ËÅÊÖ - 1

Ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò¯íäñýí õóóëü áà õ¿íèé ýðõ

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

Ýðõ ç¿é, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, ýðõ ç¿éí õàðèëöàà, ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ

Ñóäëàõ ýõ ñóðâàëæÍîì, ñóðàõ áè÷èã

• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é (áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí

àâëàãà) Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ. ÓÁ., 2003 îí• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ä.Ä¿ãýðæàâ ÓÁ., 2001 îí• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ò.̺íõæàðãàë, Ö.Öîëìîí ÓÁ.,

2000 îí• Èðãýíèé ýðõ ç¿é Ò.̺íõæàðãàë. ÓÁ., 2003 îí• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999

Ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò

Ýðõ ç¿é íü òºðººñ áàòàëñàí, çàðèì òîõèîëäîëä çºâøººðñºí á¿õ íèéòýýðýý çààâàë äàãàæ ìºðäºõ ¿íäñýí äýýð áèåë¿¿ëæ áàéõ íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí çàí áàéäëûí ãîðèì æóðàì áóþó õýì õýìæýýí¿¿ä þì

Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý ãýäýã íü íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ õàìãààëàõ çîðèëãîîð òîäîðõîé õ¿í àì, íóòàã äýâñãýð äýýð çààâàë áèåë¿¿ëæ, äàãàæ ìºðäºõººð òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òîãòîîñîí áóþó çºâøººðñºí õóóëü ç¿éí ãîðèìóóäûí öîãö ìºí.

Эрх зүйн хэм хэмжээ нь

• Төрийн хүсэл зоригийн илэрхийлэл• Нийгмийн харилцааг зохицуулагч• Төрийн албадлагаар хамгаалагдсан• Бүх нийтээр заавал дагаж мөрдөх

Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé îíöëîã øèíæ:¯¿íä:1. íèéãìèéí õàðèëöààã õàìãààëàõ áóþó çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð óã õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ, ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëñîí2. óëñ îðíû õýìæýýíä áóþó òîäîðõîé õ¿ðýý, íóòàã äýýð çààâàë áèåëýãäýõ, ãîðèìëîñîí øèíæòýé3. õýëáýðæèæ, òîìú¸îëîãäñîí, áè÷èã áàðèìòûí øèíæòýé4. òºð çàñãèéí õ¿÷, äýìæëýãýýð õàìãààëàãäñàí, òºðººñ çºâøººð÷ áàòàòãàñàí5. çàí çàíøèë, ¸ñ ñóðòàõóóí, óëñ òºð, îëîí íèéòèéí

íºëººëëèéí õ¿÷ äýìæëýãýýð õàìãààëàãäñàí

Хэм хэмжээ

Байгалийн Нийгмийн Техникийн

Эрх зүйн Ёс суртахууны Зан заншлын Шашны

Эрх зүйн хэм

хэмжээнийүндсэн шинж

Нийтээрзаавалмөрдөх

Дахин давтагдан

хэрэглэгдэх

Субъектийнэрх, үүргийн

хэмжээхязгаар

Төрөөс тогтоосон,

хамгаалсан

Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ãýäýã íü ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýí¿¿äýýð çîõèöóóëàãäàæ òîäîðõîéëîãäñîí, òºðèéí çàñàãëàëûí õ¿÷, äýìæëýãýýð õàìãààëàãäàæ, õàíãàãäñàí íèéãìèéí òîäîðõîé òºðëèéí õàðèëöàà ìºí.

Ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ ãýæ ýðõ ç¿éí õýì

õýìæýýíèé èëðýí ãàðàõ ãàäààä õýëáýð þì.

Эрх зүйн эх сурвалж

Үндсэн хууль

Бусад хууль

Хуульчилсан акт

Хууль гэдэг нь төрийн эрх бүхий байгууллагаас зохих журмын дагуу батлан гаргасан, дээд хүчин чадалтай акт юм.

Õóóëь

• Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü 1992 îí• Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü 2002 îí• Íºõºðëºë, êîìïàíèéí òóõàé õóóëü 1995• Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü 1999 îí• ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëü 1994• Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëü 1998• Áàíêíû òóõàé õóóëü 1996

Монгол Улсын Үндсэн хууль нь 1992.01.13

өдөр батлагдан мөрдөгдөж байна.

Монгол улсын Үндсэн хууль оршил, 6 бүлэгтэй:а. Монгол улсын бүрэн эрхт байдалб. Хүний эрх, эрх чөлөөв. Монгол улсын төрийн байгуулалтг. Монгол улсын засаг захиргааны нэгж, түүний удирдлагад. Монгол улсын Үндсэн хуулийн цэце. Монгол улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах

Үндсэн хуулиар:

• Хүний эрх, эрх чөлөөг хуульчлан баталгаажуулсан (үг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх)

• Хувийн өмчийг хүлээн зөвшөөрсөн• Олон намын тогтолцоо бүрдсэн• Аж ахуй эрхлэх• Төрийн байгуулалын тогтолцоог

бүрдүүлсэн• Нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бүрдүүлсэн

Үндсэн үүрэг

1. Үндсэн хууль болон бусад хуулийг дээдлэн сахих

2. Хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэх

3. Хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх

4. Эх орноо хамгаалах, цэргийн алба хаах

Журамт үүрэг

1. Хөдөлмөрлөх2. Эрүүл мэндээ хамгаалах3. Үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх4. Байгаль орчноо хамгаалах

ËÅÊÖ - 2

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí îéëãîëòÁèçíåñ áà ¸ñ ç¿é

Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003

2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 19993. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ò.̺íõæàðãàë. ÓÁ., 2004

4. Èðãýíèé õóóëü. 2002

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é, áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàõ ç¿éë, çîõèöóóëàëòûí àðãà, ýðõ ç¿éí çàð÷èì, ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, ñàëáàð ýðõ ç¿é,

ÁÈÇÍÅÑ

• “Áèçíåñ” ãýäýã íü àíãëè ãàðàëòàé ¿ã.• “Busy” - çàâã¿é • “ness” - • “Business” – ìàø çàâã¿é Ãýõäýý ¿¿íèéã “àæèë õýðýã”,

“àðèëæàà íàéìàà” ãýõ óòãààð ÿðüæ îéëãîäîã

• “Businessman” – “àæèë õýðýã÷ õ¿í”

• “Businessman” – “àæèë õýðýã÷ õ¿í” - “завгүй хүн”

Бизнесийн эрх зүй

Бизнес Эрх зүй

Бизнес

• Ашгийн төлөө явуулж байгаа үйл ажиллагаа

• Өөрөө эдэлж хэрэглэхийн тулд биш бусдад үнэ төлбөртэй борлуулахын тулд үйлдвэрлэж, үйлчилдэг

• Үйл ажиллагааг тогтвортой, байнга явуулна

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é áîë õóóëüä çààñàí

¿íäýñëýëèéí äàãóó àøãèéí òºëºº áàðààíû ¿éëäâýðëýë- áîðëóóëàëò, àæèë ¿éë÷èëãýýã òîãòâîðòîé ýðõëýõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, òºðººñ îðîëöîí çîõèöóóëàõ ÿâöàä áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õîîðîíä áîëîí áèçíåñ ýðõëýã÷ áà áóñàä ýòãýýäèéí õîîðîíä ¿¿ññýí õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé íèéëáýð þì.

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí îíöëîã øèíæ

• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêòèéí çîðèëãî íü àøèã îëîõûí òºëºº áàéäàã

• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêòèéí ¿éë àæèëëàãàà íü áàéíãûí, òîãòâîðòîé áàéíà

• Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä õàðèëöàí òýãø ýðõèéí çàð÷èìä òóëãóóðëàíà

• Áèçíåñèéí ººðºº ýäýëæ õýðýãëýõèéí òóëä áóñ áóñäàä ¿íý òºëáºðòýé áîðëóóëàõûí òóëä ¿éëäâýðëýæ, ã¿éöýòãýæ, ¿éëчëýõ

• Çîõèîí áàéãóóëàëòûí óäèðäëàãà, òºðèéí çîõèöóóëàëòûí øèíæòýé áàéíà

• Бизнесийн эрх зүй бол Монголын эрх зүйн тогтолцоон дахь нэгэн өвөрмөц дэд салбар юм

Эрх зүйн тогтолцоо

Нийтийн эрх зүй Хувийн эрх зүй

Төрийн эрх зүй

Захиргааны эрх зүй

Эрүүгийн эрх зүй

Санхүүгийн эрх зүй Өмчийн эрх зүй

Хөдөлмөрийн эрх зүй

Гэр бүлийн эрх зүй

Иргэний эрх зүй

• Зохицуулах зүйл• Зохицуулалтын арга• Эх сурвалж

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàх зүйл

• Бизнес эрхлэх болон түүнтэй холбогдож үүссэн бусад харилцаа байна

1. Бизнес эрхлэгчдийн ашгийн төлөөх өөр хоорондын аж ахуйн буюу эдийн засгийн харилцаа

2. Бизнесийн үйл ажиллагаанд тус дөхөм үзүүлэхүйц бусад харилцаа

3. Зохион байгуулалт, удирдлага, төрийн зохицуулалтын шинжтэй харилцаа

Эрх зүйн зохицуулалтын арга

• Оролцогч субъектүүд эрх зүйн ямар байдалд үндэслэн уг харилцаанд хэрхэн нөлөөлөхийг хэлнэ.

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àðãà

1. Øóóä ¿¿ðýã áîëãîí çààõ áóþó õîðèãëîõ àðãà

2. Ýðõ îëãîõ àðãà3. Ǻâëºìæèéí àðãà

Øóóä ¿¿ðýã áîëãîí çààõ áóþó õîðèãëîõ àðãà

Жишээ нь: тусгай зөвшөөрөл авах, улсын бүртгэлд бүртгүүлэх, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулах эрх хасах, хориглох г.м

Ýðõ îëãîõ àðãà

Эрх олгох нь зөвшөөрөх гэдэгтэй утгатай ойролцоо бөгөөд бизнес эрхлэгчдэд хуулиар хориглоогүй бол үйлдвэрлэл, ажил үйлчилгээ эрхлэх арга замаа өөрсдөө чөлөөтэй сонгох, тохиролцох, зохицох боломжийг олгож буй арга юм.

Ǻâëºìæèéí àðãà

Зөвлөмжийн аргыг иргэний болон бизнесийн эрх зүйн зохицуулалтад түгээмэл хэрэглэдэг. Тухайлбал, бизнес эрхлэгчдэд зориулсан үлгэрчилсэн дүрэм, загвар, удирдамж, хөтөлбөр зэргийг боловсруулан гаргаж түүнээс өөрт тохирохыг нь хэрэглэх боломжийг олгох

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çàð÷èì

• Зохицуулах аргыг нөхцөлдүүлдэг үндэс нь эрх зүйн зарчим юм. Тэрхүү зарчим нь бизнесийн эрх зүйн бүхий л хэм хэмжээний үндсэн эхлэл байж, бүх түвшин дэх бизнесийг чиглэсэн зорилготой, зөвөөр зохицуулах үндсийг бий болгодог.

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí çàð÷èì

1. Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò áàéäëûí çàð÷èì2. Áèçíåñèéí õóóëüä õàðøëàõã¿é îâñãîîòîé

ñàíàà÷ëàãûã õºõ¿¿ëýí óðàìøóóëàõ3. Äàíãààð íî¸ðõîõîîñ õàìãààëàõ áîëîí

÷ºëººò øóäàðãà ºðñºë人íèéã äýìæèõ4. Õóóëèéã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ5. Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õóóëü ¸ñíû àøèã

ñîíèðõëûã õàìãààëàõ, õàíãàõ

Бизнесийн эрх зүйн эх сурвалж

Ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн аятай нөхцөлөөр хангуулах, цалин хөлс авах, амрах, хувийн аж ахуй эрхлэх эрхтэй.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. 2-ð á¿ëýã, 4-ð ç¿éë,

МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ

Хуулийн зорилт:

Энэ хуулийн зорилт нь эрх зүйн этгээдийн хооронд үүсэх эдийн болон эдийн бус баялагтай холбоотой харилцааг зохицуулахад оршино.

МОНГОЛ УЛСЫН ИРГЭНИЙ ХУУЛЬ

ËÅÊÖ - 3

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààò¿¿íèé ýëåìåíò (á¿ðä¿¿ëáýð)

Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003

2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999

3. Èðãýíèé õóóëü. 2002

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà, áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýëåìåíò (á¿ðä¿¿ëáýð), îáúåêò, ñóáúåêò, àãóóëãà

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàãäàæ áóé íèéãìèéí õàðèëöààã áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ãýíý

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû øèíæ îíöëîã

1. àøãèéí òºëºº áàðàà ¿éëäâýðëýõ, áîðëóóëàõ, àæèë ã¿éöýòãýõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâöàä áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ººð õîîðîíä ¿¿ññýí õàðèëöàà2. àøãèéí òºëºº áàðàà ¿éëäâýðëýõ, áîðëóóëàõ, àæèë ã¿éöýòãýõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâöàä íýã òàëààñ áèçíåñ ýðõëýã÷, íºãºº òàëààñ ò¿¿íèé çàõèàëàã÷, õýðýãëýã÷ýýð îðîëöîã÷ áóñàä ýòãýýä (èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, òºð)-èéí õîîðîíä ¿¿ññýí õàðèëöàà3. áèçíåñèéã óäèðäàõ õèéãýýä çàñàã òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé õîëáîãäîí ¿¿ññýí óäèðäëàãà,

çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíæòýé õàðèëöàà

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éíõàðèëöààíû ýëåìåíò

(á¿ðä¿¿ëáýð)

1.Îáúåêò2.Ñóáúåêò3.Ýðõ ¿¿ðýã

Îáúåêò Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ñóáúåêòèâ ýðõ,

õóóëü ç¿éí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü àøèã îëîõóéö òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áóþó ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëãèéã îëæ àâàõ, á¿òýýõýä ÷èãëýíý. Òèéíõ¿¿ áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýæ áóé ç¿éëñèéã áóþó ò¿¿íèé îëæ àâàõ, áèé áîëãîõ ¿éë ÿâöûã áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêò ãýíý

Бизнесийн эрх зүйн харилцааны объект нь

Эдийн баялаг Эдийн бус баялаг

Áàéãàëèéí áàéäëààðàà áàéãàà áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààãààð áèé áîëãîñîí ýäèéí áàÿëãèéã ýä þìс ãýíý. Ýä þìñàä õàòóó, øèíãýí, õèéí á¿õ õýëáýðýýð îðøèí áàéãàà áèåò ìºíãº, ¿íýò öààñ, òóõàéëàí îëæ àâñàí ýä õºðºíãèéí ýðõ îðäîã. Ýä õºðºíãèéã áèé áîëãîõ ¿éë ÿâöûã áàðàà ¿éëäýðëýõ, àæèë ã¿éöýòãýõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ãýäýã. Ýíý óòãààðàà áèçíåñèéí õàðèëöààíû ¿íäñýí îáúåêò íü:

- áàðàà ¿éëäâýðëýõ- àæèë ã¿éöýòãýõ- ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ

¿éë ÿâö ãýæ õýëæ áîëíî.

