ISSN: 1138-9664

1999, 2 53-6m.S

O PROBLEMA DA TERMINOLOXIA PAREMIOLOXICAEN GALICIA

GERMÁN CONDE TARRÍO1Universidadede Santiagode Compostela

ESTADO DA CUESTIÓN

ende o século XII ó XIV a lírica donoroestepeninsularestánun momentoIII~cia como no Norte de Portugalxordedegrandeesplendor,pois tanto enCali-

unha poesíadestinadaa ser cantada:de al o seunome de eccanrigasmí.Moitas desrascomposiciónsposúenun estribillo (reftam), que se repetíasiste-maticamenreó longo da composición, o quecaracteriza a este tipo de poesía (Cantigas derefram)fronteá poesíacarentede estribillo (Canti-gas de meestria).Así pois, a voz «refram>a’ empre-gousena primitiva lírica galego-portuguesaco sig-nificado de «estribillo», mentrasque«verboantigo»designabaas formassentenciosasdo nosoidioma:

MarinhaCrespa,sabedesfilbarenopaa~osempr’untal logar,en quean todosmui bena pensarde vós; e porendiz o verv’antigo:

«aboi velbo non lhi busquesabrigos.[Peroda Ponte2]

O refrán para Lanciani y Tavani (1993, s.v.refram) ¿ unha partedas Cantigasque se repite,poíoqueo define como:

O autordestetrahallo ¿membrodo proxecrono ¡>397~

0322-C04-03 subvencionadopoua míDirección General deEnseñanza Superiore hnveerigación Científicasdo sMinisrerio

de Educación y Culturas. No devandito proxecto,do que j.Sevilla Muñoz mSa sila investigadora principal (U.C.M.), inrcr-veñcn asUniversidades seguintes: a deSantiagodeComposte-la (A. Marco Lópeze P. Rin Corbacho>, a Complutense deMadrid (Ma. del C. BarradoBelmar, P. BlancoGarcía,J. Can-reray Ortiz de Urbina e M~. J. PostigoAldeamil), a de Murcia(R. Almela PérezeA. P. Zamora Muñoz) e a de Valencia (Ma.Conca i Martínez ej. Guia i Marín).

2 Exemplo sacadodas CantigasáEscarnhoedeMal LiSizere/os cancíoneiros medieval> galego-poreugeíesesdc RodríguezLapa(1995: 222).

Un conjuntode versoscomautonomiarimá-tica quese repeteintegralmentenoflm de cadaestrofe, com um númerode versos inferior aocorpo daestrofee cuja medidasiiábica¿ igual»dosrestantesversosda cobla. Defacto.na mazo-ría das962 cantigascom refre/o galego-portu-guesas,¿ assimqueacontece.

Estesautoresafirman que o reframeramáiscm-pregadonascantigasdeamigo(443-87,8%) quenasde amor(380-52,4%)ou nassatíricas (134-31%).

Esteperíodoesplendorosodapoesíalíricamedie-val deupaso,sobretododendefinais do séculoXVataxa case acabadoo séculoXVIII, a unha épocaquese coñececo nomede Séculosescuros.

Nestaetapao galego sofre un arrinconamenro,desaparecendodos ambientescultos e quedandoparausodaxentedo pobo.A penasnosquedanres-tos de manifesraciónsliterariasescritas,e as poucasquenoschegansonde escasovalor literario,

O pobo manrivoa súalingua de sempre,o quefixo nacerunhaliteraturaoral, poíoqueseráun dosmomentosculminantesda literaturapopular,a calse irá transmirindode xeraciónen xeracione quemáistardeserá estudiadano s¿culoXVIII e, sobretodo, polos investigadoresdos séculosXIX e XX.

O refrán, elementomoi popular entre o nosopobo,perviviu nas Cantigasda poesíagalaico-por-tuguesa,nosrefraneirosde autorescastelánscomoH. Núñez, Correas,etc., e sobretodo nas nosasxenres,se ben ninguén se ocupoude recollelosencolecciónsparemiolóxicasatao séculoXIX.

Nesre traballo non imos analizaros avataresdorefránna nosalingua, senónqueintentaremosdefi-nir as distintas formasparemiolóxicas,polo que sefai necesariorecurrir ás distintasfonresdocumen-rais nasqueaparezanestestermosdefinidos.Tal vezos diccionarios,senesquecerós autoresquedefini-ron algunhadas formasparemiolóxicas,sonos quemellor nos permitenver a evolución das distintas

GERMÁNCONDETARRIO O PROBLEMADA TERMJNOLOXLIPAREMIOLÓXICAENGALICIA

definicións ó longo da historia. Sen embargononse debeesquecerqueen Galicia, como consecuen-ciadapersecucióntanto do idiomacomo da cultu-ra, os diccionariosnon fan a súa apariciónata oséculo XVIII con Fray Juan Sobreira Salgado(1746-1805),coñecidopolo PadreSobreira,coassúasPapelet&de un Diccionario Gallego.No sécu-lo XIX destacancatro diccionarioso de FranciscoJavier Rodríguez (1863), o de FranciscoMirás(1864), o del. Cuveiro Piñol (1876) e o de Mar-cial ValladaresNúñez(1881).

Sobreiraten na mentefacer un diccionariodegalego,se benas tachadurase as erratasqueapare-cennalgunhasdaspapeletasmostran,comodi J.L.Pensado(1979), unha obra non ben perfilada,aíndaquesexade grandeimportanciaparao estu-dio do vocabulariodo XVIII: nuncachegoua vero seu traballopublicadoe mesmonon se coñece-ron aspapeletasata1880.

FranciscoJavierRodríguez(1863: IX), seguindoaideado PadreSarmiento,decideelaborarun diccio-narioque recolla o maiornúmerodevocesgalegas:

En el veranopasadode 1850, leyendoen eltomoIII del Correo Literario dela Europa, vique4 laspáginasBOy93, seda la noticiadeun manuscritodelpadreSarmiento,enquere-comiendala elaboraciónde un diccionario devocesgallegas.

Na Introducción (Ibid.: X) do seu DiccionarioGallego-Castellanopresumede:

Serelprimero quedió 4 luz en Galicia, untrabajo de estaespecie,puessi dealgún escritorsedicehaber compuestoel diccionariogallego,denada mesirvió, ni servirá tal vez4 nadiesuobra, por haberseenterrado o quizádesapare-cidoparasiempre.

FranciscoMirás escribeno 1864 unhagramáti-ca do galego,na-que-indúe-unpequenovocabulav~rio denomescoasúacorrespondenciano casrelán:quizáissexamoi atrevidofalar nesrecasodun dic-cloinario galego...Sexacomo for, nestaobra nonaropamosdefinido ningúntermoparemiolóxico.

Di J. L. Pensado(1979: XVII) queaspapeletasson:

Del tamañode un octavodefr/jo aproximadamente,entree/las haya/ganasde cuartofr/lo e incluso de mediofolio (unasola queen rea/idades unapunteendondesinordenalgunoseanotanpa/abrasd¼rsmnsves.

1~ Cuveiro Pifiol (1876)anunciano seuprólogoqueseguea E J. Rodríguez,sebena súaintencióné ampliara súaobra.Sirva a modode exemplodotraballodesresdousautoresa definicióndapalabrababuxar:

E 1~ Rodríguez(1863): Lloviznarsuavemente.1~ Cuveiro Pifiol (1876): Lloviznar, llover muy

suavemente,sin sentircomola babaquesesalepor los cantosdela bocasin apercibirsedeello.

