POLINESIA

2012 Martxoa 46.zbk / 1,5€

haizetara

ZAZPI

Arima galduarenedertasuna

KARPAZIraganeko

mediterraneoa

VIETNAMMekong deltaren

erritmoan

ARUBATxikia bezain

aberatsa

IBIZAEspiritu bohemioa

haizetara

ZAZPI

ARGITARATZEN DU:Astero. Herritar Berri SLU.

EDITOREA:Mariasun Monzon

ERREDAKZIOA:Julene Larrañaga

DISEINUA:Eneko Napal

ARGAZKIAK:Argazki Press

EGOITZA:Portuetxe 23-2.a

20018 Donostia

http://www.zazpihaizetara.com

E-posta: zazpihaizetara@astero.net

Tfnoa: 946 61 20 55

LEGE GORDAILUA:SS-238-2008

INPRIMATZEN DU:Printek Inprimategia. Zamudio

Aza

leko

arg

azki

a: P

ATX

I UR

IZ • A

urki

bide

ko a

rgaz

kiak

: 06

Patx

i UR

IZ

16

Juan

ma

COST

OYA

2

4A

lfon

s R

OD

RIG

UEZ

3

4U

rtzi

UR

RU

TIKO

ETX

EA

42

Eva

PA

REY

16

34

3

06 POLINESIADomingo Bonetxea euskal itsasgi-zonak ezagutu zituen uharteekedertasun miresgarria dute

16 KARPAZZipre ekialdeko lurmuturra gunehonetan geratzen den azkenparadisu naturaletako bat da

24 VIETNAMMekong ibaiko urek markatzenduten erritmoan bizi dira Asiakoherrialde honen muturrean

34 ARUBAKaribeko hondartzarik ederrenenjabe da gune askotan basamortuitxura duen uharte txikia

42 IBIZAHondartza galduak, etxetxozuriak eta hedonismo hutsabaino gehiago da Uharte Zuria

04 MUNDUARI BEGIRADA Fuji sumendia, japoniarren mendi sakratua49 BIDELAGUNA Agenda, liburuak, munduko sutegiak, bidaiariak, Proposamen tematikoa...

aurkibidea

0642

2434

Alexander Shalamov/Getty Images/iStockphoto

Munduari Begirada

5

Japoniako mendi garaiena da Fuji sumendia. Tokioko mendebaldean dago, eta mendi sakratuada aspalditik japoniarrentzat; hori dela-eta emakumeek ezin zuten bertara igo XIX. mendea-ren amaierara arte. Oso leku famatua da gaur egun, batez ere mendizaleen artean; 200.000 la-gunek zapaltzen omen dute gailurra urtero –3.776 metrora–, horien artean atzerritar ugarik.

Hala ere, hil aurretik egin beharreko zerbait dela uste du japoniar orok. Igoera ezagunenagauez egiten dena da: gaueko hamarretan 2.000 metro ingurutik abiatu, sei-zazpi ordutan

tontorrera iritsi eta egunak argitzen duen unea kontenplatzeko aukera da-go. Goraino igo gabe ere, urrunetik ikusten da Fuji; lainorik ez den

egunetan, baita Tokiotik bertatik ere. Argazkian, arroz-sorotipikoen atzean nola gailentzen den ikusten da.

fuji suMendia

POLINESIATestua: Juan Maria Garate Argazkiak: Patxi Uriz

Domingo Bonetxearen urratsei jarraituz

8

1772an, Gipuzkoako itsasgizon ospetsu bat Callaoko portutik (Peru)

itsasoratu zen, norabide ezezaguneko misio sekretu bat zuela. Domingo

Bonetxea getariarra zen, eta “El Águila” fragatan gaur egun Polinesia

Frantsesa deitzen dugunaren uharte ugari aztertu eta deskubritu zi-

tuen.Tautiran zendu zen, eta bertan hotsandiko elizkizun batean lurpe-

ratu zuten. Bere ehorzketak Hegoaldeko Itsasoetako kondaira ospetsue-

netako bat eragin zuen, bere hilkutxarekin batera lurperatu zuten

“Bonetxearen altxorra”-ri buruzkoa.

lanetan, aipatze hutsarekin Polinesiakadina zirrara eragiten duten leku gutxidaude. Topikoa saihestu nahian, egiarizor, Tahitik eta bere uharteek herritarorok faltan bota, amestu eta nahi duenguztia eskaintzen dutela esan daiteke:eguzkia, tenperatura atsegina eta eten-gabeko bakea, aire freskoa gauez, hareazurizko hondartzak, ur garden eta gar-biak, isiltasuna, surfa eta urpekaritzaegiteko aukera, arrain ugari, landaredijoria, palmondoak eta kokondoak. Ia ezdago animalia kaltegarri, gogaikarri edoarriskutsurik. Marrazoak lagoon deitu-takoetatik kanpo daude, hau da, leho-

rraren eta koralezko uharrien arteko es-parru horretatik kanpo. Hotel ikusgarrieta oso garestiak daude, urmaeletan pa-lafito gaineko bungalowak dituztenak,bereziki egokiak bakartasunaren biladoazen bikoteentzat. Gauez, erabatekoisiltasunean, eta telebista gogaikarririkgabe, egongelan kopa bat hartu bitarte-an, kristalezko erdiko mahaiaren argiakpitz ditzakegu. Eta behean, xirmi-xar-ma agertuta edo, kolore ikusgarrietakoarrainak, argiak erakarrita, lasai ederre-an ikus ditzakegu. Goizez, emakumetahitiar irribarretsuek, lorezko lepokozhornituta, txalupatxo hauskorretan

9

�

Tahiti eta gainerako uharteek harreman estua duteDomingo Bonetxea gipuzkoar itsasgizonarekin. Beherengo irudianharen oroigarri bat ageri da Tautiran, hil zen uhartean. Lerroon azpian,goitik behera, Teiva eta Moorea uharteetako biztanleen bi irudi daude.Azkenik, ezkerrean, Tiki Village herrixka inguratzen duten urak.

ekarritako gosaria eskaintzen dute.Orain, Polinesiako turismoa ez dutesustatzen jadanik ez dagoen eta agianinoiz egon ez den paradisua deskribatuduten idazle horiek. Henri Adams idaz-leak honelaxe idatzi zuen bere TheSouth Sea Letters (Hegoaldeko Itsasoe-tako gutunak) liburuan: «Tahiti arimagaldu baten edertasuna da». Eta iritsi ze-nean aurkitu zuen errealitatea desitxu-

ratu ziotenen aurka egin zuen. Izan ere,Tahiti eta bere uharteetako errealitateaoraindik oso ezezaguna da. Hasteko,“paradisuak” arazo handi bat du: ura.Horregatik, Polinesia Frantsesean 118uharte, atoloi eta uhartetxo egon arren,hogei bat baino ez daude turistentzatprestatuta. Kontuan hartu behar duguuharte bolkaniko garaietan euria erruzegin arren ez dela aski ur erreserbak

Lerroon azpian Rangiroa ageri da, munduko atoloi handienetako bat.

Moorea uharteko irudi bat ageri da harengainean. Eskuinean, era guztietako apain-garriz hornitutako biztanleak ikus daitez-ke: goian, jantzi tipikoak daramatzaten

gizonak Tiki Village herrian; behean, lorez-ko burukoz apainduriko emakume irribarre-

tsua, Bora Boran.

edukitzeko. Errekak eta uharrak itsaso-an azkar batean murgiltzen dira.

Mundutik urrunTahitiarrak oso atsegin ditut. Oso bere-ziak dira, baina ulertzen saiatu behardugu. Batzuetan, egun txarrak, behe-raldikoak dituzte. Orduan, fiu dutelaesaten dute, eta hori funtsezko hitz batda, tabu bezala. Tahitiar bat fiu dagoe-nean, alferrikakoa da ezer egitera be-hartzea.Uharteko “beheraldia” da. Bai-na depresioa edonork izan dezake. Eu-roparrok munduari beti gure zilborre-tik begiratzen diogu, eta inguruan du-guna zirkunstantziala da. Baina ez duguahaztu behar Ozeano Bareko biztanle-ek itsaso zabalaren erdiko puntutxo ñi-miñoak direla sentitzen dutela eta guz-

tia oso urruti gelditzen zaie. Paul Gau-guin Tahitiko errealitatea itxuragabetuez zuen bakarra izan zen uste osoa dut.Gauguinek ikusten zuena baino ez bai-tzuen islatzen... Eta ikusten zituen gau-za horiek oraindik badaude Tahitin, bi-zirik daude. «Gorria ikusten baduzu,margotu gorria», aholkatzen zuen. EtaTahitin ikusten diren gorriak izugarriakdira. Tahititik ikusitako Mooreakoarrastiriak ezin dira literaturaren bitar-tez deskribatu. Lurralde honetan ia aldiberean zoriontsu eta zoritxarreko izanzen Gauguinen pinturak baino ez dubalio. Papeete eramanezina da, zirkulazio

kaotikoaz gain aire girotu ugarik kon-dentsatutako beroa baitu. Baina uharte-an barrena ibili beharra dago –150 kilo-

1 1

metro baino ez dira, azken batean– on-doren beste batzuetara azkar batean jo-ateko. Aurrean Moorea dago, uharte zo-ragarria, baina biztanle gehiegi hartzenari dena. Azkeneko urteotan, kezkazikusi dut uharte hauetan ere “zibiliza-zioa” errukigabe aurrera egiten ari dela.Bora Boran eragin dituzte kalte handie-nak agian. Horietan guztietan ezagune-na da, baita kosmopolitena ere.

Bonetxea: Tahiti helmugaJames Norman Hall eta Charles Nord-hoff estatubatuarrek kontatu zuten“Bounty” itsasontziaren matxinada mi-tikoa gertaera historiko ezaguna bilaka-tu bada ere –“Munity On The Bounty”,“Men Against The Sea” eta “Pitcairn's Is-land”–, XVIII. mendeko Domingo Bo-netxea euskal itsasgizonaren kondairakere tokia merezi du Polinesiako histo-

rian. Getarian (Gipuzkoa) 1713an jaiozen, itsasgizonen familia ospetsu bate-an. Orduan gutxik pentsa zezaketenume horrek, ia 300 urte geroago, gauregun Polinesiako artxipelagoan dituengarrantzia eta errekonozimendua izan-go zituenik.Munduko ia itsaso guztietan ibili

zen, baina Tahitira egindako bi espedi-zio handiek eman zioten errekonozi-mendua. Gainera, lehenengo espedi-zioa ezustean gertatu zela esan dezake-gu: 1772ko maiatzean, Domingo Bone-txea Callaoko portuan (Peru) amarratu-tako “El Águila” fragataren barruan ze-goen, San Karlos uhartera –gaur egunPazko uhartea– abiatzeko aginduarenzain, González de Haedo kantabriarrak1770. urtean egin zuen espedizioa ja-rraitzeko asmoarekin. Halere, Perukoerregeorde Manuel d'Amat i de Junyent

katalanak ahalik eta lasterren itsasora-tzeko agindua eman zion, Ozeano Bare-ko uharte horien inguruan James Cookospetsuak gidatutako Ingalaterrako on-tzidia zebilen informazioa iritsi baitzi-tzaion. 1772ko irailaren 26an itsasoratuziren, misio sekretu batekin. DomingoBonetxea zen espedizio burua.Erregeak bi toki aztertzeko agindua

eman zuen: bata, San Karlosuhartea/Pazko Uhartea zen, eta bestea,Tahiti uhartea, San Jurgi eta Otahiti ize-nez ere ezaguna. Ofizialen Batzarrak etaDomingo Bonetxea kapitainak San Kar-los uhartearen proiektuak denbora luze-agoa behar zuela iritzita, misioa Tahitikouhartean hastea erabaki zuten. Haraino-ko bidaian Tauere/San Simon eta San Ju-das eta Haraiki/San Quintin uharteakdeskubritu zituzten, eta Tuamotuko ar-txipelagoko Anaa/Santu Guztien Uhar-

1 2

Itsas bizitza aberatsa dutePolinesiako uharteek. Lerroon azpian ageridiren jaki eta perla beltzak Bora Borakouretan hartutakoak dira. Ondoko bi irudie-tan ere Bora Bora ageri da, inguruotakouharte ezagun eta kosmopolitena.

Ur kirolak praktikatzeko ingurune paregabeak eskaintzenditu Polinesiak. Lerroon gainean,

Luke Stedman munduko txapeldu-na ageri da, Tehaupon. Eskuinean,

urpekaritzan, Manihi uhartean.

tea eta Sozietate Uharteak(Mehetia/San Kristobal, Moorea/SantoDomigo eta Tahiti) aztertu zituzten.Hala, Tahitira 1772ko azaroaren 8an iri-tsi ziren. (Bidezkoa da zehaztea Wallisesploratzaileak deskubritu zuela Tahiti,1767an, eta San Jurgi uhartea izena jarriziola, Ingalaterrako Jurgi III.a erregearenomenez. Uharte honetara Boungainvilleeta James Cook ere iritsi ziren, 1768aneta 1769ko apirilean, Venus planetaeguzkiaren aurretik igarotzen ari zen ga-raian).Bonaetxea Tahitira iritsi zenean,

zortzi barrutitan antolatuta zegoen, bu-ruzagi edo heri banarekin, eta horiengainetik Heri Etu izeneko buruzagi na-gusia zegoen.Lehen espedizioaren arrakasta iku-

sita, eta fragatak Amat-Tahiti uharrie-tan izandako istripu batek Bonaetxea-ren misioaren bigarren zatia (PazkoUhartea) zapuztu ondoren, KarlosIII.ak Tahitirako bigarren bidaia presta-tzeko agindu zuen. Espedizio berriarenhelburua uharte horietan kokalekuiraunkorra sortzea, lurralde berrietanerlijio katolikoa sustatzea eta ildo bere-tik jarraituta uharte berriak deskubri-tzea zen.Callaoko portutik 1774ko irai-laren 20an itsasoratu ziren. Bidaia ho-netan uharte gehiago deskubritu zituz-ten eta azaroaren 14an Tahitira berriroiritsi ziren. Uharteko ekialdeko Taiara-pu hondartzan aingura bota zuten, bai-na itsasaldi bortitzek eta olatu handiekbertan gelditzea galarazi zien, eta, leku

egokiago baten bila, Ojatutirako SantaKruz hondartzara iritsi ziren –gaur egunCook senaia–, Tautiratik mendebaldera.Berriro ere lehorreratu zirenean, Bone-txeak barrutiko heriekin eta Heri Otu-rekin harremanetan jarri zen, misioa ko-katzeko tokirik egokiena lortzeko.1774. urteko azken egunerako misioabukatuta zuten eta bertan Perutik era-mandako gurutze handi bat ere ipini zu-ten. Anaia Jeronimo Clotak 1775ekourtarrilaren lehenean eman zuen lehenmeza.Urtarrilaren hasierako egunetanuharte berriak aztertu eta deskubrituzituzten. Dena den, Domingo Bonetxeaoso gaixo itzuli zen esplorazio berri ho-netatik. 1775eko urtarrilaren 26an bat-batean hil zen, Tautirako senaian, “ElÁguila” fragatan zegoela. Biharamune-an, sortutako misioaren aurrean lurpe-ratu zuten, gurutzearen ondoan. Indiarugari ere bertaratu ziren, ehorzketa zer-bait berria baitzen beraientzat, eta gor-pua lurperatu aurretik hilkutxa bateansartu zuten.Bonetxea hil, frantziskotarren mi-

sioa uhartetik kendu eta Peruko errege-orde Manuel d'Amat ordezkatuta, Kar-los III.ak Hegoaldeko Itsasoetako uhar-teen gainean zituen ametsak betiko za-puztuta gelditu ziren.