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ýäèéí áóñ áàÿëàãò

• Îþóíû á¿òýýë, ò¿¿íèé äîòîð àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷

• Íýð òºð, àëäàð õ¿íä àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä, áèçíåñèéí íóóö

• Ñóðãàëòûí, ýìíýëãèéí, äààòãàëûí çýðýã çàðèì òºðëèéí ¿éë÷èëãýý

• Ìýäýýëýë çýðýã íü áèçíåñèéí õàðèëöààíä áóþó àøèã

îëîõîîð ýзýìøèí àøèãëàæ áàéãàà óòãààð íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêò õýìýýí òîîöîæ áîëíî.

Ñóáúåêò

Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ýòãýýäèéã ñóáúåêò ãýíý. ¯¿íä:

1.Èðãýí (Ìîíãîë óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é ýòãýýä)

2.Õóóëèéí ýòãýýä3.Òºð

Áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí íýã òàë íü çààâàë áèçíåñ ýðõëýã÷ áàéõ ¸ñòîé. Õàðèí íü áóñàä íü òóõàéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ áàéõ þì.

Áèçíåñ ýðõëýã÷ ãýæ àëèâàà íýãýí õóóëèéí ýòãýýäèéã á¿ãäèéã íü áóñ çºâõºí òîäîðõîé çîðèëãîîð ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý áàéíãà ýðõýëæ, àøèã îðëîãî, õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, ò¿¿íäýý òóëãóóðëàí íºõºí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã ýòãýýäèéã õýëíý.

Ñóáúåêòûã:

• Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áóþó õóóëèéí ýòãýýä

• Áèçíåñ ýðõëýã÷ õóâü õ¿í

ãýæ 2 õýñýãò õóâààæ ¿çíý

Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà

Ýíä àæ àõóéí íýãæèéã õàìðóóëàí îéëãîõ õýäèé ÷ çàðèì òîõèîëäîëä àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà á¿õ õýëáýðèéí ºì÷èéí ãàçàð, áàéãóóëëàãûã õàìðàõ òîõèîëäîë áèé.

Àæ àõóéí íýãæ:• Êîìïàíè• Íºõºðëºë• Õîðøîî

Иргэн хувиараа аж ахуй эрхлэхийн тулд дараахь шаардлагыг хангасан байх ёстой. Үүнд:1. Эрх зүйн чадвартай байх2. Эрх зүйн бүрэн чадамжтай байх3. Оршин суугаа газартай байх

Иргэний оршин суугаа газар

• Хуулийн дагуу түүний харъяалагдан бүртгүүлсэн засаг, захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжээр тодорхойлогддог

• Бүртгүүлсэн газраа байнга оршин суудаггүй бол гол төлөв амьдран суудаг, эсхүл түүниé эд хөрөнгийн дийлэнх байгаа газраар

• Иргэн хувиараа аж ахуй эрхлэхдээ оршин суугаа буюу тухайн аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулж байгаа газрынхаа татварын байгууллагад бүртгүүлнэ

Иргэн хувиараа аж ахуй эрхлэх

• Хувиараа аж ахуй эрхэлж буй иргэний эд хөрөнгө нь өвлөгддөг ба эрхэлж байгаа үйл ажиллагаа нь өвлөгддөггүйгээрээ хуулийн этгээдээс ялгаатай

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë

1. õóóëüä çààñàí áóþó çààãààã¿é áîëîâ÷ àãóóëãûí õóâüä õóóëüä ¿ë õàðøëàõ õýëöýë;

2. èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñãýõýä ÷èãëýñýí ø¿¿õèéí øèéäâýð;

3. õóóëüä çààñàí áîë èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñãýõýä ÷èãëýñýí çàõèðãààíû øèéäâýð;

4. îþóíû ¿íýò ç¿éë á¿òýýõ;5. ãýì õîð ó÷ðóóëàõ;6. ¿íäýñëýëã¿éãýýð ýä þìñ îëæ àâàõ, ýçýìøèõ; 7. èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿¿ñãýñýí õóóëü

ç¿éí ¿éë ÿâäàë áèé áîëîõ;8. èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñãýõýýð õóóëüä

çààñàí áóñàä ¿íäýñëýë.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð

Ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîëîìæ

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð íü èðãýíèéã òºðñºí ¿åýñ ýõýëæ íàñ áàðñíààð äóóñãàâàð áîëíî.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðûã õÿçãààðëàõûã õîðèãëîíî.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ

ªºðèéí ¿éëäëýýð ýðõ îëæ àâàõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ, түүнээс үүссэн үр дагаварыг хариуцах ÷àäâàð

Эрх зүйн

чадамж

Эрхзүйн

бүрэн чадамж

Эрх зүйн бүрэн

бусчадамж

Эрхзүйн

Хязгаар-лагдмалчадамж

Эрхзүйн

бүрэн чадамжгүй

Эрхзүйн зарим

чадамж

Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãà

Õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ ¿¿ðãèéí íýãäëýýð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãà òîäîðõîéëîãäîíî.

ËÅÊÖ-4

Õóóëèéí ýòãýýä

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

Õóóëèéí ýòãýýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿íäñýí øèíæ, õóóëèéí ýòãýýäèéí ÷àäâàð, ÷àäàìæ

Àøèãëàõ ìàòåðèàë :1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003

2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999

3. Èðãýíèé õóóëü. 2002

ªì÷ëºë人 áóþó ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõäýý òóñãàéëñàã õºðºíãºòýé, ººðèéí íýðýýð ýðõ îëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã, ¿éë àæèëëàãààíààñàà áèé áîëîõ ¿ð äàãàâàðûã ýä õºðºí㺺𺺠õàðèóöäàã, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áàéæ ÷àäàõ, òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé, òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãäëèéã õóóëèéí ýòãýýä ãýíý. (Èðãýíèé õóóëü. 25.1)

Çîõèîíáàéãóóëàëòûí

íýãäýëòýé áàéõ

Çîõèîíáàéãóóëàëòûí

íýãäýëòýé áàéõ

Òóñãàéëñàí ýä õºðºíãº-òýé áàéõ

Òóñãàéëñàí ýä õºðºíãº-òýé áàéõ

Ø¿¿õÀðáèòðò

íýõýìæëýã÷õàðèóöàã÷

áàéõ

Ø¿¿õÀðáèòðò

íýõýìæëýã÷õàðèóöàã÷

áàéõ

Ýä õºðºí㺺-𺺠ºð

òºëáºðººõàðèóöàõ

Ýä õºðºí㺺-𺺠ºð

òºëáºðººõàðèóöàõ

Áàéíãà îðøèí

òîãòíîõ÷àäâàðòàé

áàéõ

Áàéíãà îðøèí

òîãòíîõ÷àäâàðòàé

áàéõ

¯íäñýíøèíæ

¯íäñýíøèíæ

Çîõèîí áàéãóóëàëòûííýãäýëòýé áàéõ

ººðèéí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö, á¿òöèéí

íýãæòýé áàéõ

Òóñãàéëñàí ýä õºðºíãºòýé áàéõ

• Өөртөө эд хөрөнгөтэй байх• Түүнийгээ захиран зарцуулах

эрхтэй байх• Энэ эрхээ бие даан

хэрэгжүүлэх

ªºðèéí íýðèéí ºìíººñ Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîíî

• ººðòºº ýðõ îëæ• ººðºº ¿¿ðýã õ¿ëýýíý• хуулийн этгээдийн эрх зүйн

чадвар чадамжийг илэрхийлнэ

Иргэний эрх зүйн хариуцлагыг бие даан хариуцах

• Өөрийн явуулсан үйл ажиллагааны үр дүнг биечлэн хариуцах

• Ýä õºðºíãèéí áèå äààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áàéõ

• Шүүх, арбитрт нýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áàéíà

Оноосон нэр, хаяг, оршин суух газар, бүртгэлийн гэрчилгээ, тамга тэмдэг, банкинд харилцах данстай байх

Хуулийн этгээдийн ерөнхий захиргаа байршин байгаа газрыг түүний оршин байгаа газар гэнэ.

Хуулийн этгээд нь оршин байх нэг газар буюу хууль ёсны хаягтай байна

Õóóëèéí ýòãýýäèéн àíãèëàл

Зорилго, ÷èãëýëýýð íü

ºì÷èéí тºðºë õýëáýðýýð íü

Àøèã îëîõçîðèëãîòîé

Àøèã îëîõçîðèëãîã¿é

Íèéòèéíºì÷èéí

Õóâèéíºì÷èéí

Õîëèìîãºì÷èéí

Ашгийн төлөөхуулийнэтгээд

Компани Нөхөрлөл

Ашгийн төлөө

бус хуулийнэтгээд

Холбоо Сан Хоршоо

ªì÷èéíòºðºë

õýëáýðýýð íü

Íèéòèéíºì÷èéí

Õóâèéíºì÷èéí

Õîëèìîãºì÷èéí

ÒºðèéíÎðîí

íóòãèéí

ÎÍÁ Øàøíû

Õóâüõ¿íèé

Äóíäûí

õàìòðàí

Íèéòèéíºì÷èéíõîëèìîã

Íèéòèéí áîëîíõóâèéí ºì÷èéí

õîëèìîã

õýñãýýð

Õóóëèéí ýòãýýäèéн àíãèëàл

Ýðõ ç¿éíçîõèöóóëàë-

òààð íü

ÍèéòèéíÝðõ ç¿éí

ÕóâèéíÝðõ ç¿éí

Çîõèîíáàéãóóëàëòûí

øèíæýýð íü

Ýíãèéí

Íèéëìýë

Õóóëèéí ýòãýýäèéнàíãèëàл

¯¿ñãýíáàéãóóëàãäàõ¿íäýñëýëýýð íü

Ýðõ ç¿éí áàéäëààð íü

Ñàéí äóðûí¿íäñýí äýýð

Ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûíøèéäâýðýýð

¯íäýñíèé

Ãàäààäûí

Õóóëèéí ýòãýýäèéг байгуулах

хувийн эрх зүйн хуулийн этгээдийг үүсгэн байгуулагчийн хүсэл зоригийн дагуу төрийн байгууллагын бүртгэлийн үндсэн дээр үүсгэн байгуулдаг

Õóóëèéí ýòãýýäèéã¿¿ñãýí áàéãóóëàõ

àðãà

Эрх бүхийбайгууллагыншийдвэрээр

Эрх бүхийбайгууллагынзөвшөөрлөөр

Үүсгэн байгуулагчийн

өргөдлөөр

Төрийн байгууллага,албан газар,

улсын төсөвт үйлдвэрийн газар

Арилжааны банк,даатгалын компани

Ашгийн төлөөхуулийн этгээд

Õóóëüä çààñàí æóðмààð õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàãäñàíààð ýðõèéí ÷àäâàð ¿¿ñ÷, òàòàí áóóãäñàíààð äóóñãàâàð áîëíî

Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýð õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàãäñàíä òîîöíî

Çàðèì ¿éë àæèëëàãààã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí çºâøººð뺺ð ÿâóóëàõ áîë èéíõ¿¿ çºâøººðºë àâñíààð ÷àäâàð íü ¿¿ñ÷, çºâøººðºë õ¿÷èíã¿é áîëñíîîð ÷àäâàð íü äóóñãàâàð áîëíî

Õóóëèéí ýòãýýäèéí èðãýíèéýðõ ç¿éí ÷àäâàð

Åðºíõèé ÷àäâàð Òóñãàé ÷àäâàð

Õóóëèàð õîðèãëîîã¿é àëèâàà¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ,óã ¿éë àæèëëàãààíààñ áèéáîëîõ ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ÷àäâàðòàé Æè÷: Õóóëèéí ýòýýä ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäàõ áàðèìò áè÷èãòýý ººðñ人 çàðèì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîõ çàìààð ÷àäâàðàà õÿçãààðëàæ áîëíî

¯éë àæèëëàãààíûõàà çîðèëãîä íèéöñýí òóñãàé ÷àäâàðòàé áàéíà. ªºðººð õýëáýë ãàãöõ¿¿ õóóëü áóþó ä¿ðýìä çààñàí ¿éëàæèëëàãàà ÿâóóëàõ ÷àä-âàðòàé ãýñýí ¿ã þì

Õóóëèéí ýòãýýä ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãààðàà ýðõîëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ÷àäâàðûã ”÷àäàìæ” ãýíý

Õóóëèéí ýòãýýä íü ººðèéí áàéãóóëëàãààðàà äàìæóó-ëàí ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëíý

Õóóëèéí ýòãýýäèéí áàéãóóëëàãàÈòãýìæëýëã¿éãýýð òºëººëºõ

ýðõòýé

Òºâëºðñºí óäèðäëàãà Õàìòûí óäèðäëàãà

Æèøýý: çàõèðàë, äàðãàåðºíõèéëºã÷

Æèøýý: çºâëºë, òýðã¿¿ëýã÷èä,óäèðäàõ çºâëºë, õóðàë

ÍýãäýõÀ+Á=À

ººð÷ëºõÀ=À1

ÍèéëýõÀ+Á=C

ÕóâààõÑ:2=À,Á

ÒóñãààðëàõÑ-À=Ñ,À

Хуулийн этгээдийгөөрчлөн байгуулах

ËÅÊÖ-5

Àæ àõóéí õàðèëöààí äàõü ãýðýý õýëöýë

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:Ãýðýý, õýëöýë, ãýðýýíèé ¿¿ðýã, ãýðýýíèé ñàíàë (îôåðò), ñàíàëûí äóóäëàãà, ñàíàëûí õàðèó (àêöåïò), ãýðýýíèé íºõöºë, ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëºº

Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Ãýðýýíèé ýðõ ç¿é. Ä.Öîëìîí. ÓÁ,20032. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003

3. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 1999

4. Èðãýíèé õóóëü. 2002

Èðãýíèé ýðõ , ¿¿ðãèéã ¿¿ñãýõ, ººð÷ëºõ, øèëæ¿¿ëýõ, äóóñãàâàð áîëãîõ çîðèëãîîð õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëñýí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éëäýë (ýñ ¿éëäýõ¿é)-ã ÕÝËÖÝË ãýíý. (Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí 39.1)

Õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëñýí (¿éëäýë, ¿éë õóóëü ç¿éí ýðõ ¿¿ñãýñýí

ýðõ ç¿éí äàãóó àæèëëàãàà) ¿ð äàãàâàð ýðõ ººð÷èëñºí ýðõ äóóñãàâàð

áîëñãîñîí

Íýã ýòãýýä õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýí õýëöýë õèéæ áîëíî.

Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ

• Õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë íü íºãºº òàë ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâñíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî.

• ͺ㺺 òàë õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã õ¿ëýýæ àâàõààñ óðüä÷èëàí áóþó øóóä òàòãàëçñàí áîë õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ ãýæ òîîöíî.

• Õýëöýë õèéñíýýñ õîéø íàñ áàðñàí, ýñõ¿ë ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é áîëñîí ýòãýýäèéí óðüä íü õèéñýí õýëöýë, èëýðõèéëñýí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýë õ¿÷èí òºãºëäºð õýâýýð áàéíà.

Õýëöëèéí òºðºë 1. Îðîëöîã÷ òàëóóäûí òîîãîîð íü

• íýã òàëûí• õî¸ð òàëûí• îëîí òàëò

2. Òºëáºðèéí øèíæýýð íü• õàðèó òºëáºðòýé• õàðèó òºëáºðã¿é

3. Õýëöýë áèåëýãäýõ øèíæýýð íü• áîäèò• óðüä÷èëñàí

4. õýëöýë õýðýãæèõ îíöëîãîîð íü• ýíãèéí • áîëçîë

Ãýðýý ãýäýã íü èðãýíèé ýðõ , ¿¿ðãèéã ¿¿ñãýæ, ººð÷èëæ, äóóñãàâàð áîëãîõîä ÷èãëýñýí, õî¸ð áà ò¿¿íýýñ äýýø ýòãýýäèéí õîîðîíä õèéãäñýí òîõèðîëöîî þì

Ãýðýýíèé ¿íäñýí øèíæ:à. ãýðýýíèé õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáúåêò¿¿ä ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîëîî õàíãàõ çîðèëãîîð ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ýíý õàðèëöààíä îðîëöäîã,á. ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õîëáîãäîæ áàéãàà õàðèëöàà íü ñóáúåêò¿¿äèéí õ¿ñýë çîðèãèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí áàéõ,â. ýíýõ¿¿ õàðèëöàà íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàð÷èì, øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ,ãýðýýãýýð òîäîðõîéëñîí ýðõ, ¿¿ðãýý çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé áºãººä õýðâýý áèåë¿¿ëýõã¿é òîõèîëäîëä àëáàäëàãûí àðãààð áèåë¿¿ëýõ

Õýëöëèéí õýëáýð

1. àìààð 2. áè÷ãýýð

• ýíãèéí• íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëýõ

3. áîäèò ¿éëäëýýð

Ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàë

Íýã ýòãýýä ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ýòãýýäòýé ýðõ ¿¿ðãèéí õóâüä õîëáîãäîõîîð íýã áóþó õýä õýäýí òîäîðõîé ýòãýýäýä õàíäàí õ¿ñýë çîðèãîî áîäèòîéãîîð, õàíãàëòòàé òîäîðõîé èëýðõèéëñýí èëýðõèéëýëèéã ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàë ãýíý.

/ÈÕ-195 ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýã/

Ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàëä çàéëøã¿é áàéõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä1. ãýðýý áàéãóóëàõ òàëààð õ¿ñýë çîðèãîî

òîäîðõîé èëýðõèéëñýí áàéõ2. ñàíàë ãàðãàã÷ ýòãýýä ººðèéí õ¿ñýë

çîðèãèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ýòãýýäòýé ýðõ ¿¿ðãèéí õóâüä õîëáîãäîæ õàðèëöààíä îðîõ õ¿ñýëòýé áàéõ

3. ñàíàë ãàðãàã÷ ýòãýýä íýã áóþó õýä õýäýí òîäîðõîé ýòãýýäýä õàíäñàí áàéõ

Òîäîðõîé áóñ ýòãýýä¿¿äýä õàíäñàí õ¿ñýë çîðèãèéí èëýðõèéëýëä ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàë áîëîõûã øóóä çààãààã¿é áîë ò¿¿íèéã ñàíàë ãàðãàõ äóóäëàãà ãýíý. /ñàíàëûí äóóäëàãà/ /ÈÕ 195-4/

Õýðâýý ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâñàí òàë ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàëààñ ººð íºõöºëººð ãýðýý áàéãóóëàõûã çºâøººðñºí õàðèóã ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé øèíý ñàíàë ãýæ ¿çíý. /ÈÕ 195-7/

Õóóëüä çààñàí áóþó ãýðýýíä çàéëøã¿é òóñãàâàë çîõèõ, ò¿¿í÷ëýí íýã òàëûí õ¿ññýíèé äàãóó íºãºº òàë íü çºâøººðñºí íºõöºëèéã ãýðýýíèé ãîë íºõöºë ãýíý. (ÈÕ-195-3)

ËÅÊÖ-6

ͺõºðëºë, õîðøîî ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

íºõºðëºë, á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë, çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë, õîðøîî, õºðºíãèéí áà õºäºëìºðèéí äîòîîä õîðøèëò

Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 20032. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë

Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 19993. Èðãýíèé õóóëü. 2002 4. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ò.̺íõæàðãàë. ÓÁ., 2000 îí

Àøãèéí òºëºº ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõýëäýã àæ àõóéí íýãæèéí íýã òºðºë íü íºõºðëºë þì.

ͺõºðëºë íü ãèø¿¿äèéí îðóóëñàí õóâü õºðºí㺺ñ á¿ðäýõ ýä õºðºíãºòýé, õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ýíýõ¿¿ ýä õºðºí㺠áîëîí ãèø¿¿äèéí õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºí㺺ð õóóëüä çààñíû äàãóó õàðèóöäàã õóóëèéí ýòãýýä þì.

ͺõºðëºë íü:

1. Õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áàéäëààð íü á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé, çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýñýí õî¸ð õýëáýðò õóâààäàã.

2. ͺõºðëºëèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã íü ãýðýý áàéäàã (Êîìïàíè, Õîðøîîíû õóâüä “ä¿ðýì” áàéäàã)

3. ͺõºðëºëèéí óäèðäëàãûã çºâõºí á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿ä õýðýãæ¿¿ëäýã

ͺõºðëºëèéíõýëáýð

Á¿õ ãèø¿¿ä íüá¿ðýí

õàðèóöëàãàòàé

Çàðèì ãèø¿¿ä íüá¿ðýí

õàðèóöëàãàòàé

Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé

• ͺõºðëºëèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã ãèø¿¿ä íü íºõºðëºëä îðóóëñàí ýä õºðºí㺠áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºí㺺𺺠õàìòðàí õàðèóöäàã íºõºðëºëèéã á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýíý.

• Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéí îíîîñîí íýðèéí àðä "ÁÁ" ãýñýí ÿëãàõ òýìäýã õýðýãëýíý.

ͺõºðëºëèéí óäèðäëàãà, õÿíàëò

1.Ãèø¿¿í á¿ð íºõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõòýé.

2.Ãýðýýíä íºõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõèéã íýã áóþó õýä õýäýí ãèø¿¿íä îëãîõîîð çààæ áîëíî.

Ç.Óäèðäàõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿ä îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýð ãàðãàõ áºãººä øèéäâýðòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèóöëàãûã õàìòðàí õàðèóöíà

4.ͺõºðëºëèéã óäèðäàõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàæ, á¿ðòãýë õºòºëíº.

5.Óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿äèéí áîëîí íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä áóñàä ãèø¿¿ä õÿíàëò òàâèíà.

6.Óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿íèéã óäèðäàõ ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëýýã¿é ãýæ ¿çâýë ãèø¿¿ä ò¿¿íèéã óã ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëæ áîëíî.

7.ͺõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿í íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð áóñàä ãèø¿¿äýä áàéíãà ìýäýýëíý.

Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí

õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéí îíöëîã • Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé

íºõºðëºëèéí ãàãöõ¿¿ á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéã óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõòýé.

• Îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöîõã¿é áàéæ áîëíî.

• Îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò îðîõ íü òóõàéí íºõºðëºëèéã òàòàí áóóëãàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é. Õàðèí òýäãýýð íü á¿ãä ãàðâàë íºõºðëºë òàòàí áóóãäàíà.

• Îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íºõºðëºëèéã òàòàí áóóëãàõ ¿åä îðóóëñàí õºðºí㺺 òýðã¿¿í ýýëæèíä áóöààí àâàõ äàâóó ýðõòýé áàéíà.

Õîðøîî

Ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãýì, ñî¸ëûí íèéòëýã õýðýãöýýãýý õàíãàõ çîðèëãîîð õýä õýäýí ýòãýýä ñàéí äóðààðàà íýãäñýí, àðä÷èëñàí, õàìòûí óäèðäëàãà, õÿíàëò á¿õèé, äóíäûí ýä õºðºí㺠äýýð ¿íäýñëýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð õàìòðàí áàéãóóëñàí õóóëèéí ýòãýýäèéã õîðøîî ãýíý

Ìîíãîëûí õîðøîîä íü ººðòºº òóñëàõ áàéãóóëëàãûí ò¿ãýýìýë õýëáýðýýð àíõ ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäæýý. Òóõàéëáàë, ºâñ òýæýýë áýëòãýõ, õàøàà õîðîî áàðèõ, æèí òýýõ ã.ì.

Àíõíû Õîðøîîíû õóóëü 1995 îíä áàòëàãäñàí

Õîðøîî íü äàðààõü òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áîëíî:

1. ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàëòûí;2. ¿éëäâýðëýëèéí;3. õàäãàëàìæ, çýýëèéí;4. áîðëóóëàëò, õàíãàìæ, áýëòãýí íèéë¿¿ëýëòèéí;5. ¿éë÷èëãýýíèé;6. îðîí ñóóö áàðèõ çîðèóëàëòûí;7. ýä õýðýãëýã÷äèéí;8. ä¿ðýìä çààñàí ¿éë àæèëëàãàà.9. Äýýðõ õýä õýäýí ¿éë àæèëëàãààã íýãýí

çýðýã ýðõýëæ áîëíî

Õîðøîîíû õàðèóöëàãà

• Õîðøîî íü ¿éë àæèëëàãààíûõàà óëìààñ áèé áîëñîí ¿¿ðãèéã çºâõºí ººðèéí /õîðøîîíû/ ýä õºðºí㺺ð õàðèóöíà.

• Õîðøîîíû ýä õºðºí㺠õ¿ðýëöýõã¿é òîõèîëäîëä ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã ãèø¿¿ä íü íºõºæ õàðèóöíà. Ãèø¿¿äèéí õ¿ëýýõ íºõºõ õàðèóöëàãûí õýìæýýã õÿçãààðëàõ ýñýõèéã ä¿ðìýýð çîõèöóóëíà.

• Õàäãàëàìæ, çýýëèéí õîðøîî ¿éë àæèëëàãààíûõàà óëìààñ áèé áîëñîí ¿¿ðãèéã ººðèéí õºðºí㺺ð õ¿ëýýíý.

Õîðøîîã 9-ººñ äîîøã¿é èðãýí, äóíäûí õîðøîîã õî¸ðîîñ äîîøã¿é õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëæ áîëíî.

Õîðøîîä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààãàà õàìòðàí ýðõëýõ çîðèëãîîð áóñàä õîðøîî áîëîí õóóëèéí ýòãýýäòýé õàìòðàí äóíäûí õîðøîî áàéãóóëæ áîëíî. Äóíäûí õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí 51-ýýñ äîîøã¿é õóâü íü õîðøîî áàéíà.

Õîðøîîíû ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò

áè÷èã íü ä¿ðýì áàéíà

Õîðøîîíûãèø¿¿í

Òýðã¿¿ëýã÷èäÕÿíàëòûíçºâëºë

Á¿õ ãèø¿¿-äèéí õóðàë

Òýðã¿¿ëýã÷äèéíäàðãà Ãèø¿¿ä

ÄàðãàÎðëîã÷ äàðãà

Ãèø¿¿ä

ÿéöýòãýõ çàõèðàë

Õîðîîä

Õîðøîîíû óäèðäëàãà

•Õîðøîîíû óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà íü á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë áàéíà.

•Ãèø¿¿ä õîðøîîíä õîëáîãäîõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ýðõýý á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý.

ËÅÊÖ-7

Êîìïàíè, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

êîìïàíè, õóâüöààò êîìïàíè (ÕÊ), õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè (ÕÕÊ), ä¿ðìèéí ñàí, õóâüöàà, á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë, òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë, ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà

Àøèãëàõ ìàòåðèàë :1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003

2. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë Ä.Íàðàí÷èìýã. ÓÁ., 19993. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. Ò.̺íõæàðãàë.

