1

SEGUNDA REPÚBLICA E GUERRA CIVIL

Selección documental a partir da realizada por Xosé Alfeirán, Ana Brea e Ana Romero

ÍNDICE

1. A esperanza dunha nova era

2. A República en Madrid

3. Proclamación da República na Coruña

4. Primeira declaración do Goberno provisional republicano

5. A proclamación da República en Barcelona

6. A CNT e a República española

7. Creación de novas forzas públicas

8. A xerarquía eclesiástica e a chamada ao voto

9. A queima de igrexas e conventos

10. Sentencia condenatoria contra Afonso XIII

11. A afiliación sindical en 1931 (M. Artola)

12. Principios masónicos

13. A defensa dun Estado laico

14. A reforma da educación

15. Un partido nacionalista: o Partido Galeguista

16. A situación do campesiñado do sur de España

17. A participación no golpe de Estado de Sanjurjo

2

18. Os sucesos de Casas Viejas

19. Reacción dos propietarios latifundistas ante a reforma agraria

20. Obxectivos electorais da coalición antimarxista en 1933

21. Ideario político de FE-XONS

22. Alianza Obreira en Asturias

23. As xornadas de outubro de 1934 en Cataluña

24. A revolución de outubro de 1934 en Asturias

25. A represión da revolución de Asturias

26. Propaganda electoral da CEDA nas eleccións de 1936

27. Chamada ao voto da Fronte Popular

28. A defensa dun Estado forte e militar

29. Reivindicacións no Primeiro de Maio ao goberno da Fronte Popular

30. Un modelo anarquista de organización social

31. Os preparativos do golpe de Estado

32. Acusacións das dereitas ao Goberno e á democracia

33. O plebiscito de Estatuto galego. Resultados

34. A disolución do exército e entrega de armas aos obreiros en xullo de 1936

35. O triunfo do alzamento en Galicia

36. A nova España

37. Apoio da Igrexa á rebelión militar: a Cruzada

3

38. A creación do exército republicano

39. O saúdo fascista

40. Os nacionais invitan ao pobo de Madrid á rendición

41. A liberación do Alcázar de Toledo polas tropas nacionais

42. A constitución do Goberno vasco

43. Cambios na España republicana

44. O POUM, un partido comunista revolucionario

45. A experiencia dun voluntario antifascista na Guerra Civil española

46. Medidas do Partido Comunista para gañar a guerra

47. Vivencias infantís durante a Guerra Civil

48. A supresión do réxime concertado nas provincias vascas

49. Actividades colectivizadoras durante a Guerra Civil

50. Abolición do Estatuto de Cataluña

51. A proposta de paz dos Trece Puntos

52. O último obxectivo: resistir

53. A masonería adhírese á República

54. Despedida dos voluntarios italianos

55. Despedida das Brigadas Internacionais

56. Rehabilitación de Afonso XIII

57. A liquidación da oposición política

58. Golpe de Estado do coronel Casado en 1939

59. O exilio dos nenos durante a Guerra Civil

60. A traxedia dos derrotados en Alacante

61. A depuración dos partidarios da República

62. Lembranzas da Guerra Civil

4

63. Cancións da Guerra

1. A esperanza dunha nova era

A caída da monarquía de Afonso XIII produciuse tras as eleccións municipais

convocadas para o 12 de abril de 1931. O novo réxime político republicano abría

para España múltiples esperanzas de cambio.

2. A República en Madrid

A medida que se foron coñecendo os resultados das eleccións do 12 de abril, a

poboación madrileña saíu ás rúas para celebrar o triunfo dos republicanos sobre

as candidaturas monárquicas. Nun ambiente de emoción controlada e de euforia

colectiva, foi proclamada a República en Madrid.

[Na tarde do día 14] Chegamos preto de Cibeles. A partir de alí tivemos que ir moi a

modo, porque a rúa estaba chea de xente. Pronto fomos recoñecidos e alí comezou o

noso calvario. Tardamos case dúas horas en percorrer o traxecto da rúa de Alcalá que

une a praza de Cibeles coa Porta do Sol, é dicir, pouco máis dun quilómetro. O xentío

abríanos camiño a forza de empurróns e apertóns, e subíanse nos estribos e aletas do

meu coche (...).

Na Porta do Sol a aglomeración desbordaba xa toda medida imaxinable. Os farois, os

tranvías parados no medio da praza, os balcóns e os tellados eran ocupados por

innumerables acios humanos. Os gritos enxordecían. (...) Por fin chegou o meu coche

ante a porta principal do Ministerio. A porta estaba pechada. No balcón principal, con

asombro meu, ondeou de pronto a bandeira republicana (...). Ante a porta pechada só

estabamos Largo Caballero e eu, rodeados, claro está, dunha masa vociferante que

pedía que se abrisen as portas.

De súpeto, abríronse estas de par en par, e apareceu no vestíbulo un piquete da Garda

Civil cerrando o paso. Cuadreime diante deles, descubrinme e díxenlles:

-Señores: paso ao Goberno da República!

Os soldados, como se o tivesen ensaiado previamente, abriron paso e, en dúas filas,

unha a cada lado, presentaron armas.

Miguel MAURA. Así caeu Afonso XIII. 1963 [cast.]

3. Proclamación da República na Coruña

De modo similar ao que sucedeu na maioría das cidades españolas nas que

triunfaron os republicanos e socialistas, na Coruña foi proclamada a República

5

polo concelleiro que encabezaba a listaxe, desde a casa do Concello, mediante

un bando no que se comunicaba á poboación o cambio de situación.

Fago saber: Que o Concello elixido polo pobo da Coruña o domingo 12, congregado

coa asistencia do pobo ás 17 horas e 15 minutos de hoxe, na Casa Consistorial,

acordou, en atención ao desenvolvemento dos sucesos da vida nacional e interpretando

a vontade do país, proclamar a República.

Conseguimos a república despois de considerables esforzos e sacrificios e cómpre

agora demostrar que sabemos merecela. Para iso a Alcaldía, no nome do Concello do

podo da Coruña, tradicionalmente liberal e democrático, solicita o auxilio dos

cidadáns e pide a todos que nin alteren a tranquilidade pública nin adopten represalias

de ningún tipo, pois a obra nefasta da tiranía nestes anos vergoñentos será

escrupulosamente revisada e serenamente xulgada. (...)

Cidadáns: Sede dignos da vosa obra! Gardade a orde e disciplina como único medio

para facer xustiza e para consolidar a liberdade e a democracia! Viva a República!

Antonio LENS VIERA [Alcalde accidental da Coruña]. Bando municipal. 14-4-1931

[cast.]

4. Primeira declaración do Goberno provisional republicano

Tras a proclamación da República, o Goberno provisional da República,

presidido por Alcalá Zamora, decretou unha amnistía xeral e fixo unha

declaración de intencións na que se proclamaban as liberdades públicas e

sindicais, sometendo as súas decisións á sanción das futuras Cortes constituíntes.

O Goberno declara:

1º. Dada a orixe democrática do seu poder e en razón do responsabilismo en que deben

moverse os órganos do Estado, someterá a súa actuación colexiada e individual ao

discernimento e sanción das Cortes constituíntes (...) chegada a hora de declinar ante

ela os seus poderes.

2º. Para responder aos xustos e insatisfeitos anhelos de España, o Goberno provisional

adopta como norma depuradora da estrutura do Estado someter inmediatamente, en

defensa do interese público, a xuízo de responsabilidade os actos de xestión e

autoridade pendentes de exame ao ser disolto o Parlamento en 1923 (...).

3º. O Goberno provisional fai pública a súa decisión de respectar de maneira plena a

conciencia individual mediante a liberdade de crenzas e cultos (...).

4º. O Goberno provisional orientará a súa actividade (...) no acatamento da liberdade

persoal (...) e os dereitos dos cidadáns [e] aspira a ensanchalos, adoptando garantías

de amparo para aqueles dereitos e recoñecendo como un dos principios da moderna

dogmática xurídica o da personalidade sindical e corporativa, base do novo dereito

social.

5º. O Goberno provisional declara que a propiedade privada queda garantida pola lei;

en consecuencia non poderá ser expropiada, senón por causa de utilidade pública e

previa a indemnización correspondente; (...) adopta como norma da súa actuación o

recoñecemento de que o dereito agrario debe responder á función social da terra.

GOBERNO PROVISIONAL. Declaración. 15-4-1931 [cast.

6

5. A proclamación da República en Barcelona

Coa chegada da República, rebrotaron con forza os movementos nacionalistas,

perseguidos e prohibidos pola Ditadura. En Cataluña foi onde primeiro se

manifestaron, proclamándose o Estado catalán, decisión que foi rectificada

posteriormente para adecuala ao modelo que establecese a futura Constitución

española.

A noticia dos sucesos ocorridos no Concello e praza de San Xaime, ocorreu con

celeridade eléctrica e tivo inmediata repercusión nas Ramblas. De todas partes xurdían

grupos con bandeiras das cores republicanas e outras das cores catalás (...). O paso

das bandeiras era saudado con frenéticas ovacións e vivas entusiastas. (...) O novo

alcalde, señor Companys, a penas tomou posesión provisionalmente da Alcaldía,

dirixiu ao señor Alcalá Zamora o seguinte telegrama: "Esta mañá, ás doce,

acompañado dos concelleiros electos, requirín ao alcalde accidental, señor Martínez

Domingo, a entrega da vara de alcalde e do cargo, o que fixo facendo constar a súa

protesta. Saúdoo: Companys".

Mentres no Concello tiñan efecto os feitos relatados, un numeroso grupo penetrou na

Deputación e no balcón principal foi izada a bandeira republicana, en medio de

grandes aplausos e cantando o público a Marsellesa. Despois colocaron un cartel nos

balcóns que dan á Praza de San Xaime, no que se lía: "O rei Afonso abdicou. Goberno

provisional. Viva a República". (...) O señor Maciá, acompañado do señor Gassol, saíu

ao balcón provincial e, tras cesar os aplausos con que foi recibido, dixo: "No nome do

pobo tomei posesión do Goberno de Cataluña. Hoxe o pobo deunos o seu voto para que

gobernemos a cidade (...). Tamén vos digo que temos que facernos dignos desta

liberdade". (...) O señor Maciá e os seus amigos pasaron a ocupar seguidamente o

despacho presidencial onde volveron a reunirse e foi ditada a seguinte nota: "No nome

do pobo de Cataluña proclamo o Estado catalán, baixo o réxime dunha República

catalá, que libremente e con toda cordialidade desexa e pide aos outros pobos de

España a súa colaboración na creación dunha Confederación de pobos ibéricos e está

disposta ao que sexa necesario para libralos da Monarquía borbónica”.

La Vanguardia.15-4-1931 [cast.]

6. A CNT e a República española

A proclamación da Segunda República foi seguida por unha gran euforia popular,

pero o apoio ao novo réxime non foi unánime, porque os intereses dos diferentes

grupos sociais eran diferentes. Os anarquistas, por exemplo, mantiveron unha forte

hostilidade e defenderon a proclamación do comunismo libertario.

Ao pobo español:

Foi proclamada la República en España.

O nefasto Borbón que nos tiña a argola ao pescozo, tivo que deixar o poder. O Concello, a

Deputación, Correos e Telégrafos están en mans do pobo. Para sancionar estes feitos, o

pobo debe manifestarse na rúa.

Non nos entusiasma unha república burguesa, pero non consentiremos unha nova

ditadura.

7

Contra unha posible reacción dos elementos armados o pobo debe estar en pé. Se a

República quere consolidarse será indubidablemente contando coa organización obreira,

do contrario non poderá.

Como condición previa esiximos a inmediata liberdade de todos os nosos presos.

Despois disto, moi primordial, imporemos outras condicións.

CNT. Manifesto. Barcelona, 15-4-1931 [cast.]

7. Creación de novas forzas públicas

Unha das reformas emprendidas polo goberno republicanosocialista foi a militar,

completada coa creación dun novo corpo de forzas armadas que substituíse á

Garda Civil no mantemento da orde pública, unha policía nacional leal á

República.

A impopularidade do corpo [a Garda Civil] entre as masas obreiras, moi especialmente

entre os campesiños, era extraordinaria. Non sei se con razón ou sen ela, pero o certo era

que a Garda Civil constituía para moitas xentes a encarnación da supervivencia dos

sistemas inquisitoriais na pescuda dos feitos delituosos e na depuración de

responsabilidades, ademais de representar a violencia da represión (...). Cada vez que

interviña era inevitable que o número de baixas fose elevado, dado o seu armamento e o

seu obrigado modo de proceder. Anxo Galarza e eu planeamos a creación do novo corpo

de policía armada, ao que acordamos darlle o nome de Garda de Asalto. Esixíase a

estatura mínima dun metro oitenta centímetros e unha constitución física verdadeiramente

excepcional. O seu adestramento era intensivo no ximnasio.

O resultado foi que comezada a súa organización a finais de maio, en outubro xa contaba

cun corpo de Gardas de Asalto de oitocentos homes formidablemente adestrados e

preparados para a acción, armados con porras e pistolas e dotados dun material móbil

que permitía acudir, aos poucos momentos, ao lugar preciso.

Miguel MAURA. Así caeu Afonso XIII. 1962 [cast.]

8. A xerarquía eclesiástica e a chamada ao voto

Ao proclamarse a República, o Goberno provisional anunciou unha serie de

reformas, entre as que destaca a separación da Igrexa e o Estado e o recoñecemento

da liberdade relixiosa, o que provocou o rexeitamento frontal da Igrexa católica,

que mantiña unhas posicións moi conservadoras.

Nestes momentos de angustiosa incerteza, cada católico debe medir a magnitude das súas

responsabilidades e cumprir valorosamente co seu deber. (...) Se deixamos expedito o

camiño aos que se esforzan en destruír a relixión ou fiamos o triunfo dos nosos ideais á

benevolencia dos nosos inimigos, nin sequera teremos dereito de lamentarnos cando a

triste realidade veña a demostrarnos que, tendo a vitoria na nosa man, nin soubemos

loitar con coraxe nin sucumbir con gloria.

Nas circunstancias actuais todos os católicos, sen distinción de partidos políticos, deben

unirse en apertada falanxe (...). E así dicimos a todos os católicos, republicanos ou

monárquicos, podedes nobremente discutir cando se trate da forma de goberno da nosa

nación, ou de intereses puramente humanos; pero cando a orde social está en perigo,

8

cando os dereitos da Relixión están ameazados, é un deber imprescindible de todos

unirnos para defendela e salvala.