Bonetxearen altxorraItsasgizon guztiek, eta are gehiago He-goaldeko Itsasoetan ibilitakoek, pertso-na mito bihurrarazten duen kondairaedo misterio bat dute beti. Domingo Bo-

1 4

Orrialde hauetako irudietanMoorea uharteko aurpegi bakartie-na erakusten bada ere, azken urte-otan bidaiari asko eta asko ari dirahurbiltzen uharte eder honetara.

netxea ez zen gutxiago izan, eta duelaberrehun eta hogeita hamazazpi urte hilzenetik, Tahitin bizirik iraun du Bone-txearen hilobiko altxorraren kondairak.Azken urteotan, altxorrak zein hilobia-ren bilaketak protagonismo handia har-tu dute, eta errealitatearen eta fikzioa-ren muga pentsaezinenak gainditu ditu.Kondairak arreta hori merezi du, jakina,

baina hori beste kontu bat da. Gauregun, ongi informatutako turista guz-tiek, batez ere euskal herritarrak badira,Domingo Bonetxea itsasgizon gipuzko-arraren urratsei jarraitzen diete. Hala,Moorea, Huahine, Raiatea, Tahaa, BoraBora eta Maupiti uharteak bisitatzen di-tuzte, bai eta urrutiagoko beste batzukere, Tuamotu artxipelagoko Rangiroa

–munduko atoloi handienetako bat–eta Manihi, hain zuzen. Konparatzerik ez dagoen arren, eta

gaur egungo Polinesia Cook, Boungan-ville, Domingo Bonetxea, Bountykoitsasgizonak, Gauguin eta Stevensonhartu zituen bera ez bada ere, oraindikere esan dezakegu munduko tokirikederrena dela.

KARPAZTestua eta argazkiak:Juanma Costoya

Mediterraneoa garai batean zen moduan

hartearen gainerakoa turismoaren zerbitzura jarritako zen-tzugabekeria den arren, penintsula hau mugatzen duen kos-talde ia osoa birjina da, hau da, ez dago kirol porturik, ez in-

probisatutako urbanizaziorik, ezta hotelik ere. Zaintze hauskorhori egonda ere, penintsulako iparraldera iristen diren itsaslas-terrek harkaiztegiak plastikoz eta hiriko zaborrez josi dituzte,ekialdeko Mediterraneoaren kostaren zoritxarreko errealitate-aren oroigarri. Oreka ahul hori gorabehera, Karpazen 1.600landare-espeziek, 350 hegaztik eta 26 narrastik eta urlehorta-rrek osatzen duten natura-erreserba zabala dago oraindik. Ber-

1 8

Karpaz penintsula Zipre

uharteko ekialdean luza-

tzen da. Mapa baten

perspektibatik ikusita,

Mediterraneoan sartu

eta Siriako kosta seinala-

tzen duen hatza dirudi.

70 kilometro baino gehi-

xeago luze eta 20 bat ki-

lometro zabal den lurmu-

tur hau munduko inguru

honetan geratzen diren

azkeneko paradisu natu-

raletako bat da. Penin-

tsulan tabakoa haz-

ten dute, eta

biztanleak herri txikietan

bizi dira, nekazaritza eta

arrantza tradizionaletik.

�

Mezkita bilakaturiko Famagustakatedrala da Karpazeko gune jendetsuene-tariko bat. Eskuinean ikusten denez, kate-

dralean eta pareko plazaren ingurumarietanherritar eta turista ugari ibiltzen da.

tako hondartza huts eta hondartsuetan itsas dortoka batzuekerruten dute. Uharrietan eta Klidhes irlatxoetan, ordea, desa-gertzeko arriskuan dagoen Audouin antxetak, Afrikako Atlan-tikoko kostaraino ere iristen den Mediterraneoko espezie au-toktonoak, ugaltzeko babesa eta lasaitasuna aurkitzen ditu.Izan ere, Karpaz penintsula Europako ekialdearen eta Afrika-ren arteko immigrazio bide nagusietako batean dago kokatuta.Urtero, negu hasieran eta uda bukaeran, hirurehun espeziekbaino gehiagok erabiltzen dute korridore hori, eta penintsulaornitologoen eden bilakatzen dute.

«Limoi mikatzak»1950eko hamarkadan, Lawrence Durrell idazle britainiarrakurte batzuk pasa zituen Zipren. “Alexandriako laukotea” ele-berrien idazlea Bellapais herrian finkatu zen, Karpaz penin-tsulatik gertu, Kyrenia portuko hiritik kilometro gutxira. Han-dik urte batzuetara, bere bizipenetan oinarrituta, “Limoi mi-katzak” idatzi zuen, eta oraindik ere zenbait lekutan antzemandaitezke lan horretan deskribatzen duen Zipreren arrastoak.Bere liburuan jainkosak eta iturriak, fruituak eta pikorrak, ze-lai berdeak, apaizak, bidelapurrak eta ijitoak agertzen dira. Zi-

1 9

preko mendeetako historia azaltzen duten izen bereziak erebadaude: Harun ar Rashid, Alexandro Handia, Rikardo LehoiBihotza. Veneziarren menderaldiak eta izen horiek azaltzendute, nolabait, Zipreko iparraldeko hiri batzuetan, Famagus-tan adibidez, horrenbeste eliza, katedral, meskita eta gotorle-ku egotea. Zipren, San Pablok oinazea jasan zuen, Marko An-toniok uhartea oparitu zion Kleopatra pasio handiari, etaAfroditak egoitza jarri zuen. Aurrekoa ikusirik, ez da harritze-koa Durrelek, Zipre uharte greko guztien artean grekoena ze-la esatea. Barnealdeko bigarren mailako errepideetan ibiliz ge-ro, oraindik ere Durrelek sentsazioak literatura bihurtu bainolehen erretinan jaso zituen irudien hondarrak miretsi daitezke.Esaterako, Karpaz penintsularen erdian, Yenierinköy herriapasatu ondoren, estutu egiten den errepide batetik, itsasoa ez-kerraldean utzita, izendapen turkoak zein grekoak –oro har,izen erlijiosoak, adibidez, Agios, Tirsos, Elousa, Panagia Kana-karia, Ayios Philon, Aphendrika, eta abar– dituzten herriak ze-harkatuta, bisitaria penintsularen ekialde urrunera iritsiko da,asfaltoa amaitzen den leku historikora, Apostolos Andreasmonasterioak menderatzen duenera.

Azkeneko kilometro hauetan erakusten dio Karpaz pe-nintsulak bisitariari bere esentzia. Arte, ametz, ipuru, masus-tondo eta altzifreek osatutako landaretza kostako duna etalandutako edo lugorri utzitako lautadekin txandakatzen da.Azken horietan, ardi eta ahuntz taldeek udaren azkeneko as-teetako iluntze luzeetan hautsaldiak altxatzen dituzte. Toki

guztietatik artzainen kortek uraskak mugatzen dituzte eta jo-era heleniar klasikoa erakusten dute; izan ere, ondo landutakoharrizko bloke handiz eraikita daude, tenplu dorikoen antze-ra eta ez artzainen aterpe apalen modura.

Soroen etengabeko mekanizazioa dela-eta garia eta olibauztak garraiatzen zituzten astoak basati bihurtu dira Karpaze-ko gune ireki zabaletan. Asto baten silueta erakusten duten tra-fiko seinale zahar batzuk ohartarazten diete errepide bihurgu-netsuetatik dabiltzan kotxe gutxiei, erraza dela asto basati ho-rietako talde batekin aurkitzea. Horietako asko zaputz ager-tzen dira baina beste batzuk zalantzarik gabe gerturatzen dirabazterbidera bisitariren batek eskainitako janariaren zain.

Aurkako munduakLawrence Durrellek Zipreko iparraldean pasatako azkendenboraldia latza izan zen. Uhartea britainiarren tutoretza-pean zegoen urte haietan, jatorri grekoko komunitatearen etaherentzia turkiarreko kolektibo musulmanaren arteko ten-tsioa gero eta handiagoa zen. Greziar-zipretarrak enosiarenaldeko ziren, hau da, Zipre eta Atenasen bateratze politikoabilatzen zuen kontzeptu zabalaren aldekoak. 1950eko ha-markadan, klero ortodoxoak eta Greziatik iritsitako hainbatmaisuk bultzatu zuen mugimendu hori. Durrelli, BritainiaHandiko herritarra izaki, giro hura gero eta jasanezinagoaegin zitzaion, kontuan harturik kristauak eta musulmanak ba-tzen zituen gauza bakarra britainiar okupatzaileekiko gorro-

2 0

Karpaz eta ingururetan ugariak diraermita eta monasterio ortodoxoak, horie-tako zenbait abandonatuak, lerroon ezke-rretara dagoena kasu. Haren ondoan AgiosPhiloneko ermita ikus daiteke, etaRisokarpaz herriko eliza ortodoxoa, berriz,lerroon gainean. Horren ondoan,Karpazeko errepideetan azaldu ohi direnasto basatiak, eta Kemal Ataturken ome-nezko estatua, Yenerinkoyen.

Iraganean greziar askok bertaraerbesteratzearen ondorioz, eliza,

ermita eta eraikin askok arkitekturaeta toponimia grekoa dute gaur egunKarpazen. Irudi honetan, ermita gre-

ziar huts bat ageri da, eta goian,Cantarako Gaztelua.

toa zela. Uhartearen etorkizuna ezegonkorra izango zela etaolibondo soro eta itsas ostertzaren atzean zorigaitza ezkuta-tzen zela sumatu zuen idazleak. 1974. urtean, Greziako koro-nelen diktadurak bultzatutako estatu kolpe batek txotxongi-lo gobernua ezarri zuen Nikosian. Turkoen erantzunak lasteriritsi zen, hogeita hamar mila soldadu turkiarrek uharteareniparraldea hartu eta Zipreko Iparraldeko Errepublika Turkia-rra sortu baitzuten. Jatorri grekoko populazioaren gehiengo-ak hegoalderantz erbesteratzea hautatu zuen. Jazoera horrekazaltzen digu Karpaz penintsularen toponimia greziarrarenzergatia, baita eliza eta ermita ugari egotea eta etxe eta eraikinofizialetako askoren arkitektura grekoa ere. Errealitate horrekazaltzen digu, halaber, Turkiako eta turko-zipretar banderak

egotea edonon, edo Kemal Atatürk Turkia modernoaren aitairudikatzen duten zaldizko estatua ugari egotea. Eliza gehie-nak itxita egon arren eta ermitak hondakin edo ukuilu bihur-tu dituzten arren, erlijiozkotasun anonimoaren lagin batzukbizirik diraute, hain zuzen, garai batean harresi sakratu izanzirenen artean mimoz utzitako ikono txikiak eta kandelak.

Karpaz penintsularen ekialdeko muturrean, itsasoari be-gira Apostolos Andreasen monasterioa ageri da. Multzo horribegira, bisitariari beste bidaiari eta idazle ingeles bat etorri da-kioke burura: Bruce Chatwin. Izan ere, San Nikolasi eskaini-tako Peloponesoko ermita batean dago lurperatua, eta harenustez, grekoek Jainkoari gordetzen zizkioten eraikitzeko tokionenak. Monasterioaren behealdean turko-zipretar polizia-

2 2

Agios Philon herriko kala bat ageri da eskuinean, Oasis pentsioa atze-an duela. Lerroon azpian, goitik behera,Panagia Aphendrikako hondakinak eta

Famgustako harresi veneziarra.

etxe bat dago eta bertako funtzionarioek gogogabe idaztendituzte zenobioa bisitatzeko geratzen diren kotxe batzuenmatrikulak. Noizbehinka, antolatutako bisitak edo elizkizu-nak daudenean, katuz inguratuta dagoen pope bizardun etazahar batek irudikatzen duen monasterioak elizara doazenegurrezko ate zaharrak zeharkatzen ditu. Harrizko ganga al-tu batzuen azpian, bi buruko arrano bizantziar bat da erretau-laren buru. Aurpegi bizardun, gogor eta aspaldikoa duten iko-no ugarik zaintzen dituzte bisitariak. Ikonostasioen aurreandauden kandela kopurua kontuan hartuta, badirudi militar-itxurako Mikel goiaingerua, San Andres ikoroski formako gu-rutzearekin eta San Jurgi herensugea erasotzen direla bisita-rien gustukoenak. Begiak trakeski margotuak dituzten heldu

eta haurtxoen itxura duten tamaina naturaleko argizarizkoirudiek naturaz gaindiko kutsua ematen diote tokiari eta arra-roa, urrutikoa eta zaharkitua dirudi. Hala ere, txoko bateansantuari eskainitako hainbat kirol garaikur daude ilaran jarri-ta. Uhartearen hegoaldeko futbol talde baten lepokoa ere ba-dago, baita kanguru baten silueta duen urre-koloreko medai-la bat ere, urrutiko Australiako kirol-proba baten irabazlearenizena daramana.

Oinazez betetako unibertso mediterraneoak, itxuraz ezinadiskidetuzko mundu askoren elkargune eta aurkakotasunpuntuak, oraindik gordetzen du kafe mingotsez, patarrez, oli-baz, pikuz eta kontenplazioz egindako arima. Karpaz penin-tsula beste adibide bat da.