ÓÁ., 2000 4. Èðãýíèé õóóëü. 2002 5. Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü 19996. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü

Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí õºðºí㺠íü òîäîðõîé òîîíä õóâààãääàã, ººðèéí òóñãàéëñàí ýä õºðºíãºòýé, ¿íäñýí çîðèëãî íü àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéã êîìïàíè ãýíý

Компанийн хэлбэр

Хувьцаат компаниХязгаарлагдмалхариуцлагатай

компани

Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí õºðºí㺠íü õóâüöààíä õóâààãäàæ õóâüöàà íü íèéòýä ÷ºëººòýé àðèëæààëàãääàã íýýëòòýé áóþó õóâüöààò êîìïàíè

Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí õºðºí㺠íü õóâüöààíä õóâààãäàæ ò¿¿íèé çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ íü êîìïàíèéí ä¿ðìýýð õÿçãààðëàãääàã õààëòòàé áóþó õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè

Нээлттэй буюу ХК Хаалттай буюу ХХК• хувьцаа эзэмшигч хувьцаагаа чөлөөтэй захиран зарцуулах эрхтэй• хувьцаа эзэмшигчийн тоо хязгаарлахгүй • удирдлага, хяналтын байгууллагын бүтэц нь хуулиар тодорхойлогдсон• өөрийн хөрөнгө 10 сая-с доошгүй• үүсгэн байгуулах журам нь хуулиар тогтоогдсон

• хувьцааг тухайн ХХК-н гишүүд тэргүүн ээлжинд худалдан авах эрхтэй• Үүсгэн байгуулагчдын тоо 50-с дээшгүй• Удирдлага, хяналт, байгууллагын бүтэц нь энгийн áºãººä дүрмээрээ шийдвэрлэх боломжтой• өөрийн хөрөнгө 1 сая-с доошгүй• үүсгэн байгуулагчид хурлаа хийж, дүрмээ баталдаг

Êîìïàíèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñýí áàðèìò áè÷èãò:

• Êîìïàíè áàéãóóëàõ òóõàé ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðëûí øèéäâýð

• Êîìïàíèéí ä¿ðýì

Êîìïàíèéí ä¿ðýì áîë êîìïàíèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ¿íäñýí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã áºãººä êîìïàíèéí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí äîòîîäûí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã þì.

Êîìïàíèéã¿¿ñãýí áàéãóóëàõ

Õýí ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áîëîõ âý?

Õýí ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áîëîõ âý?

øèíýýðÕóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ(íýãäýõ, íèéëýõ, õóâààõ,òóñãààðëàõ, ººð÷ëºõ) çàìààð

Ìîíãîë óëñûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, ò¿¿í÷ëýí õóóëüä çààñàíáîë ãàäààäûí èðãýí, õóóëèéíýòãýýä, õàðúÿàëàëã¿é õ¿í

Êîìïàíèéí áàëàíñàä òóñãàãäñàí áèåò áîëîí áèåò áóñ õºðºíãèéí èéò ä¿íãýýñ êîìïàíèéí ºð òºëáºðèéã õàñàæ ¿ëäñýí õýñãèéã êîìïàíèéí ººðèéí õºðºí㺠áóþó õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õºðºí㺠ãýíý

Êîìïàíèéí ººðèéí õºðºíãº

Õóâüöààò êîìïàíèéí ººðèéí õºðºí㺠êîìïàíèéã á¿ðòãýõ ºäºð 10 ñàÿ òºãðºã áàéíà

Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíèéí ººðèéí õºðºí㺠1 ñàÿ áà ò¿¿íýýñ äýýø áàéíà

Êîìïàíèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà íü õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë áàéíà

Компанийн удирдлага

Хувь нийлүүлэгчдийнхурал

Төлөөлөн удирдахзөвлөл

Хянан шалгах зөвлөл

Гүйцэтгэх удирдлага

Хувь нийлүүлэгчдийн хурал

Компанийн эрх барих дээд байгууллага нь хувь нийлүүлэгчдийн хурал байна

ËÅÊÖ-8

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí

íýãæèéí ýðõ ç¿éíçîõèöóóëàëò

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

Гадаадын хөрөнгө оруулалт, Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж

Àøèãëàõ ìàòåðèàë :

1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é. (Áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà) 2003

2. Èðãýíèé ýðõ ç¿é3. Үндсэн хууль. 19924. Èðãýíèé õóóëü. 20025. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын

тухай хууль. 1993

Гадаадын хөрөнгөоруулалт

Хөгжлийн албанёсны тусламж

Гадаадын шуудхөрөнгө оруулалт

Хөгжлийн албан ёсны тусламжид Засгийн газрын шугамаар авсан зээл болон буцалтгүй тусламжийг хамруулна

Гадаадын шуудхөрөнгө оруулалт гэдэг нь гадаадын хувь хүн, хуулийн этгээдийн шугамаар Монгол улсад орж ирсэн хөрөнгө оруулалт юм

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðуулалтын òºðөë

• ÷ºëººòýé õºðâºõ âàëþò, õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿ð ä¿íä òºãðºãººð îëñîí îðëîãî;

• õºäëºõ áîëîí ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, òýäãýýðòýé õîëáîãäñîí ýä õºðºíãèéí ýðõ;

• îþóíû áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷èéí ýðõ.

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь Монго улсад гол төлөв аж ахуйн нэгжийн хэлбэрээр байгуулагддаг учраас “гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж” (ГХОААН) гэсэн эрх зүйн ойлголт бий болсон.

“Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò" ãýæ Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ, ýñõ¿ë Ìîíãîëûí àæ àõóéí íýãæòýé õàìòðàí àæèëëàõ çîðèëãîîð ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ààñ Ìîíãîë Óëñàä îðóóëæ áóé ýä õºðºíãèéí áîëîí îþóíû ¿íýò ç¿éëñèéã õýëíý.

(Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòын тухай хууль.

3.1)

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ õ¿ðýý

• Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîñîí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõýýñ áóñàä õ¿ðýýíä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ áîëíî.

• Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõèéã õîðèãëîñíîîñ áóñàä íóòàã äýâñãýðò ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ áîëíî

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí

íýãæ

Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áàéãóóëàãäñàí, ººðèéí õºðºíãèéí 25-ààñ äîîøã¿é õóâü íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí õóâü õºðºí㺺ñ á¿ðäñýí àæ àõóéí íýãæèéã ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ ãýíý.

ËÅÊÖ-10

ªì÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

ªì÷èéí òóõàé îéëãîëò

Áàéãàëü äýýð áàéãàà ¿íýëýãäýæ áîëîõ ýä þìñ íü ýäèéí áàÿëàã áîëíî.

1.Áàéãàëèéí çàÿàñàí ç¿éëñ (газрын доорхи баялаг)

2.Õ¿íèé õºäºëìºðººð áèé áîëñîí ç¿éëñ

• Ýäèéí áóñ áàÿëàã íü õ¿íèé îþóí óõààíààð á¿ðäñýí îþóíû á¿òýýë, õóóëèéí äàãóó õ¿íä îëãîãäñîí ýðõ (øààðäàõ ýðõ, õóóëèàð çºâøººðñºí ýðõ)

• Áàÿëàã íü õ¿íèé ýçýìøèëä îðîõîîð õºðºí㺠áîëíî

• Õ¿ì¿¿ñèéí ºì÷ëºëä èðýõýýðýý “ºì÷” áîëíî

ªì÷èéí ýðõ ç¿éí òóõàé îéëãîëò

• Ìîíãîë Óëñ äýëõèé ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿ãýýìýë õàíäëàãà, ººðèéí îðíû ºâºðìºö îíöëîãò íèéöñýí îëîí õýâøèë á¿õèé ýäèéí çàñàãòàé áàéíà

• Òºð íü íèéòèéí áîëîí õóâèéí ºì÷èéí àëèâàà õýëáýðèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà

(Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü 5 äóãààð ç¿éë)

• “ªì÷ëºã÷èéí ýðõèéã ãàãöõ¿¿ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð õÿçãààðëàæ áîëíî”

• Õóâèéí ºì÷èéã õóóëü áóñààð õóðààõ, äàé÷ëàí àâàõûã õîðèãëîíî”

• Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëñíýýñ áóñàä ãàçàð, ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí õýâëèé, ò¿¿íèé áàÿëàã, îé, óñíû íººö, àí àìüòàí òºðèéí ºì÷ ìºí

ªì÷èéí ýðõ ç¿é ãýæ ýä õºðºíãº, áóñàä áàÿëàãòàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé íèéëáýð þì.

ªì÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë

ªì÷èéí îëæ àâàõ, ººðèéí áîëãîõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ÿâöàä ¿¿ññýí õàðèëöàà

Õýí ºì÷ëºã÷ áàéæ áîëîõ âý?

Òºð, èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà,

õàðúÿàëàëã¿é õ¿í ºì÷ëºã÷ áàéæ áîëíî

ªì÷èéí ýðõèéí ñóáúåêò

ªì÷èéí ýðõèéí

ñóáúåêò

ÈÐÃÝÍÕÓÓËÈÉÍÝÒÃÝÝÄ

ÒªÐ

Èðãýí

•Èðãýíèé ºì÷ëºõ ýðõ òºðñíººð ýõýëæ, íàñ áàðñíààð äóóñãàâàð áîëíî.

• Èðãýä ºì÷ëºõ ýðõýý áèå÷ëýí, ýñõ¿ë ººðèéí òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý.

ÒªÐ

ªÌ×˪ÕÝÐÕ

ÝÐÕ Á¯ÕÈÉ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ

ÕÓÓËÈÉÍÝÒÃÝÝÄ

ªÌ×˪ÕÝÐÕ

ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄÑÀÍ ¯ÅÝÑ ÝÕÝËÍÝ

ªÌ×˪Ã×

ªÌ×˪Ã×ÝÒÃÝÝÄ

ªÌ×˪Ã×ÁÈØ

ÝÒÃÝÝÄ

ªì÷ëºã÷

ººðèéí ºì÷ëºë人 áàéãàà ýä ç¿éëèéã õóóëèéí õ¿ðýýíä á¿ðýí ìýäýæ ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé

ªì÷ëºã÷ áèø ýòãýýä

Ýä õºðºíãº, îþóíû ¿íýò ç¿éë, ýðõèéã õóóëü áóþó ãýðýýíä òîäîðõîéëñîí ºì÷ëºã÷ººñ îëãîñîí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí çàðöóóëíà.

ªì÷ëºã÷ á¿ð ºì÷ëºëèéí á¿ðýí ýðõòýé áàéõ áºãººä ýíý á¿ðýí ýðõ íü ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ õýëáýðýýð èëýðäýã.

Þóã ºì÷èëæ áîëîõ âý?ªì÷ëºëèéí

ç¿éë

Áèåò áóþóýä þìñ

Áèåò áóñ

¯ëõºäëºõ

ÕºäëºõÎþóíû ¯íýò

ç¿éë

Ýä õºðºíãèéí

ýðõ

Ýçýìøèõ ýðõ

ººð ýòãýýäýýñ îëãîãäñîí á¿ðýí ýðõèéí äàãóó ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ ýä õºðºíãº, áóñàä áàÿëàãûã ººðèéí õÿíàëòàä áîäèòîéãîîð áàéëãàæ, àøèãëàõ óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëîìæ þì.

Ýçýìøèõýðõ

Õóóëü ç¿éíäàãóó ýçýìøèë

Õóóëü áóñ ýçýìøèë

Øóäàðãàýçýìøèã÷

Øóäàðãà áóñýçýìøèã÷

Àøèãëàõ ýðõ

Ýä õºðºíãº, ýä õºðºíãèéí ýðõ, îþóíû ¿íýò ç¿éëèéã õóóëü áóþó ãýðýýãýýð òîõèðîëöñîí íºõöºë áîëçëûí äàãóó çîðèóëàëòààð íü ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý ÿâóóëæ ýöýñò íü àøèã îðëîãî, ¿ð øèì, õóðèìòëàë áèé áîëãîæ áàéãàà ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã àøèãëàõ ýðõ ãýíý.

Çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ

ªì÷ëºã÷èéí ¿çýìæ, çîðèã ñàíààíû äàãóó ýä õºðºíãº, ýðõèéí ýäèéí çàñàã, õóóëü ç¿éí õóâü çàÿàã øèéäâýðëýх ¿éë àæèëëàãààã çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ ãýíý.

Өмчлөх эрхүүсэх

Анхдагч арга Үүсмэл арга

ËÅÊÖ-11

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí íýã äýä ñàëáàð áîëîõ “Ýä þìñûí ýðõ ç¿é”-ð ìàòåðèàëëàã áîëîí ìàòåðèàëëàã áóñ áàÿëàãûã òîäîðõîé ýòãýýäýä õàìààòóóëàí, òóõàéí ýòãýýäèéí ýðõèéã áýõæ¿¿ëñýí òîãòâîðòîé õàðèëöààã çîõèöóóëäàã áîë “¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é”-ýýð ìàòåðèàë áàÿëàã íýã ýòãýýäýýñ íºãººä øèëæèõ õºäºë㺺íèéã èëýðõèéëñýí ºâºðìºö õàðèëöààã ýðõ ç¿éí ÿìàð àðãà õýðýãñëýýð õýðõýí õàìãààëæ çîõèöóóëäàã áîëîõûã ñóäàëíà.

¯¿ðãèéí ýðõ ç¿é

Åðºíõèéàíãè

Òóñãàéàíãè

Ãýðýýíèé ¿¿ðãèéíòóñãàé òºðºë

-îéëãîëò, òºðºë-¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë-¿¿ðãèéí ñóáúåêò-¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ àðãà

¯¿ðýã ãýäýã íü: íýã ýòãýýä ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷ íºãºº ýòãýýä ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýãèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõ (ýä õºðºí㺠øèëæ¿¿ëýõ, ìºí㺠òºëºõ, àæèë ã¿éöýòãýõ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ã.ì) áóþó òîäîðõîé ¿éëäýë õèéõýýñ òàòãàëçàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí, ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ íü ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷ýýñ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõèéã øààðäàõ ýðõ á¿õèé èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýä õºðºíãèéí õàðüöàíãóé õàðèëöàà þì.

