin Invest 107, 555-564 (2001).

85. Sospedra,M. et al. Transcription of a broad range of self-antigens in human thymus suggests a role for central mechanisms in tolerance toward peripheral antigens. J Immunol 161, 5918-5929 (1998).

86. Heath,V.L., Moore,N.C., Parnell,S.M. & Mason,D.W. Intrathymic expression of genes involved in organ specific autoimmune disease. J Autoimmun. 11, 309-318 (1998).

87. Vafiadis,P. et al. Imprinted and genotype-specific expression of genes at the IDDM2 locus in pancreas and leucocytes. J Autoimmun. 9, 397-403 (1996).

88. Vafiadis,P. et al. Insulin expression in human thymus is modulated by INS VNTR alleles at the IDDM2 locus. Nat. Genet 15, 289-292 (1997).

89. Pugliese,A. et al. The insulin gene is transcribed in the human thymus and transcription levels correlated with allelic variation at the INS VNTR-IDDM2 susceptibility locus for type 1 diabetes. Nat. Genet 15, 293-297 (1997).

90. Vafiadis,P., Grabs,R., Goodyer,C.G., Colle,E. & Polychronakos,C. A functional analysis of the role of IGF2 in IDDM2-encoded susceptibility to type 1 diabetes. Diabetes 47, 831-836 (1998).

91. Bottini,N. et al. A functional variant of lymphoid tyrosine phosphatase is associated with type I diabetes. Nature genetics 36, 337-338. (2007).

92. Zheng,W. & She,JX. Genetic association between a lymphoid tyrosine phosphatase (PTPN22) and type 1 diabetes. Diabetes 54, 906-908 (2005).

93. Gregersen,P.K. & Behrens,T.W. Genetics of autoimmune diseases--disorders of immune homeostasis. Nat. Rev Genet 7, 917-928 (2006).

94. Hill,R.J. et al. The lymphoid protein tyrosine phosphatase Lyp interacts with the adaptor molecule Grb2 and functions as a negative regulator of T-cell activation. Exp Hematol. 30, 237-244 (2002).

Bibliografia

150

95. Cohen,S., Dadi,H., Shaoul,E., Sharfe,N. & Roifman,C.M. Cloning and characterization of a lymphoid-specific, inducible human protein tyrosine phosphatase, Lyp. Blood 93, 2013-2024 (1999).

96. Rieck,M. et al. Genetic variation in PTPN22 corresponds to altered function of T and B lymphocytes. J Immunol 179, 4704-4710 (2007).

97. Begovich,AB. et al. A missense single-nucleotide polymorphism in a gene encoding a protein tyrosine phosphatase (PTPN22) is associated with rheumatoid arthritis. American Journal of Human Genetics 75(2), 330-337 (2007).

98. Reddy,M. et al. The R620W C/T polymorphism of the gene PTPN22 is associated with SLE independently of the association of PDCD1. Genes and Immunity 6, 658-662 (2006).

99. Velaga,MR. et al. The codon 620 tryptophan allele of the lymphoid tyrosine phosphatase (LYP) gene is a major determinant of Graves' disease. The Journal of Clinical Endocrinology and metabolism 89(11), 5862-5865. 2007.

100. Santin,I. et al. The functional R620W variant of the PTPN22 gene is

associated with celiac disease. Tissue antigens 71, 247-249 (2008).

101. Smyth,D. et al. Replication of an association between the lymphoid tyrosine phosphatase locus (LYP/PTPN22) with type 1 diabetes, and evidence for its role as a general autoimmunity locus. Diabetes 53, 3020-3023 (2004).

102. Ueda,H. et al. Association of the T-cell regulatory gene CTLA4 with susceptibility to autoimmune disease. Nature 423, 506-511 (2003).

103. Wang,X.B., Zhao,X., Giscombe,R. & Lefvert,A.K. A CTLA-4 gene polymorphism at position -318 in the promoter region affects the expression of protein. Genes Immun. 3, 233-234 (2002).

104. Anjos,S.M., Tessier,M.C. & Polychronakos,C. Association of the cytotoxic T lymphocyte-associated antigen 4 gene with type 1 diabetes: evidence for independent effects of two polymorphisms on the same haplotype block. J Clin Endocrinol Metab 89, 6257-6265 (2004).

105. Anjos,S. & Polychronakos,C. Mechanisms of genetic susceptibility to type I diabetes: beyond HLA. Mol Genet Metab 81, 187-195 (2004).

106. Teft,W.A., Kirchhof,M.G. & Madrenas,J. A molecular perspective of CTLA-4 function. Annu. Rev Immunol 24, 65-97 (2006).

107. Ahmed,S. et al. Association of CTLA-4 but not CD28 gene polymorphisms with systemic lupus erythematosus in the Japanese population. Rheumatology. (Oxford) 40, 662-667 (2001).

Bibliografia

151

108. Yanagawa,T., Hidaka,Y., Guimaraes,V., Soliman,M. & DeGroot,L.J. CTLA-4 gene polymorphism associated with Graves' disease in a Caucasian population. J. Clin. Endocrinol. Metab 80, 41-45 (1995).

109. Huang,D. et al. Genetic association of Ctla-4 to myasthenia gravis with thymoma. J. Neuroimmunol. 88, 192-198 (1998).

110. Harbo,H.F., Celius,E.G., Vartdal,F. & Spurkland,A. CTLA4 promoter and exon 1 dimorphisms in multiple sclerosis. Tissue antigens 53, 106-110 (1999).

111. Lowe,C.E. et al. Large-scale genetic fine mapping and genotype-phenotype associations implicate polymorphism in the IL2RA region in type 1 diabetes. Nat. Genet 39, 1074-1082 (2007).

112. Qu,H.Q., Montpetit,A., Ge,B., Hudson,T.J. & Polychronakos,C. Toward further mapping of the association between the IL2RA locus and type 1 diabetes. Diabetes 56, 1174-1176 (2007).

113. Smyth,D.J. et al. A genome-wide association study of nonsynonymous SNPs identifies a type 1 diabetes locus in the interferon-induced helicase (IFIH1) region. Nat. Genet 38, 617-619 (2006).

114. Bailey,R. et al. Association of the vitamin D metabolism gene CYP27B1 with type 1 diabetes. Diabetes 56, 2616-2621 (2007).

115. Quarsten,H., Molberg,O., Fugger,L., McAdam,S.N. & Sollid,L.M. HLA binding and T cell recognition of a tissue transglutaminase-modified gliadin epitope. Eur. J. Immunol. 29, 2506-2514 (1999).

116. Feighery,C. Coeliac disease. BMJ 319, 236-239 (2006).

117. Marsh,M.N. Gluten, major histocompatibility complex, and the small intestine. A molecular and immunobiologic approach to the spectrum of gluten sensitivity ('celiac sprue'). Gastroenterology 102, 330-354 (1992).

118. Stenman,S.M. et al. Secretion of celiac disease autoantibodies after in vitro gliadin challenge is dependent on small-bowel mucosal transglutaminase 2-specific IgA deposits. BMC. Immunol. 9, 6 (2008).

119. Maki,M. The humoral immune system in coeliac disease. Baillieres Clin. Gastroenterol. 9, 231-249 (1995).

120. Castano,L. et al. Prospective population screening for celiac disease: high prevalence in the first 3 years of life. J Pediatr Gastroenterol Nutr 39, 80-84 (2004).

121. Ivarsson,A. et al. Epidemic of coeliac disease in Swedish children. Acta Paediatr. 89, 165-171 (2000).

Bibliografia

152

122. Collin,P. et al. High incidence and prevalence of adult coeliac disease. Augmented diagnostic approach. Scand. J. Gastroenterol. 32, 1129-1133 (1997).