2 3

VIETNAMTestua eta argazkiak: Alfons Rodríguez

Mekong ibaiaren delta

oizaldeko lauak aldera botatzenditu nagiak Mekong ibaiaren del-tak. Ordu horretan abiatzen diragabarra erraldoiak, beren ibilbide

motel eta erlastuarekin, eta orduantxehasten dira arrantzaleak eguneroko ze-reginak prestatzen. Argi ahuleko bonbi-llek ñir-ñir egiten dute ibaiaren ertze-tan, haize leun eta freskoak kulunkatu-ta. Argi urdinxka batek bahetzen du in-gurua, eta pixka bat geroago, egunarenargitasunak deltaren koloreak dakartza:marroia eta berdea. Mekongeko uraketa haien anparoan hazten den arroza.

Bederatzi buruko dragoia esatenzaio delta erraldoi ezagunari, bederatziadar handi zabaltzen baitira hegoaldekoTxinako itsasora. Mekongen urak, hego-alderako ez ezik, herrialde osorako diraonuragarriak, haiei esker hazten baitiraurre zuri estimatuaren uzta eskergak;alegia, vietnamdar guztiak eta oro harIndotxina guztia elikatzen duen arroza.Izan ere, zereal baliotsua izan da Vietna-

men susperraldiaren motorra, hainbaturtetako gerra eta eskasien ondoren.Esan liteke, poetikoki, arroz saski batdela delta; emakume nekazariak bereseme-alabak elikatzeko etxeko txoko-rik babestuenean gordetzen duena, hainzuzen.

Urtean bi ziklo handi daude, bi uztahandi, 18 milioi tona arroz ekoizten di-tuztenak eta ia 90 milioi vietnamdar eli-katzen dituztenak, eta askoz gizakigehiago mundu osoan, Mekongen del-tako arroz asko esportatzen baita. Gauregun hirugarren uzta bat lortzeko me-todoak ikertzen ari dira, munduan da-

goen gosetearen zati handi bat arintzenduen laborantza hau are errentagarria-goa izan dadin.

Ur lodiko ubide asko daude bertan,istilean errotutako landare-paretek mu-gatuta; uharteak eratzen dituzte, etabertan bizi dira arrantzaleak eta nekaza-riak. Haien eguneroko jarduera guztiaur gaineko azoka ezagunen inguruanmugitzen da, batez ere Vinh Long es-kualdean; hauexek dira merkatu horie-tako batzuk: Cai Be, Phong Dien, CaiRang edo Phunh Hiep.

Goizeko lehen orduan, gabarrakhasten dira iristen azokak eratzen diren

2 6

�

Bizimodua lasaia da Asiako herrialde zoragarri honetako hegoaldeko muturrean, Mekong

ibaiko uren harat-honatak markatzen duen erritmo geldoan. Uharteak, ubideak, jade eta

urre zuriko zelaiak… Arrozak eta arraunek ura kolpatzean sortzen duten letania bareak

ibilbide gogoangarri eta mitikoa iragartzen du edozein bidaiari amorraturentzat.

Goizean goiz, argi urdinxka batek Mekongeko uraketa inguruak bahetzen dituen bitartean, ateratzen dira arrantzaleak

beraien zereginetara, goiko irudiak erakusten duen gisara. Eskuinean,Mekong ibaian zehar gabarren gainean aritzen diren saltzaileetako bat

ikus dezakegu, ohiko kapela konikoa buruan duela.

tokietara, fruituez, barazkiez, arrainez,zerealez eta beste zenbait produktuzkargatuta. Ubidetan edo ibai-adarrenelkarguneetan biltzen dira; hau da, herrihazietatik edo jende asko ibiltzen dentokietatik gertu dauden guneetan. Esze-na eta jarduera opari ikusgarria dira gu-re begientzat: ohiko kapela konikoa du-ten gizon eta emakumeak salerosketandabiltza behinola bezala gabarren gai-nean, bezeroaren eta hornitzailearengainean etorriz, besoak luzatuz produk-tuarekin edo diruarekin, eta aldi bereanontzia, abilezia handiz, egongune ego-kian jarriz. Gabarra handiak darabiltza-te saltzaileek eta ontzi txiki eta arinago-ak erosleek. Banbu pertika luze-luzeakdaude nonahi, zutik jarrita, salgai dago-en produktua erakutsi eta bezeroa era-kartzeko; Ho Chi Minhgo (Saigon zaha-rra) neonezko argien baliokideak izangoziren, baina deltako nekazarien estilotradizional eta xumean.

Uretan, arraun gurutzatu geldoenerritmoan bidaiatzen du norberak, edoontzien motor ozen eta marrantatue-kin; lurretik, berriz, pedalei lasai eragi-nez mugitu beharra dago. Bizikleta ibil-gailu ezin hobea baita deltako eremulaurako. Modurik egokiena da uhartee-

tan eta herrixketan barrena ibiltzeko.Uharte txiki horietan, ederra da denbo-raren joanean atsegin hartzea, arrozezegindako plater gozo-gozoak jaten ditu-gu bitartean, hala nola banh xeo opil zo-ragarriak edo chao izeneko ahiak. Lozo-rro giro atseginean, bero umel baina ja-sangarria da nagusi, eguzkia ateratzen

2 8

Vietnamek aurrerapenari ateakireki badizkio ere, vietnamdar askok jardutendu oraindik ere nekazaritzan, herrialdearen-tzat hain preziatua den arroza lantzen bere-ziki. Goian ageri da nekazari bat zereginhorretan. Lerroon gainean, herritar batibaian barrena.

denetik sartu arte. Adarbakarrarenuhartearen ertzetan plisti-plasta dabil-tzan haurrak, Dortokaren uharteko he-rrixketan etxekoandreak uzten dituengabarra edo Phoy Nic uharteko ontzira-lekuan sareak konpontzen dituztenarrantzaleak, My Thon hiri jendetsutikez oso urruti. Iparralderago, Chau Doc,

Kanbodiako mugaldeko hiria, biziagoada. Hiriak hainbat alternatiba eskain-tzen dizkio hegoaldean nagusitzen di-ren berde eta marroi koloreei. Azokaoso toki alaia da egun osoan zehar, batezere arratsean eta gauean, eta berezikimalekoiaren inguruan. Ontziralekuaketengabe ari dira mugimenduan, bidaia-riak ibaiertz batetik bestera igarotzendirelako; erdiko plaza karratuan pagodabat dago, iluntzean jendez mukuru ego-ten dena, hara joaten baitira otoitz egi-tera fededun budistak, batzuetan bizi-kleten edo motorren gainean; badirudiadierazi nahi dutela fedea ez dagoela hi-riko bizimoduaren presarekin edo es-tresarekin kontrajarria. Hiribilduareninguruetan, ibaian bertan, auzune batdago, zutabeen gainean eraikitako etxe-ez osatuta. 1978an eraiki zituzten, PolPoten khmer gorriengandik ihesi etorri-tako kanbodiarrek; horrenbestez, 30 ur-te baino gehiago dira iheslari hauek eto-rri zirela, baina honezkero bertakotu di-ra. Ibaiaren beste aldean, Chau Giangherrixka dugu; bertako biztanle gehie-nak musulmanak dira, Cham etniakoak,eskualdeko beste zenbait herritakoaklegez. Interesgarria da asiar aurpegieraduten ikasleak arabiera ikasten entzu-

2 9

Nekazari eta arrantzale gehienen eguneroko jarduna ur gaineko azoken ingu-ruan mugitzen da. Cai Rang-eko merkatuaageri da goreneko irudian, goizeko lehen

orduan. Beherago, neskato bat borrokarakoerabiltzen dituzten oilar bat eskuan duela,

My Tho hiri jendetsuan.

tea, arroz zelaiez eta bananondoez in-guratutako meskita batean. Bitxia da eraberean Xu andrearen tenplua, Sammendiaren ondoan, ia 190 urte dituena.

Xu andrea eta 40 birjinakEzin esan Sam mendia toki gogoanga-rria denik. Badu graziarik, nolanahi ere.Chau Docetik 6 km hego-ekialdera da-go mendia, eta ez du merezi oinez igo-tzea, baina bai agian jaistea. Behean, gai-

lurreraino doan errepidearen hasierandagoen moto-taxi horietako batean igogaitezke, gidariaren atzean eserita.Goian militarren gotorleku bat dago,khmer gorriak Vietnamera sartu eta, di-bertimendu makabro hutsez, ihesi joan-dako kanbodiarrak hiltzen zituzten ga-raikoa. Merezi du, ordea, gailurretik da-goen ikuspegiaz gozatzea, Vietnam etaare Kanbodia ikusten baitira bertatik.Behean, mendiaren magalean, historia

bitxia duen tenplu bat dago: Xu andrea-rena.

Kondairak dioenez, Xu andre miste-riotsua Sam mendiaren gailurreko esta-tua batean irudikatuta zegoen antzina-tik. Siamdarrek lurraldea inbaditu zute-nean, XIX. mendearen hasieran, lilura-tuta geratu ziren estatuaren gorpuzke-rarekin eta Tailandiara eramatea erabakizuten. Bidaian, estatua gero eta astuna-go bihurtzen ari zen, eta une batean

hain zen astuna non bide ertzean uzteaerabaki baitzuten. Mirariz, estatuarentamaina ez zen aldatu. Hainbat urte ge-roago, nekazari batzuek irudia aurkituzuten, baina mugitzen saiatu zireneankonturatu ziren ezinezkoa zela, oso as-tuna zen eta. Une horretantxe, neskagazte bat agertu eta Xuren espiritua ze-la aitortu zuen. Halaber, adierazi zuen40 birjin behar zirela estatua mugitu etabeste leku batera eramateko. Halaxeegin zuten bertakoek: 40 dontzeila bir-jin bildu eta horiek mugitu zuten esta-tua arazorik gabe, harik eta puntu bate-ra iritsi eta berriz ere astun bilakatu arte.Orduan etsi behar izan zuten. Aho ba-tez adierazi zuten denek horixe zela au-keratutako tokia eta bertan eraiki zutentenplua, idoloaren inguruan. Hain zu-zen, gaur egun berritua eta moderniza-tua ikusten dugun tenplu bera. Erromesasko joaten dira bertara eta eskaintza bi-txiak egiten dituzte: txerri osoak erretaeta soja botilak.

Alabaina, ubideek eta labore-lurrekmugatutako lurralde honek beste hain-bat istorio eskaintzen ditu: ez hain erro-mantikoak edo legendarioak, baina as-koz ere hautemangarri eta kezkagarria-goak.

Dragoiaren etorkizunaBehinola, gerrek gupidarik gabe astin-tzen zuten eskualdea, eta lurraldea zori-gaitzetik atera ezinik zebilen. Gauregun, garapen handiak bizi du Vietnam,eta hainbat arrazoi daude horretarako:arroz uzta eskergen ondoriozko oparo-aldi ekonomikoa, turismoa eta, atzerriko

multinazionalek sustatuta, gora doan in-dustria. Industria ugari sortzen ari dira;txinatarrak trumilka joaten dira Vietna-mera lanera eta industrietako isuriak, ja-kina, Mekong ibaira joaten dira. Denairensten bide duen dragoiaren sabelera.Baina bederatzi buruko piztia gaixo da-go. Produktu kimikoek arraina hiltzendute, eta arrozaren eta beste produktubatzuen uztak pobretzen. Enpresek etagobernuak eraikitako presek ibaiarenoreka hautsi eta sailak kaltetzen dute;horrez gain, uholdeek eta lehorteek gi-zakiak hiltzen dituzte. Hala eta guztizere, gobernuak gero eta fabrika gehiagobaimentzen ditu, hazkuntza ekonomikohandia ekartzen baitu horrek: ia %10 ur-tean. Vietnamdarrek igitaia eta mailuaahaztu eta besoak zabalduta hartu di-tuzte kontsumismoa eta aurrerapen tek-nologikoak, haien anaia txinatarrek eginduten bezalaxe. Industria eta ekonomiaabiada bizian doaz, eta arazoa da, gehie-netan bezala, hazkuntza ekonomikoaeta ingurumenaren narriadura baterae-zinak direla; eta berdin gertatzen da be-launaldien arteko talkarekin, tradizioeieta gizarte sistemei dagokienez. Guztia-rekin ere, desagertzeko zorian dagoenbitxia da Vietnam. Toki erraz eta abegi-tsua da bidaiariarentzat, eta Mekongahalguztidunaren delta oso toki beneta-koa da, eta bertako lur eta uretan irrikazsenti dezakegu egiazko bizipoza. Bidaia-ren abentura eta bitxikeria edozein toki-tan topa dezakegu: autobus, gabarra,tenplu edo kale batean, edota zintzota-sunez eta adeitsuki gonbidatzen gaituz-ten edozein etxetan.

3 1

Gaur egun Vietnamek bizi duen oparoaldi ekonomikoaren arrazoi nagu-

sia arroz uzta eskergak dira. Behean,herritarrak bide ertzetik arroza atera-

tzen. Eskuinean, ibaiaren eta harenertzeko etxeen panoramika.

3 2

NOLA IRITSI ETA NOLA MUGITULufthansak eskaintzen ditu eskaintzarik

onenak Estatu espainoletik Ho ChiMinhera bidaiatzeko. Badira beste konpai-

nia batzuk ere, hala nola Thai Airwaysedo Singapore Airlines. Ez da hegaldi

merkea, ordea: 1.200 euro inguru balio dujoan-etorriko bidaiak.

Mekongen deltara iristeko, hoberena HoChi Minhetik abiatu eta My Thoraino

bidaiatzea, horixe baita eskualde horretansartzeko atea. Bertako hegaldiak ez diragarestiak. Vietnam Airlines konpainiarenhegaldiek ondo lotzen dituzte herrialde

osoko hiriak:http://www.vietnamairlines.com.vn

NOIZ BIDAIATUVietnamera joateko sasoirik hoberena

urritik martxora artekoa da. Horrela, mon-tzoirik handienak saihestuko ditugu, eta,gainera, eguraldia ez da hain hezea eta

tenperatura pittin bat freskoagoa da.

JATEA ETA ATERATZEAVietnam abentura hutsa da, eta berdingertatzen da bertako gastronomiarekin:

gozamena, gure zentzumenetarako.Mestizoa da: sukaldaritza frantsesaren,

txinatarraren eta bertako tradizioen eragi-na du. Askotarikoa da oso, eta hoberena

da gure usaimenari jarraitzea kaleko pos-tuetan, garagardo hotz-hotza –VietnamgoBia Hoi− edaten dugun bitartean. Oro har,

kaleko jatetxeak fidagarriak izaten dira,batez ere hiri handietakoak.