Үүргийн субъектүүдийн эрх үүргийн харьцаагаар нь

үүргийгНэг талын үүрэг

Нэг талын үүрэгт нэг тал нь гагцхүү эрхтэй, нөгөө тал нь гагцхүү үүрэгтэй байдаг. Жишээ нь: гэм хор учруулснаас үүсэх үүрэг

Харилцан хүлээсэн үүрэг

Харилцан хүлээсэн үүрэгт үүргийн хоёр тал хоёулаа эрх, үүрэгтэй байдаг. Жишээ нь: худалдах-худалдан авах гэрээний үүрэгт нэг тал болох худалдагч худалдан авагчийн өмчлөлд шилжүүлэх үүрэгтэй ба мөнгөө шаардах эрхтэй, худалдан авагч нь мөнгө төлөх үүрэгтэй ба барааг өөрийн өмчлөлд шилжүүлэхийг шаардах эрхтэй байдаг

Үүргийн субъектүүдийн эрх үүргийн харьцаагаар нь

үүргийг

Энгийн үүрэг

Нэг тал нь гагцхүү эрхтэй, нөгөө тал нь гагцхүү үүрэгтэй байдаг үүргийг энгийн үүрэг гэнэ. Жишээ нь: Зээлийн гэрээний үүрэг

Нийлмэл үүрэг

Талууд нь харилцан үүрэгтэй байдаг үүргийг нийлмэл үүрэг гэнэ. Жишээ нь: худалдах-худалдан авах гэрээний үүрэг

Үүргийн гүйцэтгэлийг тодорхойлох зүйлээр нь

Сонгож үл болох үүрэг

Хууль буюу гэрээнд зааснаар үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн өмнө гүйцэтгэж болох хэд хэдэн үйлдлээс аль нэг үүрэг үйлдлийг заавал гүйцэтгэсэн тохиолдолд үүрэг дуусгавар болдог үүргийг сонгож үл болох үүрэг гэнэ

Сонгож болох үүрэг

Үүрэг хүлээгч нь үүрэг гүйцэтгүүлэгчид ашигтай тодорхой үйлдэл хийх, эсхүл уг үйлдлийг хийх боломжгүй гэж үзвэл гэрээнд урьдчилан тодорхойлсон өөр үйлдэл хийх үүрэгтэй. Ийнхүү нэг үүргийг нөгөөгөөр солих эрхийг үүрэг гүйцэтгүүлэгч бус харин үүрэг хүлээгч нь эдэлдэг үүргийг сонгож болох үүрэг гэнэ

Æèøýý íü: Áóñäûí ýä õºðºíãºíä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí áîë ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷ óã ýä õºðºíãèéã çàñàí ñýëáýæ àíõíû áàéäàëä íü îðóóëæ ºãºõ áóþó èæèë òºðºë, ÷àíàð, òîî õýìæýýíèé ººð ç¿éëèéã ºãºõ, ýñõ¿ë ó÷èðñàí õîõèðëûã ìºíãºí õýëáýðýýð íºõºí òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Ýäãýýð ¿¿ðãèéí àëü íýãèéã íü ¿¿ðýã õ¿ëýýã÷ çààâàë ã¿éöýòãýíý.

Æèøýý íü: “À” æ¿æãèéí çîõèîë áè÷èæ ºãºõººð òåàòðòàé ãýðýý áàéãóóëñàí ãýæ ¿çâýë ýíý òîõèîëäîëä À ¿¿ðãýý ººð ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëæ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü À-èéí õóâèéí øèíæòýé (ñàéí çîõèîë÷ áîëîõûí õóâüä) õîëáîîòîé ¿¿ðýã þì.

Дээрх хоёр төрлийн үүргийн гол ялгаа нь сонгож үл болох үүрэгт аль нэг үүргийг гүйцэтгэх боломжгүй тохиолдолд үлдсэн бусад үүргийн аль нэгийг заавал гүйцэтгэх, эсхүл тийм боломж нь хэвээр хадгалагддаг. Харин ñîíãîæ болох үүрэгт үндсэн үйлдлийг гүйцэтгэх боломжгүй болсноор үүрэг бүхэлдээ дуусгавар болдог. Учир нь үүрэг гүйцэтгүүлэгч өөр үүргээр солихыг шаардах эрхгүй.

¯¿ðãèéí ñóáúåêò

¯¿ðãèéí ñóáúåêò

¯¿ðýãã¿éöýòã¿¿ëýã÷

¯¿ðýãõ¿ëýýã÷

Үүрэг гүйцэтгэх субъект

Үүрэг хүлээгч

Үүрэг хүлээгч

• үүрэг хүлээгч өөрөө • хамтран үүрэг хүлээсэн тохиол-

долд үүрэг хүлээгч хэн алин нь

Үүрэг хүлээгчийн хөрөнгөөр үүргийн гүйцэтгэлийг хангуулах тохиолдолд

үүрэг хүлээгчийн тухайн эд хөрөнгийнхувьд тодорхой эрх бүхий гуравдагч

этгээд

Хуульд заасан үндэслэл журмын дагууүүрэг гүйцэтгүүлэгчийн зөвшөөрлөөр

үүрэг хүлээгч үүргээ гуравдагч этгээдэдшилжүүлсэн бол уг гуравдагч этгээд

Шаардахэрх

¯¿ðãèéí ñóáúåêò

¯¿ðãèéí ñóáúåêò íüîëîí ýòãýýäáàéæ áîëíî-

À1, À2, À3 - Á À – Á1, Á2, Á3

Үүрэг гүйцэтгэх

Үүрэг гүйцэтгэх субъектҮүрэг гүйцэтгэх газарҮүрэг гүйцэтгэх хугацааҮрэг гүйцэтгэх арга

Үүрэг гүйцэтгэх газар

Ямар үүрэгХаана гүйцэтгэх

Ямар үүрэг

• Мөнгөн төлбөрийн үүрэг• Газар болон бусад үл хөдлөх хөрөнгөтэй холбогдсон үүрэг• Эд хөрөнгө тээвэрлэх үүргийн

үед• Бусад үүрэг

Хаана гүйцэтгэх• Үүрэг үүсэх үед үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн

оршин сууж байсан газар• Үүрэг гүйцэтгүүлэгч ОСГ-аа өөрчилсөн

тохиолдолд энэ тухай үүрэг хүлээгчид мэдэгдсэн бол тухайн газар

• Газар, үл хөдлөх хөрөнгөтэй байгаа газар• Эд хөрөнгийг анхны тээвэрлэгчид

хүлээлгэн өгсөн газар• Бусад үүргийн үед үүрэг хүлээгчийн ОСГ

Үүрэг гүйцэтгэх хугацаа

• Үүргийг хугацаанд нь гүйцэтгэнэ

• Үүргийг хугацаанаас нь өмнө гүйцэтгэх

Үүрэг гүйцэтгэх аргаҮүргийг зохих аргаар гүйцэтгэнэ:

• Үүрэг хүлээгч хууль, гэрээний заалтын дагуу хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэнэ. Хууль, гэрээнд тийм заалт байхгүй бол ердийн шаардлагад нийцүүлэн гүйцэтгэн

• Хууль, гэрээнд өөрөөр заагаагүй, түүнчлэн үүргийн байдлаас шаардахгүй бол үүрэг гүйцэтгүүлэгч үүргийн гүйцэтгэлийг хэсэгчлэн авах эрхгүй

• Үүрэг гүйцэтгүүлэгч үүрэг гүйцэтгэх газар байхгүй, эсхүл үүрэг гүйцэтгүүлэгч үүргийн гүйцэтгэлийг хүлээн авахаас татгалзсан буюу хугацаа хожимдуулсан үүрэг гүйцэтгүүлэгс хэн болох нь тодорхойгүй байгаа, эсхүл үүрэг гүйцэтгүүлэгч эрх зүйн бүрэн чадамжгүй болсон бөгөөд хууль ёсны төлөөлөгч байхгүй бол үүрэг хүлээгч нь үүрэг гүйцэтгүүлэгчид төлөх ёстой мөнгө, шилжүүлэх үнэт цаасаа нотариатад хадгалуулснаар үүрэг гүйцэтгэсэнд тооцно.

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷èì

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ ÿâöàä òàëóóä çàéëøã¿é äàãàæ ìºðäâºë çîõèõ øààðäëàãà áóþó óäèðäëàãà áîëãîâîë çîõèõ ¿íäñýí ýõëýë, ¿çýë áîäëûã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷èì ãýíý.

¯¿ðýã ã¿éöýòãýõ çàð÷èì

• ¿¿ðãèéã áîäèòîé ã¿éöýòãýõ• ¿¿ðãèéã çîõèõ ¸ñîîð ã¿éöýòãýõ• ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýä õàìòðàí àæèëëàõ,

õàðèëöàí òóñëàëöàõ• ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýä àðâèëàí õýìíýëòèéí

çàð÷ìóóäûã òóñ òóñ õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çäýã

¯¿ðýã áîäèòîé ã¿éöýòãýõ çàð÷èì

¯¿ðãèéã áîäèòîéãîîð ã¿éöýòãýíý ãýäýã íü ¿¿ðãèéí ãîë íºõöëèéã õàíãàíà ãýñýí ¿ð þì

Үүргийг зохих ёсоор гүйцэтгэх

Үүргийн бүхий л нөхцлийг бүхий л үзүүлэлтээр хангана гэсэн үг юм.

ËÅÊÖ-12

Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:ªðñºë人í, äàíãààð íî¸ðõîë, ìîíîïîëü, îëèãîïîëü, ìîíîïîëèñò, ìîíîïñîíü

Àøèãëàõ ìàòåðèàë:1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é (áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà)

2. Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé òóõàé õóóëü

ªðñºë人íèé ìºí ÷àíàð íü îëîí òîîíû áèå äààñàí áîðëóóëàã÷ íü õóäàëäàí àâàã÷èä áàðàà òàâààðûí ñîíãîëòûã ñàíàë áîëãîõ áóþó ñàíàë áîëãîõîä áýëýí áàéõàä îðøèíî

Çàõ çýýëèéí á¿òýö: 1. Öýâýð ºðñºë人í 2. Ìîíîïîëü 3. Îëèãîïîëü 4. Ìîíîïîëèñò 5. Ìîíîïñîíü

ªðñºë人í - çàõ çýýëä ººðèéí áàðàà ¿éë÷èëãýýã áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà

Çàõ çýýë - ººðèéí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëæ áàéãàà îðîí çàé

Øóäàðãà áóñ ºñºë人íèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëèéí

çîðèëãî:

- Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã çàõ çýýë äýýð äàíãààð íî¸ðõîõ ÿâäàëä õÿíàëò òàâèõ

- Ìîíîïîëü áèé áîëîõ ÿâäëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

- Øóäàðãà ºðñºë人íèéã õàìãààëàõ àðãûã áèé áîëãîõ

Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàëòûí òàëààð

- Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü 2000 îí

- Èðãýíèé õóóëü 2002 îí- Õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ

òóõàé õóóëü 1991 îí

Èðãýíèé õóóëü(ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàõ)

- Õýíòýé ãýðýý áàéãóóëàõ ýñýõýý õóâü ýòãýýä ººðºº øèéäâýðëýæ ñîíãîäîã áîë ìîíîïîëü ¿éëäâýðèéí õóâüä õ¿í á¿ðòýé ãýðýý õèéõ ¸ñòîé áàéõ

- Ãýðýýíèé àãóóëãûã òîäîðõîéëäîã ýðõèéã õÿçãààðëàõ, æèøýý; çàõ çýýëèéí ¿íèéã äóðààðàà òîãòîîõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ ã.ì

Õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ

òóõàé õóóëü- Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýã÷èä òóëãàí

õóäàëäàõ, õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õîõèðîîñîí ãýðýý áàéãóóëàõûã õîðèãëîõ

- ×àíàðûí áàòàëãààã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ, èìïîðòëîõûã õîðèãëîõ

ЛЕКЦ 13

ТАТВАРЫН ЭРХ ЗҮЙ

Татвар – төсөв бүрдүүлдэг

Төр төсвийг бүрдүүлэхийн тулд татвараар хяналт тавьдаг

• Òàòâàðûã çºâõºí õóëèàð íîãäóóëäàã• Õóóëèàð íîãäóóëñàí òàòâàð òºëºõ

ÿâäàë íü Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ¿íäñýí ¿¿ðýã þì

Татварын õóóëü òîãòîîìæ

• ¯íäñýí õóóëü• Õ¿í àìûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü• Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí

òàòâàðûí õóóëü• Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàðûí õóóëü• ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí àëáàí òàòâàðûí õóóëü• Àâòî òýýâðèéí áîëîí ººðºº ÿâàã÷ õýðýãñëèéí

àëáàí òàòâàðûí õóóëü• Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí õóóëü• Áóñàä

Татварын эрх зүй

Монгол Улсын Үндэсний татварын тогтолцоо, албан татвар, хураамж, төлбөрийн нийтлэг зарчим, татвар төлөгчийн эрх, үүрэг, хариуцлага, Үндэсний татварын алба, татварын улсын байцаагчийн үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тодорхойлж, эдгээрийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино.

Татварын эрх зүйн субъект

Татвар төлөгч:- татварын төлж байгаа этгээдийг

татвар төлөгч гэнэ.Хэн татвар төлөгч байх вэ?- татварын хуулийн дагуу татвар

ногдох зүйл болон объектуудад хамрагдаж байгаа болон тэдгээрийг эзэмшиж байгаа иргэн, байгууллага байна.

Татвар төлөгч нь:

• Хувь хүн• Гэр бүл• Компани (ХК, ХХК)• Нөхөрлөл, Хоршоо• Улсын үйлдвэрийн газар

• Татвар ногдуулж авах үндэслэлийг тодорхойлогч үзүүлэлт юм. Жишээ нь: орлого, эд хөрөнгө, бараа, ажил үйлчилгээ, тодорхой эрх, газар, байгалийн баялаг, ашигт малтмалын нөөц зэрэг зүйлс хамарна.

Татварын эрх зүйн объект

Татварын эрх

Шууд татвар Шууд бус

• Шууд татварын объект Татвар төлөгчийн олсон орлогод тулгуурладаг

• Шууд бус татварын объект нь тодорхой үйлчилгээ болон борлуулалт, бараа, буюу хэрэглээнд

чиглэдэг

Татварын хувь хэмжээ

• Татвар ногдуулахаар тооцоолсон татварын сууриас албан татварын сууриас албан татварын төлбөрийг тодорхойлох хувь юм.