123. Bode,S. & Gudmand-Hoyer,E. Incidence and prevalence of adult coeliac disease within a defined geographic area in Denmark. Scand. J. Gastroenterol. 31, 694-699 (1996).

124. Murray,J.A. et al. Trends in the identification and clinical features of celiac disease in a North American community, 1950-2001. Clin. Gastroenterol. Hepatol. 1, 19-27 (2003).

125. Cataldo,F. & Montalto,G. Celiac disease in the developing countries: a new and challenging public health problem. World J. Gastroenterol. 13, 2153-2159 (2007).

126. Galvao,L.C., Gomes,R.C. & Ramos,A.M. [Celiac disease: report of 20 cases in Rio Grande do Norte, Brazil]. Arq Gastroenterol. 29, 28-33 (1992).

127. Rabassa,E.B., Sagaro,E., Fragoso,T., Castaneda,C. & Gra,B. Coeliac disease in Cuban children. Arch. Dis. Child 56, 128-131 (1981).

128. Sagaro,E. & Jimenez,N. Family studies of coeliac disease in Cuba. Arch. Dis. Child 56, 132-133 (1981).

129. al-Tawaty,A.I. & Elbargathy,S.M. Coeliac disease in north-eastern Libya. Ann. Trop. Paediatr. 18, 27-30 (1998).

130. Suliman,G.I. Coeliac disease in Sudanese children. Gut 19, 121-125 (1978).

131. Khuffash,F.A. et al. Coeliac disease among children in Kuwait: difficulties in diagnosis and management. Gut 28, 1595-1599 (1987).

132. al-Hassany,M. Coeliac disease in Iraqi children. J. Trop. Pediatr. Environ. Child Health 21, 178-179 (1975).

133. Fasano,A. & Catassi,C. Current approaches to diagnosis and treatment of celiac disease: an evolving spectrum. Gastroenterology 120, 636-651 (2001).

134. Feighery,C. et al. Diagnosis of gluten-sensitive enteropathy: is exclusive reliance on histology appropriate? Eur. J. Gastroenterol. Hepatol. 10, 919-925 (1998).

135. Gianfrani,C., Auricchio,S. & Troncone,R. Adaptative and innate immune response in celiac disease. Immunology letters 99, 141-145 (2006).

136. Maiuri,L. et al. Association between innate response to gliadin and activation of pathogenic T cells in coeliac disease. Lancet 362, 30-37 (2003).

Bibliografia

153

137. Hue,S. et al. A direct role for NKG2D/MICA interaction in villous atrophy during celiac disease. Immunity. 21, 367-377 (2004).

138. Dicke, W.K., Weijers, H.A. & van de Kamer, J.H. Coeliac disease. II. The presence in wheat of a factor having a deleterious effect in cases of coeliac disease. Acta Paediatr. 42, 34-42 (1953).

139. van de,W.Y. et al. Glutenin is involved in the gluten-driven mucosal T cell response. Eur. J. Immunol. 29, 3133-3139 (1999).

140. Molberg,O. et al. Intestinal T-cell responses to high-molecular-weight glutenins in celiac disease. Gastroenterology 125, 337-344 (2003).

141. Dewar,D.H. et al. The toxicity of high molecular weight glutenin subunits of wheat to patients with coeliac disease. Eur. J. Gastroenterol. Hepatol. 18, 483-491 (2006).

142. Koning,F., Gilissen,L. & Wijmenga,C. Gluten: a two-edged sword. Immunopathogenesis of celiac disease. Springer Semin. Immunopathol. 27, 217-232 (2005).

143. Kagnoff,FK. Celiac disease: pathogenesis of a model immunogenetic disease. The Journal of Clinical Investigation 117(1), 41-49 (2007).

144. Anderson,R.P., Degano,P., Godkin,A.J., Jewell,D.P. & Hill,A.V. In vivo antigen challenge in celiac disease identifies a single transglutaminase-modified peptide as the dominant A-gliadin T-cell epitope. Nat. Med. 6, 337-342 (2000).

145. Anderson,R.P. et al. T cells in peripheral blood after gluten challenge in coeliac disease. Gut 54, 1217-1223 (2005).

146. Vartdal,F. et al. The peptide binding motif of the disease associated HLA-DQ (alpha 1* 0501, beta 1* 0201) molecule. Eur. J. Immunol. 26, 2764-2772 (1996).

147. van de,W.Y. et al. Unique peptide binding characteristics of the disease-associated DQ(alpha 1*0501, beta 1*0201) vs the non-disease-associated DQ(alpha 1*0201, beta 1*0202) molecule. Immunogenetics 46, 484-492 (1997).

148. Godkin,A. et al. Use of eluted peptide sequence data to identify the binding characteristics of peptides to the insulin-dependent diabetes susceptibility allele HLA-DQ8 (DQ 3.2). Int. Immunol. 9, 905-911 (1997).

149. Sjostrom,H. et al. Identification of a gliadin T-cell epitope in coeliac disease: general importance of gliadin deamidation for intestinal T-cell recognition. Scand. J. Immunol. 48, 111-115 (1998).

Bibliografia

154

150. Fleckenstein,B. et al. Gliadin T cell epitope selection by tissue transglutaminase in celiac disease. Role of enzyme specificity and pH influence on the transamidation versus deamidation process. J. Biol. Chem. 277, 34109-34116 (2002).

151. Maiuri,L. et al. Definition of the initial immunologic modifications upon in vitro gliadin challenge in the small intestine of celiac patients. Gastroenterology 110, 1368-1378 (1996).

152. Martin-Pagola,A. et al. MICA response to gliadin in intestinal mucosa from celiac patients. Immunogenetics 56, 549-554 (2004).

153. Mazzarella,G. et al. An immunodominant DQ8 restricted gliadin peptide activates small intestinal immune response in in vitro cultured mucosa from HLA-DQ8 positive but not HLA-DQ8 negative coeliac patients. Gut 52, 57-62 (2003).

154. Lundin,K.E. et al. T lymphocyte recognition of a celiac disease-associated cis- or trans-encoded HLA-DQ alpha/beta-heterodimer. J Immunol 145, 136-139 (1990).

155. Nilsen,E.M. et al. Gluten specific, HLA-DQ restricted T cells from coeliac mucosa produce cytokines with Th1 or Th0 profile dominated by interferon gamma. Gut 37, 766-776 (1995).

156. Troncone,R. et al. Majority of gliadin-specific T-cell clones from celiac small intestinal mucosa produce interferon-gamma and interleukin-4. Dig. Dis Sci 43, 156-161 (1998).

157. Salvati,V.M. et al. Recombinant human interleukin 10 suppresses gliadin dependent T cell activation in ex vivo cultured coeliac intestinal mucosa. Gut 54, 46-53 (2005).

158. Nilsen,E.M. et al. Gluten induces an intestinal cytokine response strongly dominated by interferon gamma in patients with celiac disease. Gastroenterology 115, 551-563 (1998).

159. Di Sabatino,A. et al. Evidence for the role of interferon-alfa production by dendritic cells in the Th1 response in celiac disease. Gastroenterology 133, 1175-1187 (2007).

160. Salvati,V.M. et al. Interleukin 18 and associated markers of T helper cell type 1 activity in coeliac disease. Gut 50, 186-190 (2002).

161. Monteleone,G. et al. Role of interferon alpha in promoting T helper cell type 1 responses in the small intestine in coeliac disease. Gut 48, 425-429 (2001).

162. Leon,A.J. et al. Interleukin 18 maintains a long-standing inflammation in coeliac disease patients. Clin Exp Immunol 146, 479-485 (2006).