É urxente que nas actuais circunstancias os católicos, prescindindo das súas tendencias

políticas, nas cales poden permanecer libremente, se unan de maneira seria e eficaz para

conseguir que sexan elixidos para as Cortes Constituíntes candidatos que ofrezan a plena

garantía de que defenderán os dereitos da Igrexa e da orde social.

Pedro SEGURA [Cardeal]. Pastoral. 1-5-1931 [cast.]

9. A queima de igrexas e conventos

No inicio da República, a actuación de grupos anticlericais coa queima de igrexas e

conventos e ataques a cregos e monxas, foi moi forte e o goberno republicano non

freou con eficacia estes ataques. Estes feitos foron moi criticados e condenados por

intelectuais e grupos republicanos, defensores dun Estado laico.

Unhas cantas cidades da República foron sometidas a actos vandálicos por pequenas

turbas de incendiarios. En Madrid, Málaga, Alacante e Granada fumean os edificios onde

vivían xentes que, é certo, causaron danos enormes á Nación española, pero hoxe,

precisamente hoxe, cando xa non teñen o poder público na man, son por completo

inocuas. (...) Extirpados os seus privilexios e man a man cos outros grupos sociais, as

ordes relixiosas significan en España pouco máis que nada. A súa influencia era grande,

pero prestada; procedía do Estado. Crer outra cousa é ignorar por completo a verdadeira

realidade da nosa vida colectiva. Queimar, pois, conventos e igrexas non demostra nin

verdadeiro celo republicano nin espírito de avanzada, senón máis ben un fetichismo

primitivo ou criminal que leva o mesmo a adorar as cousas materiais que a destruílas. O

feito repugnante avisa do único perigo grande e efectivo que para a República existe: que

non acerte a desprenderse das formas e as retóricas dunha arcaica democracia en vez de

asentarse desde logo e inexorablemente nun estilo de nova democracia. Inspirados por

esta, non queimarían os edificios, senón que máis ben se terían proposto utilizalos para

fins sociais. A imaxe da España incendiaria, a España do lume inquisitorial, lles

impediría, se fosen de verdade homes desta hora, recaer neses estúpidos usos crematorios.

Gregorio MARAÑÓN, Xosé ORTEGA Y GASSET, Ramón PÉREZ DE AYALA,

Manifesto. Madrid, 11-5-1931 [cast.]

10. Sentencia condenatoria contra Afonso XIII

Unha das primeiras medidas tomadas polo Goberno provisional foi someter a

xuízo de responsabilidades ao réxime caído. O resultado foi unha sentencia

condenatoria contra Afonso XIII aprobada polas Cortes que, posteriormente,

Franco derrogará en 1938.

As Cortes Constituíntes declaran culpable de alta traizón, como fórmula xurídica que

resume todos os delitos da acta acusatoria, ao que foi rei de España, quen, exercitando

os poderes da súa maxistratura contra a Constitución do Estado, cometeu a máis

criminal violación da orde xurídica do seu país e, en consecuencia, o Tribunal

soberano da nación declara solemnemente fóra da lei a don Afonso de Borbón e

9

Habsburgo-Lorena. Privado da paz xurídica, calquera cidadán español poderá

aprehender a súa persoa se penetrase en territorio español.

Don Afonso de Borbón será degradado de todas as súas dignidades, dereitos e títulos,

que non poderá ostentar legalmente nin dentro nin fóra de España, dos cales o pobo

español, por boca dos seus representantes elixidos para votar as novas normas do

Estado español, declárano decaído, sen que poida reivindicalos xamais nin para el nin

para os seus sucesores.

De todos os bens, dereitos e accións da súa propiedade que se encontren no territorio

nacional incautarase, no seu beneficio, o Estado, que disporá o uso conveniente que

deba darlles.

Esta sentencia, que aproban as Cortes soberanas Constituíntes, despois de publicada

polo Goberno da República, será impresa e fixada en todos os Concellos de España, e

comunicada aos representantes diplomáticos de todos os países, así como á Sociedade

de Nacións.

GOBERNO DA REPÚBLICA. Sentencia. 26-11-1931 [cast.]

11. A afiliación sindical en 1931 (M. Artola)

O clima de liberdades e de esperanzas de cambios que a República propiciaba

contribuíu a un importante incremento da afiliación sindical, especialmente ás

centrais sindicais maioritarias, UXT e CNT.

12. Principios masónicos

A masonería en España, agrupada en distintas loxas e obediencias, e cuns cinco

mil individuos aproximadamente, apoiou e celebrou a proclamación da

República, de acordo cos seus principios de defensa das liberdades.

Haberá que repetir que a masonería non é irrelixiosa, que non combate ningún

sentimento nin crenza relixiosa, senón unicamente a intolerancia dogmática, (...) non só

(...) cando vén dun dogmatismo dunha relixión (...), senón tamén cando vén dun

dogmatismo materialista. (...).

Na orde política (...) será conveniente que esta Asemblea ratifique a nosa fe

representada no lema de Liberdade, Igualdade, Fraternidade, fe liberal e democrática

10

incompatible con calquera ditadura, tiranía ou despotismo, proceda do campo que

proceda.

E en canto á orde social (...), a masonería formula unha declaración de principios

condenando a inxustiza do réxime económico en que vivimos; e o mesmo que loitou

pola conquista das liberdades políticas, con idéntica amplitude (...), sen descender en

partidismos, deberá loitar polo establecemento dun réxime de verdadeira xustiza social.

GRAN ORIENTE ESPAÑOL. Asemblea Xeral Extraordinaria. Madrid, 20-2-1932

[cast.]

13. A defensa dun Estado laico

Unha das reformas do Goberno republicano, referido á práctica relixiosa,

establecía a secularización do Estado, o establecemento da liberdade de cultos e

a limitación dos poderes á Igrexa. A defensa destas ideas foi realizada nas

Cortes por Azaña.

Cada unha destas cuestións, señores deputados, ten unha premisa inescusable,

indeleble na conciencia pública, e ao vir aquí, ao tomar feitura e contextura

parlamentaria é cando xurde o problema político. (...) Refírome a isto que chaman

problema relixioso. A premisa deste problema, hoxe político, formúloa eu desta

maneira: España deixou de ser católica; o problema político conseguinte é organizar o

Estado en forma tal que quede adecuado a esta fase nova e histórica do pobo español.

(...) Eu non podo admitir, señores deputados, que a isto se lle chame problema

relixioso. O auténtico problema relixioso non pode exceder dos límites da conciencia

persoal, porque é na conciencia persoal onde se formula e responde a pregunta sobre o

misterio do noso destino. Este é un problema político, de constitución do Estado (...),

porque o noso Estado, a diferenza do Estado antigo, que tomaba sobre si a tutela das

conciencias e daba medios de impulsar ás almas, incluso contra a súa vontade, polo

camiño da salvación, exclúe toda preocupación ultraterrea e todo coidado da

fidelidade, e quita á Igrexa aquel famoso brazo secular que tantos e tan grandes

servizos lle prestou. Trátase simplemente de organizar o Estado español con

subxección ás premisas que acabo de establecer.

Manuel AZAÑA. Discurso [nas Cortes]. 13-10-1931 [cast.]

14. A reforma da educación

A reforma educativa foi unha das que máis entusiasmo espertou entre un sector

importante de republicanos, intelectuais, estudantes, docentes… Ademais de

xeneralizar a escolarización, o goberno republicano pretendía levar a instrución e a

cultura aos sectores máis desfavorecidos a través de institucións como as Misións

Pedagóxicas, que dirixía Bertomeu Cossío, ou La Barraca, dirixida por Federico

García Lorca.

Un acontecemento inesperado veu alegrar as nosas vidas. Xa nos chegaran noticias

dunha creación da República que estaba tendo moito éxito por onde pasaba: as Misións

Pedagóxicas. Un grupo de profesores e estudantes de Madrid e outras cidades que

viaxaban cargados de libros, películas, gramófonos e se instalaban por un ou varios días

11

nos pobos que máis o necesitaban para compartir coa xente unha festa de cultura.

Escritores, artistas, intelectuais, sumábanse ás Misións día a día. Oíramos falar diso e

agora se nos anunciaba a través da Inspección que o pobo de Ezequiel fora elixido para

celebrar unha Misión. Tamén estaban invitados os veciños dos pobos próximos. "Hai que

falar co Alcalde, hai que buscar un local, hai que aloxalos a eles..." (...)

Cando circulou a noticia de que as Misións Pedagóxicas chegarían ao pobo de Ezequiel,

o murmurio converteuse en algarabía. Abertamente, a xente preguntaba: Que veñen

facer? É para o voto? Canto nos van sacar?

Apoiados dos mozos das clases de adultos tratamos de contrarrestar a campaña que se

estaba estendendo en contra das Misións. (...) Ezequiel escribiu ao Inspector e deulle

noticia do clima que algúns estaban creando. O Inspector (...) presentouse no pobo e

convocou na escola aos veciños. Con discreción e prudencia falou á xente. "Non se trata

de pedirvos cartos. Tampouco se trata de facer propaganda política. Tedes que entender

que é un esforzo da República apoiado por persoas desinteresadas que dedican o seu

tempo libre a traervos unha festa de cultura" (...).

- A idea é fermosa -recoñeceu Ezequiel-. é emocionante e estas xentes non esquecerán o

que viviron. (...) Vexo aos máis pequenos absortos no movemento dos monicreques. Vexo

aos vellos contemplando por vez primeira as imaxes en movemento. Escoito as preguntas

dos mozos, máis interesados no misterio da máquina que no propio milagre da película.

Como se pode? Como funcionan os acumuladores? Como se para? Como se pon en

marcha?

Mundos descoñecidos aparecían ante os ollos dos campesiños. Documentais doutros

países, cine de humor, debuxos animados. A música popular coñecida e amada e aquela

outra que escribiron xenios universais, todo era seguido en reverente silencio. (...) Os

aplausos torpes e suaves ao principio, enérxicos en seguida, pecharon a festa. Algúns

tiñan os ollos cheos de bágoas.

Xosefina R. ALDECOA. Historia dunha mestra. 1990 [cast.]

15. Un partido nacionalista: o Partido Galeguista

A finais de 1931, a confluencia de diversas personalidades e grupos galeguistas

fundaron en Pontevedra o Partido Galeguista; o seu obxectivo básico era a

conquista da autonomía para Galicia.

Aclaración previa.

Os grupos políticos representados nesta Asemblea reúnense de agora en adiante baixo a

disciplina e título de Partido Galeguista e acordan invitar aos demais agrupamentos que

coincidan co seu programa a facelo. Reclama esta solidariedade o estado actual da

política galega e a marcha de reconstrución da personalidade da nosa terra. Avala

aquela denominación o uso xeral da verba "galeguista" no noso pobo para deseñar todas

as modalidades de exaltación e defensa da galeguidade. (...)

Declaración de principios:

Galicia, unidade cultural. Afincamento das características da personalidade galega:

lingua, arte, espírito.

12

Galicia pobo autónomo. Autodeterminación política de Galicia dentro da forma de

goberno republicana.

Galicia, comunidade cooperativa. A terra para o traballo; o traballo para a terra.

Galicia, cédula de universalidade. Anti-imperialismo internacional, pacifismo.

Programa básico do Partido Galeguista. A Nosa Terra. 1-1-1932.

16. A situación do campesiñado do sur de España

As malas condicións de vida e de traballo dos campesiños sen terras, xunto coa

lentitude con que se realizaba a reforma agraria, levou á radicalización da clase

campesiña, coa ocupación de fincas, manifestacións e accións revolucionarias en

moitos pobos do sur do país.

A terra estremeña tinguiuse estes días con sangue, consecuencia dolorosa dunha

situación de violencia á que é urxente e imprescindible poñer remedio. (...)

Á situación ruinosa en todas as ordes que a Monarquía legou ao réxime novo veu a

sumarse o pavoroso problema do paro na agricultura, (...) onde a crise faise máis

aguda e difícil pola notoria mala fe que en moitos casos empregaron os propietarios

para fomentala.

Non hai peor conselleira que a fame (...) pero tamén é verdade que non hai nada que

estimule tanto á insubordinación como a inxustiza. E este é o caso que se está repetindo

de día en día. Non soamente non encontraron apoio algún os obreiros daquelas rexións

castigadas polo paro, senón que constantemente víronse aldraxados nos seus máis

elementais dereitos de cidadanía. Estase facendo crer que os sucesos lutuosos que se

desenvolveron en tantos pobos de España teñen unha soa causa: os pretendidos

atropelos duns traballadores castigados en parte pola penuria, pero alporizados por

propagandas políticas avanzadas (...).

A realidade é ben distinta (...). Trátase de que non foi desarraigado o vello caciquismo

rural (...). Tímido e cauteloso nos primeiros días da República, volve a ser xa

desvergonzado e cínico (...). Aí, e non en explicacións interesadas, é onde hai que

buscar a causa principal do descontento que existe nos pobos.

El Socialista. 2-1-1932 [cast.]

17. A participación no golpe de Estado de Sanjurjo

O rexeitamento das reformas emprendidas e a conflitividade social durante o

primeiro Bienio republicano, levou a que monárquicos, latifundistas e militares

descontentos apoiasen en 1932 un golpe de Estado dirixido polo xeneral Sanjurjo,

co obxectivo de restablecer a orde social e rematar coas reformas. O intento

rematou en fracaso.

Estaban complicados na conspiración varios dirixentes carlistas, entre eles Rodezno e Fal

Conde. Pero o núcleo da conspiración estaba formado por unha serie de militares

aristócratas; basicamente os que se foran reunindo intermitentemente desde maio de

1931. (...) Tamén estaban complicados afonsinos como o conde de Vallellano, Pedro Sáinz

Rodríguez e Antonio Goicoechea, os xenerais Goded e Ponte, e o principal coordinador

da conspiración -bastante incompetente, por certo- era o xeneral Emilio Barrera (...).

13

Antes de producirse o alzamento, foi enviado a Italia un aviador novo, monárquico, o

comandante Ansaldo, co fin de solicitar a axuda do réxime italiano. Ansaldo entrevistouse

co mariscal Balbo, e recibiu promesas de apoio diplomático no caso de que o alzamento

tivese éxito. Dentro de España, un grupo fascista de creación recente, o chamado Partido

Nacionalista Español, de Burgos, dirixido por un fanático avogado de pouca monta, o

doutor Albiñana, tamén prometeu apoiar o alzamento.

Aquilo foi un fracaso, Azaña e o Gobierno decatáronse do que se preparaba, ao parecer

grazas á traizón dunha prostituta. En realidade, desde facía semanas víñase falando do

alzamento nos cafés (...).