En 1881 apareceo Diccionario Gallego-Castella-no de M. ValladaresNúñez,máiscompletoqueosdousprecedentes,ondeo reftáné empregadocuncaráctercertamenredidáctico parra documentarunhapalabra:

Colleitar. CosecharColectar,etc.Trigo quen ~¿sdecolleitar, deija deo visitar

Os diccionariosdestesdous séculosnon nosaxudaránno estudio da evolución das definiciónsdasdistintasparemias,pois no casodo diccionariodo Padre Sobreira só aparece documentadaaforma adaguio,mentrasqueen E J. Rodríguezej.Cuveiro Piñol encontramosdito; en M. ValladaresNúñez atopamosdúas paremiasdefinidas (dito epreceito), pois devisa¿ definidacomo un tributoanualquehabíaquepagarpor San Xoán.

Así pois esresdous séculosdendeo punto devistada definiciónparemiolóxicanonamosannín-gún restoquedeixever a ideaque se riña dasdife-rentesparemiasnesetempo.Seránosdiccionariosdo séculoXX, ondecomecea definicióndesrester-mos e sobreos quebasearemoso nosoestudio.

NECESIDAD,E DUNHA DEFINICIÓNTERMINOLOXICA DAS PAREMIAS

Hoxe en día a termo refrán emprégasexeral-mentecomo arquilexemade ródalasparemias,poloqueparao falanrenon haidistinción,por exemplo,entre a máxima e a divisa. Este confusionismoémesmoacrecentadopoíosdiccionarios,queno soncapacesde diferenciaros diversostermosparemio-lóxicos: así por exemplo no Diccionario da RealAcademiaGalega (1997) a sentenciapasapor sersinónimodo adgxio,o refrán doproverbio,etc.

SrL1999,2: 53-66

54

GERMÁNCONDE TARRIO O PROBLEMADA TERMINOLOX/APAREMIOLÓXICAEN GALICIA

No galegoa forma refrán acaboupor sustituir otermomedievalverboantigo, poisestaformaxa nosveu dadapolo castelán,onde,a súavez,se impuxoa outros termos como fabliella, fabla, palabra,exemplo, etc.

Nesre traballo só analizaremosaquelasformasparemiolóxicasde uso máis frecuente,deixandoparaourros estudiosposterioresformasque hoxeestánen desuso,casodeanexir,do brocárdico,etc.

Xeralmentesó nos interesaremospolas defini-cións dadaspor persoasou por diccionariosquesexangalegos,pois ás nosasparemiasnonsempreselíe podenaplicar os conceptosdadasparaassúashomólogascasrelánou francesas:senembargonondesdeñamosas definicións ou as opinións dadasporoutrosautoresou diccionariosnon galegosquenosandena aclararalgún conceptonon ahondo-samenteexplicitado.

O REFRAN

Intentardefinir o refrán,e mesmobuscarunhadiferenciacióncon outrasformasparemiolóxicas,éalgo queresulta,sendúbida,dificultoso.

A. Taylor no seu libro The proverb (1962:3)comenzadicindo que¿imposibledarunhadefini-ción exactado refrán, se ben todaasú obra ¿ unintentode encontrarunha:

Thedefinition ofa proverb is too dzjjicult tú

repaythe undertaking;andshouldwefortuna-te/ycombinein a singledefinition all :hetUl elementsandgiveeachtheproperemphasis,we shouldno: eventhen havea touchstone.Aníncommunicablequaliiy tells us this sentenceisproverbialand thatoneis not. Henceno defini-tion will enableus to identzfrpositivelya sen-tenceasproverbiaL Thosewho do not speakalanguagecan never recognizeall its proverbs,andsimilarlymuchthatis erulyproverbialesca-pes us in Elizabethanandolder English. Letusbe contentwith recognizingthata proverb is asayungcurrentamong:hefolk. Le:us becontentwzth recognizing:hat a proverb is a sayungcurrent among11wfolk. At leatsso much o fadefinition is indisputable,andwe shall seeandweightthesifizificanceofother elementslater.

DamesmaopiniónqueTaylor¿H. Meschonnic(1976: 425-426),o cal 6 falar do «proverbe»di:

Le proverbe est indéfinissableparceque led4finirfait entrer le ref¿rentdznsla définiñon,e: que le proverbe(‘...) es:uneactivitéde lan-gage, un actedediscourdont le re/ben:es:té-nonciateuret le ré-énonciateurdansleur rap-port4 unesítuation.

Deixandoa un lado estasafirmacións,diremosque a voz refrán foi empregadapor vezprimeiranocastelánco significadode estribillo, como nosindi-ca Cotarelo(1917: 251-252):

Refránsignifica «estribillo’>, «estrambote»o«finida» deunapoesía.E exactamentelasigni-ficación que en francés tenía entoncesla voz«refrán», segúnpuedeverseen Du Cange, Borely Codefroy.

J. Sevilla Muñoz (1989: 210) indícanosque otermo refrán, como estribillo, ¿ do ±1251, se bencomo dito sentencioso¿ do ±1300, confirmadopor E. OKane (1950) quenosdi queasí aparecena Gran Conquistade Ultramar:

Varones, muchas lecerías é mezquindadeshabédessofrido, é el rel+án viejo dice, ¿ es bienverdad,quemasvaleperderla cabezaen honraquenon vivir luegotiempoen cautiverio.

No séculoXVII o PadreSobreiranassúasPape-letasdeunDiccionario Gallegodefinea forma refráncomo un estribillo candofala do adaguio:

Adaguio(..)y si caeen coplassellamapar-ticularísimamenterefrán (sic).

ParaMurguía(1865:251) a brevidadee o carác-tersentenciososonoselementosquecaracterizanórefrán:

Dichos brevesy sentenciososen queelpuebloencierraun pensamientoútil, un consejosalu-dable, unapicanteobservación:por eso sehanimpresoalgunavez bajo el título de «Filosoflavulgar».

TaboadaChivire (1972: 169) presenrouna súadefinición de refrán tres característicasdesre: odidacrismo,o anonimatoe a antigúidade:

Osrefránscons:ituenfr’rmulasdefindidác-tico cm moral, nadasanónimamentee que setrasmitendexeneraciónen xeneración.

551999,2: 53-66

GERMÁNCONDETARRIO O PROBLEMADA TERMINOLOX/APAREMIOLC)XICAEN GALICIA

E. RodríguezGonzález(1961, s.v. refrán) pro-pón comosinónimode refránó proverbioe ó ada-x¡o, e mesmoo denominaapotegmafamiliar.

Dicho agudoy sentenciosode usocomún.

Parael, no extensorefraneiro galego, que seconservaen rodos e cadaun dos falantesde Gali-cia, podemosencontrarnoscon refránspicarescos,ingeniosos,socarrones,sugestivos,punzantes,prácti-cos, sentenciososy hastaflloso’flcos.

A Gran Enciclopedia Gallega (1974, s.v. refrán)comezaaceptandoa definición de E. RodríguezGonzález(1961):

Dicho agudoysentenciosode usocomun.

quelogo completacoade RodríguezMarín (1895:XVIII-XIX):

Dicho popular sentenciosoy breve, de ver-dadprobada,generalmentesimbólicoy expues-to enformapoética,quecontieneuna regla deconductau otra cualquieraenseñanza.