Bibliografia

155

163. Steinman,L. A brief history of T(H)17, the first major revision in the T(H)1/T(H)2 hypothesis of T cell-mediated tissue damage. Nat. Med 13, 139-145 (2007).

164. Castellanos-Rubio,A. et al. TH17 (and TH1) signatures of intestinal biopsies of CD patients in response to gliadin. Autoimmunity 42, 69-73 (2009).

165. Korponay-Szabo,I.R. et al. In vivo targeting of intestinal and extraintestinal transglutaminase 2 by coeliac autoantibodies. Gut 53, 641-648 (2004).

166. Hadjivassiliou,M. et al. Autoantibody targeting of brain and intestinal transglutaminase in gluten ataxia. Neurology 66, 373-377 (2006).

167. Dieterich,W. et al. Identification of tissue transglutaminase as the autoantigen of celiac disease. Nat. Med 3, 797-801 (1997).

168. Reif,S. & Lerner,A. Tissue transglutaminase--the key player in celiac disease: a review. Autoimmun. Rev 3, 40-45 (2004).

169. Bateman,E.A. et al. IgA antibodies of coeliac disease patients recognise a dominant T cell epitope of A-gliadin. Gut 53, 1274-1278 (2004).

170. Sanchez,D. et al. Anti-calreticulin immunoglobulin A (IgA) antibodies in refractory coeliac disease. Clin. Exp. Immunol. 153, 351-359 (2008).

171. Shaoul,R. & Lerner,A. Associated autoantibodies in celiac disease. Autoimmun. Rev. 6, 559-565 (2007).

172. Saito,T. & Gale,M., Jr. Principles of intracellular viral recognition. Curr. Opin. Immunol. 19, 17-23 (2007).

173. Sturgess,R. et al. Wheat peptide challenge in coeliac disease. Lancet 343, 758-761 (1994).

174. Maiuri,L. et al. In vitro activities of A-gliadin-related synthetic peptides: damaging effect on the atrophic coeliac mucosa and activation of mucosal immune response in the treated coeliac mucosa. Scand J Gastroenterol 31, 247-253 (1996).

175. Picarelli,A. et al. 31-43 amino acid sequence of the alpha-gliadin induces anti-endomysial antibody production during in vitro challenge. Scand J Gastroenterol 34, 1099-1102 (1999).

176. Arentz-Hansen,H. et al. The intestinal T cell response to alpha-gliadin in adult celiac disease is focused on a single deamidated glutamine targeted by tissue transglutaminase. J Exp Med 191, 603-612 (2000).

177. Meresse,B. et al. Reprogramming of CTLs into natural killer-like cells in celiac disease. J Exp Med 203, 1343-1355 (2006).

Bibliografia

156

178. Jabri,B. et al. Selective expansion of intraepithelial lymphocytes expressing the HLA-E-specific natural killer receptor CD94 in celiac disease. Gastroenterology 118, 867-879 (2000).

179. Maiuri,L. et al. IL-15 drives the specific migration of CD94+ and TCR-gammadelta+ intraepithelial lymphocytes in organ cultures of treated celiac patients. Am J Gastroenterol 96, 150-156 (2001).

180. Groh,V., Steinle,A., Bauer,S. & Spies,T. Recognition of stress-induced MHC molecules by intestinal epithelial gammadelta T cells. Science 279, 1737-1740 (1998).

181. van der Slik,AR. et al. KIR in type 1 diabetes: Disparate distribution of activating and inhibitory natural killer cell receptors in patients versus HLA-matched control subjects. Diabetes 52, 2639-2642 (2005).

182. Nikitina-Zake,L., Rajalingam,R., Rumba,I. & Sanjevii,CB. Killer cell immunoglobulin-like receptor genes in Latvian patients with type 1 diabetes mellitus and healthy controls. Annals of New York Academy of Scince 1037, 161-169 (2005).

183. Ploski,R. et al. A role for KIR gene variants other than KIR2DS1 in conferring susceptibility to psoriasis. Human Immunology (2006).

184. Momot,T. et al. Association of killer cell immunoglobulin-like receptors with Scleroderma. Arthritis and Rheumatism 50, 1561-1565 (2006).

185. Greco,L. et al. The first large population based twin study of coeliac disease. Gut 50, 624-628 (2002).

186. Sollid,L.M. & Thorsby,E. HLA susceptibility genes in celiac disease: genetic mapping and role in pathogenesis. Gastroenterology 105, 910-922 (1993).

187. Chakravarti,A. Population genetics--making sense out of sequence. Nat. Genet 21, 56-60 (1999).

188. Falchuk,Z.M., Rogentine,G.N. & Strober,W. Predominance of histocompatibility antigen HL-A8 in patients with gluten-sensitive enteropathy. J Clin Invest 51, 1602-1605 (1972).

189. Keuning,J.J., Pena,A.S., van Leeuwen,A., van Hooff,J.P. & va Rood,J.J. HLA-DW3 associated with coeliac disease. Lancet 1, 506-508 (1976).

190. Price,P. et al. The genetic basis for the association of the 8.1 ancestral haplotype (A1, B8, DR3) with multiple immunopathological diseases. Immunol Rev 167, 257-274 (1999).

191. Sollid,L.M. et al. Evidence for a primary association of celiac disease to a particular HLA-DQ alpha/beta heterodimer. J Exp Med 169, 345-350 (1989).

Bibliografia

157

192. Louka,A.S. et al. HLA in coeliac disease families: a novel test of risk modification by the 'other' haplotype when at least one DQA1*05-DQB1*02 haplotype is carried. Tissue antigens 60, 147-154 (2002).

193. van Belzen,M.J. et al. Defining the contribution of the HLA region to cis DQ2-positive coeliac disease patients. Genes Immun. 5, 215-220 (2004).

194. Vader,W. et al. The HLA-DQ2 gene dose effect in celiac disease is directly related to the magnitude and breadth of gluten-specific T cell responses. Proc Natl Acad Sci U S A 100, 12390-12395 (2003).

195. Sollid,L.M. Molecular basis of celiac disease. Annu. Rev Immunol 18, 53-81 (2000).

196. Karell,K. et al. HLA types in celiac disease patients not carrying the DQA1*05-DQB1*02 (DQ2) heterodimer: results from the European Genetics Cluster on Celiac Disease. Hum Immunol 64, 469-477 (2003).

197. Spurkland,A., Sollid,L.M., Polanco,I., Vartdal,F. & Thorsby,E. HLA-DR and -DQ genotypes of celiac disease patients serologically typed to be non-DR3 or non-DR5/7. Hum Immunol 35, 188-192 (1992).

198. Louka,A.S. & Sollid,L.M. HLA in coeliac disease: unravelling the complex genetics of a complex disorder. Tissue antigens 61, 105-117 (2003).

199. Louka,A.S. et al. A collaborative European search for non-DQA1*05-DQB1*02 celiac disease loci on HLA-DR3 haplotypes: analysis of transmission from homozygous parents. Hum Immunol 64, 350-358 (2003).

200. Greco,L. et al. Genome search in celiac disease. Am J Hum Genet 62, 669-675 (1998).

201. Greco,L. et al. Existence of a genetic risk factor on chromosome 5q in Italian coeliac disease families. Ann Hum Genet 65, 35-41 (2001).

202. Louka,A.S. et al. The IL12B gene does not confer susceptibility to coeliac disease. Tissue antigens 59, 70-72 (2002).

203. Wapenaar,M.C. et al. The SPINK gene family and celiac disease susceptibility. Immunogenetics 59, 349-357 (2007).

204. Martin-Pagola,A. et al. No association of CTL4A gene with celiac disease in the Basque population. Jounal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition 37, 142-145 (2005).