Así pois, o primeiro alzamento contra a República rematou coa máis absoluta derrota dos

seus inimigos. Confiscáronse as terras dos conspiradores, sen indemnización; e tamén se

produciu algo realmente ilóxico; a confiscación inmoderada das terras dos grandes de

España que pasaran os límites fixados para a expropiación pola lei de Reforma Agraria.

Tampouco habería indemnización por esas terras. No calor do momento, o Goberno, e

logo as Cortes, fixeron na súa política agraria unha excepción especial inxustificada

desde todos os puntos de vista: cantos grandes de España apoiaran, en realidade, a

Sanjurjo? Só dous, dun total de 262.

Hugh THOMAS. A Guerra Civil española. 1976 [inglés]

18. Os sucesos de Casas Viejas

A lentitude con que se aplicaba a Lei de Reforma Agraria e a crítica situación en

que vivían os campesiños sen terras provocou a radicalización da clase campesiña,

que levou a cabo ocupacións de fincas, manifestacións e accións que pretendían a

revolución social e que provocaron fortes enfrontamentos coas forzas da orde

pública. Especialmente grave foi o episodio de Casas Viejas, que foi a orixe da

ruptura da coalición entre republicanos e socialistas.

EN CASAS VIEJAS, CÁDIZ, A GARDA DE ASALTO INCENDIA CON BOMBAS UNHA

CASA NA QUE SE REFUXIARAN, FACÉNDOSE FORTES, 19 SINDICALISTAS,

PERECENDO TODOS CARBONIZADOS

Hoxe sóubose en Madrid que, en efecto, caeu en poder da forza pública, como se prevía, a

casa do Pobo de Casas Viejas, en Cádiz, de que se falaba na nota facilitada no ministerio

da Gobernación a madrugada última. Nela como se sabía, estaban refuxiados bastantes

sindicalistas que se multiplicaban na súa acometida contra a forza pública e esta

necesitou cercalos para sufocar este foco rebelde. (...)

Segundo as nosas noticias, de carácter particular, os sucesos de Casas Viejas tiveron o

seu punto de maior emoción en torno do bombardeo e queima da casa onde se refuxiaran

os sindicalistas. (...) Tan pronto como se tivo noticia en Cádiz do ocorrido en Casas Viejas

dispúxose a saída dunha Sección de Asalto con metralladoras, bombas de man e outros

elementos, para a defensa dos seus compañeiros, atacados polos revoltosos. (...) O tiroteo

durou ata as sete da mañá e a esta hora as forzas, en vista de que os extremistas non se

rendían, comezaron a lanzar bombas de man contra a casa, que foi incendiada polos catro

costados, quedando totalmente destruída. (...)

14

Mañá serán enviados a Casas Viejas 400 gardas civís e unha sección de gardas de asalto

para restablecer a orde naquela zona. Tamén se dispuxo que de Sevilla vaian a Casas

Viejas algúns avións para protexer a descuberta que haberá que facer para reparar as

liñas telegráficas e telefónicas que están cortadas.

La Voz de Galicia. 13-1-1933 [cast.]

19. Reacción dos propietarios latifundistas ante a reforma agraria

Unha das reformas que máis conflitividade social orixinou foi a agraria, tanto

pola falta dun proxecto asumible pola coalición gobernamental como polo

enfrontamento entre o campesiñado e os propietarios das terras, opostos a

calquera cambio no réxime de propiedade.

Señoras e señores: (...) o ministro de Agricultura, don Marcelino Domingo, (...) nun

discurso pronunciado en Murcia aludindo á conduta das multitudes en España, nestes

últimos tempos, dixo: "é o fenómeno das masas entrando na historia de España". Pero

eu dígovos, señores, ao recordar esa frase do Ministro, que non vin esa entrada por

ningunha parte, porque non creo que teñan entrado na Historia de España esas masas

que como obedecendo a unha consigna, nun mesmo día invadiron centenares de fincas

rústicas; apoteoses da impunidade, dedicáronse ao furto da oliva, da landra, de todos

os froitos, e ao sacrificio do gando; non creo que teñan entrado na Historia esas masas

que se reúnen nas Casas do Pobo para acordar o rendemento mínimo do traballo,

obrigando aos albaneis a non poñer máis de 50 ladrillos ao día, e aos colledores de

olivas a non pasar de catro fanegas polas tres persoas de cada casa (...); non creo que

teñan entrado na Historia esas masas campesiñas que antes permanecían tan submisas,

ata o extremo de que en 1928 só houbo en España 87 folgas, e no ano 1931 chegaron a

704, subindo a 805 en 1932; nin sequera creo que teñan entrado na Historia esas

masas campesiñas que en diversos lugares chegaron ao crime de repugnante aleivosía,

porque para alcanzar eses tristes feitos a categoría de historiables sería preciso non

excluír da área do proceso inquisitivo a responsabilidade por indución daqueles outros

que durante anos e anos se dedicaron a predicar doutrinas extremistas por todos os

pobos de España, en presenza de multitudes que teñen a venda da ignorancia posta nos

ollos e o veleno do odio infiltrado no corazón.

Economía Española. Marzo de1933 [cast.]

20. Obxectivos electorais da coalición antimarxista en 1933

As forzas da dereita presentaron unha fronte común nunha coalición

antimarxista para as eleccións de novembro de 1933 que pretendía a revisión da

Constitución, da lexislación laica e a paralización das reformas emprendidas,

especialmente na agricultura.

Electores de Madrid (...): Os candidatos da coalición antimarxista defenderán

resoltamente e con todo empeño a necesidade dunha inmediata derrogación, pola vía

que en cada caso proceda, dos preceptos, tanto constitucionais como legais, inspirados

en designios laicos e socializantes (...); traballarán sen descanso para lograr a

15

cancelación de todas as disposicións confiscadoras da propiedade e persecutorias das

persoas, das Asociacións e das crenzas relixiosas (...).

A impedir que a política anticatólica, antieconómica e antinacional, representada polo

socialismo e os seus subalternos auxiliares, máis ou menos descubertos ou subrepticios,

prevaleza ou sequera inflúa predominantemente, como ata agora, na gobernación do

Estado, irán vigorosa e enerxicamente encamiñados, todos os nosos esforzos.

Procedentes os que constitúen a candidatura antimarxista de campos políticos

diferentes e aínda opostos, conservan íntegra a súa plena liberdade para defender no

Parlamento ou fóra del as solucións que ante os máis palpitantes problemas da

actualidade preconiza o seu respectivo ideario. Pero coinciden na necesidade

inaprazable deste urxente chamamento a todos os españois: aos indiferentes, para que

deixen de selo; aos homes de boa vontade, para que nos axuden; aos adversarios leais,

para que nos escoiten, e, en definitiva, nos respecten.

Manifesto electoral [da candidatura antimarxista por Madrid]. 31-10-1933 [cast.]

21. Ideario político de FE-XONS

Os grupos de ideoloxía fascista defendían a ultranza a unidade de España e a

superioridade do Estado fronte ao individuo; rexeitaban o parlamentarismo, a

democracia e os partidos políticos, e defendían a violencia para combater aos

que eles consideraban inimigos da patria.

1. Cremos na suprema realidade de España. Fortalecela, elevala e engrandecela é a

urxente tarefa colectiva de todos os españois. Á realización desta tarefa terán que

pregarse inexorablemente os intereses dos individuos, dos grupos e das clases.

2. España é unha unidade de destino no universal. Toda conspiración contra esta

unidade é repulsiva. Todo separatismo é un crime que non perdoaremos.

A Constitución vixente, en cuanto que incita ás disgregacións, atenta contra a unidade

de destino de España. Por iso esiximos a súa anulación fulminante.

6. O noso Estado será un instrumento totalitario ao servizo da integridade patria.

Todos os españois participarán nel a través da súa función familiar, municipal e

sindical. Ninguén participará a través dos partidos políticos.

9. Concibimos a España, no económico, como un xigantesco sindicato de produtores.

Organizaremos corporativamente á sociedade española mediante un sistema de

sindicatos verticais por ramas da produción, ao servizo da integridade económica

nacional.

10. Rexeitamos o sistema capitalista, que se desentende das necesidades populares,

deshumaniza a propiedade privada e amontoa aos traballadores en masas informes,

propicias á miseria e á desesperación. O noso sentido espiritual e nacional repudia

tamén o marxismo. Orientaremos o ímpeto das clases laboriosas, hoxe descarreiradas

polo marxismo, no sentido de esixir a súa participación directa na gran tarefa do

Estado nacional.

FE-XONS. Programa. 13-2-1934 [cast.]

16

22. Alianza Obreira en Asturias

O temor do avance do fascismo estimulou a busca de acordos e a formación da

Alianza Obreira das forzas de esquerda. En Asturias logrouse un acordo entre

UXT, a CNT e a Federación Socialista de Asturias ás que se incorporaron

posteriormente os comunistas, co obxectivo de lograr a revolución social.

As organizacións que subscriben, UXT e CNT, conveñen entre si en recoñecer que,

fronte á situación económico-política do réxime burgués en España, imponse a acción

mancomunada de todos os sectores obreiros, co exclusivo obxecto de promover e levar

a efecto a revolución social. A tal fin, cada organización das que subscriben quedan

comprometidas a cumprir o compromiso fixado neste pacto, baixo as condicións

seguintes:

1º. As organizacións asinantes deste pacto traballarán de acordo, ata conseguir o

triunfo da revolución social en España, establecendo un réxime de igualdade

económica, política e social, fundado sobre principios socialistas federalistas.

2º. Para a consecución deste fin, constituirase en Oviedo en Comité Executivo, en

representación de todas as organizacións adheridas a este Pacto, o cal actuará de

acordo con outro nacional e do mesmo carácter, para os efectos da acción xeral en

España (...).

10º. Desta Alianza revolucionaria forma parte, por estar de acordo co contido do

Pacto, a Federación Socialista Asturiana.

Pacto UXT-CNT. 28-3-1934 [cast.]

23. As xornadas de outubro de 1934 en Cataluña

A política rectificadora do Goberno radical-cedista desembocou na revolución

de 1934. En Cataluña o goberno da Generalitat proclamou o Estado catalán,

situación controlada rapidamente polo exército e o Goberno central.

Xoves día 4. Ás seis e media da tarde, estando eu no meu despacho, tráenme a lista do

novo Goberno Lerroux, que acaban de transmitir os teletipos da Delegación de La

Vanguardia en Madrid. De seguida dígome: isto vai ser o botafogo. (...)

Venres 5. Paro xeral, disposto polos elementos ao servizo do Goberno de Cataluña.

Cousa nunca vista: un paro desta clase, organizado polo Poder público. (...) Despois de

cear escoitamos o que di a radio. A emisora de Radio Barcelona, informada pola

Generalitat, espalla noticias graves, de Eibar, Mieres, Medina de Rioseco, Ferrol,

Cartaxena, etc. En Madrid a situación non é moi clara. Que haberá de todo iso?...

Sábado 6. (...) Por fin, ao atardecer, dinnos que o Presidente de Cataluña falará ao

pobo ás oito desde o balcón da Generalitat. (...) A silenciosa estancia onde eu escoito

inúndase dun bronco rumor, como de fervedoiro humano. É o xentío apertado na praza

da República. (...) Alguén acércase ao balcón. É el: o Presidente. É Companys. Unha

estrepitosa ovación saúda a súa presenza ante o pobo. (...) E a voz característica do

Presidente, co seu acento leridano, álzase en medio dun silencio impoñente:

"Cataláns". (...). As súas palabras son como outros tantos lóstregos. Proclama o Estado

Catalán dentro da República Federal Española, ofrece asilo ao Goberno provisional

que se forme e, finalmente rompe as relacións co Goberno de Madrid. É algo

17

formidable. Mentres escoito paréceme como se estivese soñando. Iso é, nin máis nin

menos, unha declaración de guerra. É unha declaración de guerra -que equivale a

xogalo todo, audazmente, temerariamente-, no preciso instante en que Cataluña, tras

longos séculos de submisión lograra, sen risco algún, grazas á República e á

Autonomía, unha posición incomparable dentro de España (...)

Ás dez e media, bruscamente, anúnciannos que as tropas do goberno de Madrid

intentaron asaltar a Consellería de Gobernación, pero foron rexeitados. Ah, meu Deus!

Xa se armou a cousa!. (...)

Domingo 7. E, de súpeto, unha voz nova, grave, di textualmente: "Atención!...

Cataláns!... Fálasevos desde o Palacio presidencial de Cataluña... Atención!... O

presidente da Generalitat, considerando esgotada toda resistencia, e coa finalidade de

evitar sacrificios inútiles, capitula. (...)”

E para iso declarouse onte a guerra, ás oito da noite! Para perdelo todo dez horas

despois?

La Vanguardia. 9-10-1934 [cast.]

24. A revolución de outubro de 1934 en Asturias

A revolución de Asturias de outubro de 1934, protagonizada pola alianza de

todas as forzas obreiras, pretendía facerse co poder político e o control dos

medios de produción. Foi controlada en poucos días pola intervención da Lexión

e os Regulares dirixidos polo xeneral Franco.

Da criminal rebelión socialista en Asturias (...). Por algúns viaxeiros procedentes de

Oviedo empezan a coñecerse detalles da vida verdadeiramente angustiosa vivida pola

poboación civil.

Refiren aqueles o terrible desacougo deses días en que os habitantes de Oviedo

estiveron sometidos aos atropelos dos revolucionarios. A veciñanza permaneceu

encerrada nas súas casas. Moitas familias, ocultas en sotos e faiados, ante o temor de

ser vítimas dos rebeldes. O tiroteo foi realmente espantoso e incesante durante todos

eses longos días, sen que cesase sequera na noite, salpicado este tiroteo por fortes e

imponentes explosivos que nun principio críanse que foran froito do bombardeo da

Aviación, pero que máis tarde, sóubose que era obra dos revolucionarios dedicados a

saquear e destruír por medio de bombas e cartuchos de dinamita os mellores edificios

da cidade. (...) A chegada de forzas do exército endureceu aos revolucionarios, que

aumentaron os seus ataques aos edificios onde aínda se defendían as tropas da

guarnición. Algúns veciños eran obrigados a combater nas barricadas, e outros máis

significativos foron recollidos como reféns (...).

Víase entre os revolucionarios aos máis exaltados elementos da cunca mineira. O día

que se soubo con certeza a chegada das columnas liberadoras, foi o máis angustioso

para os habitantes de Oviedo, pois o tiroteo que se iniciou foi intenso na noite do

venres e xa non cesou en todo o día do sábado, percibíndose as explosións das bombas

da artillería e a aviación, concentradas nos arredores da estación do ferrocarril e a

Fábrica de Armas.

