sal, sardiñas e peiraos

Sal, sardias e peiraosAchega ao patrimonio martimo na Enseada de San Simn


Alberte Romn Losada

EditaAln Ns

TextoAlberte Romn

MaquetacinElena Muos

Revisin lingsticaLeticia Solio

Este traballo foi publicado baixo unha licenza Creative Commons. Recoecemento-Non Comercial-Sen obra derivada 2.5. Permtese copiar, distribur, e comunicar publicamente o texto por calquera medio, sempre que sexa de forma literal citando a fonte e sen fins comerciais.

As comunidades costeiras de Galicia teen prolongada e frutfera relacin co mar. O mar foi recurso econmico, va de comercio e comunicacin, e espazo para a creacin dunha memoria colectiva. Desta intensa relacin home-mar agromaron un amplo abano de elementos patrimoniais que hoxe podemos localizar no litoral galego. Baixo a denominacin patrimonio martimo podemos clasicar en Galicia un conxunto de elementos de ndole diversa, atopndonos as con bens de carcter inmobiliario: peiraos, fbricas de salgar, salinas; ou cos chamados de tipo mobiliario: trebellos de pesca, embarcacins, bateas, tiles das fbricas de conservas ou de salga. Por outra parte, non podemos esquecer o patrimonio de carcter inmaterial como seran vocabularios especcos, toponimia costeira, cancioneiros.

Somos conscientes de que somos a memoria que temos, e na maiora das ocasins o descoecemento un dos maiores perigos que ameaza o patrimonio cultural do pas. pois preciso desenvolver tarefas viradas divulgacin do patrimonio. Na idea de preservar parte deste patrimonio xurdiu a iniciativa de proceder a un inventariado daqueles elementos patrimoniais martimos existentes no mbito da Enseada de San Simn.

O escaso interese mostrado pola administracin en canto preservacin e posta en valor de todo este patrimonio, xunto con actuacins urbansticas e a instalacin de industrias que non teen relacin co mar, provocaron unha degradacin ambiental da Enseada e o seu patrimonio, nalgunha zona un deterioro irreversbel por causa destas intervencins.

En todo caso procede considerar a oportunidade obxectiva de reclamar a posta en marcha do museo etnogrco de Redondela, xa moitas veces suxerido por esta asociacin, e que sigue nos papeis arquivados en espera de non se sabe que conxuntura mis favorbel. Xa que logo, este colectivo sntese na obriga moral de lembrarlles s institucins que corresponda que xa hora de pasar das promesas aos feitos.

Aln Ns mantn a preocupacin de sempre por todo aquilo que representa a cultura e historia do noso pobo, de a, esta iniciativa de levar a texto escrito este traballo de informacin e divulgacin que ten que ver coa dimensin histrica do noso pas.

Asociacin Cultural Aln Ns

Introducin

Agradecementos:

Luisa Fernndez, Enrique Ordez, Agustn Mguez, Antonio Lpez, Lus Snchez, Beatriz Bruna (Arquivo Porto Vigo), Felicidad Fernndez (Biblioteca Anfaco), Vicente Carams, Ana Gesteira (Arquivo Municipal de Redondela), Anxo Cortegoso, Lus Solio, Xon Lueiro, Paulo Jablonski, Mara Gonzlez, Goretti Tuche, Jos Carlos Figueiral, Jos Ramn Soto, Leonor Gonzlez, Museo do Mar de Galicia, Flix Cal (Cal-3 Fotografa), Lus Borines, Xiana Romero.

07 Introducin

09 A Enseada

13 Notas dunha crnica do mar de San Simn As Ostras

35 As salinas de Ull-Vilaboa

41 A fbrica do Alemn (Rande)

47 Fbrica de salga da Regasenda

51 Fbrica de conservas JOB Os Otero Bilbao. Unha familia conserveira

59 Conservas Sueiro

63 Instalacins portuarias Manuel Cortegoso, un empresario da pasaxe

77 Os cargadeiros de mineral

85 As barras do Alvedosa

93 Casetos marieiros na praia de Cesantes

99 Anexos: grcas

101 Bibliografa

ndice

O eixo do presente traballo asentaba nunha necesidade, facer visbel a presen-za dun patrimonio vinculado s actividades relacionadas co mar, nun mbito concreto como a Enseada de San Simn. A pregunta que nos xurda era que elementos debamos inclur no que dbamos en chamar patrimonio martimo. Para dilucidar posbeis inconcrecins optamos por nos acoller denicin dada por Dionisio Pereira. Este autor entende o patrimonio martimo como a totalidade das manifestacins vencelladas actividade martima dos homes e as mulleres da beiramar, ao longo do tempo, manifestacins que estn inseri-das no propio medio mario; este, sa vez, forma parte do noso patrimonio natural.

Anda as, centramos o noso traballo principalmente en dous aspectos, o mar como recurso, e o mar como espazo de comunicacin. De a que estean ausen-tes deste traballo outros elementos patrimoniais signicativos no noso mbito de estudo, como os referidos batalla das otas anglo-holandesa e franco-espaola en 1702, ou aqueles que fan parte da historia das illas de San Simn e San Antn.

Esta achega ao patrimonio martimo fxose desde dous plantexamentos. Du-nha banda, hai unha localizacin e identicacin daqueles elementos suscept-beis de ser catalogados. Anda as, o factor tempo imposibilitou traballar sobre todos os elementos susceptbeis de entrar nesta catalogacin. Doutra parte, prodcese unha reconstrucin dos contextos en que estes elementos patri-moniais agroman para facelos comprensbeis.

Desde un inicio entendamos que o marco xeogrco do proxecto deba ra-char os lmites estabelecidos administrativamente no territorio que se deu en chamar Enseada de San Simn. Consideramos o mbito da Enseada como o lugar natural de interrelacin das comunidades que nela asentaron, e que era neste marco de actuacin onde se desenvolveron as actividades que amos estudar.

No caso dalgns elementos patrimoniais, as maiores diculdades estiveron relacionadas coa inexistencia de fontes documentais. A escasa valoracin social dada necesidade de conservacin dos materiais xurdidos nos mbitos de traballo, ten determinado a inexistencia ou escaseza destas fontes. As aconteceu coa documentacin xerada polas industrias conserveiras ou da salga, hoxe practicamente desaparecida.

Introducin

O corpo da ra vaise artellar sobre unha fractura, que presenta unha direccin NE-SO, e aberta logo da incidencia da oroxenia alpina.

9O espazo xeogrco da Enseada

A Ra de Vigo conforma unha unidade xeogrca inuenciada por un

patrn de fracturas denitorias da sa forma. A sa morfoloxa actual froi-

to dun longo proceso derivado da interaccin de diferentes factores, tanto

litolxicos coma tectnicos. O corpo da ra artllase sobre unha fractura

que presenta unha direccin NL-SO, aberta logo da incidencia da oroxenia

alpina. A un tempo, a Depresin Meridiana, con direccin N-S, pecha o fon-

do da ra. A intercesin destas fracturas condiciona a morfoloxa, a xeito de

circo, que dene a Enseada de San Simn. A xnese desta serie de fracturas

hai que situala na oroxenia herciniana no comezo do Mesozoico. Como xa

indicamos, a oroxenia alpina, xa no Terciario, provocou un reaxustamento

do macizo galaico, dando orixe actual alternancia de bloques elevados e

depresins que congura boa parte do territorio galego. Posteriormente

asentou sobre esta fractura aberta o complexo uvial. Outro factor condi-

cionante da morfoloxa da ra est relacionado cos ciclos de subida e des-

censo do nivel do mar durante as diferentes fases do ltimo perodo glaciar.

A n da ltima fase glaciar, hai dez mil anos, signicou, en termos marios,

o inicio dun proceso de transgresin

que tivo un dos efectos mis eviden-

tes no anegamento dos vales uviais

da costa occidental, formando o que

hoxe coecemos como ras. Diversos

estudos apuntan que o nivel do mar

actual se estabilizou hai uns cinco mil

anos. Anda as, tamn constatan un

pequeno descenso do mar que se vin-

cula coa Pequena Idade de Xeo.

A enseada

9

O complexo uvial Oitavn-Verduxo o maior tributario Enseada. Asociados a estes complexos uviais aparecen as chairas intermareais da zona Arcade-Vilaboa.Foto Xon Lueiro.

10

A Enseada ocupa unha super-

cie de 2218 hectreas e est cir-

cundada por diversas formacins

montaosas. Ao leste desenvlvese

un conxunto montaoso de esca-

sa entidade con cotas entorno aos

catrocentos metros. O relevo est

fendido polo ro Alvedosa, que des-

cende desde a Chan de Amoedo

con direccin L-O. Entre as cotas

destacbeis, cabe sinalar o Caselo

(448 m). A suavidade da transici-

n terra-mar favoreceu a ocupacin do territorio. Nesta zona localzase o

maior areal existente na Enseada: a praia de Cesantes, con case dous quil-

metros de lonxitude. No Sur destaca o Monte Penide, unha penechaira que

ten no Pico San Vicente (439 m) e no Coto Ferreira (448 m) as cotas mis

signicativas. O macizo presenta pendentes elevadas en cotas baixas, o que

diculta a ocupacin do espazo, dando p ao desenvolvemento de prcticas

especcas para as actividades agrarias; caso dos socalcos presentes en zo-

nas de Cedeira como Rande ou A Formiga. A transicin da terra ao mar est

protagonizada por cants principalmente. Polo Oeste, os montes do Morrazo

serven de mediacin entre a Enseada e a Ra de Pontevedra, coas cotas mis

elevadas no Coto do Home (626 m) e Domaio (624 m). As ladeiras acadan

pendentes medias que condicionan o desenvolvemento de comunidades e

complexos agrarios asociados. Polo Norte pechan a Enseada os Montes da

Canicouva e Ponte Sampaio, destacando os 546 m de altitude da Fracha ou

os 472 metros da Redondia.

O complexo uvial Oitavn-Verduxo o maior tributario da Enseada.

Este drena un amplo territorio desde a Serra do Sudo, englobando con-

cellos como A Lama, Pontecaldelas, Fornelos de Montes, Soutomaior e Pazos

de Borbn. Outro dos principais aportes uviais est formado polas bacas

dos ros Alvedosa, Maceiras e Pexegueiro, que conen na vila de Redondela

antes de desembocaren na Enseada. Asociados a estes complexos uviais,

presntanse as chairas intermareais da zona de Vilaboa e a foz do Alvedosa,

de morfoloxa lamacento-areosa e de gran valor na evolucin pesqueira. A

A caracterizacin estrutural da Enseada limita as capacidades de movemento das augas no interior da mesma, favorecendo a deposicin dos aportes sedimentarios.Foto Xon Lueiro.

11

NOTAS

1 Lpez Cancelo, Leticia (2003). Cambios paleoambientales en el Noroeste Pennsular, durante el holoceno, determinados a partir del estudio de foramniferos bentnicos (resume). [En lia] pxina web: [Consulta, 23 Novembro 2007]

caracterizacin estrutural da Enseada xoga un papel importante nos pro-

cesos de colmataxe que se desenvolven, pois limita as capacidades de mo-

vemento das augas no seu interior, favorecendo a deposicin dos aportes

sedimentarios. O retroceso da cuberta arbrea e a extensin do espazo

agrario estn na orixe dun incremento dos aportes sedimentarios.