Chen jatetxea. Ho Chi Minh hiriko NguyenTraiko 152-154 zenbakietan. Vietnamgo

barbakoa apartak.

NON LO EGINEzinezkoa da arazoak izatea ostatuarekin.

Kategoria guztietako ostatuak daudeherrialdeko bazter guztietan. Luxuzko

resortetatik hasi eta ibiltarientzako ostatumerkeetaraino.

INFO+Europako herritarrek bisa behar dute

Vietnamen sartzeko.

3 3

Goizeko lehen orduan, gabarrak azokak eratzen diren tokietara iristen hasten dira, frui-tuz, barazkiz, arrainez, zerealez eta beste zen-bait produktuz beteta. Lerroon azpian ageri da

ur gaineko merkatuetako bat.

ARUBA Testua: Urtzi Urrutikoetxea

Argazkiak: Urtzi Urrutikoetxea / Thinkstock

Denetik pixka bat fusionatzen, paradisuan

ehen zalantza aireportuan bertan argitu genuen: Aruba inde-pendentea ez den arren (Herbehereetako Erresuman da-go, baina ez Europar Batasunean), pasaportea behar dahara joateko. Eta dokumentuan zigilu bitxi hori jarrita bar-

neratu ginen Karibeko uharte txikian. 181 kilometro koadrobaino ez ditu Arubak (Lea-Artibai edo Debabarrena eskual-deen pare, edo Baztango udalerriaren erdia), eta argi bereizi-tako bi eremu: hego-mendebaldera begira dagoen kostaldeabarea da eta hondartza ederrez josita dago, baita hainbat hotelerraldoiz eta resort-ez ere, hiriburutik iparrerantz. Uhartea-ren ipar-ekialdeari so dagoen itsasertza askoz basatiagoa da;hareatza gutxi eta labar asko ditu. Karibeak oldarkor izatendakiela erakusten du hor. Bi kostaldeen artean, basamortuitxurako eremua, kaktusez, formazio geologiko bitxiez eta

Karibeko –eta munduko– hondartzarik

ederrenetakoak dituen uharte txikia

da. Itsasertzetik urrunduta, basamortu itxu-

rako paisaia berezia dauka, eta Antilletako

kultura eta hizkuntza berezia, Amerikaren

iparra eta hegoaldea biltzen dituena.

�

ahuntzez beteta. Eta turista eta turista artean, hiruzpalaukontinentetako eraginak biltzen dituen herri jatorra.Palm Beach. Izen gatzbakoak kilometro askotako harea

zuria eta ur gardenak adierazten ditu. Internetez aurkitu ge-nuen hotela estatubatuar turistak hartu ohi zituen eraikinerraldoia zen, hondartzan bertan dagoen resort bat gehiago.Baina ezin ukatu, Amsterdamgo hegalditik hamar ordura ilu-nabar zoragarria geneukan, aski eta sobera Europako negutikihesi epel tropikalaz gozatzeko. Oskorri ederra ageri zen or-tzemugan, eguzkia Karibe itsasoaren beste aldean, Venezue-lan edo Kolonbian, gordetzen ari zela. Bidaiako nekeari aurreeginda, lehen bainura animatu ginen. Hondar fin haren luze-ran urpekaritza proposamenak, uharte barruko txangoak etaturistentzako ohiko eskaintzak zeuden, eta haietakoak ziren

milia erdira ainguratuta zeuden belaontzi piratak, baina Anti-lletako kutsu ezin bereziagoa ematen zion arratsari.Ezin harritu, beraz, kruzeroan zein hegazkinez etorri ho-

telera egun batzuk uhartean pasatzera, askok oporrak hon-dartzan bertan emateak, hotelen inguruan antolaturiko turis-ten lekuetara mugatuz. Kasinoak, diskotekak, tabernak, badudenetik eta asko Arubak. Baina merezi du autoa hartuta –bi-zikleta ere posible da, uhartearen neurri txikia kontuan, etatrekking zaleentzat ere egokia da, betiere ura hartuta–Aruba-ko txoko ezkutuak ezagutzea.

Independente Lehen aukera baina, Oranjestad hiriburutik iparrera dagoeneremu turistikoan barneratzea izan zen, Arubako estreinako

3 7

Arubako irudi ezagunetarikoa da lerroonazpian ageri den Errota Zaharra. Behean, Arubako

ipar-mendebaldeko kostalde malkartsuaren irudibat ikus daiteke. Azkenik, ezkerrean, paisaia ber-

dearen erdian altxatzen diren harkaitzak.

gauean. Palm Beach hondartza ederren liburuxketan ageriden palmondo eta hondar finaren postala da, egunez lasaietzan eta bainua hartu edo ur kirolak egiten diren lekua. Ilu-nabarretik aurrera, beste kutsu bat hartzen du, uharte nahas-keta berezian: estatubatuar gazteak eta venezuelarrak jantzi-rik dotore eta sexyenekin ateratzen dira taberna, jatetxe etadiskoteketara. Auto garestien artean bidea zeharkatuta, az-ken urte parean amaitutako merkataritza gunean sartu ginen.Bere artifizialtasunean, Arubako arkitektura koloniala irudi-katzeko ahalegina estimatzen zen japoniar, mediterranear etahanburger jatetxeen artean. Eta hara non, argidun iturriaribegira, ohartu ginen erabat leku turistikoak ere badaukala he-rrialdeaz lehen ikaskizunak ematea: izozki dendaren aurrekohorman, dozena erdi argazkik Arubako historia eta arubata-rren aldarrikapenak biltzen zituen. Zuri-beltzeko argazkietan polizia ageri zen, kargatzen.

Aldameneko Curaçao uhartetik bidali zituzten, 1977koabuztuan, «Arubako independentzia-egarria itotzeko». Aste-beteko greba, atxiloketa eta tentsioaren ondoren, Holandara

joan ziren uharteko buruzagi politikoak, Arubaren autode-terminazioa aldarrikatzera. Azkenean, 1986an, Herbeheree-tako uharteetatik bereizita aparteko estatusa izatea onartuzuten. Hamar urteko trantsizio epea aurreikusi zuten,1996an estatu independente bihurtu aurretik. Historiako bi-txikeriak ere ageri ditu erakusketak. Euskal abizendun Juan-cho Yrausquin buruzagia hila zen ordurako, eta Arubako “ai-tatzat” agertu ohi den Betico Croesi buruz zera zegoen jasota:«Bezpera gauean, larri zauritu zen auto istripu batean. Komansartu zen, beraz ez zuen ikusi Aparteko Estatusa indarreansartu zen unea, eta konortea berreskuratu gabe hil zen,1986ko azaroan». Hurrengo urteetan, bertan behera utzi zu-ten independentzia egitasmoa, nahiz eta edozein unetan saiadaitezkeen, legez, erreferenduma eginda.Bidea bakarrik egin behar, eta Arubak petrolio-industria-

tik turismora jauzi egitea erabaki zuen,1986an. Ez zaio guz-tiz gaizki joan. Bapo afalduta eta Antilletako neguko epeleanhistoria eta politika ikastaroa hartuta, biharamuneko planeiekin genien. Uharte txiki bezain aberatsa geneukan zain.

ConucoGoizeko bainuaren ondotik Aruba barnealdeko bisitari ekingenion. Oso desberdina da Antilletako uharte gehienen alde-an, oihanik eta azukre sailik ia ez daukala, eremu lehor eta ba-samortu itxurakoa dauka, kaktusa nagusi dela. Itsasoaren bes-te aldean, Kolonbia eta Venezuela arteko Guajira penintsula-ren luzapena dirudi. Hiriburua saihesten duten bidexka eta auzoak atzean

utzita, kaktus eta muinoen artean jaikitzen diren harkaitzerraldoiekin egin genuen topo. Ayo eta Casibarin daude, etalurraren higadura ulertzeko aukera paregabea dira. Ekialderabidean, bide handiak desagertu eta asfalto gutxi eta bidezidorugari zabaltzen dira, Alto Vista elizara eta Bushiribanakobehinolako urre meategira doazenak esaterako. Hala, bidegu-rutzeak bizpahiru aldiz oker hartu ondoren Karibe basati etaoldarkorrarekin egin genuen topo. Natural Bridge (Zubi Na-turala) turista gehienen txangoetako geltokia da. Zebra kolo-reko 4x4etan datozen estatubatuar taldeak iristen ikusita,geu abiatu, askoz gutxiago baitira Arikok parke nazionalerai-no doazenak. Aspaldi ikasi genuen basamortuak mortutik gutxi eta

xarmatik asko izan dezakeela. Bide ertzeko ahuntzek conu-co izeneko baserri xumeak adierazi zizkiguten. Aruba la-saiaren erakusleiho ederra da Arikokera doan errepidea, La-tinoamerikako nekazariekin bat egitear den eremuan, conu-co izenak adierazten duen legez. Papiamentoa dute kreole-ra hizkuntza nagusia Aruban, eta ederra da ikusten zeinenosasuntsu dagoen.

3 8

Oranjestad hiriburuko Lloyd G Smith Boulevarden dauden merkataritza gune ugarieta-

ko baten irudia da ezkerrekoa. Eskuinean, Arubakoiparraldeko muturrean dagoen Kalifornia faroa.

Indigenak Arikok benetan eremu basatia da, txango luzeetarako edo bi-zikletaz edo autoz bisitatzeko uharteko fauna (kasu sugeei!)eta flora berezia ezagutzen. Dos Playa ederra hutsik egon ohida, eta bidearen beste aldeko Fontein haitzuloak Arubako ara-wak indigenen irudiak dauzka. 1515ean caiquetio etniako in-digena guztiak Santo Domingora eroan zituzten esklabo.1526an itzuli eta espainiarren menpe iraun zuten mende ba-tez, gaztelarrek interes handirik izan ez arren ustez urrerik ga-beko uhartean. 1636an bereganatu zuten Herbehereek, bai-na lehen kolonoak 1754an ekarri zituzten. Ordurako papia-mentoa nagusi zen Herbehereetako Antilletan.Parke nazionala utzita, San Nicolasek Arubako kontraste-

ak biltzen ditu. Findegiak ur gardenen irudia hausten du berekutsu industrial bortitzarekin. Holandarekiko hurbiltasunasenti daiteke herrian prostituzioa legezko eta agerikoa ikuste-an erakusleihoetan. Eta kilometro gutxi urrunduta, Arubakohegoaldeko muturrean, uharteko hondartza lasaienetakoadago, Baby Beach, umeekin egoteko ezin hobea. Umearentzatezin egokiago.Oranjestad hiriburura bidean Savaneta arrantzale herria

dago, uharteko lehen kapitala. Oranjestad bera ez da lar han-dia, kruzeroak iristean are txikiagoa dirudi. Baina Parlamen-tuak, Arubako museoak eta merkataritza eremu bihurtutakoetxeek, pastel koloreko fatxada nederlandarrekin, merezi du-te bisitaldia. Arubako irudi ezagunenetakoa Errota Zaharra da. Herbe-

hereekin lotura berehala egiten duen eraikina da, baina bitxia4 0

suertatzen da beti latitude horietan. Uharteko lekurik turisti-koenean egonik, kanpotarrentzat eraikitako egitura dela pen-tsa daiteke, baina bene-benetakoa da, nahiz eta jatorria Her-behereetan daukan. Frisian, zehazki. 1804an eraiki zuten;ekaitz batek kaltetu eta hondartzan hainbat urtez egon ondo-ren, 1960an Arubara ekarri zuen merkatari batek. Gerorahainbat jatetxe eta taberna aterpetu ditu.

Hain distantzia laburrekin, azken ahalegina uharteko ipa-rreko muturrera ailegatzeko da, Kalifornia faroraino. Eguzkiaurruntzen ari da berriz ere milaka turismo aldizkari hornitudituen Arashi hondartzan. Badoaz kruzeroak Karibeko besteuharteren batera. Kolonbiar familia bat hondartzan afaritara-ko barbakoa prestatzen ari da. Eta ilunabarraz gozatzekounea da.

Paisaiak argi bereizten ditu Arubako bi eremuak;hiriburutik iparralderantz hotelez jositako hondartza luze-

ak nagusitzen dira, behean ageri dena kasu. Eskuinekoirudiek, ostera, ipar-ekialdeko itsasertza erakusten dute,

fauna aberatsa duen eremua.

EIVISSATestua eta argazkiak: Eva Parey

Balear Uharteetako paradisua

ugimendu hippyarensantutegi gisa ezaguna izan zen Eivissa60 eta 70eko hamarkadetan; kanpokomundura zabaldu zenean, berpiztu eginzen. Uharte ukigabe eta ia birjin honenxarma naturalak erakarrita, ehunka gaz-te inkonformista eta antimaterialistabertaratu ziren, gero eta gizarte indus-trializatu eta kapitalistagotik ihesi.Haien helburua naturarekin eta bestemunduarekin bat egitea zen. Uharteasoila zenez eta biztanleak –nekazari etaarrantzaleak gehienbat– toleranteak eta«bizi zaitez eta utz ezazu bizitzen» filo-sofiaren jarraitzaileak zirenez, etorri be-rriek benetako askatasuna ezagutzekoaukera izan zuten, eta horri esker, irudi-mena eta sormena erabat aske utzi zi-tuzten. Horrek uharteak zuen utopia-ren paradigma izateko ospe ia mitikoabiziagotu zuen. Laster, Eivissa kontra-kulturaren sorleku bilakatu zen. Mitoa-ri jarraiki kanpotarrak –els peluts (ile-tsuak)– samaldaka iritsi ziren, uhartea-ren fisonomia aldatu eta birpopulatuzuten, eta giza geografiako mapa asko-tariko bat osatu. Joera hori Adlib moda-ren inspirazio iturri ere izan zen, eta ho-rren leloa, «jantzi nahi duzun bezala,baina jantzi estiloz», Eivissako jantzi ti-pikoen oinarrian dago. Jantzi horietan,estetika hippya eta nekazarien jantzizuri tipikoen ehunak bat eginda ageri

4 4

Uharte Zuria

hondartzatxo galduak, eliza

zuriz zipriztindutako bazterrak

eta hedonismo hutsa baino

askoz gehiago da. Haren

espiritu kosmopolita eta

benetakotasunagatik era

guztietako pertsonak

bertaratu dira, eta horko

magiak liluratuta, uhartea

osatzen duen unibertso

konplexua eraiki dute.