ABC. 16-10-1934 [cast.]

18

25. A represión da revolución de Asturias

A paralización e rectificación das reformas emprendida polos gobernos no Bienio

de dereitas, provocou as protestas das forzas de esquerda que desembocaron nos

sucesos de 1934. Especialmente grave foi a revolución social en Asturias, que

rematou en fracaso, coa intervención da Lexión e os regulares de Marrocos ao

mando do xeneral Franco e cunha forte represión posterior.

Por triste e angustiosa experiencia propia e allea, podemos testificar que, agás casos moi

contados, todos os detidos en Asturias a consecuencia do movemento revolucionario de

outubro, e xa plenamente sufocado este, foron sometidos sistematicamente a malos tratos

polos órganos executivos da autoridade; malos tratos que, en número incontable de casos,

pasan xa o concepto de tales, para converterse en tormentos cualificados e en refinadas

torturas, que se aplican coa finalidade de escarnecer aos presos, quebrantar o seu espírito

e facerlles subscribir, perdido o dominio da vontade, as acusacións que se lles formulaban

e, non poucas veces, declaracións que xa estaban redactadas de antemán e cuxo contido

ignoraba o asinante. Os golpes e as malleiras eran norma xeral en todas as prevencións,

acompañados de insultos e vexacións de palabra indescritibles. En moitos, en moitísimos

casos, estes procedementos de violencia combinábanse con métodos de tortura, de cuxas

modalidades non pretendemos facer unha relación completa. Anticipando os dos casos

documentais que deseguida exporemos, si podemos puntualizar os seguintes: retorcemento

de testículos; aplicación de fogo as órganos sexuais e outras partes do corpo;

atenazamento das mans e doutros membros; emprego do trinquete e o poldro;

golpeamento con martelos das mans e os xeonllos; introdución de palillos entre as uñas e

a carne dos dedos; rociamento de partes espidas do corpo con auga fervendo; colocación

de xeonllos sobre pedriñas miúdas; simulacros de fusilamentos; (...). Sobre este fondo

sombrío de tormentos, que non esgotan non con moito a terrible realidade, destácanse

como os máis usuais e empregados dun modo máis reiterativo, os coñecidos cos nomes do

trimotor, do tubo da risa e o baño maría.

Carta das 547 sinaturas. Cárcere Modelo, Oviedo, Xaneiro de 1935 [cast.]

26. Propaganda electoral da CEDA nas eleccións de 1936

A radicalización política e social foi en aumento no ano 1936 e, ante a

convocatoria de novas eleccións, a dereita -representada pola CEDA- defendía

un Estado forte e militar e reclamaba o voto dos indecisos para impedir a

revolución que cría inminente.

Acción Popular. Contra a revolución e os seus cómplices! Revolución ou

contrarrevolución. Anti-España ou España. Ou eles ou nós.

Quen se absteña de votar é un traidor e un criminal. O que sendo propietario de algo

non axuda á Fronte contrarrevolucionaria é un suicida e un insensato. Hai que

esmagar a revolución. O marxismo non pasará. Todo o poder para o XEFE. VOTADE

A ESPAÑA! CONTRA A REVOLUCIÓN E OS SEUS CÓMPLICES!

Elector: Se queres conservar o benestar que gozas, sacrifica o teu egoísmo o próximo

16 de febreiro, e aínda que teñas que facer cola como un vulgar cidadán, non deixes de

votar.

19

NAS PASADAS ELECCIÓNS NON O FIXECHES Impediucho unha gran enfermidade?

Ou, pola contra, foi a satisfacción dun capricho, ou o que é peor, a túa covardía, a

causa de que non cumpriras co teu deber de cidadán? O TEU VOTO FAI FALTA A

ESPAÑA.

Que o teu nome non teña que ser abominado polos bos españois.

CEDA. Programa electoral. 1936 [cast.]

27. Chamada ao voto da Fronte Popular

As forzas de esquerda lograron un acordo electoral no Pacto da Fronte Popular,

subscrito por republicanos de esquerda, socialistas e comunistas, que contou co

apoio tácito dos anarquistas, presentándose conxuntamente ás eleccións de

febreiro de 1936.

A Fronte Popular de esquerdas. Aos traballadores, aos pequenos industriais e

comerciantes, aos intelectuais, á opinión pública en xeral. O engano e o suborno, a

calumnia e o matonismo, son as armas innobres que empregan as dereitas na loita

electoral. Os usureiros, os grandes capitalistas, os acaparadores, os "amos" que fan

pagar rendas monstruosas e pagan xornais de fame (...). Atención obreiros. Co ouro

das dereitas difámase aos vosos dirixentes e preténdese comprar a vosa dignidade, a

cambio do voso porvir inmediato e do pan e a cultura dos vosos fillos (...).

Din que eles son España e levaron os mouros a Asturias para "razziar" os fogares de

honrados españois e saciar os máis sucios e obscenos apetitos. Din que eles son España

e lanzaron á fame e á desesperación a cen mil familias de campesiños, desafiuzándoos

das súas terras. Din que eles son España e convertérona en vergonza do mundo a forza

de inmoralidades. España somos nós. Os traballadores os pequenos industriais e

comerciantes. As capas modestas do país. CEDA, agrarios, radicais e monárquicos son

os seus vampiros: os vividores do patriotismo, OS SEUS CARTOS: ESA É A SÚA

PATRIA. Pequeno comerciante: os xornais de fame, os soldos escasos, o paro,

diminúen o poder de compra dos obreiros e empregados. Obreiros e empregados son a

maioría dos teus clientes. Canto máis gañen eles, máis che comprarán. Máis gañarás ti.

(...) CEDA, AGRARIOS, RADICAIS E MONÁRQUICOS, son os inimigos da túa

propiedade.

Intelectuais, artesáns, empregados, arrendatarios, pequenos agricultores, o voso

interese está en que triúnfe a FRONTE POPULAR DE ESQUERDAS.

Ao suborno, á inxustiza e ao matonismo fascista, respondede VOTANDO Á FRONTE

POPULAR DE ESQUERDAS.

FRONTE POPULAR. Propaganda electoral. Xaneiro de 1936 [cast.]

28. A defensa dun Estado forte e militar

A convocatoria de novas eleccións para febreiro de 1936 abriu unha campaña

electoral moi radicalizada entre as forzas políticas e sociais. A dereita defendía un

Estado forte e militar e reclamaba o voto dos indecisos para impedir a anarquía e a

revolución que crían inminente.

20

Se predica por algúns a obediencia á legalidade republicana; mais, cando a legalidade se

emprega contra a patria e é conculcada nas alturas, non é que sobre a obediencia, é que

se impón a desobediencia. Non faltará quen crea ver nestas palabras unha invocación

directa á forza. (...). Para que a sociedade realice unha defensa eficaz, necesita apelar á

forza. A cal? á orgánica; á forza militar, posta ao servizo do Estado (...).

Hoxe, as nacións, minadas polas grandes discordias -a social, a económica, a separatista-

necesitan un Estado forte, e non existe un Estado forte sen exército poderoso (...). Prefiro

ser militarista a ser masón, a ser marxista, a ser separatista e incluso a ser progresista.

Hoxe o exército é base de sustentación da Patria. Subiu da categoría de brazo executor,

cego, xordo e mudo, a de columna vertebral sen a cal non se concibe a vida. (...) Cando as

hordas vermellas do comunismo avanzan, solo se concibe un freo: a forza do Estado e a

transformación das virtudes militares -obediencia, xerarquía, disciplina- á sociedade

mesma. Por iso invoco ao exército e pido patriotismo a impulsalo. Hoxe o exército é a

Nación en armas, e a nación, o exército da paz. (...)

A por España, a por ela, a continuar a nosa historia, a liberala das trampas que a

combaten, dos traidores que a saquean, do marxismo que a divide, e do separatismo que a

fracciona, e da masonería que a persigue, e do laicismo que a envelena, e do

parlamentarismo inorgánico que a despeza, e dos partidos políticos que a corrompen, e do

marasmo económico que a arruína, e da indisciplina social e política.

Xosé CALVO SOTELO. Discurso. Madrid, 12-2-1936 [cast.]

29. Reivindicacións no Primeiro de Maio ao goberno da Fronte Popular

Tras o triunfo da Fronte Popular, as diferentes forzas políticas e sociais, en

defensa dos seus propios intereses, esixían a intensificación das reformas e

incluso a revolución.

1. Recoñecemento polo Goberno español do Goberno da URSS.

2. Inmediato cumprimento do pacto de Bloque Popular e, no que se refire a

responsabilidades, pedimos o rápido encarceramento de todo o Goberno Lerroux-Gil

Robles.

3. Xornada de 44 horas semanais.

4. O mesmo salario para homes e mulleres que realicen igual traballo.

5. Creación ininterrompida de escolas, acceso da xuventude obreira ás aulas

universitarias.

6. Dereitos políticos para os xoves de 18 años, incluso soldados.

7. Abolición dos foros, que sexan reintegradas aos campesiños as cantidades aportadas

para a súa redención, e que se rebaixen todos os impostos que gravitan sobre os

campesiños pobres e medios.

8. Extensión do Crédito Agrícola.

9. Socorro polo Estado aos obreiros sen traballo.

10. Expropiación dos bens do clero e da Igrexa, en beneficio dos obreiros e campesiños

pobres.

11. Expulsión do exército e corpos armados de todos os xefes e oficiais monárquicos e

fascistas.

21

12. Suspensión de toda a prensa monárquica e fascista, incautación das súas imprentas

e encarceramento dos seus dirixentes.

13. Recoñecemento polo Estado das milicias obreiras e campesiñas.

14. Humanización do réxime de prisións.

FEDERACIÓN LOCAL DE TRABALLADORES DE PONTEVEDRA. Conclusións

elevadas ao Goberno. 1-5-1936 [cast.]

30. Un modelo anarquista de organización social

O anarquismo foi unha corrente ideolóxica e política que rexeitaba todo tipo de

poder (parlamentos, exército, igrexa, nacións, gobernos…) e propoñía o

establecemento dunha nova sociedade baseada na constitución de comunas

libertarias federadas.

A expresión política da nosa revolución temos que asentala sobre esta triloxía: O HOME,

A COMUNA E A FEDERACIÓN. (...)

A base desta administración será a comuna. Estas comunas serán autónomas e estarán

federadas rexional e nacionalmente para a realización dos obxectivos de carácter xeral

(...). Así pois, unha comuna de consumidores (...) comprometerase a acatar aquelas

normas de carácter xeral que despois de libre discusión foran acordadas por maioría. En

cambio, aquelas comunas que, refractarias á industrialización, acorden outras clases de

convivencia, como por exemplo os naturalistas, e nudistas, terán dereito a unha

administración autónoma, desligada dos compromisos xerais. (...)

En conclusión propoñemos: A creación da comuna como entidade política e

administrativa. A comuna será autónoma, e confederada ao resto das comunas. As

comunas federaranse comarcal e rexionalmente, fixando a vontade os seus límites

xeográficos, cando sexa conveniente unir nunha sola comunidade pobos pequenos,

aldeas e lugares. O conxunto destas comunas constituirá unha Confederación Ibérica de

Comunas Autónomas Libertarias.

Para a función distributiva da produción, e para que poidan nutrirse mellor as comunas,

poderán crearse aqueles órganos suplementarios, encamiñados a conseguilo. Por

exemplo: un Consello Confederal de Produción e Distribución, con representacións

directas das Federacións nacionais de Produción e do Congreso anual de Comunas.

CONGRESO FEDERAL. CNT. Ditame. Zaragoza, maio de1936 [cast.]

31. Os preparativos do golpe de Estado

O temor aos cambios socioeconómicos e a perda do poder político estimulou aos

sectores da dereita para deseñar un golpe de Estado, optándose por unha

sublevación militar que controlase rapidamente ás autoridades e ás forzas fieis

ao Goberno republicano, e que establecese un Directorio dirixido por Sanjurjo.

Tan pronto teña éxito o movemento nacional, constituirase un Directorio, que estará

integrado un presidente e catro vocais militares. (...) O Directorio exercerá o poder con

toda a súa amplitude; terá a iniciativa dos Decretos-Leis que se diten. (...) Os primeiros

Decretos-Leis serán os seguintes:

22

a) Suspensión da Constitución de 1931. b) Cese do presidente da República e membros

do Goberno. (...) c) Defensa da ditadura republicana. As sancións de carácter ditatorial

serán aplicadas polo Directorio sen intervención dos Tribunais de Xustiza. (...) f)

Disolución das actuais Cortes. (...) i) Declarar fóra da Lei todas as seitas e

organizacións políticas que reciben a súa inspiración do estranxeiro. j) Separación da

Igrexa e do Estado, liberdade de cultos e respecto a todas as relixións. (...) l) Extinción

do analfabetismo. r) Restablecemento da pena de morte nos delitos contra as persoas

(...).

O Directorio comprometerase durante a súa xestión a non cambiar o réxime

republicano, a manter en todo as reivindicacións obreiras legalmente logradas, a

reforzar o principio de autoridade e os órganos da defensa do Estado, a dotar

convenientemente ao Exército e á Mariña para que tanto un coma outra sexan

suficientes, á creación de milicias nacionais, a organizar a instrución preliminar desde

a escola, e a adoptar cantas medidas estimen necesarias para crear un Estado forte e

disciplinado.

O DIRECTOR [Emilio Mola]. Instrución reservada. 5-6-1936 [cast.]

32. Acusacións das dereitas ao Goberno e á democracia

A desorde pública, a violencia e os atentados dun e doutro signo, as folgas e

disturbios crecentes, foron empregados polos grupos de dereitas para

desacreditar ao réxime republicano e ao goberno da Fronte Popular.

España padece o fetichismo da turbamulta. (...) Que é a turbamulta? A minoría vestida

de maioría. (...) A lei da turbamulta é a lei da minoría disfrazada co ademán groseiro e

vociferante, e iso é o que está imperando agora en España; toda a vida española nestas

últimas semanas é un puxilato constante entre a horda e o individuo, entre a cantidade

e a calidade, entre a apetencia material e os resortes espirituais, entre a avalancha

brutal do número e o impulso selectivo da personificación xerárquica, sexa cal fose a

virtude, a herdanza, a propiedade, o traballo, o mando; o que fose; a horda contra o

individuo. E a horda triúnfa porque o Goberno non pode rebelarse contra ela ou non

quere rebelarse contra ela, e a horda non fai nunca Historia, señor Casares Quiroga; a

Historia é obra do individuo.