Un dos tesouros naturais da Enseada atpase baixo as sas augas e son

as praderas de zostera. Estas comunidades de fanergamas marias estn

compostas principalmente pola especie Zostera maria e en menor medida

pola Zostera noltii. Estndense nas zonas superciais da intermareal de San

Simn, sobre fondos areosos-lamacentos. Son espazos de vital importancia

para a cra e refuxio de alevns de especies coma o choco, a angua ou a

robaliza, ou moluscos bivalvos explotados comercialmente coma a ameixa

ou o croque.

No interior da Enseada hai que destacar a presenza das illas de San

Simn e San Antn preto do areal de Cesantes, sendo salientbeis tamn a

existencia dos illotes das Erbedosas, prximas a Vilaboa.

O maior areal existente na Enseada atpase en Cesantes con case dous kilmetros de lonxitude.Foto Xon Lueiro.

13

No litoral galego a imbricacin home-mar desenvolveu realidades de

actores e elementos que xeron del un espazo de conversin non exento

de conictos. Lonxe de ser un proceso natural, a conguracin do mar vaise

presentar titoriado desde os diferentes poderes actuantes en cada momento

da historia, xa sexan relixiosos, polticos ou econmicos. A presenza das

primeiras comunidades humanas na Enseada est constatada a partir dos

numerosos xacementos arqueolxicos que evidencian unha ocupacin

continua do territorio en diferentes perodos. Nun primeiro momento os

asentamentos aparecen localizados nas cotas elevadas que beiran a Enseada,

as o testemua a localizacin de restos arqueolxicos en zonas como

Monte Penide, Coto Redondo. As condicins naturais do litoral galego

posibilitaron aos primeiros poboadores a complementacin da sua dieta

con produtos do mar. O consumo de peixes e mariscos por parte destes

primeiros poboadores aparece evidenciado a partir dos restos de cunchas e

espias atopados nos xacementos. o caso do cuncheiro asociado ao castro

dA Peneda1, que amosa unha gran diversidade de moluscos consumidos.

Destaca a ameixa na (Venerupis decussata), con case o 66% do material

achado, ou o longueirn vello (Solen marginatus) co 18,8%. Outras especies

atopadas no cuncheiro da Peneda son a ostra (ostrea edulis), a lapa (Patella

spp) ou o mexilln (Mytilus galloprovincialis).

A chegada dos romanos a Galiza supn unha profunda transformacin do

litoral. En termos territoriais vaise producir unha intensicacin da ocupacin

do litoral. Durante o perodo romano van aumentar os asentamentos na

beiramar, na Enseada aparecen as villae de Soutoxusto2 e A Portela3.

Da man dos romanos chegan as tcnicas de conservacin do pescado

como a salga. As localizacins de xacementos vinculados salgadura en

Notas dunha crnica do mar de San Simn

14

diferentes puntos do litoral galego testemuan a importancia desta actividade

no perodo romano. As tcnicas de conservacin do peixe abre o camio

comercializacin en mercados como o do Mediterrneo. Este vai ser o

mercado natural da salga galega no percurso da historia e as utuacins

polticas deste espazo repercutirn na propia evolucin da industria galega.

A localizacin de nforas romanas en diversos pontos da Enseada,

como A Peneda4 ou Ponte Sampaio testemuan a presenza dunha actividade

comercial vinculada ao transporte martimo neste perodo.

Ao perodo romano vai seguir un perodo de retroceso, un decaemento

da vitalidade costeira, vinculada coa inseguridade derivada dos continuos

saqueos e invasins que se producan.

A sardia, a vaca do mar

Tras este perodo de inestabilidade vaise producir unha revitalizacin

e intensicacin das actividades na costa. A partir do sculo XIII vai

madurando o proceso de desenvolvemento de vilas costeiras, que non se

pode desvincular da confrontacin de intereses que se vai producir entre o

poder real e os poderes eclesisticos. A pesca convrtese nunha actividade

sobre a que converxen esta diversidade de poderes. No mbito da Enseada,

cando Redondela aparece nas crnicas na metade do sculo XIII, est xa

baixo xurisdiccin do arzobispado compostelano. Mais tamn o poder dos

mosteiros se fai presente, e o de Meln mantn na altura posesins no litoral

da Enseada5. A partir da n do sculo XIV, Galiza convrtese nun espazo

exportador de peixe salgado hacia o mbito do Mediterrneo, sendo as Ras

Baixas o epicentro desta actividade. A sardia vai ser a especie protagonista

sobre a que se produce o desenvolvemento pesqueiro neste perodo, pois

sobre ela se artella non s o mundo da pesca, senn que vai ser a base da

industria da salga. En menor medida son de destacar tamn as capturas

de especies como a pescada e o congro. De scalizar o recurso da pesca

e xestionar a posesin do mar vanse encargar os gremios de mareantes,

impulsados desde os poderes feudais. As artes de pesca empregadas son

15

diversas, destacando os cercos, as sacadas e os xeitos. Nelas prevalece o

carcter comunitario, onde cada marieiro participaba aportando unha peza

de rede co que se confeccionaba a arte de pesca. Apunta Casto Sampedro

en Redondela e nos portos inmediatos, que supoemos seran A Portela,

Cesantes, Soutoxusto, Pontesampaio, San Adrin, Santa Cristina, o mesmo

no xeito como na sacada, cada compaeiro concorra con igual nmero de

pezas de rede6. Unha losofa, a comunitaria, presente tamn no reparto

das capturas, onde se fan partes iguais entre todos os mareantes e mesmo

llo do compaeiro ausente da campaa dbaselle unha parte ntegra,

anda que non lle corresponda, para que puidera axuda-la sa nai.7

A presenza doutras vilas con actividade pesqueira, como Cangas e Vigo,

provoca non poucos conictos entre as diferentes otas, o que obrigara a un

reparto das augas da ra entre os tres portos.8 A scalizacin do mar como

recurso vaise executar mediante a elaboracin de ordenanzas reguladoras.

Tratando de mitigar posbeis conitos as ordenanzas e normativas que se

promulgan tratarn de controlar as medidas e tipos de redes autorizadas

para a pesca, da sardia principalmente.

Sucesivamente, durante o sculo XVI, elabranse normativas. En 1564

redctanse unhas novas ordenanzas para a chamada ra de Redondela, Vigo e

Cangas, que segundo Juega Puig, beneciaban os cercos ao tempo que limita-

ban as sacadas9. En 1573 redctanse en Domaio unhas novas ordenanzas de

pesca. Entre outros aspectos estas ordenanzas estabelecan os lugares onde

se podan largar as sacadas, aparello de ar-

rastre adicado sardia. Mais todo este

control e regulacin non evita que se pro-

duzan conitos. Un deles referido aos de-

reitos de pesca nos denominados sacadoi-

ros, os lugares estabelecidos para poder

largar as sacadas. As en 1623 mareantes

de Redondela e Vilavella presentaban un

auto ordinario pola dispusta dos dereitos

de pesca do primeiro barco que chegaba a

un sacadoiro. No documento recllese que

Portulano de Gracioso Benincasa de Ancona, datado en 1467, no que aparece recollido o porto de Redondela.

16

(...) detanto tiempo que noay memoria de hombre en contrario que todas

las veces que se sale a pescar a la mar el barco que primero llega al puesto y

geito donde se han de cebar las redes aquel ceba las redes y pesca primero

aunque puedan otros ningunos que despues llegan cebar primero sus redes y

pescar en el mismo puesto (...) Y siendo eso ansi entres deste presente mes

de maro aviendo mis partes llegado con sus barcos y redes para pescar al

puesto y sacadoiro que dicen de Rio Frio y estando mis partes para cebar

las redes en la mar y pescar llegaron despues de ellos los acusados y por

fuerza y contra voluntad de mis partes cebaron sus redes en la mar y puesto

adonde mis partes estaban y avian llegado primero donde pescaron en aquel

geito mas de cientos millares de sardina que vendieron a veinte y dos reales

(...).10

Os conictos non s vian derivados polos dereitos de pesca senn

tamn polos tipos e medidas dos aparellos empregados. As unha provisin

do 17 de Agosto de 1690 estabelece a obrigatoriedade de pescar na ra

de Vigo con sacada de malla sardieira, evitando usar a de cnabo, mais de

ser usada haba de ser con la altura de una red sardinera con 7 mallas de

calzadura de caamo, segun dicho estilo y no de otra manera.11

Mais o devalo deste perodo puxante chega coa n do sculo XVI. Os

factores intervintes hai que contextualizalos tanto en clave interna como

externa. Santos Castroviejo sinala como por unha parte o propio control

exercido polos gremios impide a modernizacin do sector. Ao tempo

a entrada no mercado mediterrneo do peixe salgado de pases como

Inglaterra, Pases Baixos ou pases nrdicos signica o retroceso do peixe

galego. Un dos factores que permiten a entrada do peixe salgado destes

pases est en relacin coas melloras acadadas no proceso de salgado,

melloras que non chegarn a Galiza senn na segunda metade do sculo

XVIII da man dos fomentadores catalns.

A industria da salga. A chegada dos fomentadores catalns

A partir da metade do sculo XVIII, o litoral galego olla a chegada dos

fomentadores catalns que estabelecen nas praias e peiraos do pas os seus

17

almacns de salga. Canda eles traen o seu mtodo de salgado, que tian

aprendido do que se desenvolva nos Pases Baixos. Inciase as unha nova

xeira na historia da industria da salga en Galiza. O mtodo dos fomentadores

difera do que de xeito tradicional se via aplicando en Galiza basicamente

no proceso de prensado. A sardia escochada sometase a un prensado

lixeiro, polo que mantia moita graxa, o que lle aportaba mais sabor. Pola

contra, esta circunstancia faca que axia se oxidase ao entrar o produto en

contacto co aire, o que dicultaba a sa comercializacin. O mtodo cataln

someta a sardia a un forte prensado que provocaba maior perda de graxa.

Esta circunstancia aumentaba os tempos de conservacin do produto, mais

produca tamn unha mingua da calidade.

Coa chegada dos catalns, os almacns de salga caracterizan o litoral galego coa sa presenza.

18

O empurre que experimenta a industria da salga repercute nun aumento

do consumo de sal no litoral galego. En 1790 o consumo de Galiza foi de

360.000 fanegas, das cales a metade consumronse en Pontevedra12. As

rendas do sal representaban nos inicios do XIX, o 13,37% do recadado pola

Facenda Espaola.

A chegada dos catalns convulsiona tamn as estruturas produtivas do

pas. Estabelecen nos seus almacns de salga marcos de relacin como o

traballo asalariado. O persoal dos almacns de salga estar formado na sa

maiora por mulleres, signicando a entrada dun novo recurso nas economas

familiares13.