• Татварын хэмжэ нь оновчтой байх түвшин болон татварын дарамт, ачааллыг тодорхойлохдоо татварын нийт орлогын дүнг дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд харьцуулж эзлэх хэвийн жингээр тодорхойлно

Татвар ногдуулах арга

Татвар ногдуулах

арга

Декларацийн Кадастрын Суутгалын

Татвар ногдуулах

хэлбэр

Тайлангаар СуутгалаарШалгал-

таарЖишгээр

Монгол Улсын татварын тогтолцоо

Татварын тогтолцоо

Албантатвар

Хураамж Төлбөр

Улсын татвар

Улсын Их Хурал, Засгийн газраас хувь хэмжээг нь тогтоосон бөгөөд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт нийтлэг үйлчлэх татвар

Орон нутгийн татвар

Аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас хувь, хэмжээг нь тогтоосон бөгөөд тухайн нутаг дэвсгэрт үйлчлэх татварыг хэлнэ

ËÅÊÖ-13

¯íýò öààñíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

¯íýò öààñ,

Àøèãëàõ ìàòåðèàë:1. Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é (áèçíåñ ýðõëýã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà)

2. ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëü 19943. Âåêñåëèéí òóõàé õóóëü 19954. Èðãýíèé õóóëü 2002

”¯íýò öààñ” ãýæ õóâüöààò êîìïàíèä õºðºí㺠îðóóëæ, íîãäîë àøèã àâàõ áîëîí ñàíàëûí ýðõòýéã ãýð÷èëñýí õóâüöàà, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí 1-ýýñ äýýø æèëèéí õóãàöààòàé çýýëëýãýý, Çàñãèéí ãàçðûí ºðèéí áè÷èã, ò¿¿í÷ëýí ¯íýò öààñíû õîðîîíîîñ õóóëü íèéö¿¿ëýí ¿íýò öààñ ãýæ òîäîðõîéëñîí áàðèìòûã õýëíý

¯íýò öààñ ãàðãàõ ýòãýýä

1. Çàñãèéí ãàçàð, 2. Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëûí

çºâøººðñíººð àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà;

3. Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí ýòãýýä áîëîõ êîìïàíè.

¯íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ýòãýýä

¯íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ýòãýýä íü àíäåððàéòåð, áðîêåð, äèëåð, õºðºíãèéí áèðæ, ò¿¿í÷ëýí ¿íýò öààñíû òºëáºð òîîöîîíû áîëîí õàäãàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà áàéãóóëëàãà, õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàí áàéíà.

Аíäåððàéòåð

àíäåððàéòåð" ãýæ ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ààñ øèíýýð ãàðãàæ áàéãàà ¿íýò öààñûã á¿ðäèéã áóþó ò¿¿íèé òîäîðõîé õýñãèéã õóäàëäàí àâ÷, àøèã îëîõ çîðèëãîîð áóñäàä õóäàëäàõ, ýñõ¿ë ¿íýò öààñ ãàðãàã÷èéí íýðèéí ºìíººñ ¿íýò öààñûã íü áóñäàä õóäàëäàõ, àðèëæèõ ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã ýòãýýäèéã

Дèëëåð

“äèëëåð" ãýæ ¿íýò öààñíû õî¸ðäîã÷ çàõ çýýë äýýð ¿íýò öààñûã ººðèéí õºðºí㺺ð õóäàëäàí àâ÷ àøèã îëîõ çîðèëãîîð áóñäàä õóäàëäàõ, àðèëæèõ ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã ýòãýýäèéã

Бðîêåð

“áðîêåð" ãýæ ¿íýò öààñíû õî¸ðäîã÷ çàõ çýýë äýýð ¿íýò öààñûã çóó÷ëàí õóäàëäàõ, àðèëæèõ ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã ýòãýýäèéã

“Хºðºíãèéí áèðæ"

"õºðºíãèéí áèðæ" ãýæ ¿íýò öààñíû õóäàëäàà, àðèëæàà, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ çîðèëãî á¿õèé àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýäèéã

Эх газрын эрх зүйн тогтолцоотой оронд

1. Үнэт цаас нь баримт бичиг байх ёстой, “бичгээр үйлдсэн санал”

2. Үнэт цаас нь компанийг хамтран өмчлөх, хөдлөх хөрөнгийг өмчлөх болон мөнгө төлөхийг шаардах эрхийг гэрчилнэ

3. Үнэт цаас нь зөвхөн шаардах эрхийг нотлоод зогсохгүй өөрөө зохих нэхэмжлэлийг нэгтгэнэ

Дээр дурдсан тодорхойлолтын дагуу үнэт

цаасыг дараах байдлаар ангилна

•Мэдүүлгийн•Зөвшөөрлийн•Нэрийн

Мэдүүлгийн бичиг

Баримт бичгийг үзүүлэгч нь эрхийн эзэмшигч болох баримт юм. Жишээлбэл, мэдүүлгийн бичиг нь үзүүлэгчийн өрийн бичиг, үзүүлэгчийн хувьцаа, үзүүлэгчид бичих чек, барьцааны гэрчилгээ юм. Энэхүү баримтыг эзэмших нь эзэмшигчдэд энэхүү баримтаар баримтлагдсан нэхэмжлэлийг өмчилж буйг баталсан таатай таамаглал үүсгэж байдаг. Мэдүүлгийн бичгийг хувийн хэлэлцээр болон хүргэн өгснөөр шилжүүлж болно

Зөвшөөрлийн бичиг

Үүрэг хүлээгч тус баримтад нэрлэгдсэн этгээдэд болон зохих ёсоор батлагдсан бусдад биелэлтийг амлаж гаргасан баримт юм. Зөвшөөрлийн бичиг нь 2 янз байдаг:

а) хууль зүйн зөвшөөрлийн бичиг б) зохиогдсон зөвшөөрлийн бичиг

хууль зүйн зөвшөөрлийн бичиг

“түүний захиалгаар” гэсэн зүйл оруулахыг заавал шаарддаггүй. Яагаад гэвэл эдгээрийг зохих батламжаар шилжүүлж болдог. Энэ нь биржийн вексель, энгийн вексель, чек (үзүүлэгчийнхээс бусад) ба бүртгэгдсэн хувьцаа байна

Зохиогдсон зөвшөөрлийн бичиг

Захиалгын бичигтэй адил боловч “түүний захиалгаар” гэсэн зүйлийг бичгээр оруулдаг. Эдгээр нь арилжааны захиалга ба амлалт, ачуулагч болон тээвэрлэгчийн дагавар хуудас, агуулахын хүлээн авалт ба тээвэрлэлтийн даатгал болдог. Зөвшөөрлийн бичгийг хэвийн хэлэлцээр, батламж болон хүргэж өгснөөр шилжүүлж болно.

Нэрийн бичиг Тодорхой нэг этгээдийг энэхүү баримтаар

олгогдох эрхийг эдлэх нэгэн мөн гэж тодорхойлсон баримт бичгийг хэлнэ. Нэрийн бичгийн эрхийг зөвхөн нэр заагдсан хүний таалалд нийцүүлж гүйцэтгэнэ. Жишээ нь: энэ нь барьцааны бичиг, хадгаламжийн бичиг, даатгал болон мөнгө тушаасан баталгаа зэрэг болно. Нэрийн бичгийг зохих эрхийг шилжүүлэхтэй холбоотой хуулийн дагуу шилжүүлнэ

ËÅÊÖ-11

Үүргийн ýðõ ç¿éí

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:

¯үрэг, үүрэг үүсэх үндэслэл, үүрэг шилжих, үүрэг гүйцэтгэх, үүргийн гүцэтгэлийг хангах арга, үүрэг дуусгавар олох

Үүргийн эрх зүй

Үүргийн нийтлэгбуюу ерөнхий хэсэг

Үүргийн тусгайтөрлүүд

•үүргийн ойлголт, төрөл•Үүрэг үүсэх үндэслэл•Үүргийн субъект•Үүрэг гүйцэтгэх арга•Үүрэг дуусгавар болох

•гэрээ

• Эд хөрөнгө, эд хөрөнгийн эрх оюуны үнэтзүйлийг бусдын өмчлөлд шилжүүлэхтэй холбогдсон үүрэг• ... Бусдын эзэмшил, ашиглалтандшилжүүлэхтэй холбогдсон үүрэг

Үүрэг гэдэг нь: Нэг этгээд үүрэг хүлээгч нөгөө этгээд үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн ашиг сонирхолд нийцсэн тодорхой үйлдэл хийх (эд хөрөнгө шилжүүлэх, мөнгө төлөх, ажил гүйцэтгэх, туслалцаа үзүүлэх г.м) буюу тодорхой үйлдэл хийхээс татгалзах үүрэг хүлээсэн, үүрэг гүйцэтгүүлэгч нь үүрэг хүлээгчээс үүргээ гүйцэтгэхийг шаардах эрх бүхий иргэний эрх зүйн эд хөрөнгийн, харьцангуй харилцаа юм.

Үүрэг үүсэх үндэслэл

1. Гэрээ нь үүрэг үүсэх нэг үндэслэл болно Жишээ нь: худалдах-худалдан авах, арилжаа, эд хөрөнгө хөлслөх, түрээслэх г.м

2. Нэг талын хэлцэл үүрэг үүсгэж болно Тухайлбал, эд хөрөнгөө гээгдүүлсэн этээд түүнийг нь олж өгсөн хүнд шагнал олгохоор зарлаж байгаа үйлдэл нь нэг талын хэлцэл юм. Гээгдүүлсэн эд хөрөнгийг олсон этгээд эзэнд нь авчирч байгаа үйлдэл нь мөн л нэг талын хэлцэл. Дээрх хэлцлийн дүнд эд хөрөнгөө гээгдүүлсэн этгээд түүнийг нь олж өгсөн этгээдэд амласан шагналыг олгох хууль зүйн үүрэг үүснэ

3. Захиргааны актын үндсэн дээр үүрэг үүсэж болно. Тухайлбал, төрийн өмчийн нэг хуулийн этгээдийн эзэмшилд байгаа тодорхой эд хөрөнгийг төрийн өмчийн өөр хуулийн этгээдийн эзэмшилд шилжүүлэхээр эрх бүхий захиргааны субъект шийдвэр гаргажээ. Энэхүү шийдвэрийн үндсэн дээр эд хөрөнгийг шилжүүлэх болон түүнийг шаардах эрх үүснэ

4. Эрх зөрчсөн үйлдэл нь үүрэг үүсгэнэ. Тухайлбал, бусдад гэм хор учрóулсан, бусдын эд хөрөнгийг олж авсан, эзэмшсэн зэрэг тохиолдолд гэм хорыг

арилгах, нөхөн төлөх, үндэслэлгүйгээр эзэмшиж байгаа зүйлийг хууль ёсны эзэмшигчид буцааж өгөхтэй холбоотой үүрэг үүснэ

5. Хууль зүйн явдал үүрэг үүсэх үндэслэл болно.Тухайлбал, бусдын эд хөрөнгийг учирч болох бодит аюулаас аврах явцад тухайн хөрөнгийг аварсан буюу бусад этгээдэд аврах үйлдэлтэй холбоотой гэм хор учирсан тохиолдолд уг гэм хорыг хуульд заасан нөхцөл журмын дагуу эд хөрөнгөө авруулсан этгээд нөхөн төлөхтэй холбоотой үүрэг үүснэ. Бусдын хөрөнгийг аврахаар хийсэн үйлдэл нь гэрээ ч биш, хэлцэл ч биш, зөрчил ч биш, захиргааны актын үндсэн дээр хийсэн үйлдэл ч биш. Тиймээс энэ төрлийн үйлдлийг эрх зүйн дагуу үйлдийг нэг болох хууль зүйн явдал гэж нэрлэдэг.

6. Үүргийн харилцаа үүсгэдэг бас нэгэн факт-үйл явдал юмҮйл явдал нь үүргийн харилцаа үүсгэдэг бөгөөд түгээмэл факт биш, тодорхой тохиолдолд үүрэг үүснэ. Тухайбал, Даатгалын гэрээгээр даатгуулагч нь амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөө гэнэтийн болон давагдашгүй тохиолдол бий болсноор даатгагч нь даатгуулагч буюу даатгалын хөрөнгө авах эрх бүхий этгээдэд мөнгө төлөх үүрэг үүснэ.

7. Иргэний эрх, үүргийг тогтоосон шүүхийн шийдвэр хууль зүйн факт болдогТухайлбал, хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч томилсон шүүхийн шийдвэр нь тухайн асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигчийн хувьд үүргийн харилцаа үүсэх үндэслэл болно

8. Шинжлэх ухаан, урлаг утга зохиол болон шинэ бүтээл зэрэг оюуны бүтээлч үйл ажиллагааны үр дүн болсон бүтээл туурвиснаар үүргийн харилцаа үүсч болноТухайлбал, Бүтээлийн шагналаа авахаар шаардах эрх зохиогчид бий болсноор хууль тогтоомжид заасан үндэслэл журмын дагуу бүтээлийн шагналыг олгох эрх бүхий субъектэд бий болно

Үүрэг үүсэхүндэслэлээр нь

Гэрээний үүрэг Гэрээний бус үүрэг

Үүрэг үүсэхүндэслэлээр нь

Зохицуулагч үүрэгХамгаалалтын

үүрэг

Зохицуулагч үүрэг гэдэгт гэрээний болон бусад эрх зүйн дагуу үйлдлийн улмаас үүссэн үүргүүдийг,

Хамгаалалтын үүрэг гэдэгт иргэний эрх зүйн хариуцлагын төрөл болох гэм хор учруулснаар үүсэх үүрэг, бусдын эд хөрөнгийг үндэслэлгүйгээр олж авсан буюу эзэмшсэнээс үүрэг үүргүүдийг тус

тус хамруулж болно.