Xosé CALVO SOTELO. Discurso [nas Cortes]. Xuño de 1936 [cast.]

33. O plebiscito de Estatuto galego. Resultados

O triunfo das dereitas en novembro de 1933 paralizou o proceso da autonomía

galega, que non se puido retomar ata despois do triunfo da Fronte Popular. O 28

de xuño de 1936, tras unha intensa campaña a favor da autonomía, o pobo

galego aprobou o Estatuto de Autonomía.

Censo electoral de Galicia: 1.343.135

Votantes 1.000.963 = 74,52%

Votos afirmativos 993.351 = 99,05% dos votantes

Votos negativos 6.161 = 0,6% dos votantes

23

En branco 1.451 = 0,1% dos votantes

La Voz de Galicia. 7-7-1936

34. A disolución do exército e entrega de armas aos obreiros en xullo de 1936

Para facer fronte á insurrección militar iniciada en Marrocos, o Goberno

republicano decretou o cese dos sublevados nos seus cargos e a disolución dos

corpos militares que os apoiaban. Posteriormente foron entregadas armas ás

organizacións proletarias.

A proposta do ministro da Guerra e de acordo co Consello de Ministros, veño en

decretar a anulación da declaración do estado de guerra en todas as prazas da

Península, Marrocos, Baleares e Canarias, onde fora ditada esta medida, quedando

incursos nas máximas responsabilidades os infractores deste decreto, e relevadas de

obediencia aos xefes facciosos as forzas militares. (...) Quedan disoltas todas as

unidades do exército que tomen parte no movemento insurreccional. (...) Quedan

licenciadas as tropas dos cadros de mando que se colocaron fronte á legalidade

republicana (...). Veño en dispoñer que o xeneral de división don Virxilio Cabanellas

Ferrer cese no mando da Primeira División orgánica (...). Veño en dispoñer que o

xeneral de división don Francisco Franco Bahamonde cese no mando da Comandancia

Militar de Canarias.

Decreto [de desmobilización]. 18-7-1936 [cast.]

A xornada do domingo [19] en Madrid. (...) No paseo da Castellana verificouse ás

catro e media da tarde a concentración de xoves mobilizados para nutrir as milicias

que desde a noite anterior prestaban servizo. Reuníronse varios centenares de homes de

todas as idades, que acudiron ao ministerio da Guerra para que se lles provese de

armas. A entrega do armamento facíase previa comprobación da personalidade do

demandante, acreditada por volantes expedidos pola Casa do Pobo.

El Sol. 21-7-1936 [cast.]

35. O triunfo do alzamento en Galicia

En Galicia a sublevación militar iniciouse o día 20. Tras breves enfrontamentos

coas forzas leais na Coruña, Vigo e Ferrol, os sublevados fixéronse co control do

territorio.

Xa o día 20 [na Coruña], e tras a detención do xeneral Caridad Pita no cuartel de

Infantería e de Salcedo en Capitanía, comeza o ataque desde o Parrote ao edificio do

Goberno Civil. Nel estamos [Manuel Fernández dirixente do Partido Sindicalista]

bastantes representantes dos partidos de esquerda, ademais do propio gobernador e da

súa esposa, o alcalde Suárez Ferrín e o secretario do Concello Xaquín Martín (...). Ás 6

da tarde, cesa a resistencia e saímos, baixo a vixilancia das forzas do exército que nos

conducen ao cuartel de Infantería e posteriormente ao cárcere (...). Martín (...) sería

fusilado o 31 de agosto xunto co Alcalde e outras personalidades (...).

Para maior escarnio, cando se ía a pasear a alguén, primeiro poñíano en liberdade. Á

saída do cárcere, estábano esperando (...). A única nota simpática, entre tanta

24

masacre, déronma uns amigos, aos que tamén pasearían, que querían que dese unhas

charlas sobre o amor libre a todos os que alí estabamos. Sentíame sen ánimos e non as

din. E por fin, a finais de setembro (...) sacáronme do cárcere, desterrándome a

Betanzos. Alí, xa me parecía demasiada sorte, quixéronme pasear. Logrei escapar e

pasei escondido toda a guerra.

Manuel FERNÁNDEZ. Testemuño (En Carlos FERNÁNDEZ SANTANDER. O

Alzamento de 1936 en Galicia. 1982) [cast.]

Españois: Só noticias gratas son as que estou recibindo, e debo comunicar a vostedes

que Pontevedra uniuse ao Movemento; o exército tomou posesión do Goberno Civil,

Concello e demais centros oficiais, tras unha pequena resistencia, que foi vencida ao

iniciarse o canoneo polas forzas. Tamén uníronse as cidades de Vigo e Santiago, que

con todo entusiasmo puxéronse ao noso lado. (...) Volverei a falar ás dez da noite, se

hai noticias interesantes que comunicar (...).

Sevillanos: Viva España!

Gonzalo QUEIPO DE LLANO. Alocución [emitida por radio Sevilla]. 23-7-1936

[cast.]

36. A nova España

Os protagonistas da sublevación definírona como un Alzamento Nacional de

apoio espontáneo, popular e cívico-militar, protagonizado polos sectores sans da

sociedade e da patria. A parte do país que quedou baixo o seu control foi

cualificada co nome da España Nacional, encarnación do pobo que vai loitar

contra os outros, a antipatria, a chusma marxista, os rojos.

Pregúntasenos que a onde imos. É fácil e xa temos repetido moitas veces. A impoñer a

orde, a dar pan e traballo a todos os españois e a facer a xustiza por igual. Logo,

sobre as ruínas que a Fronte Popular deixe -sangue, lama e bágoas- edificar un Estado

grande, forte e poderoso que remate, nas alturas, nunha cruz de amplos brazos, sinal

de protección para todos. Cruz sacada dos escombros da España que foi, pois a cruz,

símbolo da nosa relixión e da nosa fe, o único que quedou a salvo entre tanta barbarie

que intentaba tinxir para sempre as augas dos nosos ríos co carmín glorioso e valente

do sangue español.

En resume: nin rendemento, nin abrazos de Vergara, nin pactos de Zanjón, nin nada

que non sexa a vitoria esmagante e definitiva. Despois, se o pobo o pide, haberá

piedade para os equivocados, pero para os que alentaron a sabendas unha guerra de

infamia, crueldade e traizón, para eses, xamais. (...)

Pido aos crentes que dediquen unha oración polas almas dos que morreron na santa

cruzada de salvar á patria; aos que non sexan, un recordo. E eu, máis obrigado que

ninguén, prometo unha oración, o recordo e para as súas tumbas as mellores flores do

meu xardín.

Viva España!

Emilio MOLA. Alocución radiada. 15-8-1936 [cast.]

25

37. Apoio da Igrexa á rebelión militar: a Cruzada

A xerarquía católica apoiou ao bando sublevado, de forma individual e

colectiva, en defensa da fe católica, da tradición e da orde social, contra a

revolución e o comunismo.

Non estaba España ao bordo do abismo, non; rodaba xa cara ao abismo (...). A man

omnipotente do Señor detívoa na pendente e sacouna do abismo, valéndose dalgunhas

vontades boas, óptimas, valentes, xenerosísimas que lanzaron, non un berro de

rebelión, senón o de Viva España que desde o primeiro momento, nun instante, resoou

en media España clamoroso, enardecedor, e como un regueiro de pólvora correu por

todas as provincias onde o exército liberador de España iza a bandeira esplendorosa

da patria, a nosa bandeira de ouro e sangue, de amores e sacrificios. (...)

Non temos diante unha loita militar, nin política nin social (...). Non, non, non, é a loita

das civilizacións. Loita unha civilización, a cristián e española, contra a barbarie

comunista coas enerxías do inferno.

BISPO DE TUI. Pastoral. 1936 [cast.]

Hai medio año que estamos empeñados os hijos do Apóstolo Santiago nunha guerra

relixiosa e patriótica, da mesma transcendencia que aquela que comezou en

Covadonga e rematou nos muros de Granada. Lástima grande que teñamos que

explicarlle ao mundo civilizado que isto non é un pronunciamento militar, nin unha

guerra civil, nin unha loita de clases! O pobo estímao como un caso de defensa contra

unha banda de atracadores.

ARCEBISPO DE SANTIAGO. Pastoral. 1936 [cast.]

INVASIÓNS E DATAS NOTABLES

A primeira, entre as más terribles que alcanza á Coruña e a España enteira é a

moscovita, contra a cal estamos en armas, e estaremos ata extirpala completamente,

custe o que custe. Esta é a vontade nacional condensada no pensamento de que España,

antes que ser dependencia rusa, prefire selo doutra potencia calquera; e antes que isto,

o exterminio e a morte, como en sintética e patriótica frase o expresa o heroe e

predilecto fillo coruñés Millán Astray cuando berra: Viva a morte! (...)

É que a anti-España estaba imposta ata conseguir que fose considerado delito dicir

Viva España! Mentres, con sarcasmo, paseábase triunfante o son da Internacional e

dando vivas a Rusia e á revolución social. Todos estes e outros innumerables abusos,

perpetuados igualmente ao abeiro do poder político, eran sólo escaramuzas que

precedían á batalla definitiva para a conquista total soñada polo enxendro da Fronte

Popular, cova de ambiciosos e antipatriotas, que agrupados nos mal clamados partidos

políticos (verdadeiros partidores da nación), viñan ser como case trinta montóns de

seres inmundos prestos xa para lanzarse sobre o cadáver nacional.

Senén CONSTELA COSTA [cóengo da Colexiata de Santa María da Coruña]. A

Coruña antiga e moderna. 1936 [cast.]

26

38. A creación do exército republicano

Nos primeiros días da Guerra Civil produciuse a desintegración do exército fiel á

República, polo que a loita contra os insurrectos foi obra case exclusiva dos

comités de milicias locais, dirixidas polos partidos e sindicatos de esquerda. Para

recuperar a iniciativa e organizar a guerra, o Goberno promulgou unha serie de

decretos que militarizaban as milicias e organizaban o exército republicano.

É propósito do Goberno premiar a heroica actuación dos milicianos populares que ao

lado das forzas leais da República contribuíron de maneira decisiva ao esmagamento da

subversión. Quere o Goberno, ao mesmo tempo, recoller os desexos, reiteradamente

expresados por tan entusiastas loitadores, de encadrarse en organizacións regulares de

combate, axustándose a normas de disciplina que multipliquen a eficiencia do esforzo e

permitan obter, co mínimo sacrificio, o máximo rendemento.

Art. 11. Créanse en Madrid os Batallóns de Voluntarios, cuxo recrutamento se fará entre

os actuais milicianos cuxa idade estea comprendida entre os vinte e trinta anos. Os

Batallóns serán mandados por oficiais e clases do exército, Garda Civil, Asalto ou

Carabineiros. Os voluntarios estarán uniformados, levarán un distintivo especial e o seu

compromiso abarcará a todo o tempo que dure a campaña e, como mínimo, a dous meses.

Art. 21. Os milicianos que ingresen nos Batallóns de Voluntarios terán dereito a

aloxamento, manutención e vestiario nas mesmas condicións que os soldados do exército

regular en campaña e gozarán dos mesmos haberes e pluses, así como dos graos que

adquiriran no servizo das armas.

Decreto de creación dos Batallóns de Voluntarios. 2-8-1936 [cast..]

Art.11. A partir do día 10 de outubro próximo, as forzas de Milicias Voluntarias do

Exército do Centro, e a partir do 20 as demais, en tanto duren as actuais circunstancias,

terán carácter, condición e foro militar en todas as categorías e clases que as compoñen, e

conseguintemente ao expirar dito prazo quedarán sometidas aos preceptos do Código de

Xustiza Militar e demais disposicións de recompensa, punitivas e de procedementos

vixentes aplicables ás forzas militares permanentes do Exército leal da Nación.

Art.21. Os individuos que non desexen suxeitarse a esta nova modalidade das Milicias

Voluntarias manifestarano así aos Xefes das súas respectivas unidades, dentro do prazo

marcado no artigo anterior. Ditos Xefes remitirán á Inspección das Milicias as relacións

dos non conformes para proceder á súa baixa.

Decreto de militarización das Milicias. 29-9-1936 [cast.]

39. O saúdo fascista

A imitación do establecido por Mussolini, Franco impuxo o saúdo característico

do fascismo.

Establécese con carácter obrigatorio, como sinal de adhesión á campaña salvadora da

nosa patria, o saúdo romano, que en ademán de brazo en alto, recto e man estendida,

leva a significación da franqueza, cordialidade e enerxía, características da nova e

vella España: saúdo que representa a nosa descendencia da civilización latina, luz do

27

mundo e que é hoxe o símbolo de fraternidade con pobos acesos de amor patrio, que

tiveron a fortuna de liberarse da escravitude marxista.

Florentino GONZALEZ VALLES [Gobernador Civil da Coruña]. Orde. 29-8-1936

[cast.]

40. Os nacionais invitan ao pobo de Madrid á rendición

A conquista de Madrid era o obxectivo fundamental dos militares sublevados. A

cidade quedou cercada polas tropas de Mola e Franco e os voluntarios italianos,

pero as tropas e milicias republicanas dirixidas Miaja e Rojo, e a vontade do pobo

madrileño a resistir, lograron que o plano de conquista dos nacionais fracasase e

que a cidade resistise os tres anos de guerra.

Madrileños! A vida que sufre a capital, a anarquía de que sodes vítimas, a acción criminal

practicada por comités irresponsables contra cidadáns pacíficos encarcerados e

sacrificados polas hordas vermellas ao servizo de Moscova, xustifican esas reiteradas

mentiras da prensa marxista e das estacións emisoras chamadas gobernamentais. Máis

dun mes leva o movemento nacional patriótico; o Goberno impotente para dominalo, sufre

reveses en todos as frontes, e aproximase o momento en que, despois dunha resistencia

estéril e sanguenta, teña que abandonar Madrid para refuxiarse en Levante, antes de

emprender a fuga definitiva. (...)

Ata agora, os bombardeos foron dirixidos contra os aeródromos militares, as fábricas de

material de guerra e as forzas combatentes. Se persistise nunha suicida teimosía, se os

madrileños non obrigan ao Goberno e aos xefes marxistas a "render a capital, sen

condicións", declinamos toda responsabilidade polos grandes danos que nos veremos

obrigados a facer para dominar pola forza esa "resistencia suicida".

SABEDE, MADRILEÑOS, QUE CANTO MAIOR SEXA O OBSTÁCULO, MÁIS DURO

SERÁ POLA NOSA PARTE O CASTIGO.

Francisco FRANCO. Proclama [lanzada por medio da aviación]. 6-9-1936 [cast.]