Mais os fomentadores catalns traen tamn as sas artes de pesca, in-

troducindo no litoral galego a xbega, un aparello de arrastre. A introducin

desta arte na beiramar ser causa de conito entre os intereses dos secto-

res marieiros locais e o dos industriais catalns. Calo Lourido descrebe as

a xbega das son as diferencias que presentan con respecto s sacadas;

rematar nun gran saco e ter o pano coas mallas en forma de rombo, o que

ocasionaba que, ao traballar, todo se pechase como unha parede; ningun

peixio poda fuxir, o que a converta nunha arte moi produtiva, pero tre-

mendamente destrutiva.14

Derivado do conito polo uso da xbega sucdense no litoral

enfrontamentos e sabotaxes entre partidarios e detractores. En 1763,

marieiros de Redondela, detractores da xbega, tapiaron de pedras, para

lle impediren a pesca, e que se rompesen os aparellos, os sacadores, postas

de area longa e a calzada da dita ra, privando non s a pesca, senn o

fondeadoiro dos Navos.15

Na n do sculo XVIII, a pesca de sardia na ra de Vigo acadaba os

140.000 millares. A maiora destas capturas tian como destino a producin

de salga, e s unha pequena porcentaxe a destinada para o consumo en

fresco. A ota sardieira de Redondela capturaba 30000 millares de sardia,

na ra s superada en capturas pola de Cangas.16

19

A pesca segua sendo unha importante fonte de ingresos para a

administracin real. Segundo Meijide Pardo, no quinquenio de 1770 a 1774,

a Real Hacienda recadou en Redondela, derivado do imposto sobre a pesca,

un promedio anual de 16959 reais de velln17.

No mbito da Enseada, os catalns instalan os seus almacns de salga

entre A Portela18 e a zona de Rande. A documentacin o que nos amosa

a pervivencia da actividade da salga nesta zona litoral desde a metade do

sculo XVIII at a segunda metade do sculo XX.

A falla de marios que prestaran servizo nos reais vaixeis, leva Armada

Real Espaola a instauracin da Matrcula do Mar en 1748, nun intento por

asegurar tripulacin para os buques. As ordenanzas reguladoras crean a

gura do Matriculado e estabelecen que s os matriculados van poder tra-

ballar no mar. O mundo do mar pasou as a estar baixo xurisdiccin da Ma-

ria de Guerra, o que signicou unha perda de poder dos gremios do mar.

A instauracin da Matrcula do Mar repercutiu tamn na divisin

administrativa do litoral. Desde 1750 Galiza pasou a estar dividida en catro

partidos martimos: Viveiro, O Ferrol, A Corua, Pontevedra. Este ltimo

comprenda trece delegacins: Noia, Caramial, Rianxo, Padrn, Vilaxon,

Sanxenxo, Pontevedra, Cangas, Tirn, Redondela, Baiona, A Guarda e Vigo.

En 1754 na Enseada de San Simn a Matricula de Maria revela as cifras

seguintes: Redondela contaba con 205 matriculados e 36 embarcacins,

Santa Cristina 98 marieiros e 22 embarcacins, Pontesampaio 58

matriculados e 17 embarcacins19.

Integrados no distrito martimo de Redondela, aparecen os portos de

Cedeira, Soutoxusto, Arcade, Pontesampaio, Santa Cristina e San Adrian

de Cobres.

Ao longo do XIX o mundo do mar asistiu a profundas mudanzas.

Aos poucos, as estruturas que caracterizaron o mundo do mar en Galiza

20

desde a Idade Media van desaparecendo. En 1828 foron abolidos os dezmos

do mar. En 1870 a administracin espaola pxolle n ao estanco do sal,

liberalizando a comercializacin dun produto estreitamente vinculado coa

industria transformadora da pesca.

A lata de conservas

A lata de conservas abre unha nova fase na historia da beiramar

galega coa sa chegada ao longo da segunda metade do XIX. No interior

da enseada, o protagonismo da industria conserveira tardo e de escasa

entidade, malia ser a ra de Vigo o centro referente da conserva en Galiza.

As primeiras conserveiras inician a sa actividade na dcada dos 20. Trtase

as mais das veces de empresas de carcter familiar e permanecen activas

poucos anos. Na historia conserveira da zona hai que destacar a posta en

marcha de conservas JOB que a familia Otero Bilbao constre en Cesantes.

A sua actividade inciase nos anos trinta do sculo pasado, permanecendo

activa a da de hoxe, mais en mans do grupo Rodrguez Pascual S.L. Foi a

nica conserveira da zona que no ano 1935 estaba integrada na Unin de

Fabricantes de Conservas de Galicia.

Contra do que poidera parecer, a zona de Vilavella rexistra un intensa

actividade vinculada a este sector. Al asentaron algunhas das industrias

conserveiras que se especializan en escabeches. o caso da fbrica de

Manuel Lago Otero, que produca mexilns en escabeche, ameixas e navallas

ao natural e navallas en escabeche. Antes da Guerra Civil, a conserveira

tia unha producin de 5 tn de conservas de mexillns, 1 tn de ameixa, 3

tn de navalla e 1 tn de navalla en escabeche. En xullo de 1938, a producin

da conserveira reducirase de xeito considerbel. A fbrica elaboraba na

altura s ameixa ao natural e navallas en escabeche. A perda dos tradicionais

mercados de Barcelona e Madrid estaba na orixe da reducin da producin

na fbrica, onde traballaba a propia familia do propietario, sendo escaso o

persoal de fra.20

21

A crise das traas

A introducin desde o Cantbrico dunha nova arte de pesca, o cerco

de xareta21, que chega ao litoral galego na n do sculo XIX, abre un novo

tempo de conitividades nas ras. Dunha banda, os partidarios desta arte,

principalmente conserveiros e industriais da salga, pois esta arte aseguraba

un maior volume de capturas, enfronte sectores marieiros vinculados ao

xeito. Anda que o malestar contra da nova arte respirbase xa na beiramar

co devalo do sculo XIX, o conito recra no romper do sculo XX.

No mbito da enseada o conicto vivuse intensamente. Os xeiteiros

eran maioritarios na ota da vila de Redondela. O activo sector anti-

traas desenvolveu numerosas iniciativas tratando de sumar apoios na

busca da prohibicin do cerco de xareta. Conseguen o apoio do concello

de Redondela, que enviou telegramas ao Ministro da Maria pedindo a

prohibicin desta arte de pesca. Os representantes municipais apuntaban

no se trata de buscar el medio ms sencillo y barato para pescar y cazar

ms en el menor tiempo posible, entonces debieran suprimirse las leyes de

Vista xeral de Redondela coa ota xeiteira e os barrios marieiros da Ribeira e da Esfarrapada.Fondo Lus Borines.

22

caza y pesca... El inters de los marineros debe ser antepuesto a la insaciable

codicia de unos cuantos que no ven ms que al nmero a la cifra y al capital22

Mais non s a administracin local tomou partido, pois contra do uso do

cerco posicionronse tamn entidades cvicas como o Liceo Artstico e a

sociedade recreativa Casino. En 1898, o 24 de Decembro, a vila asiste a un

acto pblico contra do uso da chamada traa no que participan mis de

tres mil persoas23. Meses antes, un grupo de peixeiras da vila tia envorcado

unha partida de sardia que creron que fora pescada con cerco24. Lonxe de

ser un conito de gabinetes, a desputa vvese intensamente nos cais e nas

ribeiras. As denuncias por agresins son continuas entre os dous bandos,

o que obrigou mesmo intervencin dunha fragata da Maria espaola.

En 1904, produciuse un enfrontamento entre os partidarios da traa, e

os xeiteiros que faenaban perto da illa de San Simn. Segundo estes, os

traieiros abriran fogo contra deles25.

O conito servir tamn para unha reorganizacin asociativa do mundo

marieiro. Os antigos gremios vian esmorecendo, e as transformacins

das estruturas econmicas no mundo do mar demandaban novas formas

de organizacin. A partir de 1900 vanse formar sociedades nos diferentes

portos da ras como xeito de dar resposta organizada ao conito da traia.

Coa idea de afortalar o traballo en comn constituirase unha comisin que

agrupa todas as sociedades das Ras Baixas.26

Para dar solucin que contentara as das partes enfrontadas, desde a

Administracin experimentronse varias solucins. Nun primeiro momento,

pretendeuse reservar o interior das ras para o xeito e o boliche, quedando

o emprego do cerco autorizado fra das ras. En 1905 autorizouse o libre

uso do cerco de xareta, por haber desaparecido hace tiempo las causas que

impusieron la jacin de los mismos.27

A organizacin do mundo do mar: sociedades, sindicatos, psitos,

confraras.

A tensin coa que irrompe o sculo XX na beiramar, pervive, con

maior ou menor intensidade, at o golpe de estado de 1936. Durante este

23

tempo conviven unha pesca de carcter tradicional e o agromar dunha

pesca industrial, que intensica as transformacins econmicas e sociais.

Consecuencia destas mudanzas a aparicin do sentimento de clase nos

peiraos. Asistimos, pois, a novas formas de asociacionismo vinculado coa

actividade marieira.

s veces, a sardia actua como mecha nesta conitividade por ser a

especie sobre a que asenta boa parte da economa do mar. As uctuacins

naturais e aleatorias desta especie, pasando de perodos de escasas

capturas a tempos de abundancia, provocan non poucos enfrontamentos no

sector pola cada dos prezos. Agroma tamn unha conitividade asociada s

condicins laborais nos barcos.

Contextualizadas neste escenario xurdiron formas diversas de

organizacin que se sumaron s sociedades existentes, que tian moitas

delas a sa orixe no conito das traas. No transcorrer da segunda metade do sculo XX, no mbito da Enseada o momento do protagonismo para a pesca de baixura e o marisqueo.Foto fondo Lus Borines

24

Por empurre da administracin, en concreto das autoridades de Maria,

aparecen os psitos de marieiros, como asociacins cooperativas sen

distingo entre armadores e marieiros que arelaban a mellora das condicins

de vida, mediante o estabelecemento de socorros e seguros; a extensin

cultural entre os asociados.28 Haba un interese por despolitizar o mar.

En 1927 houbo un intento por crear psitos en varios portos da ra entre

eles o de Redondela. Desta iniciativa ocupouse Costa Alonso, na altura

patrn maior do psito de Moaa, por pedimento da Caixa Central de

Crdito Martimo. Mais a iniciativa non callou nos peiraos redondelns e

fracasou.29.

Na dcada dos trinta, o sindicalismo de clase maioritario na beiramar

galega30. Dionisio Pereira sinala para o mbito da Enseada a existencia de

organizacins marieiras integradas no mbito da CRG (Confederacin

Regional Galaica) de tendencia anarquista. Eran a sociedade de marieiros

de Cesantes, que en 1932 contaba con 100 aliados,31e a Alianza Marinera

de Pontesampaio. Na rbita do sindicalismo socialista estaran as sociedades

marieiras de Arcade, Redondela e San Adrin de Cobres32. Da Sociedade

de Marieiros de Redondela, sabemos que na n de 1930 estaba presidida

por Valentn Rodrguez Chamorro, exercendo como secretario Antonio

Lago Arajo33.