205. Djilali-Saiah,I., Schmitz,J., Harfouch-Hammoud,E., Mougenoy,JF. & Caillat-Zucman,S. CTLA-4 gene polymorphism is associated with predisposition to coeliac disease. Gut 43, 187-189 (2007).

Bibliografia

158

206. Holopainen,P. et al. Candidate gene region 2q33 in European families with coeliac disease. Tissue antigens 63, 212-222 (2004).

207. Holopainen,P. et al. CD28/CTLA4 gene region on chromosome 2q33 confers genetic susceptibility to celiac disease. A linkage and family-based association study. Tissue antigens 53, 470-475 (1999).

208. Popat,S. et al. Variation in the CTLA4/CD28 gene region confers an increased risk of coeliac disease. Ann Hum Genet 66, 125-137 (2002).

209. van Belzen,M.J. et al. CTLA4 +49 A/G and CT60 polymorphisms in Dutch coeliac disease patients. Eur J Hum Genet 12, 782-785 (2004).

210. van Belzen,M.J. et al. A major non-HLA locus in celiac disease maps to chromosome 19. Gastroenterology 125, 1032-1041 (2003).

211. Monsuur,A.J. & Wijmenga,C. Understanding the molecular basis of celiac disease: what genetic studies reveal. Ann Med 38, 578-591 (2006).

212. Amundsen,S.S. et al. Association analysis of MYO9B gene polymorphisms with celiac disease in a Swedish/Norwegian cohort. Hum Immunol 67, 341-345 (2006).

213. Giordano,M. et al. A family-based study does not confirm the association of MYO9B with celiac disease in the Italian population. Genes Immun. 7, 606-608 (2006).

214. Nunez,C. et al. No evidence of association of the MYO9B polymorphisms with celiac disease in the Spanish population. Tissue antigens 68, 489-492 (2006).

215. Hirschhorn,J.N. & Daly,M.J. Genome-wide association studies for common diseases and complex traits. Nat. Rev Genet 6, 95-108 (2005).

216. van Heel,D.A. et al. A genome-wide association study for celiac disease identifies risk variants in the region harboring IL2 and IL21. Nat. Genet. 39, 827-829 (2007).

217. Romanos,J. et al. Six new celiac disease loci replicated in an Italian population confirm association to celiac disease. J Med Genet (2008).

218. Wapenaar,M.C. et al. Associations with tight junction genes PARD3 and MAGI2 in Dutch patients point to a common barrier defect for coeliac disease and ulcerative colitis. Gut 57, 463-467 (2008).

219. Castellanos-Rubio,A. et al. Combined functional and positional gene information for the identification of susceptibility variants in celiac disease. Gastroenterology 134, 738-746 (2008).

Bibliografia

159

220. Medzhitov,R., Preston-Hurlburt,P. & Janeway,C.A., Jr. A human homologue of the Drosophila Toll protein signals activation of adaptive immunity. Nature 388, 394-397 (1997).

221. Medzhitov,R. et al. MyD88 is an adaptor protein in the hToll/IL-1 receptor family signaling pathways. Mol Cell 2, 253-258 (1998).

222. Hashimoto,C., Hudson,K.L. & Anderson,K.V. The Toll gene of Drosophila, required for dorsal-ventral embryonic polarity, appears to encode a transmembrane protein. Cell 52, 269-279 (1988).

223. Rock,F.L., Hardiman,G., Timans,J.C., Kastelein,R.A. & Bazan,J.F. A family of human receptors structurally related to Drosophila Toll. Proc Natl Acad Sci U S A 95, 588-593 (1998).

224. Singh,B.P., Chauhan,R.S. & Shingahl,L.K. Toll-like receptors and their role in innate immunity. Current Science 85, 1156-1164 (2005).

225. Hornung,V. et al. Quantitative expression of toll-like receptor 1-10 mRNA in cellular subsets of human peripheral blood mononuclear cells and sensitivity to CpG oligodeoxynucleotides. J Immunol 168, 4531-4537 (2002).

226. Takeda,K., Kaisho,T. & Akira,S. Toll-like receptors. Annu. Rev Immunol 21, 335-376 (2003).

227. Robert,L. & Modlin,M.D. Mammalian toll-like reptors. Ann Allergy Asthma Immunol 88, 543-548 (2002).

228. Schnare,M. et al. Toll-like receptors control activation of adaptive immune responses. Nat. Immunol 2, 947-950 (2001).

229. Medzhitov,R. Toll-like receptors and innate immunity. Nature reviews / immunology 1, 135-145 (2001).

230. Takeuchi,O. et al. Differential roles of TLR2 and TLR4 in recognition of gram-negative and gram-positive bacterial cell wall components. Immunity 11, 443-451 (1999).

231. Underhill,D.M. et al. The Toll-like receptor 2 is recruited to macrophage phagosomes and discriminates between pathogens. Nature 401, 811-815 (1999).

232. Hayashi,F. et al. The innate immune response to bacterial flagellin is mediated by Toll-like receptor 5. Nature 410, 1099-1103 (2001).

233. Ozinsky,A. et al. The repertoire for pattern recognition of pathogens by the innate immune system is defined by cooperation between toll-like receptors. Proc Natl Acad Sci U S A 97, 13766-13771 (2000).

Bibliografia

160

234. Zarember,K.A. & Godowski,P.J. Tissue expression of human Toll-like receptors and differential regulation of Toll-like receptor mRNAs in leukocytes in response to microbes, their products, and cytokines. J Immunol 168, 554-561 (2002).

235. Chuang,T.H. & Ulevitch,R.J. Cloning and characterization of a sub-family of human toll-like receptors: hTLR7, hTLR8 and hTLR9. Eur Cytokine Netw. 11, 372-378 (2000).

236. von,L.P. & Bauer,S. Nucleic acid recognizing Toll-like receptors and autoimmunity. Curr. Opin. Immunol. 19, 606-610 (2007).

237. Shirota,H. et al. Novel roles of CpG oligodeoxynucleotides as a leader for the sampling and presentation of CpG-tagged antigen by dendritic cells. J Immunol 167, 66-74 (2001).

238. Chuang,T. & Ulevitch,R.J. Identification of hTLR10: a novel human Toll-like receptor preferentially expressed in immune cells. Biochim Biophys Acta 1518, 157-161 (2001).

239. Plattner,F. et al. Toxoplasma profilin is essential for host cell invasion and TLR11-dependent induction of an interleukin-12 response. Cell Host. Microbe 3, 77-87 (2008).

240. Rifkin,I.R., Leadbetter,E.A., Busconi,L., Viglianti,G. & Marshak-Rothstein,A. Toll-like receptors, endogenous ligands, and systemic autoimmune disease. Immunological Reviews 204, 27-42 (2005).

241. Akira,S. & Takeda,K. Toll-Like receptor signalling. Nature reviews 4, 499-511 (2005).

242. Benoist,C. & Mathis,D. Autoimmunity provoked by infection: how good is the case for T cell epitope mimicry? Nat. Immunol 2, 797-801 (2001).

243. Wucherpfennig,K.W. Mechanisms for the induction of autoimmunity by infectious agents. J Clin Invest 108, 1097-1104 (2001).

244. Waldner,H., Collins,M. & Kuchroo,V.K. Activation of antigen-presenting cells by microbial products breaks self tolerance and induces autoimmune disease. J. Clin. Invest 113, 990-997 (2004).

245. Leadbetter,E.A. et al. Chromatin-IgG complexes activate B cells by dual engagement of IgM and Toll-like receptors. Nature 416, 603-607 (2002).

246. Lang,KS. et al. Toll-like receptor engagement converts T-cell autoreactivity into overt autoimmune disease. Nature Medicine 11(2), 138-145 (2006).