41. A liberación do Alcázar de Toledo polas tropas nacionais

O obxectivo dos militares sublevados era tomar Madrid. O exército dirixido por

Franco, despois da conquista e represión de Badaxoz, desviouse cara a Toledo

para axudar ás tropas de Moscardó que resistían no Alcázar.

Día 27 de setembro [1936], domingo. Durante a madrugada segue o "paqueo" como na

noite anterior, e ás 5,30 rompen o fogo as pezas do 15,5 emprazadas en Pinedo (...) que

enchen de po e fume negro todas as dependencias do Alcázar (...). Inmediatamente da

explosión e canoneo empeza o intento de asalto, que, como sempre, foi rexeitado con

grande espírito. (...)

A observación acusa que polo horizonte, cara a Barga, vense as guerrillas da nosa

columna que avanzan sen gran resistencia, e como se ven os mandos das Secciones a

cabalo, suponse fundamentalmente sexan do Terzo e Regulares, e máis pola súa perfecta

formación en orde de combate. (...)

Tómanse as disposicións para establecer, contacto con heliógrafo e radio, coa nosa

columna. Esta sigue avanzando, ao parecer sen gran resistencia, moi cerca da Devesa de

28

Carrasco. Nas mensaxes se lles saúda, abraza e se lles di resistimos ben (...). Ás 17, tres

trimotores de bombardeo nosos protexidos por cinco cazas, voan sobre o Alcázar,

bombardeando sobre algúns puntos de Toledo. (...)

Ás 18,30 avisa a nosa observación que hai Regulares en Zocodover e explanada Norte.

Unha vez identificados, pasan polos escombros un tenente cun pelotón, e despois,

sucesivamente, vai chegando o resto da súa Compañía e a quinta Bandeira do Terzo, que

pasa a noite no Alcázar.

Pola noite conséguese falar co aparato de luces co xeneral Varela, que nos saúda e pide

datos, que pola súa natureza van destinados a informar ao xeneral Franco e periodistas

que coa columna veñen. Durante a noite non se oíu un só tiro. Baixas deste día: dous

mortos, corenta e un feridos e dezanove contusos.

Xosé MOSCARDÓ. Diario do Alcázar. 1943. [castelán]

42. A constitución do Goberno vasco

As provincias vascas de Biscaia e Guipúscoa, que permaneceron fieis ao goberno

da República, puxeron en práctica o Estatuto de Autonomía, aprobado polas Cortes

o 1 de outubro de 1936, e o día 7 elixían o primeiro presidente de Goberno vasco.

Con gran solemnidade celebrouse hoxe a elección de Presidente provisional do Goberno

vasco, promesa ante a Árbore de Guernica e constitución do novo Goberno. (...) O

presidente e o seu séquito saíron do Salón de Xuntas e dirixíronse ao recinto da Árbore. O

señor Aguirre adiantouse e formulou o xuramento, primeiro en éuscaro e despois en

castelán, con estas palabras: "Ante Deus, humillado, sobre a terra vasca en pé e baixo o

carballo de Biscaia, no recordo dos meus antepasados, xuro cumprir o meu mandato con

enteira fidelidade". (...) O presidente leu a continuación a declaración ministerial. A

declaración leva un título que di: "Baixo a Árbore de Guernica": "Expón este Goberno os

puntos do programa froito da coincidencia de diversas forzas que o integran, e sinala

como primeira finalidade a consecución da vitoria para instaurar logo a paz.

Respectaranse os dereitos de todos os cidadáns vascos, así como os das Asociacións

relixiosas, dentro sempre da Constitución (...). A través do Ministerio de Defensa

exercerase a dirección da guerra, establecendo o mando único, militarización das Milicias

(...). Na orde pública se chegaría, en caso preciso, a medidas extremas e excepcionais.

Vixiarase con gran rigor a retagarda, especialmente no que se refire a calquera

actividade de espionaxe. Constituirase unha policía foral, de acordo aos métodos

modernos. Establecerase unha política de acusado avance social, na cal todo cidadán terá

a obrigación de contribuír co seu traballo, co seu capital ou cos seus dons intelectuais ao

ben do país.

El Socialista. 9-10-1936 [cast.]

43. Cambios na España republicana

Durante a Guerra Civil, na zona republicana producíronse numerosos cambios,

tanto económicos e políticos como de hábitos, costumes, cultura, etc.

29

Visto o escrito elevado a este Ministerio por don Xervasio Fernández de Deus, en

solicitude de que se lle autorice para cambiar o seu segundo apelido polo de

BAKUNIN, e tendo en conta que as actuais circunstancias aconsellan prescindir da

complicada e longa tramitación do expediente de modificación de apelidos naqueles

casos en que, como no do solicitante, a necesidade do cambio aparece xustificada pola

notoriedade; e de acordo así mesmo co espírito que deu vida ao Decreto de 3 de Maio

de 1935:

Este Ministerio ten a ben autorizar a don Xervasio Fernández de Deus para que no

sucesivo poida usar, provisionalmente e a reserva da súa inscrición no Rexistro Civil

correspondente cando desaparezan as circunstancias que actualmente o impiden, como

segundo apelido, o de "Bakunin" en lugar do de "Deus" que ata agora viña usando.

MINISTERIO DE XUSTIZA. Resolución. 9-10-1936 [cast.]

44. O POUM, un partido comunista revolucionario

Na zona leal ao Goberno republicano, as tensións entre os distintos partidos e

forzas que apoiaban a República eran moi fortes e fóronse incrementando durante a

Guerra Civil, especialmente en como facer fronte á revolución. O enfrontamento

foi tan grave entre o PCE e o POUM, que se pode falar dunha guerra civil, dentro

da Guerra Civil, que reflectía o enfrontamento entre estalinistas e troskistas.

Non existe aínda en España, desgraciadamente, o gran Partido Socialista Revolucionario

que a revolución precisa. (...) O Partido Comunista de España non é tampouco o Partido

bolxevique da nosa revolución. Suxeito (...) ás flutuacións da política exterior do Estado

Soviético, vese obrigado a actuar de acordo (...) coas conveniencias da diplomacia

soviética (...). O Partido Obreiro de Unificación Marxista (...) cre que non é posible

enfocar as cousas cara o ingreso de todos os marxistas nun determinado partido xa

existente (...) opina que as premisas fundamentais para que a unificación marxista

revolucionaria sexa un feito son as seguintes: 1º A revolución española é unha revolución

de tipo democrático-socialista. O dilema é: socialismo ou fascismo (...). 2º Unha vez

tomado o Poder, establecemento transitorio da ditadura do proletariado (...). 4º

Recoñecemento dos problemas das nacionalidades. España quedará estruturada en forma

de Unión Ibérica de Repúblicas Socialistas. 5º Solución democrática, na súa primeira

fase, do problema da terra. A terra, para quen a traballa. 6º Ante a guerra,

transformación da guerra imperialista en guerra civil. Ningunha esperanza na Sociedade

das Nacións, que é a fronte única do Imperialismo.

COMITÉ EXECUTIVO DO POUM. Que é que quere dicir o Partido Obreiro de

Unificación Marxista, La Batalla (Barcelona). 1936 [cast.]

45. A experiencia dun voluntario antifascista na Guerra Civil española

Durante a Guerra Civil, os voluntarios antifascistas que formaron parte das

Brigadas Internacionais ou se inscribiron nas milicias populares tiveron un

destacado papel, tanto na defensa de Madrid como no fortalecemento moral do

bando republicano.

30

Tivemos unha experiencia endemoniada en España pero moi interesante. (...). Alisteime

nas milicias do POUM a fins de 1936 (...). Tiña a intención de ir a España para

recoller información para artigos do diario e tiña tamén unha vaga idea de loitar se

parecía oportuno (...). Antes de saír alguén me dixo que non podería cruzar a fronteira

sen documentación dunha organización de esquerdas (...) [polo que] chamei ao Partido

Laborista Independente (ILP) (...) e mandáronme unha carta dirixida a Xoán McNair

en Barcelona. Cando crucei a fronteira, a xente de pasaportes, naqueles momentos

anarquistas, non fixeron demasiado caso do meu salvoconduto, pero parecían

impresionados pola carta coa cabeceira do ILP (...).

Naqueles momentos mandábanse homes á fronte con só algúns días de formación (...) e

sen ter disparado nunca un rifle. Trouxera comigo os conceptos normais do exército

británico e escandalizoume a falta de disciplina. Claro que resulta difícil conseguir que

os recrutas obedezan ordes, e aínda máis cando están metidos en trincheiras tendo que

aguantar o frío (...).

Durante todo este tempo, de xaneiro a abril de 1937, a mellora paulatina na disciplina

conseguiuse case por completo grazas á "difusión dunha conciencia revolucionaria", é

dicir, discusións inacabables e explicacións de por que tal ou tal cousa era necesaria.

Todos estaban obsesionados en manter a igualdade social entre oficiais e soldados,

ningún título militar e ningunha diferenza. (...). Fun malferido en Huesca pero tiven

moita sorte e agora estou perfectamente ben.

George ORWELL [pseudónimo literario de Henrique BLAIR]. Homenaxe a Cataluña.

1938 [inglés]

46. Medidas do Partido Comunista para gañar a guerra

A diversidade ideolóxica dos partidos e forzas políticas do bando republicano foi

moi grande. Os comunistas e un sector dos socialistas defendían que primeiro se

debía gañar a guerra como garantía para poder facer despois a revolución, ao

contrario do que opinaban os anarquistas e o POUM.

Rápida formación do exército popular. O cumprimento desta tarefa esixe a absorción

completa dos restos que aínda existen de unidades militares espontáneas, milicias

sindicais e de partido, en unidades disciplinadas, orgánicas do exército único (...).

Mando único fiel e eficaz para todo o exército republicano. Nunha guerra popular e de

independencia nacional contra un inimigo que dispón dun exército de militares

profesionais (...), as forzas armadas da República deben sobrepasar ao inimigo en

unidade de mando e unidade de plano de operacións en todas as frontes (...).

Depuración de todo o aparato militar, de arriba a abaixo. (...) Limpando o aparato

militar de todos estes traidores, saboteadores e incapaces, mediante unha acción

rápida e enérxica, aumentaría enormemente a potencia combativa do noso exército

(...). Estreitar máis aínda as nosas relacións cos camaradas anarquistas. (...)

A unión das forzas proletarias coas republicanas, coas forzas da pequena burguesía

(...). Consolidar as relacións coas nacionalidades de Cataluña, de Euskadi e de Galicia

(...) Educar ao pobo no odio e na intransixencia contra os seus inimigos. Hai que loitar

para acabar coa tolerancia e a falta de vixilancia de certas organizacións proletarias

31

que establecen lazos de convivencia co trotskismo contrarrevolucionario, coa banda do

POUM (...). O trotskismo, nacional e internacional, cóbrase co disfrace con que se

cubra, revelouse como unha organización "contrarrevolucionaria terrorista, ao servizo

do fascismo internacional".

PARTIDO COMUNISTA DE ESPAÑA. Resolución [do Pleno do Comité Central do

PCE]. 5-3-1937 [cast.]

47. Vivencias infantís durante a Guerra Civil

No bando nacional, as autoridades franquistas impuxeron á poboación un único

código de valores derivado dos principios que inspiraron a sublevación,

recollidos especialmente dos partidos de corte fascista: Falanxe Española e

XONS.

9-11-1936. Segundo as lecturas do periódico, están a punto de tomar Madrid; onte na

Coruña estaba o Banco Pastor con lámpadas brancas e a fábrica de tabacos con

lámpadas vermellas e amarelas, formando a bandeira española (...).

19-11-1936. Estes días os profesores veñen léndonos o periódico, que di o que debemos

facer contra o gas asfixiante; o sinal de alarma será o toque de campás e as sirenas dos

barcos. Para librarse dos gases débese meter nos sotos que están marcados de

amarelo, verde e azul, e tamén se pode tirar ao chan e poñer a man na cabeza e tapar a

boca cun pano húmido. Hai un gas letal que é o peor de todos. Ao entrar no refuxio é

necesario quitarse os zapatos e a roupa que se trae e tirala á rúa. (...)

10-12-1936. Onte visitounos a señora inspectora e saudámola co saúdo romano e cun

Viva España. Estivo preguntándonos sobre os problemas e todos lle contestamos, e

tamén nos preguntou sobre feitos históricos, como o descubrimento de América. (...)

9-2-1937. Onte chegou a noticia de que tomaran Málaga. Na Coruña houbo unha

manifestación, os balcóns estaban engalanados con colgaduras coas cores nacionais,

había iluminación e tiráronse bombas de palenque. (...)

22-2-1937. Hoxe léronnos o periódico e tamén fomos ver unha fábrica de teares e din

que se fan sete mil metros de lenzo nun día para confeccionar sabas, calzóns e toallas

para os nosos queridos soldados que están na fronte. (...)

10-3-1937. Hoxe explicáronnos o que tiñamos que facer en caso de ataque aéreo:

cerrar ben as portas e ventás, cerrar as chaves da auga e do gas e apagar as luces. (...)

14-4-1937. Fomos de paseo escolar cos profesores. Primeiro dirixímonos á Granxa

Agrícola; (...) entramos e vimos galiñas de distintas clases e moitos animais. Desde alí

vimos o campo de Elviña, onde morreu o xeneral inglés Sir Xoán Moore; vimos tamén

coellos cercados con tea metálica e vimos unha veleta, e un aparato para saber a

cantidade de auga caída, e tamén vimos un carneiro que lle estaban quitando a la

cunha máquina.

ALUMNA da Escola Nacional dos Castros (A Coruña). Redaccións [do caderno de

clase] [cast.]

32

48. A supresión do réxime concertado nas provincias vascas

Nos inicios da Guerra Civil, mentres Álava e Navarra apoiaron aos sublevados, as

provincias de Biscaia e Guipúscoa mantivéronse fieis á República, pero foron

conquistadas polas tropas franquistas nos inicios de 1937 e castigadas como

provincias rebeldes por non apoiar ao bando nacional.

Mentres a singularidade de réxime fiscal e administrativo serviu nalgunhas provincias,

como na leal Navarra, para exaltar cada día máis o seu sentimento nacional e o fervor da

súa adhesión ao común destino da Patria, noutras, polo contrario, serviu para realizar a

máis torpe política antiespañola; circunstancia esta que (...) obriga a poñer termo nelas a

un sistema que utilizaron como instrumento para causar danos tan graves. As mesmas

consideracións impoñen que o sistema vixente na actualidade na provincia de Álava

continúe subsistindo, porque ela non participou en acto algún de rebeldía e realizou polo

contrario achegas valiosísimas á causa nacional (...). Na súa virtude, DISPOÑO:

Art. 11. Desde o día primeiro de xullo próximo, a xestión e recadación de todas as

contribucións, rendas e impostos ordinarios e extraordinarios do Estado, realizarase nas

provincias de Guipúscoa e Biscaia, de acordo ao réxime común vixente e na forma que

establecen as disposicións da Facenda pública que constitúe a norma xeneral da

Administración nacional. Queda, por tanto, sen efecto naquelas provincias, desde a

indicada data, o réxime concertado coas súas Deputacións que en materia económica

estaba vixente na actualidade.