A presenza de organizacins sindicais atinxiu tamn as conserveiras

e os almacns de salga. Neste mbito as demandas van vir relacionadas

con melloras tanto de carcter salarial como nas condicins de traballo

nas fbricas. En 1935, as sociedades obreiras La Unin e La Invencible

achegan escrito Unin de Fabricantes de Conservas, organizacin patronal

do sector, onde se recollan diversas reivindicacins vinculadas mellora

das condicins de traballo existentes nas conserveiras. As demandas destas

organizacins tian relacin co trato dos encargados co persoal, que sin

merma, naturalmente de la autoridad de que deben estar revestidos, traten

con la debida consideracin al personal; y que cuando impongan algun castigo

no le descuenten al obrero o obrera las horas que hasta el momento de

imponer la sancin lleve trabajadas. No seu escrito as sociedades obreiras

fan mencin tamn necesidade de estabelecer quendas de traballo coa idea

25

de a n de que se repartan los jornales entre el mayor nmero de obreros;

siempre que esto no cause perturbacin en el regimen de organizacin

interior de cada fbrica.34

Co triunfo do golpe de estado franquista os psitos, convertidos en

confraras, ocuparon o mbito social do mar como nico referente asociativo

permitido. Nun primeiro momento, o cargo de Patrn Maior era designado

polo alcalde como autoridade do rxime na localidade. Desenvolveron o seu

carcter asistencial, estabelecendo o reparto dos cupns de racionamento

entre os seus asociados ou introducindo coberturas mdicas nas primeiras

etapas do franquismo.

A motorizacin da Enseada

No transcorrer da segunda metade do sculo XX, no mbito da enseada

o momento do protagonismo para a pesca de baixura e o marisqueo.

As mudanzas abrangueron aspectos tcnicos e econmicos, eviden-

cindose de xeito denido a partir dos 70. Ao respecto, Garcia Allut apunta

s na dcada dos 70, a pesca de baixura comezou a experimentar unha

progresiva transformacin que signicou un notable adianto respecto s

condicins pasadas: renovacin das unidades productivas, incremento da

tonelaxe (TRB) e potencia (HP) [...] Foron en parte froito dun proceso de

adaptacin da ota pesqueira tradicional s novas condicins do mercado

e s novos cambios que se estaban xestando no mbito socioeconmico

do Estado Espaol, e que deron lugar a unha maior demanda dos produtos

pesqueiros e a un incremento dos prezos dos peixes, crustceos e moluscos

das nosas costas.35

o momento no que se introducen os motores nas embarcacins de

pequeno porte como as chalanas, botes e racs. En termos de ota, en

1969 o distrito martimo de Redondela36 contaba con 133 embarcacins cun

rexistro bruto de 698 toneladas e unha potencia de 5450 HP. Ocupbanse

nelas 664 tripulantes. A totalidade da ota est adicada s artes denominadas

26

de supercie, xenrico que engloba

artes como os trasmallos e o xeito

entre outras. Seis anos mis tarde,

1975, a ota presenta unha maior

diversicacin. Aparece con forza

unha ota vinculada co cerco, que

engloba 21 embarcacins e ocupa

369 tripulantes. Porn, a ota de

supercie rexistra un leve descenso

no nmero de embarcacins,

129, ocupando 246 tripulantes.

As estatsticas recollen das

embarcacins das denominadas

auxiliares, que preciso vincular coa actividade bateeira.

Ao longo deste perodo aparecen tamn novas artes como as nasas para

os chocos37 ou o butrn para a pesca da angua que se introduce no nal

dos 70.38 En relacin ao marisqueo, flase en termos de boom39 dunha

actividade que rexistrou, tanto en persoas involucradas como en volume

de capturas comercializadas, un incremento considerbel. Son introducidas

novas especies, a mis recente a ameixa xaponica (Ruditapes philippinarum).

En 1967 capturronse no distrito de Redondela 70 toneladas de ameixa na

(Tapes decussatus), o que o converteu no terceiro porto en descargas desta

especie.

NOTAS

1 Vzquez Varela, J. Manuel (1998). O aproveita-mento dos recursos marios na prehistoria e a antiguidade de Galicia. En: Fernndez Casanova, Carmen, coord. (1998). Historia da pesca en Gali-cia. Santiago de Compostela. USC. 46.

2 Os dados aqu expostos estn sacados da corres-pondente cha de Xacementos Arqueolxicos da Xunta de Galiza elaborada por Santiago Vzquez Collazo (2000).

3 Os dados aqu expostos estn sacados da corres-pondente cha de Xacementos Arqueolxicos da Xunta de Galiza elaborada por Xulio Carballo (1995).

4 Daz lvarez, Pedro (1981). nforas romanas en los caminos del mar. Vigo. Museo Municipal de Cas-trelos. 44.

5 La presencia de este cenobio deba ser impor-tante tambin en Redondela, a juzgar por las cantidades de pescado que exige a sus habitantes como pago de las heredades aforadas. En: Juega Puig, Juan (2006). El estanco de la sal en Galicia (si-glos XVI-XVIII). Madrid. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentacin. 91. cita48

6 Sampedro Folgar, Casto (1998). Ordenanzas da Confrara do Corpo Santo e do gremio de Marean-tes de Pontevedra. A Corua. Va Lctea Editorial. 195.

Unha chalana e un rastro abondan para exercer o marisqueo a ote no mbito da

enseada.

27

7 Sampedro Folgar, Casto (1998). Ordenanzas da Confrara do Corpo Santo e do gremio de Mareantes de Pontevedra. A Corua. Va Lctea Editorial. 199.

8 Juega Puig, Juan (2006). El estanco de la sal en Galicia (siglos XVI-XVIII). Madrid. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentacin. 96. cita 67.

9 Juega Puig, Juan (2006). El estanco de la sal en Galicia (siglos XVI-XVIII). Madrid. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentacin. 96. cita 147.

10 Arquivo Reino de Galicia (ARG) 8294/50

11 Sampedro Folgar, Casto. Ordenanzas da Confrara do Corpo Santo e do gremio de Mareantes de Pontevedra. A Corua. Va Lctea Editorial. 1998. 91.

12 Lpez Capont, Francisco (1998). El desarrollo industrial pesquero en el siglo XVIII. Los salazoneros catalanes llega a Galicia. A Corua. Fundacin Barri de la Maza. 133

13 Calo Lourido, Francisco (1996). Xentes do mar. Traballos, tradicin e costumes. Vigo. A Nosa Terra. 55-67.

14 Calo Lourido, Francisco (1996). op. cit. 68.

15 Santos Castroviejo, Iago (1990). Historia da Pesca e a salgazn. Santiago de Compostela. Unipro Editorial. 44. cita 59.

16 Meijide Pardo, Antonio (1980). Aspectos de la vida econmica de Vigo en el siglo XVIII. Separata de: Vigo en su historia. Vigo. Caja de Ahorros de Vigo (CAV). 303.

17 Meijide Pardo, Antonio (1980). op cit .302.

18 Gonzlez Fernndez, Xon Miguel (1992). As vilas de Redondela nos tempos do catastro de Ensenada. Redondela. Concello de Redondela. 29.

19 Meijide Pardo, Antonio (1968). Contribucin de los catalanes al desarrollo de la industria pesquera de Vigo (1750-1815). En separata de: IGC(1968) Aportacin espaola al XXI Congreso Geogrco Internacional. Madrid. Instituto Geo-grco Catastral. 289.

20 A lectura destes dados haina que facer entre aspas pois estn recollidos nun documento informativo sobre a actividade da fbrica por pedimento do Gobernador civil. Non debemos esquecer que durante a Guerra civil as fbricas de conservas, contribuiron, voluntariamente algunhas e outras obrigadas, coa sublevacin militar abastecemento as tropas sublevadas. Arquivo Municipal de Re-dondela (AMR). Estatstica, padrns, censos. Ex-pediente 2718/9.

21 Popularmente aplicuselle o nome de traa, por ser esta a embarcacin que se empregaba no uso do cerco.

22 Girldez Rivero, Jess (2000). De cuando la traia mat al xeito. El Vigo de entresiglos. En: Historia de las Ras. Vol II. Vigo. Faro de Vigo. 752.

23 Santos Castroviejo, Iago; Nores Solio, Antonio (2005). Historia de Cangas 1900-1936. Unha ribeira de pescadores. Vigo. A Nosa Terra. 136.

24 Santos Castroviejo, Iago; Nores Solio, Antonio (2005). op. cit. 136.

25 Girldez Rivero, Jess (2000). op. cit. 759.

26 Santos Castroviejo, Iago; Nores Solio, Antonio (2005). oop. cit. 49.

27 Girldez Rivero, Jess (2000). op. cit. 760.

28 Fernndez Casanova, Carmen (1998). Cambio econmico, adaptacins e resistencia nos sculos XIX (dende 1870) e XX. En: Fernndez Casa-nova, Carmen. coord (1998) Historia da Pesca en Galicia. Santiago de Compostela. USC. 164.

29 Fernndez Casanova, Carmen (1998). op. cit. 181.

30 Fernndez Casanova, Carmen (1998). op. cit. 165.

31 Pereira, Dionisio (2004 [2001]). O asociacionismo dos pescadores na Galiza de anteguerra: unha ollada de conxunto.

[en lia] pxina web [consulta, o 19 de Marzo de 2008]

32 Pereira, Dionisio (2004 [2001]). O asociacionismo dos pescadores na Galiza de anteguerra: unha ollada de conxunto.

[en lia] pxina web [consulta, o 19 de Marzo de 2008]

33 Amoedo Lpez, Gonzalo; Gil Moure, Roberto (2002). Redondela, crnica dun tempo pasado. Edi-cins do Castro. Sada. 56.

34 Industria Conserveira n16. 3. Dec 1935. Vigo. Unin de Fabricantes de Conservas.

35 Garcia Allut, Antonio (1998). Antropoloxa da pesca en Galicia. En: Fernndez Casanova, Car-men (1998). Historia da Pesca en Galicia. Santiago de Compostela. USC. 212

36 Este distrito estaba formado polos portos do interior da Enseada, Arcade, Santa Cristina, San Adrin de Cobres, Cesantes.

37 Informacin reconstruda a travs da comuni-cacin oral de Agustn Mguez, marieiro de 77 anos da parroquia de Cesantes-Redondela.

38 Arnaiz Ibarrondo, Ricardo; Morales de la Fuente, Carmen (1998). A pesqueira de angua na enseada de San Simn. Santiago de Compostela. Conse-llara de Pesca e Asuntos Martimos. Xunta de Galicia. 17.

39 Carmona Badia, Jom; Girldez Rivero, Jess; Muoz Abeledo, Luisa (2000). Galicia. En: Con-sorcio de Santiago (2000). Vivir no Atlntico Norte. Santiago de Compostela. Consorcio de Santiago. 79.

28

A ostra era o recurso natural do que dependan a maiora dos portos pequenos existentes na Esnseada.Fondo Manuel Seoane. Museo do Mar de Galicia.

