nepote // eutropio · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles:...

74
NEPOTE // EUTROPIO ANTOLOGÍA DE TEXTOS NEPOTE: TEMÍSTOCLES: EDICIÓN ANOTADA POR MANUEL MAÑAS NÚÑEZ PAUSANIAS: EDICIÓN ANOTADA POR MARIO DEL RÍO GONZÁLEZ EUTROPIO: MONARQUÍA Y REPÚBLICA: EDICIÓN ANOTADA POR Mª ROSA RODRÍGUEZ ALONSO IMPERIO: EDICIÓN ANOTADA POR FRANCISCO J. MAÑAS VINIEGRA

Upload: others

Post on 30-Jul-2020

11 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

NEPOTE // EUTROPIO

ANTOLOGÍA DE TEXTOS

NEPOTE:

TEMÍSTOCLES: EDICIÓN ANOTADA POR MANUEL MAÑAS NÚÑEZ

PAUSANIAS: EDICIÓN ANOTADA POR MARIO DEL RÍO GONZÁLEZ

EUTROPIO:

MONARQUÍA Y REPÚBLICA: EDICIÓN ANOTADA POR Mª ROSA RODRÍGUEZ ALONSO

IMPERIO: EDICIÓN ANOTADA POR FRANCISCO J. MAÑAS VINIEGRA

Page 2: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

2

NEPOTE

TEMÍSTOCLES

EDICIÓN ANOTADA POR MANUEL MAÑAS NÚÑEZ

Page 3: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

3

NEPOTE, VIDAS DE GENERALES ILUSTRES

THEMISTOCLES

[Linaje de Temístocles. Es desheredado por su padre. Se dedica a la política y sobresale en ella.

Hombre de acción y de criterio, logra pronta fama].

[1] THEMISTOCLES, Neocli filius, Atheniensis1. Huius vitia ineuntis adulescentiae2

magnis sunt emendata virtutibus, adeo ut3 anteferatur huic nemo, pauci pares putentur. 2

Sed ab initio est ordiendum4. Pater eius Neocles generosus5 fuit. Is uxorem Acarnanam6

civem duxit7, ex qua natus est Themistocles. Qui cum minus esset probatus parentibus8,

quod et liberius9 vivebat et rem familiarem neglegebat, a patre exheredatus est. 3 Quae

contumelia non fregit eum, sed erexit10. Nam cum iudicasset11 sine summa industria non

posse eam12 exstingui, totum se dedidit rei publicae13. Diligentius14 amicis famaeque

serviens multum in iudiciis privatis versabatur15, saepe in contionem populi prodibat; nulla

res maior16 sine eo gerebatur; celeriter, quae opus erant17, reperiebat, facile eadem18

1 Entiéndase fuit. Militar y estadista ateniense (ca. 528-462 a.C.), fue elegido arconte en 493 y participó en la batalla de Maratón contra los persas (490); ferviente promotor del poder naval ateniense, potenció la flota; militó en el partido político democrático. De su padre Neocles no tenemos otras noticias. 2 Ineuntis adulescentiae: “de su primera juventud”. 3 Adeo ut: “hasta el punto de que”. 4 Ordiendum est: Voz perifrástica pasiva: “se ha de comenzar”. 5 Generosus: “de noble cuna”. 6 Acarnanus, -a, -um, “De Acarnania”, región griega situada entre Etolia y el Epiro. 7 Uxorem...duxit: “tomó como esposa, se casó con”; uxorem es predicativo. Esta expresión indica “casarse el hombre”; “casarse la mujer” se dice nubere. 8 Qui cum minus esset probatus parentibus: “no siendo él bien mirado por sus padres”. El relativo a principio de frase se traduce por un demostrativo. Cum...esset: cum+subjuntivo se traduce por gerundio. 9 Liberius: comparativo absoluto. 10 non fregit eum, sed erexit: “no lo acobardó, sino que lo alentó”. 11 Iudicasset= iudica(vi)sset. 12 Eam se refiere a contumelia. 13 Res publica, “la política”. 14 Diligentius: comparativo absoluto. 15 Versor in+ablativo: “intervenir en...”. 16 Res maior: “asunto de importancia”. 17 Opus est: “es necesario”. 18 Eadem: acusativo neutro plural.

Page 4: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

4

oratione explicabat. 4 Neque minus in rebus gerendis promptus quam excogitandis erat19,

quod et de instantibus, ut ait Thucydides20, verissime iudicabat et de futuris21 callidissime

coniciebat. Quo factum est, ut brevi tempore illustraretur22.