Francisco FRANCO. Decreto-Lei. Burgos, 23-6-1937 [cast.]

49. Actividades colectivizadoras durante a Guerra Civil

A colectivización alcanzou especial intensidade en zonas da España republicana

como Madrid, Aragón e Cataluña. Pobos enteiros, controlados polos anarquistas,

foron socializados, as terras explotadas colectivamente e os talleres sometidos ao

control e a planificación do sindicato.

O Sindicato acaba de constituírse. Non hai fondos. Hai traballadores en paro. Déixase

xa sentir a fame. A este problema hai que darlle unha solución. (...)

33

Preséntanse un bo número de compañeiros e dicímoslle: mañá a sacar leña a tal sitio e

o sábado, a cobrar o xornal, vindes aquí. Non puideron disimular a súa alegría. Nós

satisfeitos tamén.

Desta forma o Sindicato deu traballo a 35 compañeiros durante dous meses. Como o

valor da leña extraída non cubriu os gastos da nómina, custoulle ao Sindicato un

desembolso de 500 pesetas dos fondos de cotización, pero hoxe aquelas terras están

sementadas de trigo.

Agora imos ver as industrias. Os compañeiros dinme que hai unha fábrica de aceite de

bagazo e outra de xabón da que os propietarios están detidos en Madrid e, como

consecuencia, están paradas.

Eu pregunto: ben, e estes representantes populares, que pintan aquí? E o Sindicato da

UXT? Imos ver as fábricas. Non só estaban paradas, senón que sen dúbida algunha

Atila pasou por alí.

Inmediatamente facémonos cargo delas e comézanse as xestións para adquirir materias

primas, e aos quince días xa estaba o Sindicato fabricando xabón. Tamén se abre un

economato, e para atender o abastecemento o Sindicato establece relacións con outros

sitios e algúns Concellos (...).

Mentres isto segue así o noso Sindicato desprega unha actividade formidable. Adquire

materias primas en cantidade e pon en marcha outra fábrica de xabón. Abre un bar,

onde diariamente se serven aos transeúntes unhas 150 comidas. Tamén un aloxamento

aos carreteiros que van con viño e outros artigos a Madrid e cortes para as mulas.

Rufo GONZÁLEZ. Informe [sobre a actuación do Sindicato Único de Oficios Varios e

Colectividade Obreira CNT de Perales de Tajuña (Madrid) ao cabo dun ano da súa

constitución]. 12-1937 [cast.]

50. Abolición do Estatuto de Cataluña

En 1938, tras a vitoria do Ebro, Franco desencadeou unha ofensiva sobre Cataluña;

tras unha conquista con escasa resistencia, e de acordo coa defensa da unidade da

patria, derrogou o seu Estatuto e todas as leis elaboradas durante a República.

O Alzamento Nacional significou na orde política, a ruptura con todas as institucións que

implicasen negación dos valores que se intentaba restaurar. E é claro que (...) o Estatuto

de Cataluña, en mala hora concibido pola República, deixou de ter validez, na orde

xurídica española, desde o día dezasete de xullo de mil novecentos trinta e seis. Non sería

preciso, pois, facer ningunha declaración neste sentido. (...) Importa, por conseguinte,

restablecer un réxime de dereito público que, de acordo co principio de unidade da Patria,

devolva a aquelas provincias o honor de ser gobernadas en pé de igualdade coas súas

irmás do resto de España. En consecuencia, a proposta do Ministerio do Interior e previa

deliberación do Consello de Ministros. DISPONÑO:

Art.11. A Administración do Estado, a provincial e a municipal nas provincias de Lleida,

Tarragona, Barcelona e Xirona, rexeranse polas normas xerais aplicables ás demais

provincias.

Art.21. Sen prexuízo da liquidación do réxime establecido polo Estatuto de Cataluña,

considéranse revertidos ao Estado a competencia de lexislación e execución que lle

34

corresponde nos territorios de dereito común e os servizos que foron cedidos á rexión

catalá en virtude da Lei de quince de setembro de mil novecentos trinta e dous.

Francisco FRANCO. Lei [de abolición do Estatuto de Cataluña]. 5-4-1938 [cast.]

51. A proposta de paz dos Trece Puntos

Ante a desesperada situación que vivía a República, o goberno de Negrín tentou

negociar a finalización da guerra mediante a elaboración dunha proposta de paz,

coñecida como os Trece Puntos, que Franco rexeitou porque unicamente

aceptaba a rendición total.

O Goberno da Unión Nacional (...) declara solemnemente (...) que os seus fins de

guerra son: 1º Asegurar a independencia absoluta e a integridade total de España (...).

2º Liberación do noso territorio das forzas militares estranxeiras que o invadiron, así

como daqueles elementos que acudiron a España, despois de xullo de 1936 (...).

3º República popular representada por un Estado vigoroso que se asente sobre

principios de pura democracia (...).

4º A estruturación xurídica e social da República será obra da vontade nacional

libremente expresada, mediante un plebiscito que terá efecto tan pronto termine a loita

(...).

5º Respecto ás liberdades rexionais sen menoscabo da unidade española. (...)

6º O Estado español garantirá a plenitude dos dereitos ao cidadán (...).

7º O Estado garantirá a propiedade, legal e lexitimamente adquirida, dentro dos límites

que impoñan o supremo interese nacional e a protección dos elementos produtores (...).

8º Profunda reforma agraria que liquide a vella aristocrática propiedade semifeudal

(...).

9º O Estado garantirá os dereitos do traballador a través dunha lexislación social

avanzada (...).

10º Será preocupación primordial e básica do Estado o melloramento cultural, físico e

moral da raza.

11º O exército español ao servizo da Nación mesma, estará libre de toda hexemonía de

tendencia ou partido (...).

12º O Estado español reafírmase na doutrina constitucional de renuncia á guerra como

instrumento de política nacional (...).

13º Ampla amnistía para todos os españois (...).

Xoán NEGRÍN. Programa político. 30-4-1938 [cast.]

52. O último obxectivo: resistir

O goberno de Negrín (15-5-1937 a 5-3-1939) conseguiu reforzar a autoridade

gobernamental e mellorou a coordinación militar, o que permitiu realizar as

grandes ofensivas republicanas de Teruel e do Ebro. Tentou negociar a

finalización do conflito mediante a elaboración dunha proposta (Os Trece

Puntos de maio de 1938), pero a negativa de Franco a calquera negociación

obrigouno a defender unha política de resistencia a ultranza.

35

Resistide! (...). Os que conviviron, aínda que só sexa transitoriamente, as inquedanzas

da fronte; os que cos seus propios ollos viron a penuria en que vive a poboación civil;

os que sentiron vergonza e congoxa ante as penalidades de mulleres e nenos

evacuados, poderán lixeiramente e nun momento de debilidade dar por estéril tanta

miseria e tanta dor e deixar que o sádico espírito de vinganza que anima aos nosos

inimigos se cebe nunha masa inerme e indefensa? Pero, e España? Loitamos ou non

pola independencia de España? Ah!, se non fose así, nin un segundo máis de guerra,

nin unha gota máis de sangue. Non deixariamos que aumentasen a angustia e a dor.

Pero trátase da existencia de España como país libre e ante iso, o sacrificio non pode

ter taxa nin medida.

Xoán NEGRÍN. Discurso. 18-6-1938 [cast.]

53. A masonería adhírese á República

Ante a desesperada situación da República no ano 1938, o goberno de Negrín

tentou negociar a fin do conflito mediante a elaboración dunha proposta de paz, Os

Trece Puntos, que contou co apoio dos socialistas, comunistas e a masonería, pero

Franco negouse a calquera negociación e non aceptou nunca outra fórmula que non

fose a rendición total.

Señor presidente [do Goberno republicano]: Desde o comezo da rebelión asoladora da

nosa España, que fai derramar o sangue da xuventude, que destrúe os fogares, as cidades,

as obras mestras de arquitectura, (...) esta augusta institución a que pertencemos, a

masonería española, formulou declaracións públicas, precisas e concluíntes de adhesión

ao Goberno da República, á Fronte Popular e á causa que Goberno, Fronte Popular e

pobo español defenden en común.

Non fixera falta tal declaración se todo o mundo soubera que os fundamentos da Orden

Francmasónica e a súa razón de ser son: a Fraternidade, a Xustiza, a Liberdade, a

Tolerancia, a Igualdade de dereitos, a abolición de todo privilexio, a Paz entre todos os

homes e todos os pobos (...). Se excepcionalmente hoxe reiteramos as nosas anteriores

manifestacións de adhesión, xustifícase isto pola importancia que conteñen os chamados

trece puntos que deu a VE a publicidade universal, porque estimamos é propósito firme a

súa realización (...). En nome de innumerables homes de boa vontade que están nas nosas

filas, seus afectísimos servidores.

O SUPREMO CONSELLO DO GRAO 33 PARA ESPAÑA. Declaración [dirixida ao

presidente do Goberno, Xoán Negrín]. 6-7-1938 [cast.]

54. Despedida dos voluntarios italianos

O fracaso do Comité de Non Intervención e a presión internacional fixeron que

se retirasen as tropas estranxeiras que operaban en España. Os apoios a Franco

procedentes de Italia foron, principalmente, as Camisas Negras (Corpo de

Tropas Voluntarias), que retornaron ao seu país en 1938, sendo despedidas en

Cádiz polo xeneral Queipo de Llano.

Voluntarios italianos, valentes fillos da nobre Italia:

36

Eu saúdovos ao vir a rendervos cordial despedida, no nome do Xeneralísimo Franco,

representación coa que me honro neste momento, e quero expresarvos, neste instante

de emoción, o agradecemento do mesmo e de todos os españois pola axuda que viñestes

a prestarnos en nome de Italia, do seu Emperador, Víctor Manuel, e deste xenio da raza

italiana, a quen o mundo admira ou teme, e que se chama Benito Mussolini. Non

viñestes a España porque fora precisa a vosa presenza para combater e vencer a

miserables a soldo de Moscova, que querían afundir a súa propia patria para entregala

ao xudaísmo (...). Viñestes a loitar por un ideal, e a vosa chegada foi algo así como a

solidariedade entre homes a quen repugnan e causan horror as ideas de Stalin. A vosa

chegada foi a contestación lóxica aos "rojillos" ante os muros de Madrid, onde se

acumularon as Brigadas Internacionais, integradas pola escoura dos pobos de Europa,

e que non viñan loitar, coma vós, por un ideal, senón a satisfacer os seus instintos de

rapina, propios de homes do nivel dos do designio da Fronte Popular.

Gonzalo QUEIPO DE LLANO. Discurso. 16-10-1938 [cast.]

55. Despedida das Brigadas Internacionais

A retirada das Brigadas Internacionais que loitaron no bando republicano foi

organizada polo goberno da República e a Sociedade de Nacións. En Barcelona

foron despedidos por Negrín, co recoñecemento popular ao seu apoio.

Señores: Levanto a miña copa pola saúde dos amigos combatentes que viñeron a

España a prestarnos a súa axuda en defensa dos intereses da nosa patria(...). España

enteira agradece o magnífico xesto dos combatentes estranxeiros, que atraídos por un

ideal, viñeron aquí a ofrendar a súa vida. Loor aos cinco mil mortos estranxeiros de

todos os países que ofreceron o máis prezado que un home poida ofrecer: a súa vida.

Loor e recordo imperecedoiro. A mellor maneira de render homenaxe a estes irmáns

caídos é que todos comprendamos que sobre o interese particular estaban os intereses

universais e humanos, que todos temos a obrigación de defender. Perdoádeme a

xactancia, pero eu sempre vin na historia do país feitos e trazos universais que unen o

universal ao particular, iso que hoxe se chama internacionalismo. Eu quixera poder

aplicar este concepto a todos os países, e levanto a miña copa en memoria dos mortos

caídos en terra española. Cumpristes co voso deber na nosa patria e podedes facer o

mesmo na vosa. Que vos acompañe sempre o recordo da nosa fonda gratitude.

Xoán NEGRÍN. Discurso. 31-10-1938 [cast.]

56. Rehabilitación de Afonso XIII

A acción lexislativa do bando nacional estaba centrada na consecución da

unificación e militarización, así como na eliminación da lexislación republicana no

ámbito político, social e económico. A rehabilitación de Afonso XIII, que fora

condenado polas Cortes republicanas, é un bo exemplo.

Art.11. Declárase nula e déixase sen efecto a lei das Cortes Constituíntes da Segunda

República de 26 de novembro de 1931, pola que se declarou culpable de alta traizón e

privado da paz xurídica a Don Afonso de Borbón e Habsburgo, así como as demais

disposicións anteriores ou posteriores polas que se produciu limitación ou espoliación no

37

seu patrimonio privado (...). En consecuencia, restitúenselle todos os dereitos que lle

corresponden e se ordena se lle reintegren, así como a seus parentes citados, en

propiedade ou en posesión, todos os seus bens, dereitos e accións de que foron

despoxados.

Art.21. A esta lei daráselle a mesma publicidade que se ordenou que se dese á que se

anula de 26 de novembro de 1931.

Francisco FRANCO. Lei. 15-12-1938 [cast.]

57. A liquidación da oposición política

O franquismo declarou fóra da lei a todas as organizacións políticas e sindicais

que apoiaron á Fronte Popular e, no seu lugar, implantou o partido e o sindicato

único.

Próxima a total liberación de España, o Goberno, consciente dos deberes que lle

incumben respecto á reconstrución espiritual e material da nosa Patria, considera

chegado o momento de ditar una Lei de Responsabilidades Políticas, que sirva para

liquidar as culpas desta clase contraídas por quen contribuíron con actos ou omisións

graves a forxar a subversión vermella, a mantela viva durante máis de dous anos e a

entorpecer o triunfo providencial e historicamente ineludible, do Movemento Nacional,

que traduza en efectividades prácticas as responsabilidades civís das persoas culpables

e que, por último, permita que os españois que en feixe apertado salvaron o noso país e

a nosa civilización e aqueles todos que borren os seus erros pasados mediante o

cumprimento de sancións xustas e a firme vontade de non volver a extraviarse, poidan

convivir dentro dunha España grande e rendan ao seu servizo todos os seus efectos e

todos os seus sacrificios. (...)