Үүргийн субъектүүдийн эрх үүргийн харьцаагаар нь

үүргийгНэг талын үүрэг

Нэг талын үүрэгт нэг тал нь гагцхүү эрхтэй, нөгөө тал нь гагцхүү үүрэгтэй байдаг. Жишээ нь: гэм хор учруулснаас үүсэх үүрэг

Харилцан хүлээсэн үүрэг

Харилцан хүлээсэн үүрэгт үүргийн хоёр тал хоёулаа эрх, үүрэгтэй байдаг. Жишээ нь: худалдах-худалдан авах гэрээний үүрэгт нэг тал болох худалдагч худалдан авагчийн өмчлөлд шилжүүлэх үүрэгтэй ба мөнгөө шаардах эрхтэй, худалдан авагч нь мөнгө төлөх үүрэгтэй ба барааг өөрийн өмчлөлд шилжүүлэхийг шаардах эрхтэй байдаг

Үүргийн субъектүүдийн эрх үүргийн харьцаагаар нь

үүргийг

Энгийн үүрэг

Нэг тал нь гагцхүү эрхтэй, нөгөө тал нь гагцхүү үүрэгтэй байдаг үүргийг энгийн үүрэг гэнэ. Жишээ нь: Зээлийн гэрээний үүрэг

Нийлмэл үүрэг

Талууд нь харилцан үүрэгтэй байдаг үүргийг нийлмэл үүрэг гэнэ. Жишээ нь: худалдах-худалдан авах гэрээний үүрэг

Үүргийн гүйцэтгэлийг тодорхойлох зүйлээр нь

Сонгож үл болох үүрэг

Хууль буюу гэрээнд зааснаар үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн өмнө гүйцэтгэж болох хэд хэдэн үйлдлээс аль нэг үүрэг үйлдлийг заавал гүйцэтгэсэн тохиолдолд үүрэг дуусгавар болдог үүргийг сонгож үл болох үүрэг гэнэ

Сонгож болох үүрэг

Үүрэг хүлээгч нь үүрэг гүйцэтгүүлэгчид ашигтай тодорхой үйлдэл хийх, эсхүл уг үйлдлийг хийх боломжгүй гэж үзвэл гэрээнд урьдчилан тодорхойлсон өөр үйлдэл хийх үүрэгтэй. Ийнхүү нэг үүргийг нөгөөгөөр солих эрхийг үүрэг гүйцэтгүүлэгч бус харин үүрэг хүлээгч нь эдэлдэг үүргийг сонгож болох үүрэг гэнэ

Дээрх хоёр төрлийн үүргийн гол ялгаа нь сонгож үл болох үүрэгт аль нэг үүргийг гүйцэтгэх боломжгүй тохиолдолд үлдсэн бусад үүргийн аль нэгийг заавал гүйцэтгэх, эсхүл тийм боломж нь хэвээр хадгалагддаг. Харин болох үүрэгт үндсэн үйлдлийг гүйцэтгэх боломжгүй болсноор үүрэг бүхэлдээ дуусгавар болдог. Учир нь үүрэг гүйцэтгүүлэгч өөр үүргээр солихыг шаардах эрхгүй.

Үүргийн субъект

Үүрэг гүйцэтгүүлэгч

Үүрэг хүлээгч

Үүрэг шилжих

Үүрэг шилжихэдтавигдах

шаардлага

Шинэ үүрэгхүлээгчийн

эрх

Шаардлагыгүүрэг

гүйцэтгүүлэгчид тавих

Үүрэг гүйцэтгүүлэгчийн

зөвшөөрснөөр

Үүргийн шинж чанараас хамааранбиечлэн гүйцэт-гэвэл зохих үүргийг шилжүүлж болохгүй

Батлан даалт буюу барьцаалагч шинэ үүрэг хүлээгчийн өмнө

хариуцлага хүлээхийгзөвшөөрөөгүй бол батлан даалт

буюу гуравдагч этгээдээсбариулсан барьцаа нь үүрэг Шилжихийн хамт дуусгавар

болно

Үүрэг гүйцэтгэх

• Үүрэг гүйцэтгэх субъект• Үүрэг гүйцэтгэх газар• Үүрэг гүйцэтгэх хугацаа• Үрэг гүйцэтгэх арга

Үүрэг гүйцэтгэх субъект

Үүрэг хүлээгч

Үүрэг хүлээгч

• үүрэг хүлээгч өөрө • хамтран үүрэг хүлээсэн тохиол-

долд үүрэг хүлээгч хэн алин нь

Үүрэг хүлээгчийн хөрөнгөөр үүргийн гүйцэтгэлийг хангуулах тохиолдолд

үүрэг хүлээгчийн тухайн эд хөрөнгийнхувьд тодорхой эрх бүхий гуравдагч

этгээд

Хуульд заасан үндэслэл журмын дагууүүрэг гүйцэтгүүлэгчийн зөвшөөрлөөр

үүрэг хүлээгч үүргээ гуравдагч этгээдэдшилжүүлсэн бол уг гуравдагч этгээд

Шаардахэрх

Үүрэг гүйцэтгэх газар

• Ямар үүрэг• Хаана гүйцэтгэх

Үүрэг гүйцэтгэх зарчим

Үүрэг гүйцэтгэх явцад талууд зайлшгүй дагаж мөрдвөл зохих шаардлага буюу удирдлага болговол зохих үндсэн эхлэл, үзэл бодлыг үүрэг гүйцэтгэх зарчим гэнэ

Үүрэг гүйцэтгэх зарчимд

1. Үүргийг бодитой гүйцэтгэх2. Үүргийг зохих ёсоор гүйцэтгэх3. Үүрэг гүйцэтгэхэд хамтран ажиллах,

харилцан туслалцах4. Үүрэг гүйцэтгэхэд арвилан хэмнэлтийн

зарчмуудыг тус тус хамааруулан авч үздэг

ËÅÊÖ-13

Áàíêíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Áàíê ãýæ:Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí îðóóëñàí ìºíãºí õºðºí㺺ñ á¿ðäñýí ä¿ðìèéí ñàíòàé, õóâü íèéë¿¿ëýã÷èä íü îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð ñàíõ¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã, áóñäûí ìºíãºí õºðºíãèéã õóðèìòëóóëàí õàäãàëæ, ººðèéí íýðèéí ºìíººñ çýýë îëãîõ, òºëáºð òîîöîî çýðýã ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûí àæèë ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã Ìîíãîëáàíêíû òóñãàé çºâøººðºëòýéãýýð ýðõýëäýã, àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý

Áàíêèéã ýðõýëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýãýýð íü:

•Íèéòëýã áàíê•Õàäãàëàìæèéí áàíê•Õîðøîîëñîí áàíê•Çýýëèéí áàíê•Æèðî áàíê

Íèéòëýã áàíê

Áàíêíû á¿õ ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí ÿâóóëäàã

Õàäãàëàìæèéí áàíê

Õàäãàëàìæèéí áàíê íü çºâõºí òóõàéí íóòàã äýâñãýð äýýð õàäãàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà

Õîðøîîëñîí áàíê

Õîðøîîëñîí áàíê íü õºäºº àæ àõóéí æèæèã äóíä ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà.

Çýýëèéí áàíê

Çýýëèéí áàíê íü óäààí õóãàöààíû òîì çýýë îëãîæ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà

Æèðî áàíê

Æèðî áàíê íü áàíê õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîî õèéõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà. Ýíý áàíê íü õàäãàëàìæ, çýýëèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàãã¿é.

Áàíêíû ã¿éëãýý

Áàíêíû ìºíãºí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõ ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà ìºíãºíèé õºäºë㺺íèéã ìºíãºí ã¿éëãýý ãýõ áà ¿¿íèé òîîöîî áýëýí áà áýëýí áóñ õýëáýðýýð ã¿éöýòãýíý.

"óäèðäëàãà" ãýæ áàíêíû õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë, òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë, ã¿éöýòãýõ çàõèðëûã õýëíý;

Áàíêíû òºðºë

• ä¿ðìèéí ñàíãèéí ºì÷ëºëººð íü: òºðèéí, õóâèéí áîëîí õîëèìîã;

• ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí õýëáýðýýð íü: õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé, õóâüöààò;

• ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õýëáýðýýð íü: íèéòëýã áà òºðºëæñºí áàéæ áîëíî.

Ìîíãîë Óëñûí áàíê

Òºâ áàíêÀðèëæààíû

áàíê

Òºâ áàíê íü:

Òºðèéí ìºíãº, çýýëèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ýìèññèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, áàíê õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîîã ã¿éöýòãýõ, óëñûí âàëþòûí íººöèéí óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, áàíêíû õóóëèéí õýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâüæ, àðèëæààíû áàíêóóäûí ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ àæëûã õàðèóöàí àæèëëàäàã.

Ýìèññ ãýäýã íü

• ÿâöóó óòãààðàà ìºí㺠çýýëèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ìºí㺠¿íýò öààñûã ýðãýëòýíä îðóóëàõ

• ºðãºí óòãààðàà ìºíãºí òýìäýãò ¿éëäâýðëýõ, õàäãàëàõ, ã¿éëãýýíä ãàðãàõ, ã¿éãýýíýýñ òàòàõ, ìºíãºíèé õ¿¿ãèéí íýãäñýí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ

Òºâ áàíê äàðààõ ¿íäñýí ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëíý

1. Ýìèññèéí áóþó ìºíãºí òýìäýãò ¿éëäâýðëýõ

2. Ýìèññèéí áàíê áóþó áàíêóóäûí áàíê áàéõ

3. Óëñûí òºñâèéí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëýõ

4. Âàëþòûí íººöèéã õàäãàëàõ

Òºâ áàíê äàðààõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà

1. ̺íãºí òýìäýãò ã¿éëãýýíä ãàðãàõ2. Ýäèéí çàñàã äàõü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã

çîõèöóóëàõ çàìààð ìºíãºíèé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ

3. Çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ

4. Áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ5. Áàíê õîîðîíäûí òºëáºð òîîöîîã çîõèîí áàéãóóëàõ6. Ãàäààä âàëþòûí óëñûí íººöèéã ýçýìøèõ,

çîõèöóóëàõ

Áàíêíû ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãàà

1. ìºíãºí õàäãàëàìæ;2. çýýë;3. òºëáºð òîîöîî;4. ººðèéí íýðèéí ºìíººñ ãóðàâäàã÷

ýòãýýäýä áàòàëãàà, áàòëàí äààëò ãàðãàõ;

5. ãàäààä âàëþò õóäàëäàí àâàõ, õóäàëäàõ, õàäãàëàõ, õàäãàëóóëàõ;

6. ¿íýò ìåòàëë, ýðäýíèéí ÷óëóó õóäàëäàí àâàõ, õóäàëäàõ, õàäãàëàõ, õàäãàëóóëàõ;

7. ¿íýò ç¿éë õàäãàëàõ;8. ãàäààä òºëáºð òîîöîî õèéõ;9. ¿íýò öààñ ãàðãàõ, õóäàëäàõ, õóäàëäàí

àâàõ;10. ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí ¿éë àæèëëàãàà;11. õºðºí㺠îðóóëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð

çºâëºìæ, ìýäýýëýë ºãºõ;12. õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîîã¿é áºãººä

Ìîíãîëáàíêíààñ çºâøººðñºí ñàíõ¿¿ãèéí áóñàä àæèë, ¿éë÷èëãýý.

Áàíêèíä õîðèãëîõ ¿éë àæèëëàãàà

• Áàíê àøèã îëîõ çîðèëãîîð áàíêíû áóñ ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõèéã õîðèãëîíî

• Áàíê, ò¿¿íèé õàðèëöàã÷ áîëîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä íóóö ãýæ ¿çñýí àëèâàà ìýäýýëëèéã äîð äóðäñàíààñ áóñàä òîõèîëäîëä áóñäàä ãàðãàæ ºãºõ, çàäëàõ, àøèãëàõûã áàíêíû õóâü íèéë¿¿ëýã÷, òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí äàðãà, ãèø¿¿í, ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, àæèëòàíä õîðèãëîíî:

- òóõàéí ýòãýýä ººðèéí íóóöûã çàäðóóëàõûã áè÷ãýýð çºâøººðñºí; - Ìîíãîëáàíê øààðäñàí

- ø¿¿õ, ïðîêóðîð, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæëûí øààðäëàãààð òýäãýýð áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà õ¿ñýëò

ãàðãàñàí

Áàíê áàéãóóëàõ

1.Òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æäýã õóóëèéí ýòãýýä, øàøíû áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, ýíýðýíã¿é ¿éëñèéí ñàíãààñ áóñàä õóóëèéí ýòãýýä, èðãýí áàíê ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áîëíî.

2.Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðëèéã ãàãöõ¿¿ Ìîíãîëáàíê îëãîíî.

Ç.Ãàäààä îðîíä áàíê, áàíêíû ñàëáàð áàéãóóëàõàä Ìîíãîëáàíêíû çºâøººðºë àâíà

Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõ

1. Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë, áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã Ìîíãîëáàíê õÿíàõäàà äàðààõü øààðäëàãà õàíãàãäñàí ýñýõèéã òîãòîîíî:

à. áàíêíû ¿éë àæèëëàãààã òîãòâîðòîé, ¿ð àøèãòàé ÿâóóëàõàä õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýíèé ä¿ðìèéí ñàíãààñ á¿ðäñýí ººðèéí õºðºíãºòýé ýñýõ;

á. áàíêíû ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, áóñàä óäèðäëàãûí ìýäëýã, áîëîâñðîë áîëîí òóðøëàãà íü áàíêíû ¿éë àæèëëàãààã ¿ð àøèãòàé, øóäàðãààð ÿâóóëàõàä õàíãàëòòàé ýñýõ, òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í, ã¿éöýòãýõ çàõèðàë íü ýíý õóóëèéí øàëãóóðûã õàíãàñàí ýñýõ;

â. òóõàéí áàíê áàéãóóëñíààð ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ.

2. Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäëèéã Ìîíãîëáàíê áàðèìò áè÷ãèéí á¿ðäëèéã õÿíàñíû ýöýñò õ¿ëýýí àâíà. Õýðýâ íýìýëò ìàòåðèàë øààðäëàãàòàé áîë óã íýìýëò ìàòåðèàëûã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí ºäðèéã ºðãºäºë õ¿ëýýí àâñàí ºäºðò òîîöíî.

Áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõ

3.Ìîíãîëáàíê áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 6Î õîíîãèéí äîòîð çºâøººðºë îëãîõ ýñýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, ýíý òóõàé ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä áè÷ãýýð ìýäýãäýíý.