No Diccionário da Língua Galega de AlonsoEstravís (1986,s.v. refrán) proponsea procedenciadestapalabrado provenzalrefranh,poíoqueapala-bra estribillo emprégaacomosinónimode refrán.Adefinición quepresenta¿ a deJulio Casares(1950:192),que transcribeliteralmenteó galego:

Frasecompletae independenteque, en sen-tido directo ou alegórico, e ordinariamenteenformasentenciosae elí>ti ca, expresaun pensa-mentoa modo dexuizo, en que se relacionandúasideas comomínimo.

O Diccionario Xerais da Lingua (1986, s.v. re-frán) defineo refráncomo:

Partedunhacanciónqueserepitevarias veces.

No Diccionario da Lingua Galegade Feixóe ou-nos(1986,s.v. refrán),proverbioe adaxioaparecencomo sinónimosde refrán,ó quese definecomo:

Dito agudoe sentencioso,decarácterdidác-tico ou moral e de uso común, exprimido deformasucíntaoral

Dentro da súadefinición también inclúe a des-cripciónde estribillo, o quefai supoñerquesetratadun sinónimode refrán:

Estribillo ou verso repetidosnofin de cadaestrofa. Fórmula vocalou instrumentalqueserepite regularmentenunha composición.

Parao Diccionario Galego-Castelánde Galaxia(1988, s.v. refrán) estaparemiaequipáraseó ada-xío, á máxima e ó proverbio. A súa definición émoi lacónica:dito sentencioso.

O Diccionario ¿la Lingua Galega de C. GarcíaGonzález(1988, 5v. refrán) e o Diccionario da RealAcademiaGalega (1977, s.v. refrán) din que o refránnacedaexperienciae que ten un caráctermetafórico:

Frase curta efixada,poloxeral enforma deimaxe, coa que seexpresaun pensarnentopo-pular baseadona experiencia.

Se facemoscasoa estadefinición en cantoque orefrán ¿ unhafrasefrvada, seríamoi difícil explicaras multiplesvariantesquecirculan entreos falantes.O refrán non ¿ marmóreo, é dúctil; permite ósfalantesfacer variacións,e se éstasson aceptadas,convírrenseen novas versións do refrán, é dicír,dáselle unha nova vida ó reproducilo. Así, porexemplo,o refrán OfilIo da cabra cabrito ¿ (ha deser)podepresentaras variantesde OfilIo da cabra,cabrito Ile chamane OfIla da cabra, ou cabrito oucastrón.Estesistemadederivaciónpodedarlugarenostoscasosa novosrefránscreadospor paralelismo:OfilIo do lobo lobiño é, OfilIo do lobologo aprendeaoubear, OfilIo dopeixesabenadar, OsfIlos do ouri-zo coaspugasnacen,etc.

Na maioríadestasdefiniciónso refránpasaporsinónimo do estribillo, dísenos que ¿ popular,sentencioso,etc., pero botamosen falta que nasdistintasdefinicións non se fale dese é xocosoounon,etc. Poresoparanóso refrán é unhaformaparemiolóxicaanónima,popular, breve, cunhalin-guaxe metafórica e non exenta nalgúns casos decerta xocosidade,que basa a súasabiduría nunhaexperienciaque se consideracontrastada, o que líeda un caráctersentencioso,e que se axuda dunhaserie de elementosmnemotécnicospara facilitar asúamemorizacion.

O PROVERBIO

En Galicia,como norestodeEspaña,o proverbioconflindesenamaioriadoscasosco refrán, o que faiqueestasdúasparemiaspasenpor sinónimas.

56 SrL1999,2:53-66

GERMÁNCONDE YARRIO O PROBLEMADA TERMINOLOX/APAREMIOLdXÍCAENGALICIA

EladioRodríguez(1961,s.v. proverbio)presentacomo sínónimosdo proverbio, ó refrán,á senten-cia e ó adaxio. Paraestediccionarioo proverbioéunha paremiaculta (máxima),brevee baseadanaexperiencia:

Máximaexpresadaenpocaspalabrasyfun-dada en la experiencia.

Parao Diccionario da Lingua Galega (1986,proverbio)dePeixóCid e outroso proverbioraméné de orixeculta (máxima)e breve,pero nestecasopreséntasenoscuncaráctersentencioso:

Máximaexpresadaenpoucaspalabras.Sen-tenciamoral.

O Diccionário daLíngua Galega(1986,sv.pro-verbio) deAlonso Estravíspresentaunhadefinciónlacónicaó equipararo proverbioá sentenciamoral,sin darningunhaoutraexplicación.

O diccionario de Galaxia (1988, 5v. prover-bio) define estetermo con sinónimos:sentenciamoral, adagio o refrán. A definición que presen-ta val máis encamiñadaa describir os proverbesdramátiques,quetan de modaestiveronnaFran-cia do s. XVII e XVIII, cá forma paremiolóxicaproverbio:

Obra dramáticaque tienepor objetoponeren acción unproverbio.

Tanto no diccionario de C. García González(1990, s.v. proverbio) como no da Real AcademiaGalega(1997, 5v. proverbio) estaparemiaé des-cripta como breve e popular, fundamentadanaexperiencia,elementosquenonnospermitendife-rencialado refrán:

Frase curta efixada,xeralmenteenformadeimaxe,coaqueseexpresaunpensamentopopu-lar baseadona experiencia.

O diccionariode M. QuinránSuárez(1997,s.v.proverbio), que considerao aforismo,o apotegma,a máxima e o refrán como sinónimosdo prover-bio, aceptaa definición dadapoío diccionariodeC. GarcíaGonzález(1997):

O proverbio, polo que se pode concluir, dife-rénciase,segundoestasdefinicións,do refránpoloseucarácterculto e o seu tonoserio, pero taménpolaausenciade elementosmnemotécnicos:

O insensatotenseporsabiocandocala, eporintelixentecandotena bocapechada4.

se ben nalgúnscasosa introducciónde elementosque faciliten a rima débesea manipulaciónposte-riores da paremiapoío pobo, como ¿ caso de: Oparvo, se¿ calado,pasabenpor asisado.

Creemosque se podedefinir o termo proverbiocomo unhaforma brevee culta, desprovistado ele-mentoxocosoe mnemotécnico,na quea antigúidaáeea experienciafanllealcanzar un caráctersentencioso.

O ADAXIO

O PadreSobreiradefine estaformacomopro-verbio, aclarandoque se apareceen poesíaconece-se con nome de refrán:

AdaguiaAdagio,proverbio;y sicaeen coplasellamaparticularísimamenterefán (sic).

O Diccionario EnciclopédicoGallego-CastellanodeE. Rodríguez(1958, 5v. adaxio) non presentareal-menteunhadefinición de adaxio,senónunhades-cripción que nos permite entresacaro seu carácterpopular:

El adagio, comoreflexión vulgar nacidadelaexperiencia,o comoconsejoprácticoobtenidodelas realidadesde la vida, es abundantísimo enGaliciaytieneusofrecuenteentrenuestroslabrie-gos,ya quesusitficaciónseamoldaa la astutasocarroneríadelpaís,detal modo,quemachosdelos cantaresfolklóricos derivande adagiosofor-man adagios que a vecesse confinden con losrefranes,si no sonrefranesalmismotiempo.