Tradizioa, izaera bohemioa eta

mistizismoa era naturalean

azaleratzen dira, eta paradisu

mediterraneoena den honen

xarmekin uztartzen dira.

Muino batean dago Dalt Vilaherri gotortua, lerroon azpian ikusdaitekeena. Ezkerreko irudiak SantaTeresako jaietan harturiko irudi baterakusten du, Es Cubells herrikoa.

�

dira. Azken urteotan turismoaren gora-kadaren eraginez aldaketa handiak izanbaditu ere, Eivissaren mamia bere ho-rretan dago, uda garaian gutxiago naba-ritzen den arren.

Eivissa, ondoan duen Formenteraeta uhartetxo zein harkaitz ugari barnehartzen dituen Pitiüses artxipelagokouharte handiena, kontrasteen uharteada. Hiriburu kosmopolitaren moderno-tasunak ez du zerikusirik uhartearenbarnealde tradizional eta landa mun-duan hertsiki sustraituarekin. Hondar-tzatxo galduenetako lasaitasuna eta ba-

kea gaueko jaietako hedonismo neurri-gabearen oso bestelakoak dira. Eivissa-ren handitasuna lurralde txiki bateaneskaintzen dituen hamaika alderdietandago. Hala bada, artea, historia, musika,natura, arkitektura edo gastronomiaatsegin duenak badu non gozatu, bai etaerlaxazio edo plazer hutsa bilatzen due-nak ere.

Historiaurretik biztanleak izan ditu,eta arbasoen aztarnak uharte osoan ba-rrena topa daitezke. Feniziar, kartagoar,erromatar eta musulmanen aztarnaknonahi daude; hala nola, Dalt Vila hiri

gotortua, Sa Caleta herrixka feniziarra,Cova des Culleram, eta Sant Llorenç etaBalafiako barnealdeko putzu eta uras-kak. Berbereen garaitik defentsarakohainbat dorrek iraun dute, piratak ikuszitezkeen zenbait gune estrategikotankokatuta. Sal Rossako dorrea (Ses Sali-nes), Savinar-eko dorrea (Es Vedráuhartetxoaren aurrean) eta Rovirakodorrea (Sa Conillera uhartearen aurre-an) nabarmentzen dira. Eivissak orogra-fia berezi eta malkartsua du, eta uharteabitan banatuta dago: batetik, Cala d’-Horteko itsasbazter basatia ageri zaigu

(Sa Talaissa gailurra, 475 m-koa, da lekugaraiena); eta bestetik, iparraldean, Se-rra dels Amunt malkartsu eta latza, baz-ter batzuetara iristea ia ezinezko egitenduena. Ses Salineseko lautada zabalaklurralde osoarekin kontrastea egiten du.Bertan, oso fauna aberatsa dago, ia urteosoan ikus daitezkeen flamenkoen ko-lonia bat barne.

Eivissa benetakoenaDalt Vila, hiriburuko hiri gotortua,muino batean dago. XVI. mendean erai-ki zuten, Felipe II.a erregearen aginduz,turkiarren erasoetatik babesteko. Erre-nazimentuko harresietan bisita daitez-keen zazpi gotorleku daude, hala, harre-

sietan barrena ibilbidea egin daiteke,San Bernat gotorlekutik abiatu eta SanJoanekora iritsita; azken honetatik hiri-buruaren, Salinasen eta Formenterarenikuspegi paregabeak mirets daitezke.Toki gorenean katedrala dago. Kartago-arrek bertan kultu paganorako tokiaeraiki zuten, duela 2.000 urte bainogehiago. Erromatarrek tenplu hori Mer-

kurio jainkoa gurtzeko erabili zuten eta,ondoren, musulmanek mezkita bihurtuzuten, baina katalanak bertara iritsi zi-renean, Aragoiko Koroako Jaime I.aerregearen aginduz, horren gainean ka-tedrala eraiki zuten. Plaza horretatik be-heko alderantz joanda, Erdi Aroko etxe-tzarrak dituzten kale txiki bihurgunetsubatzuk daude, eta horietatik alde zaha-rreko interesgune nagusietara joan gai-tezke (Madina Yabisa interpretazio zen-troa, Puget museoa edo Santo Domingokomentua, besteak beste). Horietazgain, badira bisitatu beharreko beste al-derdi interesgarri batzuk ere, hala nola:Soletat kalezuloa, sorginei eta demo-nioei buruzko historiagatik ezaguna;

4 6

Hondartza ederrez beterikoitsasertza du Eivissak. Lerroon gainean,eskuinean, Platja del Comte bikaina agerida; haren ondoan, Les Dàlieseko merkatumitikoko arropa postu bat. Goian, ezkerre-tik eskuinera, Cap Negret eta artisau bat

Dalt Vila herrian.

Arma Patioa, 60ko hamarkadako lehenazoka hippya jarri zuten tokia; edo bes-tela, Ses Teules portalea igaro dezakegueta era guztietako produktu ekologiko-ak saltzen dituen itsas auzoko MercatVell azokara iritsi.

Nolanahi ere, hiriburutik kanpo,barnealdeko herrietan sentituko duguegiazko Eivissa. Eivissako etxe zuri be-reizgarriak garai batean berbereen eten-gabeko erasoetatik babesteko erabili zu-ten gotorleku eliza baten inguruan pila-tuta ikusiko ditugu. Kale txikietan ba-rrena ibiliz gero, bertako artisautzarenbenetako postuak topatu eta gastrono-miako gutiziez gozatu ahal izango du-gu. Herri bakoitzak berezko nortasuna

du. Sant Carles hilabete animatuenetanbabesleku egokia izan daiteke bakea etalasaitasuna atsegin dituztenentzat. Ani-ta taberna ohiko tokietako bat da, ber-tan antzina hippyak eta artistak elkar-tzen baitziren. Handik gertu oso pertso-na xelebreak hartzen dituen Les Dàlie-seko merkatu mitikoa bisita daiteke,edo inguruko hondartzatxoetako bate-

an atsegin har dezakegu, Es Pou des Lleóizenekoan, adibidez. Arrantza gune ak-tibo eta galduenetako bat den Portina-txetik gertuko bazter honetan arrain ja-ki onenak topa daitezke, Bullit de Peixedo Arròs a Banda, adibidez. Santa Ger-trudisen –egunez abegitsua eta zarata-tsua gauez–, xarma handiko modako es-tablezimenduak eta produktu apartakaurkituko ditugu. Nekazarien balladetradizionalak ikusi nahi baditugu, SantMiquel aukera ona izan daiteke, horre-lakoak uda osoan zehar programatzenbaititu, edo bestela, uharte osoan egitendituzten herri jaietara joan gaitezke. Jaihorietan, gainera, jadanik erabiltzen ezdiren tradizioak ere ezagutu ahal izango

4 7

Uhartearen barnealdeko herrieketa landa eremuek gordetzen dute hobe-kien Eivissaren esentzia. Hemen, lurra lan-tzen duten nekazari eta artisau ugari bizidira, goiko ezkerraldeko irudietan erakus-ten den moduan. Eskuinean, goitik behera,

Dalt Vila eta Sant Carles herriak.

ditugu, ucs izenekoak, adibidez (Pitiü-seseko antzinako komunikazio sistema,oihuen bidezkoa, herri folklorearenparte bilakatu da). Barnealdea, landa gi-rokoa erabat, Eivissako masia tipikoezzipriztinduta dago, algarrobo, arbendo-londo, mahasti eta ehun urtetik gorakopikondo sailen artean. Santa Agnès al-dea ere oso ezaguna da, urtean behin,urtarril eta otsail bitartean, loretan dau-den arbendolondo sail ikusgarriek uda-berria iritsi dela iragartzen baitute.

Hondartzatxo xarmagarriakSant Josep herritik aurrera, hondartza-txo xarmagarriz betetako itsasertza mi-retsi ahal izango dugu (Cala d’Hort, Ca-la Tarida edo Platges del Comte, esatera-ko). Handik abiatuta, Savinar dorrerakotxango bat egin dezakegu, kondaira as-koren iturri izan diren Es Vedrá eta Es

Vedranell uhartetxoei darien magia es-perimentatzeko asmoz. Es Vedrá ureta-tik piramide natural baten modura aza-leratzen da, hainbat zoko eta leize di-tuela. Diotenez itsasoan murgildutakoharrizko katedral gotikoak Egiptoko pi-ramideen, Stonehengeren edo Pazkouharteko estatuen antzeko irradiaziomagnetikoa du. Inguru horretako arran-tzaleek, hippyek eta XIX. mendeanuhartea kristautu zuen Francesc Palau

misiolariak fenomeno paranormalakikusi izan dituzte, eta horien misterioaoraindik argitu gabe dago. Beste interes-gune garrantzitsu bat Atlantis da, Savi-nar dorreaz bestaldean kokatutako hon-dartzatxo txikia, bertara iristea oso zailabada ere. Sa Pedreran dago zehazki, ha-rrobi zaharrean; bertatik Dalt Vila go-torlekuko hormak eraikitzeko harriakatera zituzten eta horren ondorioz osa-tutako formazio bereziek kanpotik eto-rritakoak liluratuta utzi eta hainbat iru-di zizelkatu zituzten, baita buda bat ere.

Azken urteotan, espiritualtasunaberriro suspertu da. Joera mistiko be-rriei zabalik, uharte honetan ekialdekoeragina nonahi sumatuko dugu, Medi-terraneoko natura idilikoarekin eta lu-rrean zein itsasoan sustraitutako herribaten antzinako tradizioarekin harmo-nian bat eginda betiere.

4 8

Eivissako kala ezagunenen arteangoiko irudian ageri den Benirrás dago, SanJoan herritik gertu. Arrantzaleen gune izanzen iraganean, baina gaur egun hippyestiloko jendearen bilgune ere bada.

Argazkiak agerian uzten du bertako iluna-barrek duten xarma.

bidelaguna AGENDA • PROPOSAMENAK • BERRIAK • LIBURUAK • PUNTA-PUNTAKO LEKUAK

46

HITZORDUAKDUBROVNIK: Shakespeareren hainbat lantaularatuko dituzte hiri kroaziarrean.BELFAST: “Titanic” ontziaren hondoratzeagogoan. KOLONIA: Art Cologne. TXINA: Qinqmingjie. MONTEVIDEO:Criolla rodeoa. PARIS: La Force de l’Art. ZURICH: Sechselaeuten jaialdia. TARASCA: Tarasca kale inauteria.

MUNDUARI BEGIRASTONEHENGE: Ilusio akustikoa ote?JAPONIA: 2050ean espaziora era-

mango gaituen igogailua. IRAK: Al-Madain, iraganeko xarmaberreskuratu nahian.TAIWAN: Ani-

maliak edukitzeko klaseak. HONG KONG: Hiriko azken opera

kantondarra itxi dute.

BIDAIA TEMATIKOANew Yorkeko ardoaren ibilbideak

HORIZONTETIK HARATAGOMichel Peissel

MUNDUKO SUTEGIAKMarokoko gastronomia

GOGOAN HARTUKelimutuko lakuak

Irudia: Koldo LANDALUZE

PREZIO APALEKO APARKALEKUA, LOIUNLoiuko aireportuak prezio apaleko aparkaleku bat ireki du.Easypark Bilbao enpresa da arduraduna eta %40ko deskon-

tuak eskainiko ditu aurrerantzean. Prezioari dagokionez, egunbatez autoa bertan uzteak 14 euroko kostua izango du, 20eurokoa bi egunek, 30 eurokoa hiru egunek eta 40 eurokoalau egun uzten badugu. Bosgarren egunetik aurrera, 8 euroordaindu beharko dira eguneko. Zazpi egunez autoa bertan

uzteak 64 euroko kostua izango du, eta 21. egunetik aurrera,eguneko bost euro ordaindu beharko dira. Zerbitzua eskura-tzeko 24 ordu lehenago egin behar da erreserba; erreserba

egin ondoren, enpresako langile bat egongo da erabiltzailea-ren zain irteera gunean.

KERIK GABEKO HONDARTZA, NIZANNiza hiriko Centenaire hondartza enblematikoa kerik gabeko

gunea izango da aurrerantzean. Hala erabaki dute tokikoagintariek, Minbiziaren Aurkako Liga Nazionalak eginiko es-kaera onartu ondoren. Uda honetan ezarriko da legea inda-rrean, eta hura urratzen duenak 38 euroko isuna ordaindu

beharko du. Hala, hondartzan erretzea debekatzen duen Es-tatu frantseseko lehen hiria izango da Niza, nahiz eta badiren

gisa honetara funtzionatzen duten beste hondartza batzukEuropan, Gironako L’Escala kasu.

VOLOTEA: LOW COST KONPAINIA BERRIAVueling enpresaren sortzaileek low cost hegazkin konpainiaberria sortu dute: Volotea. Apirilean hasiko da zerbitzua es-kaintzen eta Venezian izango du egoitza nagusia. Printzipioz,Europako hiriak lotuko dituen 10 ibilbide egingo ditu urteanzehar, baina 20-25 ibilbidera ere iritsiko omen da eskaintzauda garaian, arduradunek jakinarazi dutenez. Momentuz fin-katuta dauden herrialdeak Italia, Estatu frantsesa eta Estatuespainola dira. Tarifa merkeak eskainiz, aire konpainien mer-katuan konpetentzia areagotzera dator Volotea. Gainera, 100lanpostu zuzen inguru sortuko omen ditu.

ARGAZKILARIENTZAKO BIDAIAKAlfons Rodriguez “7 Haizetara” aldizkariko kolaboratzaile etaargazkilariak bi tailer eskainiko ditu aurki: Ladakh-Kaxmiren(Tibet) izango da bata, eta Ekuadorren bestea. Ekainean etairailean egingo dira, hurrenez hurren, eta hamabost egunekoiraupena izango du bakoitzak. Argazkilariei zuzendutako tai-lerrak izango dira biak, eta helburua, argazkilaritzako teknikaberritzaileenak ezagutzea izango da, hori bai, bidaiatuz etaherrialde horietako bakoitzak eskaintzen duenaz gozatuz al-di berean. Tibeteko tailerrak 2.245 euro balioko du eta Ekua-dorrekoak 3.895, tasak eta gastu guztiak barne kasu bietan.Informazio gehiagorako: www. bacara-viajes.com

A CORUÑARA ETA KOPENHAGERA, MADRILDIKEasyjet low cost aire konpainiak hegaldi zuzenak eskainikoditu maiatzaren 7tik aurrera Madrildik A Coruñara eta Ko-penhagera. Madrildik A Coruñara, eta alderantziz, bi hegal-di eskainiko dira egunean, astelehen, ostiral, larunbat etaigandeetan. Prezioari dagokionez, 19,99 eurokoak izangodira merkeenak, tasak barne. Madrildik Kopenhagera etakontrako norabidean ere lau egun horietan eskainiko dirahegaldiak, kasu honetan 26,99 eurotik hasita.