[Es nombrado general para la guerra de Corcira. Construye una armada de cien naves. Con sus

victorias marítimas adiestra en la guerra naval a los atenienses. Eficacia de la escuadra contra el gran

ejército de Jerjes. Respuesta del oráculo de Delfos, interpretada por Temístocles].

[2] Primus autem gradus fuit capessendae rei publicae23 bello Corcyraeo24; ad quod

gerendum25 praetor a populo factus non solum praesenti bello, sed etiam reliquo tempore

ferociorem26 reddidit civitatem. 2 Nam cum pecunia publica, quae ex metallis27 redibat,

largitione magistratuum quotannis interiret28, ille persuasit populo, ut29 ea pecunia30 classis

centum navium aedificaretur. 3 Qua celeriter effecta31 primum Corcyraeos fregit, deinde

maritimos praedones32 consectando mare tutum33 reddidit. In quo cum divitiis ornavit,

tum34 etiam peritissimos belli navalis fecit Athenienses. 4 Id quantae saluti fuerit universae

Graeciae35, bello cognitum est Persico. Nam cum Xerxes36 et mari et terra bellum universae

inferret Europae cum tantis copiis, quantas neque ante nec postea habuit quisquam 5

19 Neque minus in rebus gerendis promptus quam excogitandis erat: entiéndase Neque minus promptus erat in rebus gerendis quam [in rebus] excogitandis: in rebus gerendis… excogitandis son gerundivos. 20 Historiador griego del siglo V a.C. autor de la Guerra del Peloponeso. La cita en 1.138. 21 et de instantibus... et de futuris: “tanto sobre las cosas presentes... como sobre las cosas futuras”. 22 Ut...illustraretur: el ut es completivo; illustraretur: “se hizo famoso”. 23 capessendae rei publicae: Gerundivo en dativo con valor final. Capessere rem publicam: “abrazar la carrera política”. 24 Isla del Mar Jonio, actualmente Corfú. 25 Gerundivo. 26 Ferociorem: predicativo, “más belicosa, aguerrida”. 27 Las minas de plata de Laurio. 28 Cum... interiret: cum+subjuntivo o cum histórico. 29 Ut completivo. 30 Ea pecunia: ablativo. 31 Qua... effecta: ablativo absoluto; el antecedente de qua es classis (“armada”). El relativo a principio de frase se traduce por demostrativo. 32 maritimos praedones: “piratas”. 33 Tutum: predicativo. 34 In quo cum … tum: “Con ello no sólo ... sino también”. 35 Id quantae saluti fuerit universae Graeciae: interrogativa indirecta. Nótese el verbo sum con dos dativos: “servir de... a...” 36 Hijo de Darío Histaspe; sucedió a su padre en 486, continuando con mayor éxito las campañas contra Grecia. Murió en 465 a.C.

Page 5: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

5

(huius37 enim classis mille et ducentarum navium longarum fuit, quam duo milia

onerariarum sequebantur; terrestres autem exercitus DCC peditum, equitum CCCC milia

fuerunt); 6 cuius de adventu cum fama in Graeciam esset perlata38 et maxime Athenienses

peti dicerentur39 propter pugnam Marathoniam, miserunt Delphos consultum40, quidnam

facerent41 de rebus suis. Deliberantibus Pythia respondit, ut moenibus ligneis se munirent. 7

Id responsum quo valeret42, cum intellegeret nemo, Themistocles persuasit consilium esse

Apollinis, ut in naves se suaque conferrent: eum enim a deo significari murum ligneum. 8

Tali consilio probato, addunt ad superiores totidem naves triremes suaque omnia, quae

moveri poterant, partim Salamina, partim Troezena43 deportant; arcem sacerdotibus

paucisque maioribus natu44 ac sacra procuranda45 tradunt, reliquum oppidum relinquunt.

[Las Termópilas. Combate de Artemisio y retirada a Salamina].

[3] Huius consilium plerisque civitatibus displicebat et in terra dimicari magis placebat.