28

29

Xunto coa sardia, a ostra cobrou protagonismo nas economas xurdi-

das entorno ao mar de San Simn. Do seu consumo na poca castrexa d

conta o achado de restos deste bivalvo no cuncheiro localizado no castro da

Peneda.1 Sabemos tamn que o aprezo por este molusco foi partillado polos

romanos.2 Durante o perodo medieval a ostra estaba presente na alimen-

tacin dos centros urbanos e mosteiros; sbese da existencia de ostreiras

(espazos destinados para o seu cultivo) no litoral galego3. O xeito de con-

sumo era ao natural. Mais o seu maior recoecemento veu da man da sa

comercializacin escabechada. Este era, xunto coa salga, secado e afumado,

un dos mtodos de conservacin de alimentos que permita a sa comercia-

lizacin a longas distancias sen risco de perda da partida enviada.

A tcnica do escabechado resultou dunha achega da cultura rabe4 e en

Galicia, introduciuse este mtodo desde os portos hanseticos a partir do

sculo XVI5. A maiora das ostras escabechadas producidas no mbito da

Enseada tian como destino os mercados do interior da Pennsula. No scu-

lo XVII, desde a cidade do Lrez, numerosos comerciantes partan con elas

para os mercados de Castela. Un dos principais destinos era a Casa Real, e

para tal n exista unha Escabechera Real sita en Pontevedra6. O escabechado

da ostra converteuse nunha actividade econmica de referencia na Enseada,

onde destacaba a zona de Ponte Sampaio. Al atopamos en 1752 a Pedro

Estremadouro, Mara Gonzlez e Josepha de Amoedo, ocupados na sa ela-

boracin7. A nais do XVIII, amplironse as reas da sa comercializacin

e estivo presente en mercados americanos coma o da cidade mexicana de

Veracruz8.

A ostra

29

30

Este bivalvo era o recurso

natural do que dependan a maio-

ra dos portos pequenos existentes

na Enseada. Ponte Sampaio, Arcade,

Soutoxuste e Cesantes, mantian

as sas otas, formadas por dor-

nas e embarcacins de pequeno

porte, dedicadas case que en ex-

clusiva sa recollida. Proba desta

dependencia que nas ordenanzas

de Pesca de 1767 para a provincia

martima de Pontevedra, no referi-

do aos perodos de captura da ostra, estabeleceuse para a zona de Ponte

Sampaio un perodo especial desde setembro a abril.9 Ao igual que noutros

sectores produtivos, a industria do escabechado foi quen de xerar, ao seu re-

dor, outras actividades econmicas, como a relacionada coa elaboracin dos

barrs utilizados para a sa comercializacin. Estes ltimos estaban feitos de

doelas de castieiro e aros de avelaira. Na sa elaboracin tia recoecida

fama o labor dos toneleiros de Redondela10.

No entanto, a explotacin dos bancos ostrecolas deba ser intensa de

mis xa no sculo XVII. Ante o posbel esquilme dos bancos e o perigo de

deixar sen escabeches a Casa Real, resolveuse, por parte da xustiza, a toma

de medidas tendentes sa proteccin e preservacin.11

O problema da sobre explotacin mantase anda no sculo XVIII,

segundo Lpez Capont a xustiza estableceu vinte das de crcere para o

que apaase mis do preciso dos xacementos ostrecolas de Pontesampaio

ou Cobres. Nas referidas ordenanzas de Pesca de 1767 sinalbanse entre

os aparellos permitidos para a captura de ostras, o angazo, empregado en

Pontesampaio. Igualmente se apuntaba a prohibicin de usar o rastro de

ferro, tamn chamado can. A quen fose detido por utilizalo aplicbaselle

a sancin estabelecida en 1000 marabeds y se tomar por perdido dito

instrumento.12

En Arcade estaban localizadas algunhas

parcelas onde se depositiban as ostras

para permitir o seu engorde antes da venda.

Foto Mguez Rodio. Museo do Mar de Galicia.

30

31

No sculo XIX continuaron sendo intensas as capturas da ostra. A

comercializacin segua a se facer en escabeche e o mercado principal man-

tase na Pennsula.13 Nesta altura, s costas galegas achegbanse comercian-

tes franceses para mercaren este bivalvo.14

Mais, se atendemos ao sinalado por Paz Graell, xa a nais do XIX a situa-

cin derivou en crise dado que a penas se pescan ostras na Ra de Vigo, pois

a sa escaseza estrema, non d ocupacin aos pescadores que antes surtan aos

escabechadores.15 Semellaba materializarse unha ameaza que se mantivera

latente no tempo, e se iniciou un longo perodo de agona, e do que a especie

non se a recuperar.

Durante o sculo XX continuouse extraendo a ostra do mar, mais as

capturas eran mis ben modestas. Arcade era un dos lugares onde se man-

tia a actividade econmica relacionada con este molusco, sendo varios os

empresarios16 dedicados exportacin deste bivalvo como Ramn Gonzlez

Sueiro ou Jos Prez Prez. Adoitaban mercarlle as capturas aos marieiros.

No nal dos corenta, pagbase a ducia a 9 pesetas.17 Nas zonas intermareais

de Soutoxuste ou preto do peirao de Arcade podanse localizar algunhas

parcelas, s veces delimitadas con pequenos muros de pedra, onde os in-

termediarios, tamn chamados amoreadores, depositaban as ostras para

permitir o seu engorde antes da venda. Na zona de Cesantes, no areal da

Punta do Cabo, Narciso Garca contaba na dcada dos corenta cunhas ins-

talacins para facilitaren o engorde, entre outras especies, deste molusco18.

A sa comercializacin realizbase nos mercados tradicionais de Madrid e

Barcelona, sendo o tempo do Nadal a poca de maior venda.

Neste contexto onde debemos inxerir as iniciativas empresariais que

pretendan repuntar a situacin impulsando a creacin de parques ostreco-

las no interior da Enseada. Estas van ser unha constante ao longo do sculo

XX. En Redondela, sabemos de proxectos para a Punta do Rabio19, para o

lugar de Sobreiro20, no litoral entre Redondela e Soutomaior, e tamn para a

desembocadura do Alvedosa na Punta da Canteira21. 31

32

Xa a nais dos cincuenta sera o Instituto de Investigacins Pesquei-

ras quen ensaiase o desenvolvemento dun proxecto de cultivo da ostra

na Enseada. Tamn neste caso, como acontecera anteriormente, este deu

co rexeitamento da poboacin do litoral. O que se pretenda era acoutar

45000m2 na praia de Cesantes, o que iniciou un dos conitos sociais mis

intensos acontecidos ao redor dos dereitos de explotacin marisqueira da

Enseada22. A resposta s pretensins institucionais veu das mulleres maris-

cadoras, que, durante meses, se mantiveron rmes na sa determinacin de

rexeitamento.

Da gravidade do conito dan idea os enfrontamentos coa Garda Civil, as

varias detencins producidas e a necesidade de mediacin do Gobernador

de Pontevedra. O proxecto non se levou adiante e, a raz desta liorta, con-

formouse na Confrara de Pescadores de Redondela o denominado Grupo

Sindical de Mariscadoras da Enseada de San Simn. Evidencibase as unha

tendencia: o aumento do protagonismo que a muller, a travs do marisqueo

a p, estaba acadando no mundo da beiramar galega.

No areal de Cesantes, Narciso Garca contaba

na dcada dos 40 cunhas instalacins

para facilitar o engorde, entre outras especies,

da ostra.

32

33

NOTAS

1 Vzquez Varela, J. Manuel (1998). O aproveita-mento dos recursos marios na prehistoria e a antiguidade de Galicia. En: Fernndez Casanova, Carmen, coord. (1998). Historia da Pesca en Gali-cia. Santiago de Compostela. USC. 46.

2 Lpez Capont, Francisco.(1998). El desarrollo industrial pesquero en el siglo XVIII. Los sala-zoneros catalanes llegan a Galicia. A Corua. Fundacin Barri de la Maza. 158.

3 Ferreira Priegue, Elisa (1998). O Desenvolve-mento da actividade pesqueira desde a alta idade media sculo XVII. En: Fernndez Casanova, Carmen, coord. (1998). Historia da Pesca en Gali-cia. Santiago de Compostela. USC. 56.

4 Wikipedia (2003) Escabeche. [En lia] pxina web [Consulta, 2 marzo de 2008].

5 Ferreira Priegue, Elisa (1998). Op cit. 81.

6 Meijide Pardo, Antonio (1959). Notas Histricas sobre Ostricultura en la Ra de Arosa. Separa-ta Tomo XXIV de Cuadernos de Estudios Gallegos. Santiago de Compostela. CSIC. Instituto Padre Sarmiento. 464.

7 Arquivo Histrico Provincial (AHP). Interroga-torio do Catastro da Ensenada. Ponte Sampaio C 577-4.

8 Meijide Pardo, Antonio (1980). Aspectos de la vida econmica de Vigo en el siglo XVIII. Sepa-rata de: Vigo en su historia. Vigo. Caja de Ahorros de Vigo (CAV). 304.

9 No resto da provincia martima de Pontevedra o perodo establecido era desde decembro ata -nais de marzo. En: Meijide Pardo, Antonio (1959). Op cit. 465.

10 Lpez Capont, Francisco (1998). Op cit. 163.

11 O xuz de Pontevedra, nunha orde do 13 de outubro de 1642 ordeno y mando que ninguna persona que de aqu adelante pesque dichas ostras sin licencia y orden de su M de pena, por cada vez que lo contrario hicieren, de diez ducados para gas-tos de guerra y veinte das de crcel. En: Lpez Capont, Francisco (1998). Op cit. 161.


13 Madoz, Pascual (1986 [1845-1850]). Galicia. Tomo V. Diccionario Geogrco Estadstico-Histrico de Espaa y sus posesiones de Ultramar. Santiago de Compostela. Libros Galicia.1118-1119.

14 Carmona Badia, Jom; Girldez Rivero, Jess; Mu-oz Abeledo, Luisa (2000). Galicia. En: Vivir no Atlntico Norte. Santiago de Compostela. Consor-cio de Santiago. 80.

15 Paz Graell, M. Exploracin cientca de las costas del Departamento Martimo del Ferrol vericada de orden del Almirantazgo citado en: Meijide Pardo, Antonio (1959). Op cit. 466. (no orixinal en espaol).

16 Informacin reconstruda a travs da comu-nicacin oral de Jos Ramn, neto de Ramn Gonzlez Sueiro, vecio da parroquia de Arcade -Soutomarior.

17 Informacin reconstruda a travs da comuni-cacin oral de Agustn Mguez, marieiro de 77 anos vecio da parroquia de Cesantes - Redon-dela.

18 Informacin reconstruda a travs da comuni-cacin oral recollida do testemuo de Agustn Mguez, marieiro de 77 anos da parroquia de Cesantes.

19 Este proxecto foi presentado por Jos Puig, veci-o de Meis e Jos Borines, vecio de Redondela en 1907. O proxecto debeu contar coa oposi-cin dos marieiros de Cesantes, pois existe un documento, datado en novembro de 1907 e dirixido ao Ministro de Maria por cidadns de Redondela, onde se fai valer diante do ministro o benecio do proxecto para a comarca, ao tempo que se desacreditan as iniciativas desenvolvidas polos opositores. Entre as persoas asinantes atopnse Buenhijo Prez Sobrino, Pedro Otero Milleiro, Dositeo Prez. A Punta do Rabio si-tubase na praia vella de Cesantes. O documen-to orixinal fai parte do arquivo persoal de Lus Borines.