247. Eriksson,U. et al. Dendritic cell-induced autoimmune heart failure requires cooperation between adaptive and innate immunity. Nat. Med 9, 1484-1490 (2003).

Bibliografia

161

248. Means,T.K. et al. Human lupus autoantibody-DNA complexes activate DCs through cooperation of CD32 and TLR9. J Clin Invest 115, 407-417 (2005).

249. McInturff,J.E., Modlin,R.L. & Kim,J. The role of toll-like receptors in the pathogenesis and treatment of dermatological disease. J. Invest Dermatol. 125, 1-8 (2005).

250. Cario,E. & Podolsky,D.K. Differential alteration in intestinal epithelial cell expression of Toll-Like Receptor 3 (TLR3) and TLR4 in inflammatory bowel disease. Infection and Immunity 68, 7010-7017 (2005).

251. Park,Y., Park,S., Yoo,E., Kim,D. & Shin,H. Association of polymorphism for toll-like receptor 2 with type 1 diabetes susceptibility. Annals New York Academy of Sciences 1037, 170-174. (2004).

252. Torok,H., Glas,J., Tonenchi,L., Mussack,T. & Folwaczny,C.

Polymorphisms of the lipopolysaccharide-signaling complex in inflammatory bowel disease: association of a mutation in the toll-like receptor 4 gene with ulcerative colitis. Clinical immunology 112, 85-91 (2004).

253. Franchimont,D. et al. Deficient host-bacteria interactions in inflammatory bowel disease? The toll-like receptor (TLR)-4 Asp299gly polymorphism is associated with Crohn's disease and ulcerative colitis. Gut 53, 987-992 (2004).

254. Torok,H.P. et al. Crohn's disease is associated with a toll-like receptor-9 polymorphism. Gastroenterology 127, 365-366 (2004).

255. Harel-Bellan,A. et al. Natural killer susceptibility of human cells may be regulated by genes in the HLA region on chromosome 6. Proc Natl Acad Sci U S A 83, 5688-5692 (1986).

256. Moretta,A. et al. A novel surface antigen expressed by a subset of human CD3- CD16+ natural killer cells. Role in cell activation and regulation of cytolytic function. J Exp Med 171, 695-714 (1990).

257. Olcese,L. et al. Human killer cell activatory receptors for MHC class I molecules are included in a multimeric complex expressed by natural killer cells. J Immunol 158, 5083-5086 (1997).

258. Lanier,L.L., Corliss,B.C., Wu,J., Leong,C. & Phillips,J.H. Immunoreceptor DAP12 bearing a tyrosine-based activation motif is involved in activating NK cells. Nature 391, 703-707 (1998).

259. Falk,C.S., Steinle,A. & Schendel,D.J. Expression of HLA-C molecules confers target cell resistance to some non-major histocompatibility complex-restricted T cells in a manner analogous to allospecific natural killer cells. J Exp Med 182, 1005-1018 (1995).

Bibliografia

162

260. Mingari,M.C. et al. HLA-class I-specific inhibitory receptors in human cytolytic T lymphocytes: molecular characterization, distribution in lymphoid tissues and co-expression by individual T cells. Int Immunol 9, 485-491 (1997).

261. Uhrberg,M. et al. Human diversity in Killer cell inhibitory receptor genes. Immunity 7, 753-763 (2005).

262. Orange,J. & Ballas,Z. Natural killer cells in human health and disease. Clinical immunology 118, 1-10 (2006).

263. Loza,M.J., Zamai,L., Azzoni,L., Rosati,E. & Perussia,B. Expression of type 1 (interferon gamma) and type 2 (interleukin-13, interleukin-5) cytokines at distinct stages of natural killer cell differentiation from progenitor cells. Blood 99, 1273-1281 (2002).

264. Dorner,B.G. et al. Coordinate expression of cytokines and chemokines by NK cells during murine cytomegalovirus infection. J Immunol 172, 3119-3131 (2004).

265. Robertson,M.J. Role of chemokines in the biology of natural killer cells. J Leukoc. Biol 71, 173-183 (2002).

266. Wilson,M. et al. Plasticity in the organization and sequences of human KIR/ILT gene families. Proc Natl Acad Sci 97, 4778-4783 (2006).

267. Shilling,H. et al. Allelic polymorphism synergizes with the variable gene content to individualize human KIR genotype. Journal of immunology 168, 2307-2315 (2005).

268. Uhrberg,M. The KIR gene family: life in the fast lane of evolution. European Journal of Immunology 35, 10-15 (2005).

269. Xu,J., Vallejo,A., Jiang,Y., Weyand,C. & Goronzy,J. Distinct transcriptional control mechanisms of killer immunoglobulin-like receptors in natural killer (NK) and T cells. The journal of biological chemistry 280, 24277-24285 (2006).

270. Du,Z., Gjertson,DW., Reed,EF. & Rajalingam,R. Receptor-ligand analyses define minimal killer cell Ig-like receptor (KIR) in humans. Immunogenetics 59, 1-15 (2007).

271. Burshtyn,D.N. et al. Recruitment of tyrosine phosphatase HCP by the killer cell inhibitor receptor. Immunity 4, 77-85 (1996).

272. Leibson,P.J. Signal transduction during natural killer cell activation: inside the mind of a killer. Immunity 6, 655-661 (1997).

273. Brumbaugh,K.M. et al. Functional role for Syk tyrosine kinase in natural killer cell-mediated natural cytotoxicity. J Exp Med 186, 1965-1974 (1997).

Bibliografia

163

274. Leibson,P.J. Signal transduction during natural killer cell activation: inside the mind of a killer. Immunity. 6, 655-661 (1997).

275. French,A. & Yokoyama,W. Natural killer cells and autoimmunity. Arthritis Research and Therapy 6, 8-14 (2006).

276. Parham,P. MHC class I molecules and KIRs in human history, health and survival. Nature reviews / immunology 5, 201-214 (2006).

277. Carrington,M. & Khakoo,SI. KIR and disease: a model system or system of models? Immunological Reviews 214, 186-201 (2007).

278. Boyton,R.J. & Altmann,D.M. Natural killer cells, killer immunoglobulin-like receptors and human leucocyte antigen class I in disease. Clin. Exp. Immunol. 149, 1-8 (2007).

279. Nelson,G. et al. Cutting edge: Heterozygote advantage in autoimmune disease: Hierarchy of protection/susceptibility conferred by HLA and killer Ig-like receptor combinations in psoriatic arthritis. The journal of immunology 173, 4273-4276 (2004).

280. Yen,J.H. et al. Major histocompatibility complex class I-recognizing receptors are disease risk genes in rheumatoid arthritis. J Exp Med 193, 1159-1167 (2001).

281. van der Slik,AR., Alizadeh,B., Koeleman,B., Roep,BO. & Giphart,MJ. Modelling KIR-HLA genotype disparities in type 1 diabetes. Tissue antigens 69, 101-105 (2007).

282. Chan,A.T., Kollnberger,S.D., Wedderburn,L.R. & Bowness,P. Expansion and enhanced survival of natural killer cells expressing the killer immunoglobulin-like receptor KIR3DL2 in spondylarthritis. Arthritis Rheum. 52, 3586-3595 (2005).

283. Horton,R. et al. Gene map of the extended human MHC. Nat. Rev Genet 5, 889-899 (2004).

284. Traherne,J.A. Human MHC architecture and evolution: implications for disease association studies. Int J Immunogenet. 35, 179-192 (2008).

285. Smith,W. et al. Toward understanding MHC disease associations: Partial resequencing of 46 distinct HLA haplotypes. Genomics (2006).