Art. 1º. Declárase a responsabilidade política das persoas, tanto xurídicas como físicas,

que desde o 1º de outubro de 1934 e antes do 18 de xullo de 1936, contribuíron a crear

ou a agravar a subversión de toda orde de que se fixo vítima a España e de aquelas

outras que, a partir da segunda de ditas datas, se opuxeron ou se opoñen ao

Movimiento Nacional con actos concretos ou con pasividade grave.

Art. 2º. Como consecuencia da anterior declaración (...), quedan fóra da Lei todos os

partidos e agrupacións políticas e sociais que, desde a convocatoria das eleccións

celebradas o 16 de febreiro de 1936, integraron o chamado Fronte Popular, así como

os partidos e agrupacións aliados e adheridos a este polo solo feito de selo, as

organizacións separatistas e todas aquelas que se opuxeron ao Triunfo do Movemento

Nacional (...).

Apreciaranse como circunstancias agravantes haber alcanzado na masonería algún dos

grados 18 ao 33, ambos inclusive, e tomar parte nas Asembleas da Asociación

Masónica Internacional e similares ou nas Asembleas Nacionais do Grande Oriente

Español, da Gran Loxa Española ou doutras calesqueira organizacións masónicas

residentes en España.

Francisco FRANCO. Lei de Responsabilidades Políticas. 9-2-1939 [cast.]

38

58. Golpe de Estado do coronel Casado en 1939

Ás dificultades do bando republicano fronte ao bando franquista, foron

engadíndose as tensións e enfrontamentos internos, que remataron nun golpe de

Estado apoiado por algúns sectores socialistas e anarquistas, contra o goberno de

Negrín e os comunistas.

Na noite de antonte, domingo, quedou constituído en Madrid o Consello Nacional de

Defensa, que asume o poder en substitución do Goberno que presidía o doutor Negrín.

Preside o Consello o coronel Casado (...). Inmediatamente despois de constituído o

novo organismo, fíxose unha emisión especial de radio (...).

Alocución do coronel Casado aos españois da zona invadida: "Españois de alén as

trincheiras: Unha vez máis diríxome a vós desde Madrid, punto central da guerra,

capital da patria e espello das virtudes españolas, fixándome pouco nas ideas, os

extravíos e as ambicións que nos separan, pero moito na dor que por igual sufrimos

(...). Queremos unha patria exenta de toda tutela estraña, libre de toda supeditación ás

ambicións imperialistas que van devastar outra vez Europa e capaz de rexerse

internamente con plena liberdade. (...). O pobo español non abandonará as armas

mentres non teña a garantía dunha paz sen crimes. Establecédea! Non son eu quen así

vos fala. Isto é o que vos di un millón de homes mobilizados para a guerra e unha

retagarda sen fronteiras de retirada, disposta a baterse e loitar ata a morte pola

consecución destes fins, que son de paz. Nas vosas mans, que non nas nosas, está hoxe

a paz (...). Escollede, que se nos ofrecérades a paz, encontrariades xeneroso o noso

corazón de españois, e se continuásedes facéndonos a guerra encontrariades

implacable, segura, temperada como o aceiro das baionetas, a nosa heroica moral de

combatentes. Ou a paz por España ou a loita a morte (...). Españois! Viva a República!

Viva España!

El Socialista. 7-3-1939 [cast.]

59. O exilio dos nenos durante a Guerra Civil

O exilio, especialmente o dos nenos da zona republicana, foi unha solución ante

o medo á represión das tropas franquistas. Moitos foron acollidos en países

europeos, especialmente en Francia, Bélxica e a URSS. Algúns regresaron unha

vez rematada a guerra, pero outros non retornaron nunca.

Queridos pais e irmáns: Alegrarame que ao recibo desta vos encontredes en perfecta

saúde, e como eu me encontro aquí. Meu pai, saímos de Valencia o día 21 de marzo

[1939] no vapor Cabo Palos; o sábado 27 de marzo atracamos no porto de

Constantinopla; o domingo saímos e chegamos a Ialta, pobo ruso. O peirao estaba

cheo de xente, fixéronnos un magnifico recibimento, subimos nos coches e chegamos a

Artek. É un pobo onde están os nenos rusos estudando; cando baixamos do coche, a

estrada estaba chea de pioneiros rusos con bandeiras e cornetas e saudábannos. Meu

pai, aquí todo é alegría; estamos nun edificio que parece un palacio, rodeado de hortos

e pinos moi grandes á beira do Mar Negro, cos nenos rusos (...). Meu pai, aquí temos a

nosa disciplina, que é esta: pola mañá, ao toque de corneta, todos a levantarse; vistes o

traxe de baño e colles a túa toalla, a túa pastilla de xabón, o teu cepillo e a túa pasta de

39

dentes; lávaste ben e poste a roupa, e ao comedor: tomamos o almorzo e imos xogar.

Ás tres imos comer e terminamos e imos á Biblioteca. Estamos media hora, e a durmir

ata as cinco e media da tarde. Levantámonos, lavámonos ben e a tomar o té; cando

terminamos imos ao salón de recreo e bailamos e cantamos. Ás sete a cenar,

terminamos e a durmir: así pasamos o tempo. Meu pai, estamos aquí en Artek para

repoñermos e cando esteamos ben fortes levarannos a Moscova para comezar a

carreira. Sen máis por hoxe, bicos para os meus irmáns, saúdos revolucionarios para o

Partido e vós recibide un forte abrazo do voso fillo que non vos esquece.

En Rafael ABELLA. A vida cotiá durante a Guerra Civil. A España republicana.

1976 [cast.]

60. A traxedia dos derrotados en Alacante

Fracasados os intentos de negociar a paz, as tropas de Franco entraron en

Madrid, mentres miles de españois do bando republicano fuxían cara ao exilio,

intentado embarcar nos portos levantinos.

Na zona portuaria apertábanse 15.000 homes, mulleres e nenos. Moitos deles levaban

xa corenta e oito horas alí, durmindo ao raso e esperando. Corrían rumores insistentes

de que había barcos a punto de chegar. Desde a caída de Madrid o martes, Alacante

convertérase na última posibilidade de escapar. (...) O mércores pola mañá, cando os

primeiros continxentes chegaron ao porto, encontrárono baleiro. O buque saíra ao mar

ao amencer levando un puñado de pasaxeiros soamente. (...) A pesar de todos os

esforzos que se facían para manter alta a moral, moita xente comezaba a desesperarse.

A deserción da flota republicana fóra un duro golpe. (...) Cos ollos fixos no horizonte,

buscando o máis leve rastro dun barco, Saturnino Carod imaxinaba a terrible escena

que tería lugar se ao fin chegaba algún navío. (...) Confeccionáranse listas e máis listas

daqueles dos que a vida corría máis perigo a causa do seu pasado político. Cada

partido e organización tiña a súa cota (...). O militante cenetista aragonés e comisario

de división estaba na lista. Pero isto non significaba nada se chegaba un buque.

Estallaría unha batalla sanguenta -a maioría dos que esperaban ían armados, eran

militares coma el- porque todo o mundo estaba decidido a embarcar. "Esperemos que

non cheguen os buques", díxose a si mesmo, incapaz de apartar os ollos do horizonte e

a esperanza de divisar algún barco. O home que permanecía ao seu lado cun cigarro

na boca suicidouse degolándose e caeu ao chan. Case no mesmo instante, do outro lado

do porto chegou a noticia de que un coñecido acababa de pegarse un tiro. O suicidio

estendeuse como unha epidemia. Cada vez que se volvía para mirar algunhas persoas

que corrían, era porque alguén acababa de tirarse ao mar. Un home subiuse a un farol

e empezou a proferir incoherencias sobre os perigos que lles esperaban. Ao terminar de

berrar, tirouse desde arriba e matouse ao chocar contra o chan. "Por todas partes vías

caras de desesperación. As mulleres choraban, os nenos agarrábanse ás mans das súas

nais. Varios homes parecían ao bordo da loucura ..."

Durante todo o xoves as forzas italianas foron tomando posicións sen entrar no porto.

(...) Tres buques foron avistados patrullando a pouca distancia da costa;

desapareceron, volveron a aparecer e empezaron a dirixirse ao porto. A esperanza

40

renaceu. Ata que o buque que navegaba en cabeza estivo cerca non viron os refuxiados

que non se trataba dun buque francés, senón que era un miradoiro nacionalista. Os do

navío despregaron unha enorme bandeira vermella e amarela. Da cuberta, ateigada de

soldados, chegaban os sons dun himno nacionalista. (...)

Era a fin de tres días de esperanza e desánimo. Un refacho de metralladora pasou por

riba das cabezas dos refuxiados. Disparárana desde o penedo de Santa Bárbara que,

cortado a pico, alzábase por detrás do porto. Os refuxiados empezaron a tirar ao mar

as armas, os obxectos de valor, as maletas. A auga tinguiuse de vermello primeiro e de

amarelo ao afundirse as caixas de azafrán, que valían unha fortuna.

En Ronaldo FRASER. Recórdao ti e recórdallo a outros. Historia oral da Guerra

Civil española. 1979 [cast.]

61. A depuración dos partidarios da República

Finalizada a Guerra Civil, a represión e persecución dos vencidos mantívose

moito tempo con detencións, encarceramentos, fusilamentos ou depuracións

daqueles sospeitosos de colaborar ou simpatizar co réxime republicano.

Prego de cargos (...):

1. Ser de ideas marcadamente esquerdistas.

2. Manifestar a varios funcionarios ser socialista.

3. Facer comentarios despectivos sobre a Santa Relixión Católica.

4. Actuar con gran furor a favor da Fronte Popular nas eleccións do 16 de febreiro de

1936.

5. Facer mofa dun funcionario da súa delegación sabendo que pertencía a Falanxe

Española (...).

8. Ser sospeitoso de cotizar ao Socorro Vermello.

9. Facer comentarios favorables ao separatismo galego e ao estatuto autonómico (...)

11. Ter unha bandeira republicana no caixón do escritorio do seu despacho.

O DELEGADO INSTRUCTOR. Prego de cargos do proceso de depuración de

Castelao. 26-9-1939 [cast.]

62. Lembranzas da Guerra Civil

O saldo da Guerra Civil foi moi negativo, mesmo para os vencedores,

especialmente para aqueles que sen unha inclinación ideolóxica definida víronse

obrigados a combater por ter que cumprir cunha obriga.

Chamáronme a filas no 38 (...), ía cumprir 19 anos. Frechilla estaba no bando

nacional, tocoume cumprir no bando nacional (...). Ao principio incorporámonos todo

o batallón á fronte de Estremadura; alí morreu Xerónimo, un primo da que despois

sería a miña muller; logo íamos subindo cara a Madrid, estivemos nas frontes da

Marañosa, o Xarama e combatemos na cidade universitaria; estabamos ao mando do

comandante Ríos, que logo ascenderon a xeneral. Tamén participei na batalla de

Brunete, aínda que cando chegou o noso batallón estaba todo esnaquizado, só quedaba

media igrexa (...). Foron momentos moi duros (...) que non quero recordar [silencio].

41

Cando chegamos a Brunete, tiñamos que facer garda porque quedaban moitas bombas.

Neses momentos estabamos co VIIIº batallón de Xirona, era das forzas de combate. (...)

Comer, comiamos; non tiñamos problemas de intendencia nin de abastecemento porque

as lentellas e os garavanzos traíannolos da zona "liberada"; moitos días comiamos

rancho frío e algunha vez tiñamos carne (...). O peor era o frío e as ratas, que eran

como coellos, pasaban por riba das nosas mantas, e tamén os piollos, algúns facían

carreiras con eles [risas], moitas veces tiñamos tantos que colliamos latas de

escabeche grandes e ferviamos auga para cocer a roupa e matalos. Antes de chegar a

Madrid (...) tivemos 25 baixas; había algún do pobo, moitos eran amigos meus

(salucos); logo é cando estivemos en Brunete uns cantos días (...), non me lembro

cantos, pero si que me lembro de que tiñamos que facer garda, do frío

(conxelábansenos os pés e saíannos frieiras). Outro mozo de Burgos que se chamaba

Xosé Pié de Hierro e eu tiñamos que ir a unha posición a recuperar metralladoras e

municións. Unha noite perdinme na "zona vermella" (...) [silencio]; pasei moito medo,

estiven toda a noite perdido ata que amenceu. En 1939, cando acabou a guerra, (...)

ascendéronme a cabo furriel e trasladáronme a Mahón, aínda mobilizados (...), ao

penal da Mola [isto non quero contarcho... salucos], estabamos ao cargo de 3.300

presos políticos, alí había xente moi preparada (médicos, militares "vermellos" da

República, profesores (...) e todos os días caían moitos (aí paseino moi mal), era boa

xente (...). En Mahón estiven dous anos e pico (...). No 42 licenciáronme de alí e logo

volvéronnos a mobilizar; mandáronme a Santander, a Castro Urdiales, onde estiven

outros dous anos; púxenme malo, e por mediación dun tío meu que fora alcalde,

traballei para el, pero dentro do exército, ata que en 1944 licenciáronme

definitivamente. Cando volvín a casa tiña case 25 anos (...); púxenme a traballar de

xornaleiro para uns labradores do pobo.

Testemuño de Juvencio CASTRO HIGELMO. Frechilla (Palencia), 12-5-1992 [cast.]

63. Cancións da Guerra

Durante a Guerra Civil fixéronse moi populares algunhas cancións xurdidas

naquel contexto, así como outras ás que se lles puxo letra sobre melodías

populares tradicionais.

Con el 5º, 5º, 5º

con el 5º Regimiento

madre yo me vuelvo al frente

para las líneas de fuego

Anda jaleo, jaleo, jaleo

suena una ametralladora

y ya empieza el tiroteo

El 5º Regimiento

Yo me subí a un pino verde por ver si la divisaba

y sólo vi un tren blindado lo bien que tiroteaba

y sólo divisé el polvo que lo llevaba.

42

Anda jaleo, jaleo, jaleo

suena una ametralladora

y ya empieza el tiroteo

El tren blindado

Si me quieres escribir

ya sabes mi paradero

3º Brigada Mixta

primera línea de fuego.

Aunque me tiren al puente

y también la pasarela

me verás pasar el Ebro

en un barquito de vela.

Diez mil veces que nos tiren

diez mil veces lo haremos

tenemos cabeza dura

los del cuerpo de ingenieros

Si me quieres escribir