4.Áàíê íü áàíê áàéãóóëàõ çºâøººðºë àâñíààñ õîéø òóõàéí çºâøººð뺺ð àâñàí ¿éë àæèëëàãààãàà õýâèéí ÿâóóëñàí òîõèîëäîëä Ìîíãîëáàíê ýíý õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëä çààñàí áóñàä ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðëèéã çîõèõ æóðìûí äàãóó ºã÷ áîëíî.

Áàíêíû íýð 1.Áàíêíû íýð íü ò¿¿íèé îíîîñîí íýð áîëîí

"áàíê" ãýñýí ¿ãíýýñ á¿ðäýíý.2.Áàíêíû áóñ áàéãóóëëàãà "áàíê" ãýñýí

íýð õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî.3.Áàíêíû íýð, áàéðøëûã Ìîíãîëáàíêíû

çºâøººðºëòýéãýý𠺺ð÷èëíº.4.Áàíêíû íýãæ íü òîëãîéëîõ áàíêíû îíîîñîí

íýðèéã õýðýãëýíý.

Áàíêíû óäèðäëàãà

Áàíêíû ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãà íü õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë áàéíà. Íýã õóâü íèéë¿¿ëýã÷òýé áàíêíû õóâüä õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðëûí á¿ðýí ýðõèéã õóâü íèéë¿¿ëýã÷ ººðºº, òºðèéí ºì÷èò áàíêíû õóâüä Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íýýñ ýðõ îëãîñîí ýòãýýä òóñ òóñ õýðýãæ¿¿ëíý

ЛЕКЦ-15

ДАМПУУРАЛ

ДАМПУУРАЛ

1. Сайн дурын дампуурал2. Сайн дурын бус дампуурал

Сайн дурын дампуурал

Сайн дураар дампуурах гэдэг нь төлбөрийн чадваргүй болсон учир дампуурсанд тооцохыг хүсч тухайн хуулийн этгээд шүүх болон харилцагч талдаа өөрөө мэдэгдэхийг хэлнэ.

Сайн дурын бус дампуурал

Сайн дурын бус дампуурал нь тухайн хуулийн этгээд төлбөрийн чадваргүй буюу төлбөрийн чадваргүй учир үүргээ гүйцэтгэхээс татгалзсан гэж үзэж, түүнийг дампуурсанд тооцуулахаар харилцагч нар нь шүүхэд нэхэмжлэл гаргана

• Аж ахуйн нэгжийн дампуурлын тухай хууль анх 1991 онд батлагдсан

• 1997 онд Дампуурлын тухай хууль батлагдсан

Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ

Ø¿¿õ äàðààõü ¿íäýñëýëýýð äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýíý:

1.¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã øààðäàõ ýðõ á¿õèé õàðèëöàã÷ òàë äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé íýõýìæëýë ãàðãàñàí;

2.õàðèóöàã÷ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áîëñíûã ººðºº ìýäýãäýæ, äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí.

Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ

• Íýõýìæëýë, õ¿ñýëò íü õóóëèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí ãýæ ø¿¿ã÷ ¿çâýë ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 5 õîíîãèéí äîòîð äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàíà.

• Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø 5 õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õ íýõýìæëýëèéí õóâèéã õàðèóöàã÷èä ãàðäóóëæ, Ç0 õîíîãèéí äîòîð õàðèóöàã÷èéã òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé áîëîõ ýñýõèéã òîãòîîíî.

Дампуурлын тухай хуульд хариуцагчийн (дампуурч буй хуулийн этгээд)-ийн үндсэн хөрөнгө, эргэлтийн хөрөнгийн үнийн дүнгээс бусдад төлөх нийт зээл, өр төлбөрийг хасса зөрүүг түүний өөрийн хөрөнгө гэж тодорхойлоод өөрийн хөрөнгийн 10-аас доошгүй хувьтай тэнцэх хэмжээний үүргээ хууль буюу гэрээнд заасан хугацаанд биелүүлэхгүй бол төлбөрийн чадваргүй байдал гэж үзсэн

Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ

• Õàðèóöàã÷ òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé áîëîõ íü òîãòîîãäâîë äàìïóóðëûí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ, çîõèã÷äûí ºð òºëáºðèéí àñóóäëûã çîõèõ õóóëèéí äàãóó õÿíàí øèéäâýðëýíý.

• Õàðèóöàã÷èéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñíûã òîãòîîñíîîñ õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õ ýíý òóõàé õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð íèéòýä ìýäýýëíý. Óã ìýäýýëýëä íýõýìæëýã÷äèéí àíõíû õóðàë õèéõ îí, ñàð, ºäºð, ãàçàð, íýõýìæëýã÷äýýñ íýõýìæëýë ãàðãàõ æóðàì, õóãàöàà, íýõýìæëýëèéã õóóëüä çààñàí õóãàöààíä ãàðãààã¿éãýýñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâàð çýðãèéã çààíà.

ø¿¿ã÷ дàìïóóðëûí õýðãийг:

• ººðèéí ñàíàà÷èëãààð • íýõýìæëýã÷èéí õ¿ñýëòýýð үүсгэнэ

Шүүх хэрэг үүсгэхдээ:• Хариуцагчийн эд хөрөнгө буюу

мөнгийг битүүмжлэх• Хариуцагчаас ямар нэг тодорхой

ажиллагаа явуулахыг хориглох• Хариуцагчийн дансны зарлагын

гүйлгээг зогсоох• Түр хэрэг гүйцэтгэгчийг томилох

зэрэг шийдвэр гаргах эрхтэй

Ø¿¿õ äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõäýý õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéã ò¿ð òîìèëæ áîëíî.

Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé íýõýìæëýë, õ¿ñýëòýä

• Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé õàðèóöàã÷èéí õ¿ñýëòýä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí ãýõ ¿íäýñëýë, äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ, ýñõ¿ë äàìïóóðñàíä òîîöîæ òàòàí áóóëãàõ òóõàé ñàíàë

Äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé íýõýìæëýë, õ¿ñýëòýä

• ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëèéí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí òýíöýë;• ºì÷ëºë人 áàéãàà, ýñõ¿ë èòãýìæëýí ºì÷èëñºí ýä

õºðºíãèéí æàãñààëò, òýäãýýðèéí ¿íýëãýýíèé òàëààðõè ñàíàë;

• íýõýìæëýã÷äèéí íýð, õàÿã, íýõýìæëýã÷ òóñ á¿ðèéí àâëàãà áóþó ãàðãóóëàõ òºëáºðèéí õýìæýý;

• õàðèóöàã÷èä òºëáºðòýé ýòãýýäèéí íýð, õàÿã, òºëáºðèéí õýìæýý;

• õîðøîîíû õóâüä ãèø¿¿ä, íºõºðëºëèéí òóõàéä á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿äèéí íýð, õàÿã.

Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë

1.Õàðèóöàã÷èéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîíä òîîöñîí òóõàé íèéòýä ìýäýýëñíýýñ õîéø ÇÎ õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õ íýõýìæëýã÷äèéí àíõíû õóðëûã çîõèîí áàéãóóëíà.

2.Íýõýìæëýã÷äèéí àíõíû õóðëààñ õóóëèéí õàíãàñàí ýòãýýäèéã õýðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð áàòëóóëàõààð ø¿¿õýä ñàíàë áîëãîíî.

үргэлжлэл

• õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ìýäýýëýë, ä¿ãíýëòòýé òàíèëöàõ, òàéëàíã õýëýëöýõ;

• õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéã ººð÷ëºõ ñàíàëûã ø¿¿õýä òàâèõ;

• õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ;

• хàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ àñóóäëààð ø¿¿õýä õàíäàõ;

• õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ø¿¿õèéí îðîëöîîã¿éãýýð áèåë¿¿ëýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýõ.

• Íýõýìæëýëèéí íèéò øààðäëàãûí 1Î-ààñ äîîøã¿é õóâèéã ãàðãàñàí íýõýìæëýã÷äèéí øààðäñàíààð õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íýõýìæëýã÷äèéí õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëíà.

Íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ øèéäâýð ãàðãàõ æóðàì

1.Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàëä íýõýìæëýã÷ á¿ð á¿õ íýõýìæëýëèéí íèéò øààðäëàãûí ä¿íä ººðèéí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ýçëýõ õóâüòàé òýíö¿¿ ñàíàëûí ýðõòýé îðîëöîíî.

2.Øèéäâýðèéã õóðàëä îðîëöñîí íýõýìæëýã÷äèéí íèéò íýõýìæëýëèéí ñàíàëûí ýðõèéí 66.7-îîñ äýýø õóâèàð áàòàëñàí áîë õ¿÷èí òºãºëäºðò òîîöíî.

Íýõýìæëýã÷äèéí çºâëºë

1.Íýõýìæëýã÷äèéí òîî 7-îîñ äýýø áàéâàë íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ íýõýìæëýã÷äèéí çºâëºëèéã áàéãóóëæ áîëîõ áºãººä çºâëºë íü Ç-ààñ äîîøã¿é ñîíäãîé òîîíû íýõýìæëýã÷äýýñ á¿ðäýíý.

2.Íýõýìæëýã÷äèéí çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã õóðàëä îðîëöñîí íýõýìæëýã÷äèéí íèéò íýõýìæëýëèéí ñàíàëûí ýðõèéí 66.7-îîñ äýýø õóâèàð áàòàëíà.

Ç.Ǻâëºëèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ áàòàëíà.

Õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéã òîìèëîõ

1.Ø¿¿õ äàãóó íýõýìæëýã÷äèéí àíõíû õóðëààñ ñàíàë áîëãîñîí ýòãýýäèéã 5 õîíîãèéí äîòîð õýðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð òîìèëîõ ýñýõèéã øèéäâýðëýíý.

2.Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä õóâèéí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõîëã¿é, õóóëü, ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí äýýä áîëîâñðîëòîé õóâü õ¿í, ýñõ¿ë õóóëü ç¿é, ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð ìýðãýæëèéí çºâëºë㺺, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé õóóëèéí ýòãýýä áàéíà.

Äîð äóðäñàí ýòãýýä, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèéã õýðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð òîìèëîõûã õîðèãëîíî:

• õàðèóöàã÷, íýõýìæëýã÷èéí óäèðäëàãà, ò¿¿íèé ãèø¿¿í;

• õóâüöààò êîìïàíèàñ áóñàä õàðèóöàã÷ õóóëèéí ýòãýýäèéí ãèø¿¿í;

• íýõýìæëýã÷ õóâü õ¿í.

Õýðýã ã¿éöýòãýã÷

1.ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí äàãóó õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãèéã áèò¿¿ìæëýõ;

2.õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãº, õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã õàìãààëàëòàíä àâ÷, òîîëëîãî ÿâóóëàõ;

3.øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìòûí øàëãàëò õèéõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ;

4.íýõýìæëýã÷äèéí õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõ;5.ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ àñóóäëààð ø¿¿õýä

õàíäàõ;

Õýðýã ã¿éöýòãýã÷

6.äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëöëèéã õÿíàæ, õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ, ººð÷ë¿¿ëýõ, öóöëóóëàõ ýñýõ àñóóäëûã íýõýìæëýã÷äèéí õóðàëä îðóóëàõ;

7.òóñãàé äàíñ íýýæ õàðèóöàã÷èéí ìºíãºí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëýõ;

8.õàðèóöàã÷èéí íýðèéí ºìíººñ íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ îëãîñîí ýðõèéí õ¿ðýýíä áóñàäòàé ãýðýý, õýëöýë áàéãóóëàõ;

9.øààðäëàãàòàé ìýäýý áàðèìòûã õàðèóöàã÷ààñ ãàðãóóëàí àâàõ;

10.õàðèóöàã÷èéí òàëààð ãàðãàñàí ººðèéí ä¿ãíýëòèéã õîëáîãäîõ ýòãýýä¿¿äýä òàíèëöóóëàõ; 11.õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãèéã ¿íýëýõ;12.íýõýìæëýã÷äèéí òîãòîîñîí öàëèí õºëñíèé õýìæýýíä áàãòààí ººðò òóñëàã÷èéã õºëñººð àæèëëóóëàõ;13.õóóëüд заасны äàãóó õàðèóöàã÷èéí

ýä õºðºíãèéã õóäàëäàõ;14.õóóëüä çààñàí áóñàä ýðõ, ¿¿ðýã.

Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü ø¿¿õýýð áàòëàãäñàíààñàà õîéø 2Î õîíîãèéí äîòîð õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä ä¿ãíýëò õèéæ, ýíý òóõàéãàà ø¿¿õ, õàðèóöàã÷, íýõýìæëýã÷èä òàíèëöóóëíà

Õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ õ¿ñýëò

Õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààã íü öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü òàòàí áóóëãàñíààñ íýõýìæëýã÷äèéí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã èë¿¿ õýìæýýãýýð õàíãàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çâýë äàðààõü ýòãýýä õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òóõàé õ¿ñýëòèéã ò¿¿íèéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿éä òîîöñîí ºäðººñ õîéø 6Î õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õýä ãàðãàæ áîëíî:

1.õàðèóöàã÷ ººðºº;2.õàðèóöàã÷ààñ íýõýìæèëñýí íèéò òºëáºðèéí ãóðàâíû

íýã áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéã íýõýìæèëæ áàéãàà íýõýìæëýã÷èä;

Ç.õýðýã ã¿éöýòãýã÷.

Хýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ä¿ãíýëòòýé òàíèëöñàí ºäðººñ õîéø Ç0 õîíîãèéí äîòîð äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã ø¿¿õýä ãàðãàæ ºãíº.

Õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ

1. äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òóõàé õ¿ñýëòèéã ø¿¿õýä èð¿¿ëýýã¿é;

2.ø¿¿õ òºëºâëºãººã áàòëààã¿é, ýñõ¿ë òºëºâëºãººã ø¿¿õýä èð¿¿ëýýã¿é;

3.òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëñîí.

Õàðèóöàã÷èéã äàìïóóðñàíä òîîöîæ, òàòàí áóóëãàõ òóõàé øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ºäðººñ õîéø 5 õîíîãèéí äîòîð ø¿¿õ ýíý òóõàé õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð íèéòýä ìýäýýëíý.