BIBOTEA ETA BIZARRA ERAKUSTEKO LIBREDisney multinazional iparramerikarrak bere langileen irudiaarautzeko kode zorrotza izan du orain arte. Araudi horrenarabera, publikoari begira lan egiten zuten parke tematikoe-tako langileek ezin zuten bizarrik edo biboterik eraman la-nean zeuden bitartean. Lege zorrotz hori 1955etik izan daindarrean, hau da, Disneyk Kalifornian lehen parke temati-koa ireki zuenetik; hala ere, oraintsu araua malgutzea erabakidute enpresako arduradunek, eta hemendik aurrera langileeklasaitasun osoz erakutsi ahalko dute bizarra eta bibotea.

Laburrak

5 0

HARPIDETU. 11 ale, 15€ urtean 943 22 37 09

5 2

bidaia tematikoa

KOPA ARTEANNEW YORKEKO ARDOAREN IBILBIDEAK

New York hirian pentsatzen dugunean,Empire State Building, AskatasunarenEstatua, Macy’s, Times Square, Rockefe-ller Center, Chinatown, Village, CentralPark eta abar etortzen zaizkigu gogora.Era berean, munduko ardo-eremuetanpentsatzen dugunean, Kaliforniako Na-pa Valley, Estatu frantseseko Bordele in-guruko eremua, Estatu espainiarrekoErrioxa eta Dueroko Erribera, ItaliakoToskana, Argentinako Mendoza, edoTxileko Maipo bailara bururatzen zaiz-kigu. Askok ez dakigu New Yorkeko esta-tuan iraultza isil bat gertatzen ari dela.Hura da nazio osoan ardo gehien ekoiz-ten duen estatua eta New York hiritik biordura upeltegi eta mahasti bikaineko ar-do-eremu izugarri bat dago, turismoakNapa Valleyren kasuan baino gutxiagokutsatua. Gainera, azken horretan ez be-zala, New Yorkeko upeltegi gehienetanezer ordaindu gabe edo pixka bat baka-rrik ordainduta dastatu ditzakegu berta-ko ardoak.

New Yorkeko estatuko hainbat gune-tan duela 300 urte inguru hasi ziren maha-

tsa erein eta ardoak ekoizten. New Yorke-ko estatu osoan mahatsez ereinda dauden31.000 akre eta 220 mahasti inguru dau-de. Finger Lakes, Long Island eta HudsonValley dira gune garrantzitsuenak, baitamahasti eta upeltegi gehien dituztenakere. Azken horretan, AEBetako upeltegi-rik zaharrena dago, Brotherhood.

Finger Lakes WineriesNew Yorken gerra zibiletik egiten direnardo garrantzitsuenen ekoizpen-guneada. Finger Lakes upeltegi gehienen koka-lekua da, eta ardo-bolumen handiaekoizten du. Bertan, hainbat laku eta zureta lur utziko gaituen glaziar bat daude.

Ardo-eremua muino inklinatuen etalurzoru glaziarraren artean dago. Cayugaeta Seneca dira bi laku garrantzitsuenaketa horien inguruan hainbat ibilbide egindaitezke. Canandaigua eta Keuka lakueninguruan ere oso ibilbide politak egindaitezke.

Ardoaren bideak urte osoan irekitadaude eta kontuan hartzeko modukohainbat bide daude: Seneca lakuranzko

Ardoaren Ibilbidea da luzeena, 35 upel-tegi baino gehiago, destilategi bat, bi ga-ragardo-fabrika eta meadery bat (jateko,eta noski, edateko aukera ematen duenlanda-gune tipikoa) dituena. KeukakoArdoaren Ibilbidea guztien artean zaha-rrena da, bertan egin baitzuten Finger la-kuetako lehen ardoa. Eta Cayugako Ar-doaren Ibilbidean Swedish Hills ArdoUpeltegia deiturikoa dago, 2008an urte-ko upeltegirik onena izendatua.

“Sideways” (gazteleraz “Entre copas”,hau da, kopa artean) ikusi eta egunen ba-tean horrelako zerbait egitea amestu du-tenentzat, Genevatik (Seneca lakuan)beheraino ardoak dastatzeko dozenakaupeltegi daude. Aspaldiko etxetzarrakdira, mahasti eta berdegunez inguratuak,eta han ardoa dastatzea oso merkea da.

Ingurune horretara joateko garai ego-kietako bat uztailaren 16tik 18ra da, egunhorietan Finger Lakes Wine Festival jaial-dia egiten baitute. Bertan, bostehun ardo-dastaketa baino gehiago eskaintzen dituz-ten laurogei upeltegi inguruk parte har-tzen dute. http://www.flwinefest.com/

5 3

Long IslandLong Islandeko ardo-eremua New Yorkhiritik 120 milia ingurura dago (bi ordu-ra, gutxi gorabehera) eta badia batek ba-natzen dituen bi penintsulatan kokatu-ta dago. North Fork izeneko iparraldekoeremua da mahasti eta upeltegi gehiendituena. Bertan sartzen garenean, mer-kataritza-gune guztiak desagertu etamahastiak, upeltegiak, herri txikiak etaetxaldeak ikusten hasten gara. Long Is-land bertan dauden upeltegi ikusga-rriengatik da ezaguna; gainera, azken 10urteotan urtez urte saritu dituzten ar-doak ekoitzi dituzte.

North Forkeko upeltegi garrantzi-tsuenen artean honako hauek daude:Bedell Cellars (ardo beltz bikainakekoizten ditu), Castello Di Borghese(inbertitzaile italiarrena), ChanningDaughters (ardo zuri bikainak ekoiztenditu), Macari Vineyards, Palmer Vine-yards (handienetako bat), PaumanokVineyards (Chenin Blanc ardoa baka-rrik ekoizten dute), Pellegrini Vineyards(ardo beltz bikainak ekoizten ditu),

Raphael (inbertitzaile italiarrena, upel-tegiak Toskanako etxe bat ematen du),Shin Estate Vineyards eta Wolfer Estate(Long Islandeko ardo beltz garestienaekoizten du, Wolfer Premier Cru izenaduen merlot bat, botila bakoitzak125.000 dolar inguru balio du).

Ibilbide antolatu ugari daude, ho-rien artean, egun bateko ibilaldi bat,upeltegi onenetako hiru ezagutzeko au-kera ematen duena: Paumonok Vine-yards, Macari Vineyards eta MarthaClara Vineyards.

South Fork izena duen Long Islan-deko hegoaldeko eremuan, New Yorke-ko aberats eta handikien udaldiko etxe-ak daude, eta hiru mahasti bakarrikdauzkatenez, ez da ardoaren ibilbidee-tan sartzen.

Upeltegi zaharrenaHudson ibaiaren haranean, New Yor-ketik ordu eta erdi eskasera, Amerike-tako Estatu Batuetako upeltegirik za-harrena dago, “Brotherhood”. Hazkun-de betean dagoen eta bere horretan

erakargarria den upeltegi honek berta-ko instalazioetan barrena sei ibilbideantolatzen ditu egunero; gainera, pro-zesua jarraitu eta ardoak dastatzekoaukera ematen du.

XIX. mende amaieran eta XX. men-de hasieran haren jabeak bi aldiz aldatuondoren, 1987tik inbertitzaile txiletarbatzuen eskuetan dago. Horiek harroeta irmo baieztatzen dutenez, Kalifor-nia Estatu Batuetan sartu aurretik ereekoizten zen ardoa upeltegi horretan.«Horrenbestez, garbi dago zein den za-harrena», azpimarratzen dute Kalifor-niako Napa bailarako ardoei dagokie-nez.

Brotherhood upeltegiak kalitateoneko ardo klasikoak ekoizten ditu,Riesling, Pinot Noir eta Chardonnay ar-doak, esate baterako, baita ardo apardu-nak ere, eta horietako batzuk Etxe Zuri-ko ekitaldietarako aukeratu izan dira.

«Jende askok ez daki Manhattanetikhorren gertu kalitate oneko ardoaekoizten dela», diote harro upeltegi ho-rretako arduradunek.

Muino inklinatuen eta lurzoru glaziarren artean kokatua,New Yorken egiten diren ardo garrantzitsuenen ekoizpen gune nagu-

sia da lerron gainean ageri den Finger Lakes. Ondoko orrialdean,Brotherhood, Long Island eta Raphaellond Island upeltegiak ikus dai-

tezke, ezkerretik hasita, goitik behera.

5 4

hitzorduak

illiam Shakespeare antzerkigile, olerkari eta aktore in-gelesaren zaleek haren lanez gozatzeko aukera izango dute aurkiKroazian. Izan ere, apirilaren 30etik maiatzaren 6ra bi-tartean IV. Dubrovnik Shakespeare jaialdia ospatu-ko dute izen bereko hiri kroaziarrean. MichaelLederer poeta eta antzerkilari iparramerikarraizango da, beste behin, 2009az geroztik ospa-tzen den jaialdiko zuzendaria.Aipatu egunotan, Shakespeareren lanetan

oinarritutako hainbat lan eskainiko dituzte.Gainera, horietako hiru Drubrovniken bakarrikikusi ahal izango dira, Pariseko Compagnie antzer-ki konpainiak eta Londresko Performance Exchangeantzerki taldeak eskainiko dituztenak, hain zuzen. Jaial-diaren zuzendariak berak zuzenduriko “Ya nada dura eterna-mente” lanak ere aipamen berezia jaso du –familia espainiar ba-ten istorioa du ardatz–. “A midnight night`s dream”, “Portrait ofShakespeare”, “The Wall” eta “Shakespeare for beginners” izangodira Dubrovniken taularatuko dituzten beste lanetako batzuk.

Guztiak ingelesez eskainiko dituzte eta hiriko alde historikoaizango dute agertoki nagusitzat.

Kultura arnasten duen hiriaKroaziako kostaldean dago Dubrovnik eta bereedertasuna dela-eta “Adriatikoko perla” bezalaezagutzen da –Unescok gizateriaren ondare izen-datu zuen harresiz inguratutako hiriko alde zaharederra 1979an–. Azken urteotan, gainera, turis-moak izugarrizko indarra hartu du hirian. Bainaturismoa bakarrik ez, kultura ere osasuntsu da hi-rian, bereziki uda partean hainbat jaialdi antolatzen

dituztelako. Hori bai, antzerki emanaldi gehienak kroa-zieraz soilik eskaintzen dituzte. Hizkuntza mugak udan hiria

bisitatzen duten milaka bisitariei antzerki eskaintzaz gozatzekoaukera murrizten diela eta, ikuspegi unibertsalagodun Dubrov-nik Shakespeare jaialdia antolatzea erabaki zuten azkenean,«mundua Kroaziara eta Kroazia mundura gerturatzeko».www.dubrovnikshakespearefestival.com

DUBROVNIKShakespeareren hainbat lan

taularatuko dituzte hiri kroaziarrean

�

5 5

pirilaren 15ean ehun urte bete-ko dira inoiz izan den itsas hondamendiezagunena gertatu zenetik; hau da, “Ti-tanic” ontzia hondoratu zenetik. Esperozitekeen moduan, munduko hainbattxokotan ekimen bereziak egingo dituz-te gertakari ilun hura gogoratzeko.Guztien artean aipagarriena “Tita-

nic” mitikoak egindako itsas bidaiarenerrepikapena izango da. Ontzi entzute-tsuak egin zuen moduan, itsasontzi batSouthamptonetik abiatuko da Irlandarazuzentzeko. Ostean, Cobh hirian egingodu eskala, “Titanic” itsasontziak egindakoazken eskala gogoratuz. Ondoren, Atlan-tikoa zeharkatuz, “Titanic” mitikoaren

hondoratzea eman zen lekutik igarokoda, eta, azkenik, bertatik Kanadako Esko-zia Berrira zuzenduko da, hondamendihartatik berreskuratutako 121 gorpugordetzen dituen Halifaxeko hilerrianegingo den omenaldian parte hartzeko.Baina bada beste hiri bat Europan

ontzi mitikoarekin lotura estua manten-tzen duena, Belfast hain justu, bertaneraiki baitzen “Titanic” ontzia. Belfaste-ko portua munduko ontzi nagusien sor-leku izan zen XX. mendeko hastapene-

tan. Bi urte luze iraun zuten “Ametseta-ko Ontzia” deitutako ontzi hura eraiki-tzeko lanek. 1912ko apirilean hirikoportua atzean utzi eta ontziak itzulera-rik gabeko bidaia hasi zuenean, ikusga-rria izan zen hiritarrek eskainitako agu-rra. Betirako agurra. Hondamendi ikara-garri hartatik ehun urte igaro badira ere,gaur egun oraindik “Titanic” itsasontzia-ren memoria bizirik da Belfasten. Urteu-rrenaren harira, hainbat ekimen egingodituzten bertan apiril eta maiatzean.

BELFAST«Titanic» ontziarenhondoratzea gogoan

pirilaren 18aren eta 20aren ar-tean ospatuko da aurten Art Colognenazioarteko feria entzutetsua. Jaialdia-ren 44. edizioa izango da aurtengoa, eta,urtero lez, nazioarteko arteak bizi duenegoeraren adierazle izango da.Aurreko urteetan jorratutako ildoa-

ri jarraiki, artista ospetsuez gain, talen-tu berriek ere beren tartea izango duteinoiz baino gehiago krisi ekonomikoariaurre egin beharra izango duen ediziohonetan. Orotara 200 galeria osatukodira, horietan munduko 23 herrialdedesberdinetatik iritsitako artisten lanakjarriko direlarik ikusgai. Aniztasuna ezda, ordea, geografikoa soilik izango;izan ere, diziplina ugaritako lanak ikusiahal izango dira: oleoak, grabatuak, iru-diak, eskulturak, bideo lanak, argaz-

kiak, konposizio esperimentalak... Pro-posamen berritzaileenak erakusteazgain, Art Cologne jaialdiaren 44. edi-zioak iraganeko korronte eta artista na-gusienak ere izango ditu aztergai, histo-riak emandako arte mugimendu nagu-siei erreparatuz eta lan esanguratsue-nak berreskuratuz zita berezi honi be-

gira. Aurten erakutsiko dituzten artela-nen artean Edvard Munch margolarinorvegiarraren “Emakume gaztea eseri-ta” margolana da, zalantzarik gabe,esanguratsuenetako bat. Erregimen na-ziak «arte degeneratu» gisa definitutakoartelana jaialdi honetan jarriko dutesalgai 9,5 milioi euroan.