Parao Diccionario da Lingua Galegade Feixó eoutros (1986,5v. adaxio), esta forma, que aparececomo sínónimodo proverbio,caracterizasepolasúabrevidade,pola súapopularidadee polo seucontí-do morai:

Sentenciamoralcoa quese expresaunpen-samentopopular baseadona experiencia.

Salomón,Proverbios,XVII, 23: Snultusqeioquesi tacueritsapiensreputabi/iuír, et sicompresseritlabia sua ineel/igens.

571999.2: 53-66

GERMÁNCONDETARRIO O PROBLEMADA TERMINOLOX/APAREMIOLÓXICAENGALICIA

Proverbio, sentenciabrevee vulgar, normal-mentede caráctermoral.

O Diccionário da Língua Galega de Estravís(1986, s.v. adaxio) aceptaa anterior definición,

anotandoqueestetermoconflindeseco refrán:

Proverbio;senzeenzabreve e vulgar casesem-pre moralqueás vecessecon/lindeco refrán.

O DiccionarioXerais da Lingua (1986,5v. ada-xio) pon como sínonimosdo adaxio, a máxima,oproverbioe o axioma.As característicasde brevi-dadee de ter un caráctermoralizadorestánpre-sentesna súadefinición:

Máximaousentenciabrevequeencerra unhamoralidade;proverbio,axioma.

Esta definición coincide case completamentecoa presentadapor M. Quintáns Suárez no seudiccionario (1997,s.v. adaxio):

Sentenciabrevequeencerraunhamoralida-de. Proverbio, axioma.

Parao diccionariode Galaxia(1988,s.v. adaxio)estetermo apareceequiparadoá máxima,ó pro-verbio e ó refrán,e assúascaracterísticasprincipaissona brevidadee o seucarácterdidáctico:

Sentenciabrevequeencierraunaenseñanza.

No Diccionario da RealAcademiaGalega(1997,s.v. adaxio) resáltaseo carácterpopular e a expe-riencia:

Dito oufrasequeexpresaun conselloou xuízodesabedoría popular, baseadona experiencia.

Moiros autoresnon cren encontrardiferenciasentreestaparemiae o refrán, e mesmohay algúns,casode Combet(1994: 12), que encontrandifícilpresentarunhadefinicióndesretermo,seben insis-re en quenon é sinónimodo refrán:

Siempremeha parecidodÉficil especficar lasigúifcaciónde este término. Los diccionarioshacen de él, según los casos, un sinónimoderefrán,proverbio,sentenciao máxima.La exis-tencia de estaretahílaparadígmáticasugierela

dificultad de definir claramenteel adagio. Hetratado,conpocoéxito, de esclarecere/problemaplanteadopor estaclasedeparemiasen mi Tesisde 1971[lLoque hoymepareceindiscutibleesque, en español,eladagiosepuedecaracteri-zarpor su afinidadcon otrasparemiasbreves,notoriasy de expresióndirecta, comolas máxi-mas, lassentenciasy. sobretodo, los refranesdes-provistosde elementosmetafóricos(aquellosquellamé proverbios en mi Tesis); sin embargo,desdeun puntode vistapuramentelingiiístico,ello nojustficael uso(redundante)del términoadagiopara designara esosenunciadossenten-ciosos,y menosaúnsitomamosenconsideraciónel hecho de que algunoshispanohablantes,ytambién no pocos lexicógra,/hsy paremiólogos,emplean esta palabra en vez de refrán. Dehecho, estasconfusionesvienende lejosy seexpli-can sin duda por elprestigio de un libm que,desdeel comienzodel siglo XVL ha servidodereferenciaa los trabajos de losparemiólogos:merefiero,por supuesto,a las «Adagiorumchilia-des»deErasmo,quepopularizaron el latinismoadagiumen la Europaculta deentonces.Pero sesabeque, en su compilación Erasmorecogió entantoqueadagiosun maremágnumdeexpresio-nesentrelas cualesfiguran, a/ladode enuncia-dosdeclaro contenidognómico.muchaslocucio-nes, frases hechas, expresionesmetafóricas,comparacioncsypalabrasrarasopintorescasquenada o muypocotienenquevercon la sabidu-ría popular o la cmfllosofia vulgar». De modoque,sigío tras siglo, elprurito deimitaciónhizoque se aplicara sin muchocriterio el cultismoadagio a toda clase de paremiasya conocidasbajo otra denominación.En consecuencia,quizáhaya queconcederúnicamenteun valorhistórico a esevocablo renacentistaque,si bienpuedetenersu utilidad en elcampocienuficoojurídico, no puedeconsiderarsecomoun exactosinónimodelapalabra refrán.

A paremiagalegaO bo nomevalemilisquetoda ariquezapara un home5¿, o nosoparecer,un adaxio.Paranóseste tipo de paremiadiferénciasedo refránpor non líe sernecesariosos elementosmnemotéc-nicos, por sercultae por non ser metafórica,poíoqueparamis setratadunhaformaparemiolóxicanon

Salomón, Proverbios.XXII, 1: Me/ita en nomenbonumquamdivieiaerna/toe (—Máisvaleaboamonacámoita facenda).

1999, 2:53-66

58

GERMÁNCONDETARRfO O PROBLEMADA TERMINOLOX/A PAREMIOLOXJCAENGALICIA

metafóricae sentenciosa,que,anquexeralmen:eculta,podepresentarelementosxocosos.

O AFORISMO

O aforismo non se encontradocumentadoninno Diccionario EnciclopédicoGallego-CastellanodeEladio Rodríguez(1958) nin no Diccionario daLingua Galegade C. GarcíaGonzález(1990).

No Diccionário da Língua Galega, tanto no deAlonso Estravís (1986, s.v. afórismo) como no dePeixó e outros (1986, s.v. afirismo), considéraseaestetermocomo unhaunidadeparemiolóxicabrevee empregadano terreomédico:

Sentenzabreve e doutrmnalde uso moifre-cuenteentreosmédicos.

ParaAlonsoEstravís(1986)estaformaé sinóni-ma do adaxio,da máximaeda sentencia,cousaquenon apareceexplicitadaen Feixó e nutros(1986).

O Diccionario Xerais da Lingua (1986,s.v. afo-rismo) considerao aforismocaracterizadopolabre-vidade, a claridade e cunha marcadaintenciónmoralizante:

Sentenciabreve de intención moralizante,expresadadefrito concisoe claro.

Estas mesmascaracterísticasson aportadasnadefinición quefai destaparemiao diccionariodeGalaxia(1988,s.v. aforismo):

Sentenciabreveo máximaexpresadadema-nera clara y concisa, con una intención moralo didáctica.

O caráctersentenciosodo aforismo é recollidonas defrnicións do diccionario de M. QuintánsSuárez(1997, s.v. aforismo):

Preceptomoral Máxima,sentencia.

e rio daRealAcademiaGalega(1997,s.v. aforismo):

Enunciadoconciso e breve, quepode estarfixadoou nonnaformae queresumeunpuntoesencialdunhaciencia, filosofla, moral, etc.

Paranós o afbrismo ¿ unhaparemia de caráctersentenciosoqueseconsideraverdadeiea. Asúanatureza

cientificafama actuar normalmenteno campo dimedicina,sebenpodeentrarnoutroscamposcientzj/icos,comoo filosofico:

Menssanain corporesano.

O APOTEGMA

NosdiccionariosdeEladio Rodríguez(1958),nodeFeixó e outros(1986)e no de C. GarcíaGonzá-lez (1990)non apareceestaforma.