286. Raymond,C.K. et al. Ancient haplotypes of the HLA Class II region. Genome Res 15, 1250-1257 (2005).

287. Shiina,T. et al. Rapid evolution of major histocompatibility complex class I genes in primates generates new disease alleles in humans via hitchhiking diversity. Genetics 173, 1555-1570 (2006).

Bibliografia

164

288. Horton,R. et al. Variation analysis and gene annotation of eight MHC haplotypes: the MHC Haplotype Project. Immunogenetics 60, 1-18 (2008).

289. Rollinger-Holzinger,I. et al. LST1: a gene with extensive alternative splicing and immunomodulatory function. J Immunol 164, 3169-3176 (2000).

290. Conrad,D.F., Andrews,T.D., Carter,N.P., Hurles,M.E. & Pritchard,J.K. A high-resolution survey of deletion polymorphism in the human genome. Nat. Genet 38, 75-81 (2006).

291. Amos,B., Ward,F.E., Zmijewski,C.M., Hattler,B.G. & Seigler,H.F. Graft donor selection based upon single locus (haplotype) analysis within families. Transplantation 6, 524-534 (1968).

292. Gabriel,SB. et al. The structure of haplotype blocks in the human genome. Science 296, 2225-2229 (2006).

293. Alper,C.A., Awdeh,Z. & Yunis,E.J. Conserved, extended MHC haplotypes. Exp Clin Immunogenet. 9, 58-71 (1992).

294. Degli-Esposti,M.A. et al. Ancestral haplotypes: conserved population MHC haplotypes. Hum Immunol 34, 242-252 (1992).

295. Turbay,D. et al. Tumor necrosis factor constellation polymorphism and clozapine-induced agranulocytosis in two different ethnic groups. Blood 89, 4167-4174 (1997).

296. Ahmed,A.R. et al. Major histocompatibility complex susceptibility genes for dermatitis herpetiformis compared with those for gluten-sensitive enteropathy. J Exp Med 178, 2067-2075 (1993).

297. Wilton,A.N., Cobain,T.J. & Dawkins,R.L. Family studies of IgA deficiency. Immunogenetics 21, 333-342 (1985).

298. Gombos,Z. et al. Analysis of extended human leukocyte antigen haplotype association with Addison's disease in three populations. Eur. J. Endocrinol. 157, 757-761 (2007).

299. Cascino,I. et al. Identification of previously unrecognized predisposing factors for ankylosing spondylitis from analysis of HLA-B27 extended haplotypes in Sardinia. Arthritis Rheum. 56, 2640-2651 (2007).

300. Gual,L. et al. Major histocompatibility complex haplotypes in Spanish immunoglobulin A deficiency patients: a comparative fine mapping microsatellite study. Tissue antigens 64, 671-677 (2004).

301. Calvo,B. et al. The [HLA-B18, F1C30, DR3] conserved extended haplotype carries a susceptibility gene for IgD deficiency. J. Clin. Immunol. 20, 216-220 (2000).

Bibliografia

165

302. Ilonen,J. et al. Extended HLA haplotypes in families with insulin-dependent diabetes mellitus in northern Finland. Tissue antigens 32, 139-144 (1988).

303. Fogdell-Hahn,A., Ligers,A., Gronning,M., Hillert,J. & Olerup,O. Multiple sclerosis: a modifying influence of HLA class I genes in an HLA class II associated autoimmune disease. Tissue antigens 55, 140-148 (2000).

304. Forabosco,P. et al. Meta-analysis of genome-wide linkage studies of systemic lupus erythematosus. Genes Immun. 7, 609-614 (2006).

305. Tsao,B.P. Update on human systemic lupus erythematosus genetics. Curr Opin Rheumatol. 16, 513-521 (2004).

306. Hampe,J. et al. A genomewide analysis provides evidence for novel linkages in inflammatory bowel disease in a large European cohort. Am J Hum Genet 64, 808-816 (1999).

307. Ma,Y. et al. A genome-wide search identifies potential new susceptibility loci for Crohn's disease. Inflamm. Bowel Dis 5, 271-278 (1999).

308. Satsangi,J. et al. Contribution of genes of the major histocompatibility complex to susceptibility and disease phenotype in inflammatory bowel disease. Lancet 347, 1212-1217 (1996).

309. Ahmad,T. et al. The contribution of human leucocyte antigen complex genes to disease phenotype in ulcerative colitis. Tissue antigens 62, 527-535 (2003).

310. Stokkers,P.C., Reitsma,P.H., Tytgat,G.N. & van Deventer,S.J. HLA-DR and -DQ phenotypes in inflammatory bowel disease: a meta-analysis. Gut 45, 395-401 (1999).

311. Deighton,C.M., Walker,D.J., Griffiths,I.D. & Roberts,D.F. The contribution of HLA to rheumatoid arthritis. Clin Genet 36, 178-182 (1989).

312. Lie,B. & Thorsby,E. Several genes in the extended human MHC contribute to predisposition to autoimmune diseases. Current Opinion in Immunology 17, 526-531 (2006).

313. Cambon-de Mouzon,A. et al. HLA-A, B, C, DR antigens, Bf, C4 and glyoxalase I (GLO) polymorphisms in French Basques with insulin-dependent diabetes mellitus (IDDM). Tissue antigens 19, 366-379 (1982).

314. Eizirik,D.L. & Mandrup-Poulsen,T. A choice of death--the signal-transduction of immune-mediated beta-cell apoptosis. Diabetologia 44, 2115-2133 (2001).

Bibliografia

166

315. Suk,K. et al. IFN-gamma/TNF-alpha synergism as the final effector in autoimmune diabetes: a key role for STAT1/IFN regulatory factor-1 pathway in pancreatic beta cell death. J. Immunol. 166, 4481-4489 (2001).

316. van der,W.N., Kroese,F.G., Rozing,J. & Hillebrands,J.L. Viral infections as potential triggers of type 1 diabetes. Diabetes Metab Res. Rev. 23, 169-183 (2007).

317. Dogusan,Z. et al. Double-stranded RNA induces pancreatic beta-cell apoptosis by activation of the toll-like receptor 3 and interferon regulatory factor 3 pathways. Diabetes 57, 1236-1245 (2008).

318. Zipris,D. et al. TLR9-signaling pathways are involved in Kilham rat virus-induced autoimmune diabetes in the biobreeding diabetes-resistant rat. J. Immunol. 178, 693-701 (2007).

319. Zipris,D. et al. TLR activation synergizes with Kilham rat virus infection to induce diabetes in BBDR rats. J. Immunol. 174, 131-142 (2005).

320. Jun,H.S. & Yoon,J.W. A new look at viruses in type 1 diabetes. Diabetes Metab Res. Rev. 19, 8-31 (2003).

321. Kim,H.S. et al. Toll-like receptor 2 senses beta-cell death and contributes to the initiation of autoimmune diabetes. Immunity. 27, 321-333 (2007).

322. Devaraj,S. et al. Increased toll-like receptor (TLR) 2 and TLR4 expression in monocytes from patients with type 1 diabetes: further evidence of a proinflammatory state. J. Clin. Endocrinol. Metab 93, 578-583 (2008).

323. Dasu,M.R., Devaraj,S., Zhao,L., Hwang,D.H. & Jialal,I. High glucose induces toll-like receptor expression in human monocytes: mechanism of activation. Diabetes 57, 3090-3098 (2008).

324. Park,Y., Park,S., Yoo,E., Kim,D. & Shin,H. Association of the polymorphism for Toll-like receptor 2 with type 1 diabetes susceptibility. Ann. N. Y. Acad. Sci. 1037, 170-174 (2004).