�

�

KOLONIANazioarteko arteareniragana eta oraina

5 6

hitzorduak

ZURICH (SUITZA)Sechselaeuten jaialdiaApirilaren 15ean eta 16anUdaberriari ongietorria emateko ezohiko jaiaantolatzen dute urtero Zurichen. Ospakizunhonetan, Boeoegg elurretako panpina erre-tzen dute erlojuak arratsaldeko seiak jotzendituen une berean. Tradizioak dioenez, zenbateta denbora gutxiago behar panpinak kiskal-tzeko, orduan eta beroagoa izanen da uda.Panpina erre ondoren, prozesioan ateratzendira herritarrak hiriko kaleetan barrena jantzihistorikoak soinean eta zaldi gainean.

PARIS (ESTATU FRANTSESA)La Force de l’Art Apirilaren 20tik abuztuaren 26raArte Garaikideari eskainitako jaialdi garrantzitsue-nen artean dago Frantziako Kultura Ministerioakantolatzen duen La Force de l’Art. Bertan, fran-tses Estatuko zein nazioarteko artista berritzailee-nen lanak izaten dira ikusgai. 2006an ospatu zenjaialdiaren lehen edizioa eta 130.000 bisitariinguru izan zituen. Izandako arrakasta lagun, aur-ten hirugarren edizioa ospatuko du hiru urtetikbehin ospatzen den arte erakusketak. Gainera,berrikuntza aipagarri bat izango du aurtengo edi-zioak: orain artean erakusketen agertoki printzipa-la zen Jauregi Nagusiaren ordez, aire libreko Tokiojauregia izango du egoitza nagusitzat.Erakusketez gain, musika emanaldiek eta zuzene-ko antzerki eta bestelako ikuskizunek osatukodute programazioa. Informazio gehiago lortzeko:http://www.latriennale.org

TXINAQinqmingjie

Apirilaren 5ean“Hilobiak erraztatzeko eguna” da txinatarrentzatQinqmingjie. Urtero, hildako familiakideen gor-

puak hartzen dituzten hilerriak bisitatzen dituztemilioika txinatarrek, hilobien garbiketa eta loreeskaintzak egiteko. Beste herrialde batzuetan

ere ospatzen dira halako egunak, baina txinata-rren ohiturek ez dute zerikusirik gainontzekoekin:Hemen paperezko billeteak, kartoizko auto eta

etxeak eta berrikuntza teknologikoen kopiak erreeta eskaintzen dizkiete hildakoei, erretzen dute-na hilen mundura heltzen dela sinetsiz. Gainera,hildakoekin hitz egiteak haiekin duten harrema-na sendotzen duela sinesten dute. Era berean,gauez farolak loturik daramatzaten kometak

zeruratzea familiari zorte ona ematen diola sines-ten dute. Sineskeria eta tradizioa uztartzeaz gain,

Qinqmingjie eguna ikuskizun ederra ere bada.

MONTEVIDEO (URUGUAY)Criolla rodeoa

Apirilaren 5etik 9raUruguay osoko rodeo jairik garrantzitsuena1925az geroztik Montevideo hiriburuanospatzen dena da. Bertan, Argentina,

Uruguay eta Brasiletik iritsitako 90 zaldizkolehiatzen dira lau proba ezberdin uztartzendituen gautxoen norgehiagoka ikusgarrian.Zaldi basatiak bezatzen saiatzen diren gehie-

nak Rio de la Plata (Argentina) eta RioGrande do Sul (Brasil) eskualdetatik iritsitakogazteak izaten dira, horietako gehienak egunere abeltzaintzan dihardutenak. TxapelketakAste Santuko egunekin bat egiten duenez,zaldizkoen abilezia apartaz gozatzeko parada

izaten dute bai uruguaitarrek bai etaMontevideo bisitatzen duten turistek ere.

5 7

erakusketak

«Maleta Mexikarra»: Gerra Zibila argazki-tan Bilboko Arte Ederren MuseoanEspainiako Gerra Zibilean ateratako argazkiennegatiboz betetako hiru kutxek osatzen dute«maleta mexikarra». Bertan, Robert Capa, DavidSeymour eta Gerda Taro argazkilari ezagunekegindako argazkiak biltzen dira. Gerra osteangaldutzat eman ziren argazkion negatiboak,baina 1995. urtean Mexiko Hirian agertu zirenustekabean. Balio dokumental ikaragarria duten4.500 argazkik osatzen dute ekainaren 10eraarte Bilboko Arte Eder museoan ikusgai izangoden bilduma. Dena den, Bilbon ezingo dira bildu-mako argazki guztiak ikusi, horietatik 70 baizik.

Ai Weiwei disidente txinatarrari buruzkoerakusketa, ParisenUneotan zaintzapeko askatasunean dagoen AiWeiwei artista eta disidente txinatarren ingu-ruan Estatu frantsesean antolatu den lehen era-kusketa osatu du Pariseko Jau Pomme museoak.Diziplina ezberdinak landu ohi dituzten artistaugarik osatu dute bilduma, beraien esanetan,«Txinako botere autoritarioa ironikoki kritikatze-ko helburuarekin». Hogei pantaila eta 500argazkik osatzen dute “Ai Weiwei. Entrelacs”erakusketa eta datorren apirilaren 29ra arteizango da ikusgai.

Frida Kahlo eta Diego Riveraren argazki«konplizeak», BruselanFrida Kahlo eta Diego Rivera artista mexikarrenbizitza gogora ekartzeaz gain, XX. mendearenhastapenetan Mexikok pairatu zituen aldaketasozioekonomikoen berri ere ematen du“Konplizitateak” erakusketak. Halaber, bi artistenarteko harreman sentimentala sakon aztertzendu kutsu intimoko erakusketa honek. 36 argaz-kiz osatua, Belgikako hiriburuko CervantesInstitutuan egongo da ikusgai erakusketa apiri-laren 24ra arte.

Delacroixen lan onenak, BartzelonanEugéne Delacroix (1798-1863) margolari fran-tziarraren ehun obra baino gehiago ikusgaidaude egunotan Forum Barcelona aretoan.Europa eta Ameriketako bilduma publiko nahizpribatuetako lanek osatzen dute erakusketa,non artista frantziarraren lanik ezagunenak ikusdaitezkeen, besteak beste “Femmes d’Algerdans leur appartement” eta “La Mort deSardanapale”. Maiatzaren 17ra arte izango dazabalik.

HABANA (KUBA)Tarasca kale inauteria | Apirilaren bukaeran

Dragoi itxura hartzen duen Tarasca pertsonaia mitikoa Habanako kaleetara itzuli-ko da aurki. Antzinako prozesioak gogora badakartza ere, honakoa ez da oinarrierlijiosoa duen ekimena, herriak parte hartzen duen kale inauteria baizik. Era

guztietako mozorroak jantzita eta conga erritmoan, desfile erraldoia egiten duteherritarrek Habanako kaleetan, Plaza Kolonialetatik abiatu eta Malekoira iritsi

arte. Bertan, beraien bizitzetatik kanporatu nahi dituzten gauzen zerrendak osa-tzen dituzte, eta, behin paperean idatzita, Tarascarekin batera erretzen dituzte.

SEUL (HEGO KOREA)Loto jaialdia

Apirilaren 24tik 26raBudaren omenez Hego Korean ospa-tzen diren ekimenen artean ikusga-rrienetako bat da Loto jaialdia. Hain

zuzen ere, Budaren jaiotza ospatu etaharen irakaspenak goratzeko sortu zeneskuargien jaialdia. Hiritarrek orotarikokoloreekin egindako paperezko linter-nekin atontzen dute Seuleko zeruaurtero 100.000 ikusle inguru biltzen

dituen ekitaldi zirraragarrian.

PHU THO (VIETNAM)Hung Kings jaialdiaApirilaren 9tik 11raVietnamdarren artean erritu sakratuada jaialdi hau. Urtero, milaka herritarPhu Tho eskualdean dagoen HungKing tenpluan batzen dira herrialdea-ren sortzaile izan ziren izen berekoerregeak omentzeko. Kolore eta kan-tuz beteriko errituetan parte hartzeazgain, inguruko tenplu sakratuak etamendiak bisitatzeko ere probestendute aukera gerturatzen direnek.

Horizontetik haratago

Beste askori bezala, Michel Peis-sel (1937-2011) esploratzaile, etno-grafo eta idazleari mugagabeko zeru-mugak ezagutzeko gogoa piztuzioten giro aberats batean igarotakohaurtzaro grisean irakurri zituen isto-rioek. Ondo landatutako eta erneta-ko hazi orok fruituak ematen dituenbezala, Peisselen liburuak ondoko ira-kurle belaunaldiaren irudimena bul-tzatu zuten ontzia, bela eta haizeaizan ziren. Irakurle sutsu horiek Bhu-tan, Mustang, Zanskar edota Tibet bi-zitzeko grinaren, askatasunaren etaabenturaren arteko gogo definiezina-rekin identifikatuko zuten betiko.

Maiak eta sherpakMichel Peisselek heziketa fina jasozuen eta horri esker, Oxfordeko edotaHarvardeko Negozio Eskolako ikaske-tak ordaindu ahal izan zituen. 21 urtezituenean, bere irakurketa eta fantasiasaldoak eta eguzkia eta zuzeneko ekin-tza aurrez aurre ipini zituen. Lehen bi-daia Belizeko oihanetara egin zuen.Han, Michel Peisselek berrehun kilo-metro baino gehiago egin zituen oinez,Quintana Roo hondakin maiak eta bes-telako aztarnategi arkeologikoak iden-tifikatzeko. Esperientzia horrek betikoaldatu zuen Peissel. Hala, HarvardekoNegozio Eskolako exekutibo izateariutzi zion, eta galdutako munduak es-ploratzeko irrikan zegoen ikertzaile bi-lakatu zen. Parisko Unibertsitateandoktoretza lortu ondoren, etnologiapasio bihurtu zuen eta Himalaia, espa-zio irekiak aztertzeko eta ezagutza lor-tzeko eskualde. Hala, Michel PeisselMustang erreinu debekatuan, Nepalen

edo Indiako Himalaiako Zanskar baila-ran sartu zen Mendebaldeko lehenpertsona izan zen. Ordutik aurrera, ho-geita hamar espedizio ere egin zituenTibetera, oinez eta zaldiz. 1959. urte-an, Khumbu bailarako sherpa nepalda-rrak aztertu zituen etnologo bezala.1964an, ordea, Mustangera joan etahan bere libururik ezagunenetako bat,“Mustang, a Lost Tibetan Kingdom”(Mustang, Tibeko erresuma galdua),idazten hasi zen. 1968an, garai horre-tan hermetikoa zen Bhutango errei-nuan sartu, eta bazterrik urrunenak az-tertu zituen. Ondoren, Zanskarretikibili zen eta herri minaroetako edo dar-doetako biztanleak aztertu zituen.Ezohiko bizitasuna eta irudimena

izanda, aerolabaingailu bat diseinatu

eta Ganges ibaian gora ibili zen. Me-kong ibaiaren iturrien bila zebilela, Hi-malaiara iritsi zen berriz, eta ondoren,Tibetera, eta han aurkitu zituen, azke-nean. Peisselek beste batzuetan ereerabili zituen ibaiak ikerketetarako bi-de bezala. 1987. urtean, kolonaurrekokostako merkataritzaren garrantziairudikatu zuen, Yucatandik Belizerai-no nabigatuz, eta urtebete geroago,Dnieper ibaian, Baltikoaren eta ItsasoBeltzaren artean, 2.400 kilometrokoitzulia egin zuen.

Tibet askeaBere jakin-min intelektuala zela eta,erronka gutxik geldiarazi zuten. Hala,desagertutzat jotzen zen antzinakozaldi bat ere identifikatu zuen, Riwo-cheko zaldia izendatu zutena. Bestal-de, Peissel akuarelista bikaina ere izanzen, eta berak marraztutako Tibetekomonasterioen, paisaien eta nomadendenden irudiak liburu batean argitara-tu zituen. Lan horrez gain, hogei bat li-buru idatzi zituen (gehienak esplora-zioari buruzkoak), baita bi eleberri ere.Zahartzaroa Paris eta Gironako Ca-

daqués artean eman zuen. Gaztarokooroitzapenak beti gogoan izan arren,Dalai Lamak inbaditzaile txinatarrenaurrean duen joera negoziatzailearekinbat ez zetozen ideia irmoak zituen.Peisselek uste zuen Tibetek nazio libreizateko eskubidea eta aukera zituela,baina horretarako Txinako Estatuarigogor egin behar ziotela aurre. «Tibetbere Bismarck izango denaren zain da-go» esaldia behin baino gehiagotanesan zuen emandako azken elkarrizke-tetako batean.

Juanma COSTOYA

5 8

MICHEL PEISSELHimalaiaren deia

Munduko sutegiak Juanma COSTOYA

5 9

Marokoko sukaldaritzak eraginnabarmenak ditu: berbereak, EkialdeHurbilekoak, Afrikakoak eta Medite-rraneokoak, baita sefardiak ere. Maro-koko herri sukaldaritza xumea da, etaMagrebeko gainerako sukaldaritzetakotradizioekin harreman handia du.

Hainbat plater daude Ipar Afrikakoherrialde honetako gastronomiarenunibertsoan, esate baterako: kus-kusa,semolinaz egina; arkume mechuia; djejmcharmel, oilasko haragiz egina; li-moiak ozpinetan onduak; eta olibak.Ozpinetan ondutako limoiak Maroko-ko hainbat plateretan aurkituko ditu-gu: entsaladetan, haragi plateretan etatajin begetaletan. Limoiak ontzeko,muturretan ebaki batzuk egiten diz-kiete eta gero gatz, ozpin eta oliba olio-tan mantentzen dituzte; batzuetanhainbat hilabetez. Mediterraneoko su-kaldaritzak Marokoko plateretan dueneragina alberjini, baratxuri eta olibenerabileran islatzen da. Datilak ere osoerabiliak dira.