No Diccionário da Língua Galega de AlonsoEstravls (1986, s.v. apotegma)dise que estapare-mia transcribeas palabrasde algu¿nnotable:

Dita sentenciosodunhapersoa ilustre.

Desramesmaopinión ¿ o diccionario de M.QuinránsSuárez(1997, 5v. apotegma),que taménlíe confire as característicasde brevidade e decaráctersentencioso:

Dita sentencioso ou pensamentonotabledunhapersoacélebre.Dita breve e sentencioso.

e o Diccionario da RealAcademiaGalega(1997,s.v. apotegma), que ramén caracteriza a estaparemiapola súabrevidadee polo seu contidomoralizador:

Enunciadoconcisoe brevequeexpresaunharegra moral ou de conducta,xeralmenteatri-buida a unhapersoa ilustre.

A brevidadeeo carácterenxeñosodestaparemiasonos aspectosquedestacao DiccionarioXeraisdaLingua (1986, vs. apotegma):

Frase sentenciosabreve e aguda. Dito me-morable.

No diccionariode Galaxia(1988,s.v. apotegma)estaparemiadefíneseen función de máxima:

Dicho quecontieneuna máxima.

Para nós as característicasfundamentaisdestaparemiason: a brevidade,o caráctersentencioso,asúacondiciónculta e non carentenalgúncasosdecerraxocosidade:

591999,2:53-66

GERMÁNCONDE TARRÍO OPROBLEMADA TERMINOLORÍAPAREMJOLOXJCAEN GALICIA

Primeiro honra sen barcos, que barcos senhonra

(C. MéndezNúñez6)

poloquedefinimosestaparemiacomounhaformaparemiolóxicasentenciosa,breve, culta, non exentadexocosidade,na que se recordan ¿u palabrasñosasdalgunhapersoncélebre.

O AXIOMA

Estaparemianonaparecedefinidano Dicciona-rio Enciclopédico Gallego-Castellano(1958) de E.Rodrígueznin no Diccionario da Lingua Galega(1990) dc C. GarcíaGonzález.

O Diccionário da Lingua Galega de AlonsoEstravís (1986,s.v. axioma), o Diccionario da Lin-gua Galegade Feixó e outros (1986,s.v. axioma) eo Diccionario Xerais da Lingua (1986, s.v. axioma)identificanestetermo coamáxima,coasentenciaeco prover6io.Os tres diccionariospresentana mes-ma definición:

Proposiciónquenonprecisademostraciónporserevidente.

Esta idea é compartida poío diccionario deGalaxia (1988,s.v. axioma):

Afirmaciónque,porevidente,nonprecisadedemostración.

poío diccionario de M. QuinránsSuárez (1997,sv. axioma):

6 0 viguésC. MéndezNáhez (1824-1869)foi un dos

maríñosmáis importantesdo nosopaís.En18646mandodoNumanciadirixiuse 6 Pacífico,ondepaisescomaChile e Perúseopoñlanó dominiodeEspaña.

Na Gran EnciclopediaGallega (1974, mv. MéndezNúñez)rranscríbesea misiva que en abril de 1866 estemariño llesenvíouós seussuperioresdeMadrid antesdeatacarValparaí-so: Si desgraciadamenteno consiguieseunapaz honrosaparaEspaña, cumplirétas órdenesde VE.. destruyendola ciudaddeValparaíso, aunqueseanecesariopara e/lo combatirantescon lasescuadrasinglesay americana,aquí reunidas,y la de suMajes-cadse hundirá en estasaguasantesquevolver a Españadeshon-rada, cumpliendoasí/0 que su Majestad.su Gobiernoye/paísdesean; esto es.’ Primero honra sin Marina, que Marina sinhonra.

NaestatuaquesetIc erixiu enSantiagodeC,no scupedes-tal pmideselcr: Primeiro honra sen barcos, que barcossen honra.

Proposiciónquenonprecisademostraciónporser deevidenciainmediata.

e poíoDiccionario da RealAcademiaGalega(1997,s.v. axioma) de C. GarcíaGonzáleze M. GonzálezGonzález:

Afirmacióntanevidentee clara que¿admi-tida sen necesidadede demostración.

Cremosque ¿ necesariosinalarnesra paremiaunhaseriede característicasque a diferenciandorefrán, como podeserque se tratadunhaparemiacultaquenon levaelementosmnemotécnicos,non¿xocosa,non é metafórica,etc.

Paranós o axiomaé unhaformasentenciosaqueamosa unha verdade tan suficientementeevidentequenon necesitademostración:

A boafamenon hai pan duro.

O DIALOXISMO

Nin o Diccionario da RealAcademiaGalega,ninontros importantes diccionarios galegos (o deEstravís,o de Eladio Rodríguez,o de C. GarcíaGonzález,etc.) contemplanestaforma.

O Diccionario daLingua GalegadePeixó e outros(1986,5v. dialoxismo) defineo dialoxismocomo:

Arte que reproduceen diálogo as ideas dospersonaxes.

Montreynaud(1993: 186) diqueaorixe desrafor-ma estáno ingléswellerism7, se ben sepodenencon-trarestructurasdestetipo nasculturasafricanas.

O dialoxismo cremos que expresa un conceptosentenciosomedianteo diálogo. Carentede elementosmnemotécnicose metafóricos,presenta,as veces, unmatizxocosoe mesmoirónico, quecontrastaco seu tonímpera~vo:

O termo we//erism,provéndeSamWelLr, personaxedeDickens (Asaventurasde M. Pickwick), criadode Mr. Pick-wick, que ¿ unhaespeciedeSanchoPanzamoderno.

Ó nosoentender,o wellerism¿ unhaforma paremiolóxicamoi cercanaó dia/oxismo.naqueo humoré un dosseuscom-poñentesprincipais,non envansedesenvolvea acciónnunhamsiruaúoncomiquemm,como di Rodegem(1973:365).

Seguindoa Casares(1950:195> consideramosqueo mee//e-rismo¿ á Europado norteo queo a’ia/oxismoéá meridional.

?999. 2: 53-66

60

GERMÁNCONDE TARRIO O PROBLEMADA TERMINOLOXIAPAREMIOLÓXICAEN GALICIA

Díxolle a tixola ó pote:e; Tírateala, non meluxes!».

O DI~fO

Estaformaaparecedefinidanos diccinariosdos. XIX, pero ningún delespresentaunhadefini-ción paremiolóxicaconvincente:

Cuveiro Phiol (1876): Dicho, lo quesedúo.EJ. Rodríguez(1863):Dicho, lo quesedicey lo

quesedúo.M. Valladares(1881): Dicho en todassusacep-

ciones.

No diccionariodeNoveeoutros(1995,s.v. dito)este termo paremiolóxico defíneseen baseá súainvariabilidadee ó seucaráctermoralizador:

Frasefruta que expresaun consello oit unhaideasobrealgo.

ParaE. RodríguezGonzález(1960,5v. dito) noedito» enc¿rraseun caráctersentencioso:

Palabra o conjuntodepalabrasque expre-san un conceptocabal

O Diccionario da Lingun Galegade Feixóe outros(1986, s.v. dito), como o de Alonso Estravis (1986,s.v. dito), equiparao edito» á «máxima»e á «senten-cia», e no casodestetaménpresentaunhasinonimiacon «expresiónofrase».

O Diccionario Xeraisda Lingita (1986,s.v. dito)preséntanosestaparemiacomo perrencenreó te-rreo «popular», ademaisde comparalacoa «senten-cia’> e co «refrán».