325. Pirie,F.J. et al. Toll-like receptor 3 gene polymorphisms in South African Blacks with type 1 diabetes. Tissue antigens 66, 125-130 (2005).

326. Oostenbrug,L.E. et al. Association between Toll-like receptor 4 and inflammatory bowel disease. Inflamm. Bowel. Dis. 11, 567-575 (2005).

327. Kilding,R. et al. A biologically important single nucleotide polymorphism within the toll-like receptor-4 gene is not associated with rheumatoid arthritis. Clin. Exp. Rheumatol. 21, 340-342 (2003).

328. Demirci,F.Y. et al. Association study of Toll-like receptor 5 (TLR5) and Toll-like receptor 9 (TLR9) polymorphisms in systemic lupus erythematosus. J. Rheumatol. 34, 1708-1711 (2007).

Bibliografia

167

329. Reindl,M. et al. Mutations in the gene for toll-like receptor 4 and multiple sclerosis. Tissue antigens 61, 85-88 (2003).

330. Meresse,B. et al. Coordinated induction by IL15 of a TCR-independent NKG2D signaling pathway converts CTL into lymphokine-activated killer cells in celiac disease. Immunity. 21, 357-366 (2004).

331. Jung,Y.O. et al. Toll-like receptor 2 and 4 combination engagement upregulate IL-15 synergistically in human rheumatoid synovial fibroblasts. Immunol. Lett. 109, 21-27 (2007).

332. Szebeni,B. et al. Increased mucosal expression of toll-like receptor (TLR)2 and TLR4 in coeliac disease. Jounal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition 45, 187-193 (2007).

333. Thomas,K.E., Sapone,A., Fasano,A. & Vogel,S.N. Gliadin stimulation of murine macrophage inflammatory gene expression and intestinal permeability are MyD88-dependent: role of the innate immune response in Celiac disease. J. Immunol. 176, 2512-2521 (2006).

334. Bethune,M.T. & Khosla,C. Parallels between pathogens and gluten peptides in celiac sprue. PLoS. Pathog. 4, e34 (2008).

335. Trejo-de la,O.A. et al. TLR4 single-nucleotide polymorphisms alter mucosal cytokine and chemokine patterns in Mexican patients with Helicobacter pylori-associated gastroduodenal diseases. Clin. Immunol. 129, 333-340 (2008).

336. Na,K.S. et al. Analysis of single nucleotide polymorphisms in Toll-like receptor 4 shows no association with ankylosing spondylitis in a Korean population. Rheumatol. Int. 28, 627-630 (2008).

337. Schroder,N.W. & Schumann,R.R. Single nucleotide polymorphisms of Toll-like receptors and susceptibility to infectious disease. Lancet Infect. Dis. 5, 156-164 (2005).

338. Minoretti,P. et al. Effect of the functional toll-like receptor 4 Asp299Gly polymorphism on susceptibility to late-onset Alzheimer's disease. Neurosci. Lett. 391, 147-149 (2006).

339. Ferwerda,B. et al. Functional consequences of toll-like receptor 4 polymorphisms. Mol. Med. 14, 346-352 (2008).

340. Rodacki,M., Milech,A. & de Oliveira,J.E. NK cells and type 1 diabetes. Clin. Dev. Immunol. 13, 101-107 (2006).

341. Shi,F.D. et al. Natural killer cells determine the outcome of B cell-mediated autoimmunity. Nat. Immunol. 1, 245-251 (2000).

342. MacKay,P., Jacobson,J. & Rabinovitch,A. Spontaneous diabetes mellitus in the Bio-Breeding/Worcester rat. Evidence in vitro for natural killer cell lysis of islet cells. J. Clin. Invest 77, 916-924 (1986).

Bibliografia

168

343. Nakamura,N. et al. Intrinsic cytotoxicity of natural killer cells to pancreatic islets in vitro. Diabetes 39, 836-843 (1990).

344. Flodstrom,M. et al. Target cell defense prevents the development of diabetes after viral infection. Nat. Immunol. 3, 373-382 (2002).

345. Hussain,M.J. et al. Evidence that the reduced number of natural killer cells in type 1 (insulin-dependent) diabetes may be genetically determined. Diabetologia 30, 907-911 (1987).

346. Lorini,R. et al. Cytotoxic activity in children with insulin-dependent diabetes mellitus. Diabetes Res. Clin. Pract. 23, 37-42 (1994).

347. Scheinin,T., Maenpaa,J. & Kontiainen,S. Immune responses to insulin and lymphocyte subclasses at diagnosis of insulin-dependent diabetes and one year later. Immunobiology 180, 431-440 (1990).

348. Kulkarni,S., Martin,M.P. & Carrington,M. The Yin and Yang of HLA and KIR in human disease. Semin. Immunol. (2008).

349. Park,Y. et al. Predominance of the group A killer Ig-like receptor haplotypes in Korean patients with T1D. Annals New York Academy of Sciences 1079, 240-250 (2007).

350. Rodacki,M. et al. Altered natural killer cells in type 1 diabetic patients. Diabetes 56, 177-185 (2007).

351. Mogami,S. et al. Killer cell immunoglobulin-like receptor genotypes in Japanese patients with type 1 diabetes. Tissue antigens 70, 506-510 (2007).

352. Grose,R.H., Cummins,A.G. & Thompson,F.M. Deficiency of invariant natural killer T cells in coeliac disease. Gut 56, 790-795 (2007).

353. Halstensen,T.S., Scott,H. & Brandtzaeg,P. Intraepithelial T cells of the TcR gamma/delta+ CD8- and V delta 1/J delta 1+ phenotypes are increased in coeliac disease. Scand. J. Immunol. 30, 665-672 (1989).

354. Savilahti,E., Arato,A. & Verkasalo,M. Intestinal gamma/delta receptor-bearing T lymphocytes in celiac disease and inflammatory bowel diseases in children. Constant increase in celiac disease. Pediatr. Res. 28, 579-581 (1990).

355. Maki,M., Holm,K., Collin,P. & Savilahti,E. Increase in gamma/delta T cell receptor bearing lymphocytes in normal small bowel mucosa in latent coeliac disease. Gut 32, 1412-1414 (1991).

356. Kutlu,T. et al. Numbers of T cell receptor (TCR) alpha beta+ but not of TcR gamma delta+ intraepithelial lymphocytes correlate with the grade of villous atrophy in coeliac patients on a long term normal diet. Gut 34, 208-214 (1993).

Bibliografia

169

357. Holm,K. et al. Intraepithelial gamma delta T-cell-receptor lymphocytes and genetic susceptibility to coeliac disease. Lancet 339, 1500-1503 (1992).

358. Vecchi,M. et al. Increased jejunal intraepithelial lymphocytes bearing gamma/delta T-cell receptor in dermatitis herpetiformis. Gastroenterology 102, 1499-1505 (1992).

359. Savilahti,E., Reunala,T. & Maki,M. Increase of lymphocytes bearing the gamma/delta T cell receptor in the jejunum of patients with dermatitis herpetiformis. Gut 33, 206-211 (1992).

360. Bhagat,G. et al. Small intestinal CD8+TCRgammadelta+NKG2A+ intraepithelial lymphocytes have attributes of regulatory cells in patients with celiac disease. J. Clin. Invest 118, 281-293 (2008).

361. Terrazzano,G. et al. Gliadin regulates the NK-dendritic cell cross-talk by HLA-E surface stabilization. J. Immunol. 179, 372-381 (2007).

362. Bhagat,G. et al. Small intestinal CD8+TCRgammadelta+NKG2A+ intraepithelial lymphocytes have attributes of regulatory cells in patients with celiac disease. J. Clin. Invest 118, 281-293 (2008).