20 O proxecto foi presentado en 1935 polo indus-trial barcelons Juan Badia Durn, que estaba representado na zona polo vecio de Cesantes Cndido Ramiro Cabaleiro. Non ata 1942 que voltamos ter informacin sobre o proxecto. un documento asinado polos alcaldes de barrio de Cesantes e O Viso posicionndose na sa contra, un dos mis correntes e primordiais medios de vida de que dispoen moitos vecios destas das parroquias o aproveitamento dos produtos do mar, entre eles o marisco. Numerosas familias en determinadas pocas do ano viven nica e ex-clusivamente desta clase de traballo, argumen-taban (no orixinal en espaol). Arquivo Municipal de Redondela.

21 Este proxecto foi presentado por Jos Luis Fer-nndez-Pea y Pineda en 1942. Solicitaba unha concesin de 25.000 m2 para parque de cra, engorde e explotacin. Arquivo Municipal de Re-dondela.

22 Asociacin de Mulleres Xanela (1996). Boletn n 2. Redondela. 4.

33

34

Mapa das freguesas de San Martio de Vilaboa, Santa Cristina e San Adrin de Cobres Vilaboa (AHP PONTEVEDRA MP 1-3-1/5)

35

Breve crnica do sal

A historia de Occidente salgada. Foi valor de pago na poca romana,

deniu rotas comerciais, axudou na consolidacin de enclaves... O sal resul-

tou determinante na conservacin de alimentos ata nais do sculo XIX.

Na Galiza, foi un elemento complementario na evolucin da pesca e s coa

aparicin da conserva a comezar o seu devalo na primaca como mtodo

de conservacin do peixe. Ao longo da sa historia, Galiza foi unha grande

consumidora de sal, mais o papel produtor do pas a ser mis ben modesto.

Da man dos romanos introducronse en Galiza os sistemas de salga do

peixe e canda eles, tamn os mtodos de obtencin do sal. Xacementos

arqueolxicos testemuan no litoral o desenvolvemento destas actividades1.

No alto medievo, o papel produtor da Galiza cou reducido a iniciativas

illadas, localizadas as mis delas na zona do Salns, e que non abondaban para

abastar o mercado interno. Como sinala Ferreira Priegue: as salinas galegas

non eran xacementos naturais, senn pozas e estanques feitos para aproveitar

o sal mario logo de moito traballo e pouco resultado.2 Mais a historia do sal

non pode ser narrada sen referenciar o ordenamento que Afonso XI realiza

en 13383, no que se determina o seu control a travs da monopolizacin

do comercio. Posteriormente, en 1564, Felipe II a decretar o estanco e a

regulacin da venda do sal en almacns, aumentando anda mis o control

real sobre este produto. Iniciouse con esta medida un escenario onde o con-

trol sobre este recurso se realizaba en tdolos chanzos, desde a producin,

con arrendamentos para crear salinas, ata a sa comercializacin, coa venda

a travs dos almacns; e repercuta en grandes ingresos nas contas reais.

Nun contexto de monopolio non era estrao que aparecesen prcticas de

contrabando, contra o que se tomaron medidas represivas. s veces, a ob-

sesin polo control chegou a episodios ridculos, como cando se prohibiu

As salinas do Ull-Vilaboa

36

facer pan con auga do mar.4 E baixo este dominio estatal sobre o sal

tivo que evolucionar o sector da pesca, e mis concretamente, da salga en

Galiza ata nais do sculo XIX5, cando se produce o desestanco do sal. Esta

situacin tivo repercusins directas sobre a capacidade de competencia da

industria da salga nos mercados estatais e internacionais.

Outro elemento destacbel ao falarmos do sal en Galiza est referido

ao intenso comercio que se a artellar. Debido sa proximidade xeogrca,

as explotacins da costa portuguesa foron unha das principais fontes de

subministro para a incipiente actividade de salga do peixe. Sinala Ferreira

Priegue cmo o aumento da producin pesqueira no sculo XIV obrigou

a procurar mercados que abastaran a demanda galega. A partir da segunda

metade do sculo XIV intensicouse a importacin do sal desde os centros

salineiros de Portugal e da Bretaa. Este feito ten unha incidencia directa so-

bre a proto-industria da salga galega, que ata ese momento tivera problemas

de abastamento, circunstancia que limitaba a sa capacidade de producin.

Na metade do sculo XVIII, coa chegada dos fomentadores catalns, ini-

ciouse unha nova xeira na historia da industria da salga en Galiza. Produciuse

unha expansin desta ltima, o que supuxo tamn un aumento na demanda

de sal. En 1790, o consumo de Galiza acadou as 360.000 fanegas, das cales

a metade foron para Pontevedra, mais anda as houbo escaseza de subminis-

tros.6

As rendas do sal representaban nos inicios do XIX o 13,37% do reca-

dado pola Facenda Espaola7. En 1870, a administracin espaola puxo n

ao estanco do sal. O que segundo Castroviejo signicou destraba-las posi-

bilidades produtivas das nosas pescaras, gaar mercados estranxeiros e formar

capitais que van ser investidos no sector, ou potenciar outras actividades industriais

e comerciais.8

A producin de sal: as salinas do Ull

Localizadas no fondo da Enseada de San Simn atopamos o conxunto

denominado Salinas do Ull. Hoxe mantense en p s unha parte das

estruturas do complexo salineiro que estivo activo a comezos do sculo

XVIII en varias localizacins do litoral de Vilaboa.

37

A Enseada non foi, desde unha perspectiva produtiva salineira, un espa-

zo de referencia. Non existen testemuos relacionados coa explotacin de

salinas anteriores ao sculo XVIII, maila as condicins naturais existentes

propicias para actividades deste tipo.9

A orixe das salinas de Vilaboa haina que procurar no estabelecemento

do colexio dos Xesutas na cidade de Pontevedra no sculo XVII. Na che-

gada dos Xesutas cidade do Lrez, xogaron un papel importante Antonio

Mosquera Villar, que era Administrador Xeral da Fbrica de Salinas do Reino

de Galicia, e a sa muller Antonia Pimentel, pois como sinala Castieiras

Guerra insisten na fundacin deste colexio de Xesutas en Pontevedra, doando

ao efecto outra forte suma, que, ao non poder ser cobrada en metlico, se substi-

te pola cesin ao colexio, entre outros bens, dos sitios ou zonas do Ull na fregue-

sa de San Martio de Vilaboa, destinados para fbricas de salinas.10

Diversas circunstancias demoran a cesin dos terreos e non sera ata

o ano 1693 cando se realizou a doazn11. Fxose da man do llo de Antonio

Mosquera, Melchor Mosquera, en calidade, tamn el, de Administrador Xeral

das Salinas do Reino de Galicia, quen lle concedeu ao colexio de Xesutas

os terreos para que pudiese hacer y fabricar unas salinas en los dos ullos que

distan poco ms de legua y media de esta villa y estn sitos en la feligresia de San

Martn de Villaboa, cuyos sitios cubre el agua de la mar en su corriente12. Entre

Coa accin das mars, a banca exterior do complexo salineiro do Ull evidencia un deterioro que diculta a sa conservacin.

38

os anos 1694 e 1698 construronse catro salinas. No lugar de Gordenla e

Freixeiro estaba localizada a que se deu en chamar de San Jos del Ullo;

en Porto Muos situbanse as de La Cruz e San Ignacio; e por ltimo, na

parroquia de Santa Cristina estaba a do Ullo de Abaixo ou Larache.13

Xunto a estas edicarase unha casa en tanto que almacn de sal, desde onde

se xestionaba a explotacin, ao tempo que se empregaba para almacenar a

producin.

O perodo de actividade do complexo salineiro foi relativamente curto,

e de xeito xeral, non acadou un papel relevante como centro produtor. No

inicio estimbase unha capacidade produtiva para estas salinas dunhas catro

mil fanegas14. Mais en 1727, tres das salinas xa non estaban operativas debido

ao deterioro que presentaban. Na nica activa a producin era escasa e en

1736 foi s de duascentas fanegas de sal.

Calo Lourido15 apunta que os intereses dos xesutas estaran centrados

mis no mantemento das posesins que na produtividade en si. Por este

tempo tian arrendadas as salinas que deixaran de traballar a varios vecios

de Vilaboa para o aproveitamento dos xuncos e da herba. Os motivos que se

apuntan para o seu deterioro estn en relacin a unhas condicins ambien-

tais adversas, que mesmo deberon de deteriorar as sas estruturas16. A co-

mezos do sculo XVIII, o hemisferio Norte segua

baixo unhas condicins climticas estremas, o que

se deu en chamar Pequena Idade de Xeo.17 fac-

tbel que este contexto climtico fose responsbel

tanto dunha diminucin da producin, derivada da

menor insolacin rexistrada, coma dun deterioro

estrutural debido a un recruamento dos temporais

no mar.

En 1752 continuou activa a nica salina, onde

traballaban nove marlotos e seis medidores de pa

cargada, vecios das freguesas de Santa Cristina de

Cobres e San Martio de Vilaboa18. A n da acti-

vidade salineira en Vilaboa estivo relacionada con

acontecementos que transcenden o mbito produ-

tivo. Refermonos expulsin dos Xesutas, que se

En 1727 tres das salinas xa non estn operativas debido ao deterioro que presentaban.

39

produciu en abril de 1767 durante o reinado de Carlos III. Unha decisin

que signicou tamn a expropiacin de todos aqueles bens pertencentes

orde relixiosa. Iniciouse, pois, un longo proceso sobre a propiedade destas

posesins. A maiora dos bens dos xesutas vendronse en subhastas a nais

do sculo XVIII e metade do XIX.19 As aconteceu coas salinas de Vilaboa, as

cales, nos ltimos dous sculos, teen mudado de propietarios en diversas

ocasins. Na actualidade, o conxunto de Vilaboa sofre un deterioro consi-

derbel, que se evidencia sobre todo nos derrubes producidos na banca

exterior.

NOTAS

1 Os achados recentes en Vigo non veen senn conrmar o destacbel desta actividade. En: La-mas Jorge (2004) Un arquelogo expn en Nan-tes os achados romanos en Vigo. [En lia] pxina web: http://www.lavozdegalicia.es/hemerote-ca/2004/09/16/3029493.shtml [Consulta o 26 de Outubro de 2007]

2 Ferreira Priegue, Elisa (1988). Galicia en el co-mercio martimo medieval. A Corua. Fundacin Barri de la Maza. 157. (no orixinal en espaol).

3 Ferreira Priegue, Elisa (1988). Galicia en el co-mercio martimo medieval. A Corua. Fundacin Barri de la Maza. 162.

4 Lpez Capont, Francisco (1998). El desarrollo industrial pesquero en el siglo XVIII. Los salazo-neros catalanes llegan a Galicia. A Corua. Funda-cin Barri de la Maza.128.