Expresiónenxebre;sentenciaou refrán ca-racterístico.

Parao diccionariodeGalaxia(1988,s.v. dito) estetermo é popuiar, invariablee decaráctersentencioso:

Frasehechadecarácterpopularysentencioso.

No Diccionario ConceptualGalegode M. Quin-táns Suárez(1997, s.v. dito) presénrasenoso ditocomo unha expresiónde orixe popular:

Expresiónquesedi. Expresiónenxebre.

Tanto no diccionario de C. García González(1990,s.v. dito) como no da Real AcademiaGale-ga (1997, s.v. dito) a invariabilidadee a experien-cia sonas caracerísricasdestaparemia:

Frasefrita que encerra unha idea ou con-ceptotomadosda experiencia.

De acordocon estasdefiniciónsconsideramosqueo dho¿unhaexpresiónpopular,breve,sentenciosaecunha fonda raigame popular, na que se expresaunhasabiduríacomprobadapola experiencia:

Non segañouZamora nunhahora.

A DIVISA

E. Rodríguez(1960, n.y. divisa) fai fincapéenque esta forma paremiolóxica non só distinguepersoassenón«gradosu otras cosas».Desramesmaopinión é o Diccionario Xerais da Lingua (1986,s.v. divisa) anqueengadeoutracaracterística:

Lemadalgiánsescudos.

Tanto o Diccionáriodi Língua GalegadeAlon-soEstravíse outros (1986,5v. divisa),como os deFeixó e ourros(1986, s.v. divisa), o termo divisaé«sinaídistintivo, emblema,insignia».A brevidadeéo seutrazoprincipal:

Palabrascaracterísticasexpresandoconcisa-menteunpensamento.

No diccionario de Galaxia (1988, s.v. divisa)dise queestaformaparemiolóxicaemprégaseparadistinguir:

Emblemao insignia quesirve para distin-guirpersonas,gradosu otrascosas.

Estaidea taméné compartidapolo diccionariode M. QuintánsSuárez(1997,5v. divisa):

Sinal, distintivo, marca, insígúiapara dis-tinguir persoas,graos, etc.

o de C. GarcíaGonzález(1990,s.v. divisa):

Sinaíoit insignia queserveparadistinguir

61

1999, 2:53-66

GERMÁNCONDETARRIO OPROBLEMADA TERMJNOLOXLIPAREJi-IIOLÓXICAEN CALICIA

e o da Real AcademiaGalega(1977,s.v. divisa):

Sinaíou insignia queservepara distinguirunhapersoa ou ¿u súascousas.

É imprescindiblecitar aquí a 3. Sevilla Múñoz(1993: 18) quen ó falar da divisa di que dentrodesretermoSai quedistinguirdáasacepeións:

— lema,que tieneporfunción hacercomprensibleel contenidodel blasóny servir de normaal caballe-ro quelo lleva o lo llevó:

+ Si no soy todade oro, en lo azur tengoeltesoro.

(Lema de los Bustocastellanos).

* J’ai blanchi sousmensliens.(Lema del Duquede Nivernais,

quelleva en su blasónunaachicoria)

— mote, que lo llevabanlos caballerosenlos tor-neos, en las justas,y contieneun sentidoculto quenecesitaexplicación:

+ Garáian altuan nago. Ernia gordeago.(«En lo alto estoyy la Patria, másguardada»),moteen vascode los GuarayadeNavarra.

+ Tachesans tache. (Del CondeNortheshen Escocia).

Segundoa nosaopinión a divisa¿ unhapare-míamoi breve, quenon tenporqueser verdadeira,na que, coa axuda de elementosmetafóricos, mós-transe característicasdistintivas moi concretas dealgo ou alguén.Non leva elementosmnemotécnicossin xocosos:

Galicia calidade.

A MÁXIMA

Parao Diccionário da Língua GalegadeAlon-so Estravís (1986, sv. máxima) a máxima ¿unha paremia verdadeira e ten certo caráctermoralizador:

Verdademoralpropostacomoregra de con-duta. Sentenzaque conténun preceito moralou prático.

O Diccionario da Lingua Galegade Xove e ou-tros (1995, sv. máxima) destacao carácterdidác-tico moralizadordestetermo:

Frasebreve coaqueseexpresaunpensamen-iv moral, unha ensinanzaou unha regra decomportamento.

Estamismaideaatopámolano DiccionarioZeraisda Lingua (1986, sv. máxima),anqueaquí a má-xima pres¿nrasecomo sinónimado adáxio e dorefrán:

Pensamentoanoptadocomoregra deconducta.

A definición da máximacomo regra deprocede-mentoou como regra de conductaapareceen mol-tos ourrosdiccionarios,no Diccionario da LingitaGalega de Feixó e ourros (1986, s.v. máxima),aíndaque para estaobra a brevidade¿ un trazocaracterístico:

Pensamentoadoptadocomo regra deproce-demento.Brevesentenciamoral

no de Galaxia (1988, s.v. máxima),se ben na súadefinición taménse suliñaa invariabilidadedesraforma:

Frase usadaenfórmainvariable,proverbialo escritapor alguien, que expresaunprincipiomoral, un consejoo unaenseñanza.REFRANADAYJO/Máxima, norma moral o prácticaquealguien aplica comonorma deconducta.

no diccionariode M. QuintánsSuárez (1997,s.v.maxima);

Pensamentoadoptadocomoregra deproce-demento.Sentenciamoral Axioma, concepto.

e no Diccionario da Lingua Galega de C. GarcíaGonzález(1990,sv. máxima),queamosaa mesmadefinición ca do Diccionario da Real AcademiaGalega(1997,s.v. axioma):

Frase,fixada ou non naforma, que expresaunha regra moralou de conducta.

A máxima é para nós unha forma breve, cuncertocaráctersentenciosoquesepropóncomoregra de

621999. 2:53-66

GERMÁNCONDETARRIO O PROBLEMADA TERMJNOLOYJAPAREMIOLÓXICAEN GALICIA

conducta,o que líe da un certo aspectode verdade.Non leva elementosmnemotécnicos,nin metafóricos,nín xocosos:

OlIos queno ven, corazónquenon sente.

O PRECEPTO

No Diccionario Gallego-Castellanode M. Valla-dares (1881)o preceito(sic) é definido como unhanormaquehai quecumprir:

Preceito. Precepto,órdende un superiorquedebeguardarel súbdito.Reglapara... = Man-dato, mandamiento= Cada uno de los dog-mas, máximas,creencias,etc.

O Diccionario Enciclopédico Gallego-Castellanode E. Rodríguez(1961, s.v. precepto) preséntanosestaparemia cunhaclara fúnción didáctica,ade-maisde coruparárnolaco «mandatoy orden»:

Cada una de las instruccionesque se danpara elconocimientode un arte o facultad

Para o Diccionario Xerais da Lingua o precepto(1986,s.v.precepto)é unhafórmulaparemiolóxicaderasgosimperativos:

Norma, disposición de carácter xeral quemandafaceralgo.

Ideaqueraménse podeencontrarno Dicciona-rio da Lingua Galegade Feixó e outros (1986,s.v.precepto):

Prescripción,mandamento.Regra.

e no de Galaxia (1988,5v. precepto):

Instrucción, orden queseda como regla deaccióno deconducta.