363. Zhong,F. et al. An autosomal screen for genes that predispose to celiac disease in the western counties of Ireland. Nat. Genet. 14, 329-333 (1996).

364. Moodie,S. et al. Analysis of candidate genes on chromosome 19 in coeliac disease: an association study of the KIR and LILR gene clusters. European Journal of Immunogenetics 29, 287-291 (2006).

365. Gómez-Lozano,N., Gardiner,CM., Parham,P. & Vilches,C. Some human KIR haplotypes contain two KIR2DL5 genes: KIR2DL5A and KIR2DL5B. Immunogenetics 54, 314-319 (2006).

366. Woolfe,A. et al. Highly conserved non-coding sequences are associated with vertebrate development. PLoS. Biol. 3, e7 (2005).

367. Suzuki,Y. et al. Genetic polimorphisms of killer cell immunoglobulin-like receptors are associated with susceptibility to Psoriasis Vulgaris. The Journal of Investigative Dermatology 122, 1133-1136 (2006).

368. Martin,M.P. et al. Cutting edge: susceptibility to psoriatic arthritis: influence of activating killer Ig-like receptor genes in the absence of specific HLA-C alleles. J. Immunol. 169, 2818-2822 (2002).

369. Thomson,G. et al. Relative predispositional effects of HLA class II DRB1-DQB1 haplotypes and genotypes on type 1 diabetes: a meta-analysis. Tissue antigens 70, 110-127 (2007).

370. Nejentsev,S. et al. Localization of type 1 diabetes susceptibility to the MHC class I genes HLA-B and HLA-A. Nature 450, 887-892 (2007).

Bibliografia

170

371. Aly,T.A. et al. Analysis of single nucleotide polymorphisms identifies major type 1A diabetes locus telomeric of the major histocompatibility complex. Diabetes 57, 770-776 (2008).

372. Nejentsev,S. et al. The effect of HLA-B allele on the IDDM risk defined by DRB1*04 subtypes and DQB1*0302. Diabetes 46, 1888-1892 (1997).

373. Valdes,A.M., Erlich,H.A. & Noble,J.A. Human leukocyte antigen class I B and C loci contribute to Type 1 Diabetes (T1D) susceptibility and age at T1D onset. Hum. Immunol. 66, 301-313 (2005).

374. Aly,T.A. et al. Extreme genetic risk for type 1A diabetes. Proc. Natl. Acad. Sci. U. S. A 103, 14074-14079 (2006).

375. Lie,B.A. et al. The predisposition to type 1 diabetes linked to the human leukocyte antigen complex includes at least one non-class II gene. Am. J. Hum. Genet. 64, 793-800 (1999).

376. Nejentsev,S. et al. Non-class II HLA gene associated with type 1 diabetes maps to the 240-kb region near HLA-B. Diabetes 49, 2217-2221 (2000).

377. Johansson,S. et al. Evidence of at least two type 1 diabetes susceptibility genes in the HLA complex distinct from HLA-DQB1, -DQA1 and -DRB1. Genes Immun. 4, 46-53 (2003).

378. Zavattari,P. et al. Conditional linkage disequilibrium analysis of a complex disease superlocus, IDDM1 in the HLA region, reveals the presence of independent modifying gene effects influencing the type 1 diabetes risk encoded by the major HLA-DQB1, -DRB1 disease loci. Hum Mol Genet 10, 881-889 (2001).

379. Reveille,J.D., Ball,E.J. & Khan,M.A. HLA-B27 and genetic predisposing factors in spondyloarthropathies. Curr. Opin. Rheumatol. 13, 265-272 (2001).

380. Rubio,J.P. et al. Analysis of extended HLA haplotypes in multiple sclerosis and narcolepsy families confirms a predisposing effect for the class I region in Tasmanian MS patients. Immunogenetics 59, 177-186 (2007).

381. van Lith,M., van Ham,M. & Neefjes,J. Novel polymorphisms in HLA-DOA and HLA-DOB in B-cell malignancies. Immunogenetics 54, 591-595 (2002).

382. Prokunina,L. et al. A regulatory polymorphism in PDCD1 is associated with susceptibility to systemic lupus erythematosus in humans. Nat. Genet 32, 666-669 (2002).

383. Tokuhiro,S. et al. An intronic SNP in a RUNX1 binding site of SLC22A4, encoding an organic cation transporter, is associated with rheumatoid arthritis. Nat. Genet 35, 341-348 (2003).

Bibliografia

171

384. Gonzalez-Roiz,C., Lopez-Rodriguez,M.J., Pereira,L. & Pedrera Zamorano,J.D. Celiac disease is a good disease-HLA association model. J Pediatr Gastroenterol Nutr 39, 569-570 (2004).

385. Valdes,A.M. et al. Extended DR3-D6S273-HLA-B haplotypes are associated with increased susceptibility to type 1 diabetes in US Caucasians. Tissue antigens 65, 115-119 (2005).

386. Louka,A.S. et al. A collaborative European search for non-DQA1*05-DQB1*02 celiac disease loci on HLA-DR3 haplotypes: analysis of transmission from homozygous parents. Hum. Immunol. 64, 350-358 (2003).

387. Bolognesi,E. et al. Additional factor in some HLA DR3/DQ2 haplotypes confers a fourfold increased genetic risk of celiac disease. Tissue antigens 61, 308-316 (2003).

388. Tighe,M.R. et al. Associations between alleles of the major histocompatibility complex-encoded ABC transporter gene TAP2, HLA class II alleles, and celiac disease susceptibility. Hum. Immunol. 39, 9-16 (1994).

389. Fernandez-Arquero,M., Figueredo,M.A., Maluenda,C. & de la Concha,E.G. HLA-linked genes acting as additive susceptibility factors in celiac disease. Hum. Immunol. 42, 295-300 (1995).

390. Lie,B.A. et al. A gene telomeric of the HLA class I region is involved in predisposition to both type 1 diabetes and coeliac disease. Tissue antigens 54, 162-168 (1999).

391. Yan,W.H. et al. Association of the maternal 14-bp insertion polymorphism in the HLA-G gene in women with recurrent spontaneous abortions. Tissue antigens 68, 521-523 (2006).

392. Sipak-Szmigiel,O., Cybulski,C., Lubinski,J. & Ronin-Walknowska,E. HLA-G polymorphism in a Polish population and reproductive failure. Tissue antigens 71, 67-71 (2008).

393. Rizzo,R. et al. HLA-G genotype and HLA-G expression in systemic lupus erythematosus: HLA-G as a putative susceptibility gene in systemic lupus erythematosus. Tissue antigens 71, 520-529 (2008).

394. Veit,T.D. et al. Association of the HLA-G 14-bp insertion/deletion polymorphism with juvenile idiopathic arthritis and rheumatoid arthritis. Tissue antigens 71, 440-446 (2008).

395. Torres,M.I., Lopez-Casado,M.A., Luque,J., Pena,J. & Rios,A. New advances in coeliac disease: serum and intestinal expression of HLA-G. Int Immunol 18, 713-718 (2006).

Bibliografia

172

396. Zha J, Han KJ, Xu LG, He W, Zhou Q, Chen D, Zhai Z, Shu HB: The Ret finger protein inhibits signaling mediated by the noncanonical and canonical IkappaB kinase family members. J Immunol 176:1072-1080, 2006.

397. Maiuri MC, De Stefano D, Mele G, Fecarotta S, Greco L, Troncone R, Carnuccio R: Nuclear factor kappa B is activated in small intestinal mucosa of celiac patients. J Mol Med 81:373-379, 2003.

suszeptibilitate gene berrien bilaketa gaixotasun ...€¦ · “suszeptibilitate gene berrien...

Documents