5 (...) o estanco do sal, pola facilidade de manipulacin dos prezos polo Estado, daba lugar a un instrumento de poltica econmica moi recorrido, transformndo-se nun gravoso imposto, regresivo e obstaculizador do desenvolvemento industrial, longa prexudicial mesmo erario. En: Santos Castroviejo, Santiago (1990). Historia da Pesca e a Salgazn nas Ras Baixas. Vigo. Unipro Editorial S.L. 77.


7 Santos Castroviejo, Santiago (1990). Op cit. 76.

8 Santos Castroviejo, Santiago (1990). Op cit. 91.

9 A existencia de pequenas baas e chairas interma-reais favorecan a sa instalacin, condicins estas presentes en zonas do litoral da Enseada.

10 Castieiras Guerra, M. (1979). Vilaboa do Morrazo. Pontevedra. Edicin do autor. 155. (no orixinal en espaol).

11 Calo Lourido, Francisco (2002). Os xesutas de Pontevedra tiveron salinas. Revista da Asociacin de Vecios San Roque n 4. Pontevedra. 27

12 Rivera Vzquez, Evaristo (1989). Galicia y los jesui-tas. Sus colegios y enseanza en los siglos XVI al XVIII. A Corua. Fundacin Barri de la Maza. 369.

13 Castieiras Guerra, M. (1979). Vilaboa do Morrazo. Pontevedra. Edicin do autor. 70.

14 Rivera Vzquez, Evaristo (1989). Op cit. 369.

15 Calo Lourido, Francisco (2002). Os xesuitas de Pontevedra tiveron salinas. Revista da Asociacin de Vecios San Roque n4. Pontevedra. 29.

16 Castieiras Guerra, M. (1979). Op cit. 71.

17 As investigacins da historia climtica da Terra recollen a existencia dun episodio climtico de acentuado arrefriamento do planeta coecido no mbito cientco como Pequena Idade de Xeo. Non existe unanimidade ao respecto da dura-cin deste episodio. Hai quen o restrinxe entre os sculos XVI-XIX. Outros traballos contex-tualzano desde 1300 con pequenos perodos de quecemento. Todos coinciden no endurecemen-to das condicins ambientais durante ese tempo vinculado a unha diminucin da actividade solar. Dentro deste perodo hai un momento, durante o que as condicins acadaron niveis estremos no Hemisferio Norde e noutras latitudes do plane-ta, que se coece como Mnimo de Maunder e se localiza cronoloxicamente entre 1645-1715. Unha diminucin da incidencia solar tera unha incidencia negativa sobre aquelas actividades que dependan do sol para se desenvolver como o caso das salinas.

18 Arquivo Histrico Provincial (AHP). Catastro da Ensenada. Interrogatorio y Listas Generales de las freguesas de San Martn de Vilaboa, San Adrin de Cobres, Santa Cristina de los Cobres. C-584-5.

19 Castieiras Guerra, M. (1979). Op cit. 72-73.

40

A fbrica de salga constaba de das naves, patio con das dependencias e un peirao.

41

Conservas Boy en Rande

Nas varibeis de localizacin dos almacns da salga tiveron un papel

destacbel as caractersticas naturais. Procurbanse espazos que facilitasen

tanto o acceso s embarcacins coma os traballos de desembarco das cargas

ata os almacns. Os areais eran espazos axeitados para estes traballos. Neste

sentido, a pequena praia de Rande presentaba as condicins precisas para

permitir o estabelecemento da industria da salga.

Para unha reconstrucin cronolxica da actividade da salga neste enclave

tivemos que nos valer da localizacin de referencias en diferentes fontes

documentais. Podemos as trazar un desenvolvemento para esta industria

na pequena enseada de Rande; unha historia que vai pivotar sobre o apelido

Cars.

Procedente de Vilanova i la Geltru, esta familia

estabeleceuse en Vigo onde a contar con instalacins

dedicadas salga de peixe. Meijide Pardo1 nomea

a Sebastin Cars nunha listaxe de fomentadores

existentes en Vigo nos inicios do sculo XIX. No

entanto, descoecemos cando que os Cars iniciaron a

sa actividade en Rande. A primeira referencia atopada

sitanos en 1836, ano no que Sebastin Cars2 estaba

realizando actividades de salga de pescados e carnes en

Rande. Nese ano, a fbrica de salga de Rande produca

517 quintais de sardia e parrocha.

A fbrica do Alemn (Rande)

Na estrutura do peirao exterior son identicbeis varias pedras con acanaladuras que deberon facer parte da zona do morto.

42

Sabemos que a familia Cars continuou desenvolvendo

a sa actividade en Rande a nais da dcada dos 50, pois

Santos Castroviejo3 recolle unha causa criminal contra

Juan Cars, fomentador en Vigo e Rande, por fraude

Facenda Pblica en relacin ao sal empregado nunha

partida de peixe con destino a Donostia en 1857.

A partir de aqu, a familia Cars desapareceu da

documentacin referida salga de peixe en Rande

e non volveu aparecer ata a dcada dos 40 do sculo

XX, xa para vender as instalacins. Entendemos que

os Cars, malia abandonaren a salga de peixe, deberon

manter a propiedade das instalacins e non s, pois, ao

noso entender, anlles tirar proveito ao alugrenllas a

diferentes empresarios durante o ltimo tercio do XIX

e comezos do XX. A documentacin, o que nos aporta

unha sucesin de nomes que desenvolven a actividade

da salga nesa zona. Decantmonos pola idea de que esa

actividade se desenvolveu nun nico establecemento e

o que mudou foi a gura do fomentador, que mediante

o aluguer, pasaba a xestionar as instalacins. As, en 1868

atopamos a Jos Puig4 desenvolvendo traballos de salga

en Rande.

Como xa apuntamos anteriormente, en 1939 a

familia Cars vender as instalacins de Rande a Ramn

Cordero Martn, quen mantivo o uso que se lles via

dando. Trala Guerra Civil, o illamento econmico e as

limitacins de abastecemento condicionaron un reponte

na salga do peixe. En 1941 Romn Cordero Martn5

solicitou autorizacin Autoridade Portuaria de Vigo

para ocupar unha franxa na zona martimo-terrestre que

lle permitise realizar unha ampliacin das instalacins

para a salga de peixe que mantia en Rande. Construu,

pois, un muro de ribeira e das ramplas que servisen de

atraque, as como accesos praia mediante escaleiras.

Nas instalacins pdese localizar a zona que, a partir de 1948, vai acoller a producin de conservas baixo a marca Conservas Boy.Foto: Paulo Jablonski.

43

Realizou tamn un recheo ao leste da fbrica coa

intencin de destinalo a secadoiro de peixe. Estas obras

non nalizaron ata 1945. Durante o transcurso das obras,

a fbrica sufriu unha mudanza en canto sa titularidade,

pois no ano anterior Romn Martn lla vendera a Otto

Gerdtzen Boy, alemn asentado na cidade viguesa,

onde mantia aberto un almacn de maquinaria. Ao

nalizaren as obras, a fbrica de salga constaba de das

naves, patio con das dependencias e un peirao. Como

xa indicamos, ao leste estaba situado un secadoiro de

peixe. Descoecemos calquera informacin sobre as

caractersticas das instalacins existentes antes das

reformas realizadas en 1941. Partindo das runas que

permanecen posbel estimar certa lxica evolutiva.

Nos restos das instalacins de Rande pdense identicar

anda as pas de salgar.

Podemos estabelecer dous grupos diferenciados

segundo os materiais construtivos: nunha das naves

existe un grupo de cinco pas feitas con perpiaos e hai

un segundo grupo de 10 pas soterradas, feitas en ladri-

llo e cemento, na outra. A localizacin separada entre

os dous grupos abre a posibilidade de que o primeiro

formase parte das instalacins primixenias. Pola contra,

o segundo estara relacionado coas reformas realizadas

en 1941. Non podemos localizar a zona do prensado,

anda que sabemos que o mtodo empregado era me-

diante fusos e non con mortos. Anda as na estrutura

do peirao exterior si que posbel identicar algunhas

pedras con acanaladuras semellantes s usadas como

base nos mortos. Sen dbida, este sistema de prensa-

do debeu ser o mtodo empregado antes da reforma.

Asemade, tamn se pode situar o espazo que, a partir

de 1948, se dedicara producin de conservas baixo a

marca Conservas Boy. Neste espazo podemos observar

os restos dunha sertidora de latas da marca norueguesa

Restos das canles de baleirado das pas de salgar.

44

SOMME. Nunha edicacin anexa permanecen das caldeiras para a pro-

ducin de electricidade.

Un dos maiores atrancos cando se pretende facer o estudo dunha

industria radica na non conservacin dos arquivos da propia empresa, o que

diculta calquera achega pormenorizada a todo o referido s capacidades

produtivas, ao persoal ou aos mercados de venda. En relacin empresa que

nos ocupa, pouco sabemos neste aspecto, tan s que para prensar o peixe

salgado, logo das reformas realizadas nos anos 40, as instalacins contaban

con 28 fusos de prensar6.

Como xa dixemos, Otto Gerdtzen foi mis al da salga de peixe e tratou

de se introducir no mercado das conservas. En 1948 creou a marca Conservas

Boy, localizada na mesma fbrica de Rande. A producin de conservas

deba ser modesta, pois a capacidade da autoclave para a esterilizacin das

conservas era s de 1,40 m3. Durante varios anos as das lias de producin

compartiron as instalacins ata que en 1952 se pechou a salga. No perodo

nal, a fbrica centrouse unicamente na producin de conservas. En 1955,

cando se pechou denitivamente a fbrica, ase pr n a mis dun sculo de

actividade transformadora do peixe na zona de Rande.

NOTAS

1 Meijide Pardo, Antonio (1968). Contribucin de los catalanes al desarrollo de la Industria Pes-quera de Vigo. En separata do libro: Aportacin espaola al XXI Congreso Geogrco Internacional. Madrid.Instituto Geogrco y Catastral. px 291.

2 AHP de Pontevedra. Arquivo da Delegacin de Facenda de Pontevedra. Legaxo 7252/2.

3 Santos Castroviejo, Santiago (1990). Historia da Pesca e a Salgazn nas Ras Baixas. Vigo. Unipro Editorial S.L. 121.

4 AHP de Pontevedra. Arquivo da Delegacin de Facenda de Pontevedra. Legaxo 7252/4.

5 A informacin referida ao proceso de reforma da fbrica de salga recollida en: Arquivo Porto de Vigo (APV). Expediente Conservas Boy.

6 Arquivo Municipal de Redondela. Matricula In-dustrial. legaxos 419-422

46

Os almacns de salga caracterizbanse pola forma de U dunhas instalacins orientadas hacia o mar.

47

Na segunda metade do sculo XVIII, o litoral galego asistiu irrupcin dos

almacns de salga impulsados polos fomentadores catalns que se foron

asentando nas vilas e praias galegas. Comezou un tempo de transformacin,

convulso por veces, para o litoral galego. De darmos por boa a data grabada

no frontal dunha das entradas, 1767, o inicio da historia da fbrica de salga

situada no lugar da Regasenda, en Cedeira, habera que contextualizalo nas

primeiras fases da chegada dos catalns. Sbese da existencia de fomenta-

dores catalns na Enseada nese perodo1.