Algúns diccionariosesixenque a norma de con-ducta que aparece nesra paremia sexa dada poralguéncon auroridadeparafacelo, é o casodo dic-cionariodeM.QuintánsSuárez(1997,s.v.precepto):

Ordeou mandatodadopor unhaautotida-de competente;prescripción, mandamento.

Instrucción oit disposición establecidacomoregra deacciónpara o exerciciodunhaactivi-dade;método,norma.

e os diccionariosde C. GarcíaGonzález(1990,s.v.precepto) e da RealAcademiaGalega(1997,s.v.pre-cepto):

Orde oit disposición dada por alguén conautoridadeparafacelo.

Cremosqueo preceptoconsidéraseverdadeiropoisvén de alguénqueconsideramosfiable. A súafinalidade¿ moralizadorae mesmo,nalgúnscasos,represora,poío que xeralmenreleva trazos impe-rativos:

A caridade ben entendidacomezapor unmesmo.

A SENTENCIA

Parao diccionariode M. Valladares(1881: Sen-tencea)estaformapreséntasecomo brevee de ca-ráctersentencioso:

Sentencea.Sentencia,dicrámen= Dichogra-vey sucintoqueencierramoralidad= Resolu-ciónjudicial, ó arbitral

O Diccionario da Lingua Galega de Feixó eoutros (1986, s.v. sentencia) sinala como riscosdestaparemiapopulara brevidadee o seucontAdomoralizante:

Dito ou frase curta queencerra ou conténunprincifio moraloit un consellodesabedoríapopular

Parao Diccionário da Língua GalegadeAlonsoEstravis (1986,s.v. sentencia),a sentenciaésinóni-ma do proverbio, do refrán e da máxima.A verda-de,xunto cos trazosquese líe atribúenno diccio-nario de Feixó (1986), definenpara este autorascaracterísticasdestaparemia:

Máxima,frasecuartaqueencerra un sentidoxeral, unpensamentooit verdademoral Prover-bio, refrán.

631999, 2:53-66

GERMANCONDETARRIO O PROBLEMADA TERMINOLOXIAPAREMIOLÓXICAENGALICIA

Xove e ontros (1995,5v. sentencia)consideranestaforma, ademaisde breve,comoposuidoraduncarácterdidácticomoralizador:

Frasecurra coa quese tenta dar unha ensi-nanza.

A verdade,xunto co caráctermoralizante,sonparao DiccionarioXeraisdaLingua (1986,s.v. sen-tencia) as característicasdesraparemia:

Opinión expresadade maneira dogmática,que non admite discusión;expresiónbrevedecaráctermoral.

No diccionariode Galaxia(1988, sv. sentencia)estaparemiaaparececomo sinónimo de máxima,proverbio,afórismo, adaxio,dito, refrán. Nasúadefi-níción preséntasenosa brevidadeo caráctermorali-zadorcomo as súascaracterísticas:

Dicho breí’edecaráctermoral

M. Quintáns Suárez(1997, s.v. sentencia),queequiparaestaparemiaco proverbioe co refrán, pre-sentaunha definición dobredestaparemia, porunhabandafalada súabrevidadee do seucarácterpopular,e pola ourrabandaeloxia a súaverdade:

Dico oit fiasecurta queconténun cansellodesabedoríapopular; proverbio, refrán. Opiniónexpresadadetal xeitoquenon admitediscusión.

O Diccionario da Lingua Galega de C. GarcíaGonzález(1990, s.v. sentencia)e o Diccionario daRealAcademiaGalega(1997,5v. sentencia)defineneste termo como unha paremia perrencenreocampopopular:

Dito oit frase que expresa un conselloxuízoda sabedor/apopular

Comberexpón na revista Paremia (1994: 12-13) que para el a máxima e a sentenciason amesmacoilsa, e que se diferenciando refrán porsermáis literario, culto, e filosófico que este:

Considerosinónimasestasdosvoces.En cuan-to a su sitio en la literatura sentenciosa,se colo-can,por unaparte, entrelos proverbiosy refra-nesy por otra, lo que se denominaenfrancés

«pensíeso refiexzons»(quesonyapequeñostextosfilosóficosde mayoro menoramplitud).En todosestos casos, se trata de proporcionar una eme-hanzau opinión,y desdeestepuntodevista (eldel contenida), las máximaso sentenciasseencuentranmás bienjunto a lospensamientos,en la medidaen que su ámbito estricto es lomoral (a d¿frrencia de losproverbiosy los refra-nesquepuedenser ígualmenremoralespero tam-bién, a veces,prácticos,instrumentales,meteoro-lógicos, agricolas, etc.). No obstante,si pasamosahoraalplano delaexpresión.seobservaquelassentencias—las cuales, si bien son de expresióndirecta, poseen siempre elementosprosódicoscaracterísticos(binan edad oposiciones,parale-lismos, etc.)’— se aproximanmásbien a lospro-verbiostal comolos definíen «Refranesespaño-les» (1967) y «Recherchessur le %‘efranero”castíllan» (197/). En cambio, se alejan delrefránporqueignoranpor lo generalla rimay laasonancia. La sentencia es, pues, un refránmoralunpocomás«literario»y «culto», unpocomás«filosofico». Es la forma aristocrática de laestructurasentenciosa:sudestinoesel cortesano,enel sentidoclásicodeltérmino, mientrasquelosproverbios,y. más aún, los refranes son mas«populares». Se hablará, pues, de los refranes«delpueblo» (o «antiÉuos», «viejos»,«quedicenlas viejas tras el/Lego»),perosedirá: las «Sen-renciasymáximosmorales»delaRochefoucauldy los «Pensamientos»dePascal

Cremosque a sentencia¿ tinta paremiabrevede carácter sentencioso, carente de elementosmetafóricos e xocosos, pero que nalgúns casospode levar elementosmnemotécnicos.Ten unhaconcepciónfilosóficamáisprofundacámáximaoucó adamo:

Voz dopobo, vozdeDeus

CONCLUSIÓNS

Despoisdestepercorridoqueacabamosde facerpodemosconcluirque asdistintasparemiaspóden-se englobaren dousgrandesgrupos: populares(orefrán, o dialoxismo e o diro) e cultas (tódalasoutras).As distintascaracterísticasdunhase dourrasqueremosesquematizalasno cuadrosiguiente:

1999.2:53-66

64

GERMÁNCONDETARRIO O PROBLEMADA TERMINOLOXIAPAREMIOLÓXICAENGALICIA

Breve El mnem. Exper.

+ +

Xocoso Metaf Pop. Sent. Verá.

+ + + +

+ ++ — 1

+ + + +

-4

-

1

+

+

+ +

+

+

+

— +

— + +

+ +

+

+

+ +

+

+

BIBLIOGRAFÍA

ALONSo ESTRAVÍS, 1. (1986>: Diccionário da LínguaGalega, Madrid: AlhemaEdiciones;3 vols.

ARES VÁZQUEZ, M.a C.; CARBAIIEIRk ANLLO, X. Ma;IGLESIAS SiERRA, E; LEMA SUÁREZ, X. Ma; LÓPEZ,FERNÁNDEZ, R. (1986): Diccionario Xerais da Lin-gua, Vigo: EdiciónaXerais de Galicia.

BIZARR1, H. 0. (1990): «¿Esposible alcanzarunadefi—nición precisadel refrán medieval.?>’, Studia Hispani—ca Medievalia II. III Jornadas de Literatura EspañolaMedieval: 65-69.