Argan olioaOliba olioa herrialde osoan erabiltzenda, baina hegoaldeko zenbait eremutanohikoagoa da argan intxaurretatik erau-zitakoa. Argana zuhaixka arantzatsuada, eta fruituen haziek olio asko dauka-te. Oso erabilia da berbereen arteanigurzteko eta tajinak prestatzeko; gaine-ra, hipertentsioa eta kolesterola jaistenlaguntzen du.

Ogia oso garrantzitsua da Marokokosukaldaritzan. Hainbat ogi mota daude,eguneko momentuaren eta laguntzenduten plateraren arabera. Pita ogia eza-gunenetako bat den arren, badira bestebatzuk ere: barbotea, berariazko labee-tan egosten dena; rghaif izenekoa; edotabaghrir, semolaz eta legamiaz egitenden krepe antzeko bat, gehienbat gosa-rietan jaten dena.

Arkume haragia da famatuena, bai-na eskortako hegaztiak ere oso prezia-tuak dira. Haragia erregosita prestatzendute, edo pintxotan. Uso basatiarena daerrezeta tradizionaletako bat. Ilarrekin,

tipulekin, mahaspasekin eta almendre-kin maneatuta prestatzen dute. Ez dutearrain asko jaten, are gutxiago barneal-dean, baina kostaldean egosita edo friji-tuta zerbitzatu ohi da.

Espeziak eta teaEspeziak oso erabiliak dira Marokokosukaldaritzan: kanela, kuminoa, kurku-ma, jengibrea, piperbeltza, piperrautsaedo anis haziak. Ras al Hamut izenekoespezia nahasketa oso ezaguna da. Den-dariek berek egin ohi dute, eta batzue-tan 34 espezia ere erabiltzen dituzteprestatzeko. Harissa ere oso preziatuada Marokoko sukaldaritzan. Piper mi-nekin egiten duten ore bat da, jatorrizTunisiakoa, eta marokoarrek berezkoukitua ematen diote, kumino eta marto-rri haziak erantsita.

Te berdea mendarekin ez da inoizfalta Marokoko mahaietan. Zenbaite-tan, arto irinez eta almendra eta ezti orebatez egindako krepe antzeko batzue-kin zerbitzatzen dute.

MAROKOBasamortua eta harana, gozoa eta gazia

Thinkstock

Alexandriako kale zaratatsuetan

Stefanakisek XX. mende er-dialdean Alexandrian girotu-tako familiarteko saga osatudu lan honetan. Tabako trafi-kanteak, hiriko sekretu guz-tiak ezagutzen dituzten gizo-nak, bere edertasuna saloi etahoteletan erakusten duen emakumea... Horiek eta gehiagoikusiko ditugu orrialde hauetan. Baina egilearen irudimene-tik atera diren pertsonaia hauek aski ezagunak diren beste

batzuekin egingo dute topo Alexandrian; izan ere, Sara Bern-hardt, Thomas Mann eta Rudolph Hessek ere, besteak beste,parte hartzen baitute aipatutako garai eta toki iskanbilatsue-

tan garatzen den kutsu erotiko nabariko nobela honetan.

AEBtan barrena,Arizonatik abiatutaSezesio gerraren aurreko ur-teetan, 1858 eta 1860 urteenartean, Cozzens gazteak bereherrialdean barrena bidaiatuzuen, eta Arizona eta Mexi-ko Berria gurutzatu zituen.Abentura honetan, hainbat

bizipen izan zituen: besteak beste, “Mahuka Gorri” indioenburuzagia ezagutu zuen, apatxeen sarraskia gertutik ezagutuzuen, zuñi-en abegitasunaren lekuko izan zen... Eta horrezgain, Arizonako gune ederrenak ezagutzeko beta ere izanzuen, lan honetan kontatzen den moduan. Denbora-pasara-ko liburua izateaz gain, Ipar Amerikako historian ezinbeste-ko pasarteak ezagutzeko aukera ematen du liburuak.

liburuen txokoa

Los días de Alejandría Dimitris Stefanakis

Lumen, 2012736 orrialde. 25,90 euro

Un país maravilloso. Tresaños... | Samuel W. CozzensEdiciones del viento, 2012368 orrialde. 23 euro

)MunduarenedertasunaNational Geographic aldizkari entzutetsuakbere argazki artxibo erraldoian arakatu eta guz-tien artean aukeraketa bat egin du. Hala, argaz-

ki eder, ikusgarri eta orijinalenak bildu dituzte lan batean: munduko irudiederrenetakoak jasotzen dituen bilduma. Annie Griffiths argazkilaria, hain-bat sari irabazi dituena, izan da hautaketa egitearen eta lana antolatzearenarduraduna. Atalez atal, argia, konposizioa, momentua, esposizioa, koloreaeta bestelako hainbat detaile zaintzen dituzten argazkiek osatzen dute lana.Gazte dantzariak, zimurtutako aurpegi helduak, basoak udazkenean... Oro-tariko irudiek balio dute edertasuna helarazteko, sinpleenetatik hasita kon-posizio landuenak dituztenetaraino. Edertasuna munduko txoko guztietan,baita uste ez dugun horietan ere, badela erakusten duen lana da honakoa.

Pura bellezaAnnie GriffithsNational Geographic, 2011504 orrialde. 45 euro

6 1

Maitasuna etailusioa, Nepalen

Vicki Subiranaren nobela Ne-palera doan neska gazte baten

ilusioetatik abiatzen da. Bertakobehartsuenei hezkuntza eskubi-dea bermatuko dien proiektu

solidario batean murgilduko daprotagonista, baina bidean ustebaino zailtasun gehiagorekin egingo du topo; besteak beste,sherpa batekin ezkondu beharko du, Nepaletik kanporatu ezdezaten. Hala ere, hasierako komenentziako ezkontza hotzakmaitasun istorio samur bati emango dio bide; bidaia abenturabat eta maitasun istorio hunkigarri bat ditugu horren emaitza.Liburu honetan oinarritu da Iciar Bollaín bere pelikula berrie-

na filmatzeko: “Katmandú, un espejo en el cielo”.

XX. mende hasierakoAzerbaijan kosmopolita1937an argitaratua, “Ali y Nino”Azerbaijango literaturak inoizeman duen lan garrantzitsuene-tako bat da. Baku hirian koka-tzen da istorioa, XX. mende ha-sieran, eta bertako kaleetan ja-torri eta kultura anitzetako he-

rritarrek eta pentsamoldeek bat egiten dute. Ali Khan gaztearistokrata musulmana Nino neska gazte eta misteriotsuarekinmaiteminduko da, baina haien maitasuna bizi eta elkarrekinegoteko herrialdeko aurreiritzi eta gatazka historiko ugari atze-an utzi beharko dituzte. Helburu hori lortzea uste baino zaila-goa egingo zaie, sasoi horretan ate joka izango baitute gerra, ilu-sio guztiak zapuzteko mehatxua zabalduz.

Una maestra en KatmandúVicki SubiranaAguilar, 2012

368 orrialde. 17 euro

Ali y NinoKurban SaidLibros del Asteroide, 2012304 orrialde. 18,95 euro

Arriskupekoparadisua

Lunwerg argitaletxeak ar-gitaratu ohi dituen parkenaturalen bildumaren ale berriak Everglades parkea du hiz-

pide.1947an sortu zen Florida hegoaldeko parke hau;1976an, UNESCOk biosfera erreserba izendatu zuen, eta1979an gizateriaren ondare. 2007 urtean arriskuan daudenmunduko txokoen zerrendatik atera ostean, 2010ean sartuzen berriz ere zerrenda beltz horretan. Lan honek Evergla-deseko paisaia ederra eta parkeko fauna eta landaredi abera-

tsa erakusten ditu.

501 bidaiaahaztezinEz dira nolanahikoak gida honekbiltzen dituen 501 bidaia propo-

samenak. Izan ere, paisaiaren edertasuna edo ondare kulturalaerakusteaz gain, bidaia bera esperientzia ahaztezin bilakatzendute liburu honetako proposamenek: Laosera bidaia Mekongibaian barrena, Bulgaria mendi-ibiliak eginez ezagutzea, Norve-giako kostaldea itsasontzian zeharkatzea... Liburua kontinente-ka sailkatuta dator eta ibilbide bakoitzak eskaintzen duen irau-pen, garraio aukera eta zailtasunaren gaineko informazio gehiga-rria dakar. Kolore biziko argazki ederrak ere badakartza.

Parque Nacional EvergladesTestua: Thomas E. Lodge | Argazkiak:Alejandro Borgese | Lunwerg, 2012

244 orrialde. 54,50 euro

501 viajes que no puedesdejar de hacer | Hainbat egileCúpula, 2012 544 orrialde. 19,95 euro

6 2

GoGoan hartu

Ozeano Bareko Suzko Eraztunaren parte izaki, aktibita-te bolkaniko handia du Indonesiak. Orotara, 190 sumendiinguru daude aktibo herrialdean gaur egun, baina horieta-tik gutxi dira Kelimutukoa bezain ikusgarriak. Izan ere,sumendi honek badu besteek ez duten berezitasun bat:haren ondoan dauden lakuak hainbat koloretakoak dira.Bitxikeria honek milaka turista erakartzen ditu Kelimutu-ra. Sumendiaren tontorrera igo –1.639 metrora–, eta han-dik hiru putzu bereiz daitezke, bakoitza kolore batekoa:handiena, Adindunen Lakua, urdin iluna da, kasik beltzaegunsentian. Harrizko hormez bereizita, metro gutxi ba-tzuetara daude haren bi “anaiak”. Handienak, Gizon etaEmakume Gazteen Lakuak, kolore turkesa du; eta txikie-na, Laku Sorgindua, kafesne kolorekoa da.

Baina lakuek ez dute beti izan gaur egungo itxura, ko-loreak aldatuz joan baitira urteen poderioz. Gertaera bitxihonen atzean arrazoi jakinik ez badago ere, adituek diote-nez, sumendiaren barneko aktibitatea da fenomeno ho-nen motibo nagusia. Izan ere, Kelimutu sumendia aktibodago gaur egun oraindik. Hala ere, bertatik gertu dagoenMoni herriko biztanleek eta inguruko gida turistikoekazalpen misteriotsuagoak dituzte gustuko. Kondairak dio-enez, inguruotan norbait hiltzen denean, haren arima la-ku hauetakoren batera joaten da; batera edo bestera, hil-dakoaren adina eta izaera zein den.

KELIMUTUKO LAKUAKIndonesia

Thinkstock

6 3

Hong Kongeko azken opera kantondarra itxi duteHong Kongeko Sunbeam Operak ateak itxi ditu; akabo, beraz, hiriakopera kantondarrak eskaintzeko zuen azken agertokia. Handi-mandibaten eskuetan zegoen eraikina, eta bertan saltoki-gune bat egite-ko asmoa erakutsi du. Tradizio txinatarrari eusteko ahaleginarenezinbesteko ikurra izan da Sunbeam Antzokia. 1972an sortu zene-tik, sarrera guztiak agortzen ziren ikuskizun bakoitzean. Hala ere,ezin izan dio espekulazioari aurre egin. Aurrerantzean HongKongeko erabilera anitzeko aretoetan eskainiko dira opera kantonda-rrak, disziplina horretarako areto berririk sortzen ez bada behintzat.Orain dela hiru mendetik eskaini izan dira opera kantondarrarenikuskizunak Txinako hegoaldean, eta UNESCOren Ondare ez-mate-rialaren zerrendan ageri da 2009az geroztik.

Al-Madain, iraganeko xarma berreskuratu nahianAzken urteotan arma fabrikazio gune garrantzitsua izan bada ere,

Irakeko Al-Madain hiriak iraganeko xarma eta distira berreskuratzekopremia ageri du. Izan ere, hiria gune arkeologiko eta helmuga turistikogarrantzitsua zen Sadam Husseinen aroaren aurretik. Bertan daude,

besteak beste, Ctesiphon arkua eta Mahomaren kide izandakoSalman Paken hilobia. Baina iraganeko lorategi, berdegune eta kafe-tegiak guztiz desagertu dira gerren ondorioz. Estatuak hiria berregi-tea beharrezkoa izango da, baina, oraingoz, metalezko alanbreak ez

ezik, inguruak zaintzen dituzten militar estatubatuarrak ikus daitezke.

Stonehenge, ilusio akustikoa ote?Neolitoak eman duen eraikuntza ederrenetako bat osatzen duteStonehengeko harritzarrek. Hain arkitektura bitxia izanik, ikerlari

ugarik jardun dute harri formazio hau ikertzen. Azkena SteveWaller ikerlaria izan da. Wallerren ustez, Stonehenge soinu ilusio

bat da. Interferentzia akustikoa deituriko fenomenoa jarri duWallerrek bere teoriaren oinarrian. Antza, Stonehengen bi soinu

iturrik −musika instrumentuek kasu− puntu desberdinetatik soinubera erreproduzitzen dutenean, errebote sentsazioa sortzen da,soinu hori gogortu beharrean. Stonehenge bisitatzean, soinuak

harrien artean galtzen direla deskubritu du Wallerrek. Hala, harenustez, iraganean harrien artean dantzatzen zirenek instrumentuendoinuak galtzen omen zituzten, eta objetu batzuk ikusezinak zirelasinetsi. Iraganeko zibilizazioek eremu espiritualak eratzeko akusti-

karen magia erabiltzen zutela berresten du Wallerren ikerketak.

Espazioara, igogailuanEz espazio ontzirik, ez kohete-

rik. Igogailu bat baino ez dabeharko etorkizunean espazio-ra bidaiatzeko. Obayashi Corp

enpresa japoniarra zereginhorretan ari da lanean burubelarri dagoeneko, baina ez

omen da emaitzarik ezagutuko2050 urtera arte. Diotenez,

igogailuak 200 kilometro ordu-ko abiadura hartuko du eta 30pertsona garraiatu ahalko ditu

astebeteko bidaian.

Animaliak edukitzekoklaseak TaiwanenTaiwanen asko hazi da azkenurteotan kalean bertan beherauzten dituzten animalien kopu-rua. Hori dela eta, agintariekneurri bitxia jarri dute indarre-an: aurrerantzean, etxean ani-maliak eduki nahi dituen orokbi orduko prestakuntza klaseakjaso beharko ditu. Ondoren,animalia erosterakoan, presta-kuntza klaseak jaso dituelaegiaztazten duen agiria eraku-tsi beharko du erosleak.

Munduari Begira