Os primeiros almacns de salga compartan entre eles unha homoxeneidade

tipolxica nas edicacins. En relacin a esta cuestin, Lpez Capont sinala:

na Galiza do sculo XVIII, seguan todos unha mesma uniformidade distributiva,

que en sntese podemos dicir que consista nun grande alboio

en forma de grande U, cuberto de tella do pas, mais sempre

de planta baixa e coa entrada orientada cara o mar, por

onde via a sardia.2 Neste sentido a fbrica de salga

existente na Regasenda, mantn en planta este modelo

de edicacin. un conxunto arquitectnico localizado

sobre unha ampla zona gaada ao mar. A relacin entre

este ltimo e as edicacins prodcese a partir de

diversas ramplas e escaleiras situadas todo ao longo

do permetro exterior da fbrica. As construcins

estn localizadas beirando un espazo central aberto

e completadas cun muro perimetral que pecha o

conxunto. Malia o deterioro evidente posbel localizar,

a partir dunha identicacin visual, os diferentes espazos.

No leste da parcela, as edicacins existentes contaban

con planta e baixo, estando a parte inferior destinada

Fbrica de salga da Regasenda A de Maas

Plano de localizacin en Punta Soutelo do almacn de salga propriedade de Jos Otero Gonzlez.

48

almacenaxe do sal. No espazo superior estivo,

nos inicios, a vivenda do propietario, mais, na ltima

etapa da fbrica, nela estaban localizadas as ocinas.

No norte da parcela atopbase a zona de salgado do

peixe e prensado, onde se dispuan as pas do salgado

e anchoado. Enfronte, no ano 1945, construuse unha

cuberta que anda permanece en p, habilitndose un

espazo coa fronte aberta cara o patio central. Esta zona

estaba destinada almacenaxe e a usos diversos, sendo

o lugar onde as traballadoras adoitaban comer.

Como acontece con outros estabelecementos de

salga que atopamos na Enseada, as fontes sinalan

unha alternancia de fomentadores nas instalacins da

Regasenda. As primeiras referencias atopadas sitannos

na primeira metade do XIX, con Ramn Abeleira3, fomentador de salga,

tanto de peixe coma de carnes. Malia ter o almacn de salga en Cedeira,

Abeleira era vecio de Vigo. Parte da sa sardia salgada comercia-

lizbase noutras partes do Estado. A distribucin facase a travs do

transporte martimo. En 1838, a producin comercializada no exterior

foi de douscentos quintais4 de sardia salgada, nos que se consumiron

cen fanegas de sal. Dous anos despois, en 1840, a fbrica aumentara a

producin comercializada no exterior ata os cincocentos noventa e oito

quintais de sardia, que precisaron duascentas noventa e nove fanegas de

sal para seren salgadas.

No transcurso da segunda metade do XIX, a actividade das instalacins

de salga estivo nas mans de Francisco Tapias y Hnos.5 Tamn neste caso, o

sal serviu como referente da producin. Sabemos que

a cantidade de sal servida en 1862 foi de catrocentos

quintais, namentres que en 1863, a fbrica aumentou a

sa demanda ata os mil quintais.6

No sculo XX, pdese diferenciar a actividade da fbrica

en dous perodos. Hai un primeiro que se circunscribe

nas primeiras dcadas do sculo XX. Neste tempo, as

No ano 1945 foi construda unha cuberta que anda permanece en p, habilitndose un espazo coa fronte aberta hacia o patio central.

Escrito remitido por Conservas JOB en 1938 onde se recolle unha producin anual de 450.000 quilos.

49

instalacins estaban nas mans da

marca V e Fillos de Lus Prez, que

seguan centrando a actividade na

salga da sardia.

A partir dos corenta a fbrica volve

estar activa, nas mans, agora, de Jos

Otero Gonzlez. Nesta fase real-

izronse algunhas reformas das in-

stalacins. Nos momentos de maior

actividade chegou a contar con

preto de cen mulleres traballando.

A producin estaba diversicada,

pois se produca sardia salgada e tamn se traballaba o bocarte mediante

o mtodo do anchoado. Este proceso supua unha maior elaboracin do

produto xa que era preciso limpar a pel do bocarte, e requira ter o peixe

mis tempo na salmoira ca no caso da sardia salgada. Outra das caracters-

ticas desta ltima etapa o tipo de prensado aplicado. A fbrica contaba

con dezaseis fusos7 de prensado. En 1962, mantivo unha producin de dez

toneladas entre sardia salgada e bocarte. As mudanzas alimenticias vividas

na sociedade no transcurso da segunda metade do sculo XX incidiron

negativamente na producin do peixe salgado. A perda do mercado levou

ao peche dos almacns de salga. No caso da fbrica da Regasenda o peche

producuse no transcurso da dcada dos sesenta.

NOTAS

1 Gonzlez, Xos Manuel (1992). A Vilas de Redon-dela nos tempos do catastro de Ensenada. Redonde-la. Concello de Redondela. 29.

2 Lpez Capont, Francisco (1998). El desarrollo in-dustrial pesquero en el siglo XVIII. A Corua. Fun-dacin Pedro Barri de la Maza.119. (no orixinal en espaol).

3 Arquivo Histrico Provincial (AHP). Arquivo De-legacin Facenda Pontevedra (ADFP). 7252/1

4 1 quintal= 4 arrobas=100 libras= 46 quilos. 1 f-

negas=112 libras=51,52 quilos. En: Santos Cas-troviejo, Santiago (1990). Historia da Pesca e a salgazn. Vigo. Unipro Editorial. 14.

5 Santos Castroviejo, Santiago(1990). Historia da Pes-ca e a salgazn. Vigo. Unipro Editorial. 148.

6 Arquivo Municipal de Redondela (AMP). Matricu-la Industrial. legaxos 419-422.

7 Arquivo Municipal de Redondela (AMP). Matricu-la Industrial. legaxos 419-422.

No espazo superior estivo, nos inicios, a vivenda do propietario, mais na ltima etapa da fbrica, estaban localizadas as ocinas.

50

Plano do proxecto de construcin do edicio

de Conservas JOB en 1935.

Vista do peirao da conserveira no areal de

Cesantes.Fondo Cal-3 fotografa.

51

A evolucin da salga conserva no trnsito do sculo XIX ao XX

semella natural na cronoloxa temporal de moitas das familias vinculadas

transformacin do peixe no litoral galego; trnsito que percorreu tamn a

familia Otero Bilbao, que xa mantia aberta unha fbrica de escabechado

en Vilavella. A posta en marcha da actividade conserveira producuse logo

de adquirir a leira El Merendero no barrio de Catapeixe, en Cesantes. O

nome valle do uso dado polos antigos propietarios: un pequeno estabe-

lecemento onde servan comidas e que na altura era referente na comarca

como espazo de lecer. Para a sa entrada no mundo da folla-lata, a familia

Otero Bilbao creou a marca Conservas JOB, iniciando a sa actividade na

dcada dos trinta. O proxecto da fbrica, nunha primeira fase, contemplaba

a edicacin de das naves de tipoloxa construtiva lonxitudinal. A organi-

zacin do espazo na conserveira estabeleca unha separacin entre a zona

destinada preparacin

do peixe e o espazo que

acolla as mquinas, torra-

dores e caldeiras. Argu-

mentando a necesidade

de aumentar a capaci-

dade de producin da mia

fbrica de conservas, en

1939 presentouse un

proxecto de ampliacin.

Nel contemplbase un

aumento das instalacins

existentes, as como a

construcin de muros de

Fbrica de Conservas JOB

Plano de localizacin da conserveira JOB na praia de Cesantes.

52

contencin con escadas de pedra

que desen acceso praia e un

peirao, tamn en pedra, para faci-

litar a faena de descarga dos barcos

que conducen pesca con destino

a ser elaborada na mia fbrica

mencionada. Parte destas estru-

turas perimetrais anda existen.

o caso do peirao que se atopa

no estremo norte da fbrica. Nos

anos corenta a fbrica contaba con

autoclaves, que se empregaban

na esterilizacin das latas, cunha

capacidade de 10,506 m3.

Na Enseada, a actividade

extractiva de marisco, nomea-

damente ameixas, dependa, dun

xeito asxiante, das fbricas de

transformacin. As, non era

estrao que xurdisen conitos

entre os mariscadores da zona e

as fbricas. Sabemos por Barros1

que en 1933 se produciu unha protesta dos mariscadores de Cesantes

denunciando cmo a fbrica de Otero Gonzlez non recolla a ameixa. Na

liorta tiveron que intervir a Sociedade de Marieiros de Cesantes e o que

daquela presida a xestora que rexa o concello de Redondela, Pais Llorens.

Na altura, a sada dos moluscos para a venda en fresco era case inexistente,

o que agudizaba a dependencia dos marieiros con respecto s industrias

de transformacin. Moitas fbricas contaban con embarcacins propias, e

non en poucas ocasins a compra das capturas se faca directamente no

mar. Foi este o motivo polo que os conitos permaneceron no tempo.

Anda na dcada dos cincuenta,2 Agustn Mguez sinala como nas tempadas

de marisqueo, s veces, na fbrica non collan todo o marisco. Entn tias que

tirar o marisco no mar, porque non haba a quen llo vender. Segundo narra

Plano do proxecto de ampliacin da

conserveira realizada en 1939.

53

Tapa dunha conserva La Coca comercializada por Conservas JOB.

Mguez, a ameixa era moi rendbel con prezos que acadaban as trinta

pesetas o caixn de corenta e oito quilos.

A conserveira JOB mantivo a sa actividade ao longo das dcadas

dos cincuenta e dos sesenta, cunha producin centrada na conserva

de marisco, que se segue a comercializar baixo marcas como La Coca.

No nal dos sesenta produciuse unha mudanza na direccin da fbrica:

a conserveira adquiriuna a familia Rodrguez Pascual. Os novos propie-

tarios contaban con instalacins en Vilavella e tamn en Arcade, na

fbrica que fora Conservas Sueiro. A da de hoxe, a producin contina

nas instalacins de Cesantes, sendo a nica conserveira activa en

Redondela.

54Vista area da zona de Vilavella, onde a actividade conserveira estivo presente at os anos 60.

54

55

Unha familia conserveira: os Otero Bilbao

No convento de Vilavella est labrado na pedra, ao xeito de escudo

nobiliario, o acrnimo JOB. a pervivencia en pedra da familia que xo da

transformacin do peixe o seu pequeno imperio. JOB, non son, senn, as

iniciais de Jos Otero Bilbao. Se ben este o nome que ilustra a historia,

o protagonismo sera para os sucesores: a viva e llos, sobre todo Jos

Otero Gonzlez, artce de boa parte do proxecto empresarial. O desen-

volvemento da actividade produtiva levouse a cabo baixo a marca Sucesores

de Jos Otero Bilbao.

A historia comeza en Vilavella. En contra do que puidese parecer

pola sa localizacin, lonxe da beiramar, a zona de Vilavella destacou como

zona de intensa actividade de transformacin de peixe, tanto de salga como

de conservas, ao longo do sculo XX. A actividade dos Otero Bilbao deu

os p

sal, sardiñas e peiraos

Documents