CANTERA ORTIZ DE URBINA, 11. (1993): «Paremia,pro-verbio y parábolaen la Biblia,,, Paremia, 1:17-28.

CASARES, J. (1950-1969): Introducción a la lexicografiamoderna (La frase proverhia/ y el refrán), Madrid:CSIIC. Anejo R.F.E., LV: 185-203.

CASARES,J. (1959-1985): Diccionario ideológico de lalengua española, Barcelona: Editorial GustavoCili.

COMBET, L. (1996): «Los refranes: origen, función yfuturo», Paremia, 5: 11-22.

CONCA, M.’ (1987): Paremiologia, Valencia: Servei dePublicacions UniversirardeValencia.

CONDE TARRIO, G. (1998): Estudio comparativo de lasparemias en francés, castellano y gal/ego, Tesede dou-toramenreinédita,Santiagode Compostela.

COTARELO y MoRi, E. (1917): SemánticaEspañola:refrán», Boletín de la Real Academia Española, IV,242-259.

CuvnRo PIÑOL, J. (1876): Diccionario Gallego, el máscompleto y acepciones de todo lo publicado hasta el día,

con las voces antiguas que figuran en códices, escrituras ydocumentos ant¡Éuos, términos familiares y vulgares y su

pronunciación, Barcelona:Establecimiencoripograficode N. Ramírezy Cia.

FEIXÓ Cm, X. C.; ENRÍQUEZ RODRÍGUEZ, X. M.;ROCAMONDE GÓMEZ, R. y PARADA FERNÁNDEZ, C.(1986): Diccionario da Lingua Galega, Vigo: Ir Indo;3 vols.

FILCUEíRA VALVERDE, 3. (1976): »A insercióndo verboantigo na literaturamedieval», Boletín Auriense, VI,6: 355-356.

FORCAS BEROEí; E. (1982-1983): «¿Haciauna teoríadel refrán?»,Universitas Tarraconensis, III: 49-64.

GARCÍA GONZÁLEZ, C. (1990): Diccionario da Lingita

Galega, A Coruña:Real AcademiaGallega-Institutoda LingunGalega.

GARCÍA GONZÁLEZ, C. e GONZÁLEZ GONZÁLEZ, M.(1997): Diccionario da Real Academia Galega, ACoruña:RealAcademiaGalega.

GARCÍA-PACE, M. (1990): «Propiedadeslingéisticasdelrefrán(1)», Epos. Revista de Filología, 6: 499-510.

Gran Enciclopedia Gallega (Dirección: Ramón OteroPedrayo), Silverio Cañadaeditor, Santiago/Gijón,1974-1991,32vols.

GREIMAS, A. (1988): «Sur la définition du proverbe,Gollection Recherches Germaniques. 2: 232-252.

KLEIBER, G. (1989): <Sur la défmnition du proverbe»,Europhras 88. Phraséologie contrastive, Strasbourg:Univesitéde Strasbourg;233-252.

LANCIANI, G. e TÁVANí, G (1993): Dicnionário da litera-tura medieval galega e portuguesa, Lisboa:Caminho.

MESCHDNNIC, H. (1976): «Les proverbes,actesdediscours»,Revue des Sciences Humaines, XLI, 163:4 19-430.

MILNER, GB. (1969). «Whar is a ProverbB>, NewSociety 332: 199-202.

65

+

+

AntigA

Refrán

Proverbio

Adaxio

Aforismo

Aprnegma

Axioma

Dialoxismo

Dito

Divisa

Máxima

Precepto

Sentencia

+

+

+

1 +

1999,2:53-66

GERMANCONDEYARR¡O OPROBLEMADA TERMINOLOX/A PAREMIOLÓXICAENGALICIA

Míitks, E (1864): &mpendio de Gramática Gallega-Cas-tellana, con un vocabulario de nombres y verbos gallegosy su correspondencia castellana, precedido de unos diálo-gos sobre difr rentes materias, Santiago:Establecimien-to Tipográfico de Manuel Mirás.

MOLINER, M.~ (1966-1970):Diccionario de uso del es-pañol, Madrid: Gredos;2 vols.

MONTANDON, A. (1992): Les formes br?ves, París:Hachette.

MoN-lEAGUDO ROMERO, 1-1. e GARCÍA CANCELA, X.(1988): Diccionario Galego-Castelán,Vigo: Galaxia.

O’KÁNE, E. 5. (1950): «On the Nanieof tbe refrán»,Hispanique Review, XVIII, 1: 1-14.

PENA,X. It (1985): «Doble mot refranh, palabra,rimae mor rornat na lírica galegoporruguesa>,Grial,XXIII, 90: 431-442.

PENSADO,J. L. (1973): Sarmient, Pr Martin. Catálogode vocesyfrases de la lengua gallega, Salamanca:Uni-versidadde Salamanca.

PENSADO, J. L. (1979): Fr. Juan Sobreira: Papeletas deun Diccionario Gallego, Orense:Instituto de Estu-dios OrensanosPadre Feijoo.

REAL ALADEMIA ESPAÑA (1729-39/1976): Diccionariode Autoridades, Madrid: Gredos(facsímil).

REAl. ACADEMiA ESPAÑA (1780-1994): Diccionario de laLengua Española, Madrid: Espasa-Calpe;2 voIs., 2½>ed.

RODRÍGUEZ, E 3. (1863): Diccionario Gallego-Castella-no, Coruña:Imp. del HospitalProvincial, 1863.

RODRÍGUEZ GONZÁlEZ, E. (1958-1961): DiccionarioEnciclopédico Gallego-Castellano, Vigo: Galaxia;3 voL.

RODRÍGUEZ MARÍN, E e MON-roTo Y R\UTENS-TRAUCIl, L. (1895): Discursos leídos ante la Real Aca-demia Sevillana de Buenas Letras el 8 de diciembre de

1895por los señoresFrancisco RodríguezIvíarínyLuisMontoto y Rautenstrauch, Sevilla: Imprenta de E.Rasco.

RODRIGUESLAPA, M. (1995): Cantigas dEscaroho e de

Mal Dizer dos cancioneiros medievais galego-portugue-ses, Vigo/Lisboa: ír lodo/JoáoSi daCosta.

SEVILLA MUÑOZ, 11. (1988): Hacia una aproximaciónconceptual de las paremias francesas y españolas,Madrid: Editorial Complutense.

SEvILLA MUÑoZ, 3. (1991). «Propuestade sistematiza-chin paremiográfica,Revista de Filología Románica,VIII: 31-39.

SEVILLA MUÑOZ, J. (1991): Las Paremiasespañolas:clasificación,definicióny correspondenciafrancesa>,Paremia, 2:15-20.

TABOADA CHIX’rí’E, X. (1972): Etnografia galega (Osrefráns), Vigo: Galaxia; 169-172.

TAYLOR, A. (1931-1962): The Proverb, Pennsylvania:FolkloreAssociates.

TÁxioR, A. (1965): «The srudy of Proverbs, Prover-

bium, 1:1-10.VAlLADARES NÚÑEZ, M. (1881): Diccionario Gallego-

Castellano, Santiago:Estab.Tip. del SeminarioCon-ciliar Central.

XOVE FERREIRO,X.,’ DUBERT, E; MosCoso,E. M. eSOUSÁ, X. C. (1995): Diccionario da Lingua Galega.Vigo: Obradoiro/Santillana.

661999, 2:53-66