Itaque missi sunt delecti46 cum Leonida47, Lacedaemoniorum rege, qui Thermopylas48

occuparent longiusque barbaros progredi non paterentur49. Hi vim hostium non sustinuerunt

eoque loco omnes interierunt. 2 At classis communis Graeciae trecentarum navium, in qua

ducentae erant Atheniensium, primum apud Artemisium50 inter Euboeam continentemque

terram cum classiariis regis conflixit. Angustias enim Themistocles quaerebat, ne

37 Huius, referido a Xerxes. 38 cuius de adventu cum fama in Graeciam esset perlata: tradúzcase el relativo por demostrativo = de huius adventu: “habiendo llegado hasta Grecia el rumor sobre la llegada de éste...”. 39 Athenienses peti dicerentur: entiéndase también cum Athenienses peti dicerentur, oración de pasiva personal, donde Athenienses es el sujeto de peti. 40 Consultum: supino. 41 Quidnam facerent: interrogativa indirecta. 42 quo valeret: interrogativa indirecta: “qué significaba”. 43 Salamina…Troezena: Acusativos (griegos) de dirección. Salamina es una isla del golfo de Egina, entre Atenas y Megara (actualmente Coluri). Trecena es una ciudad de la Argólida, actualmente Damala, en Morea. 44 maioribus natu: “ancianos”. 45 Procuranda: participio de futuro pasivo con valor final concertado con sacra. 46 Delecti: “soldados escogidos”. 47 Famoso héroe de la resistencia antipersa, intentó detener al enemigo en el 480 a.C., pero los persas le sorprendieron por la espalda; él, en vez de rendirse, murió defendiendo el paso de las Termópilas con sus soldados. 48 El paso de las Termópilas era la comunicación entre Tesalia y Beocia. Desfiladero situado al pie del monte Eta, entre Tesalia y Fócide. El nombre significa “puertas calientes”, porque allí había termas. Actualmente se llama “Bocca di Lupo”. 49 Occuparent... paterentur: subjuntivos con el relativo, que tiene aquí valor final. 50 Promontorio en la costa de Eubea, así llamado tener un templo dedicado a la diosa Artemis (Diana).

Page 6: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

6

multitudine circuiretur. 3 Hic etsi pari proelio51 discesserant, tamen eodem loco non sunt

ausi manere, quod erat periculum, ne, si pars navium adversariorum Euboeam superasset,

ancipiti52 premerentur periculo. 4 Quo factum est, ut53 ab Artemisio discederent et

exadversum Athenas54 apud Salamina classem suam constituerent.

[Destrucción de Atenas por Jerjes. Temor de los marineros y entereza de Temístocles. Ardid de

Temístocles para inducir a combatir a Jerjes, quien, sin sospechar el engaño, emprende el combate y es

derrotado].

[4] At Xerxes Thermopylis expugnatis protinus accessit astu55 idque nullis defendentibus,

interfectis sacerdotibus, quos in arce56 invenerat, incendio delevit. 2 Cuius flamma perterriti

classiarii, cum manere non auderent et plurimi hortarentur, ut57 domos suas58 discederent

moenibusque se defenderent, Themistocles unus restitit et universos59 pares esse posse

aiebat, dispersos60 testabatur perituros idque Eurybiadi61, regi Lacedaemoniorum, qui tum

summae imperii praeerat, fore affirmabat. 3 Quem cum minus, quam vellet, moveret, noctu

de servis suis, quem habuit fidelissimum, ad regem62 misit, ut63 ei nuntiaret suis verbis64

adversarios eius in fuga esse65: 4 qui si discessissent, maiore cum labore et longinquiore

tempore bellum confecturum, cum singulos consectari cogeretur; quos si statim

aggrederetur, brevi universos oppressurum. Hoc eo valebat, ut66 ingratis67 ad depugnandum

omnes cogerentur. 5 Hac re audita barbarus68, nihil doli69 subesse credens, postridie

51 pari proelio: “sin ventaja por ninguna de las dos partes”. 52 ancipiti: “doble”. 53 El ut es completivo. 54 exadversum Athenas: “enfrente de Atenas”. 55 astu: palabra griega que significa “ciudad”; aquí designa, por antonomasia, a Atenas. 56 La acrópolis de Atenas. 57 El ut es completivo. 58 domos suas: acusativo de dirección. 59 universos: “juntos, unidos”. 60 dispersos: “aislados”. 61 A pesar de contar con un contingente escaso (sólo veintiséis naves), los espartanos obtuvieron el mando supremo de la flota griega. 62 Jerjes. 63 El ut aquí es final. 64 suis verbis: “en su nombre, de su parte”. 65 in fuga esse: “estaban preparando la huida”. 66 Completivo. 67 ingratis: “contra su voluntad”. 68 Jerjes. El nombre “bárbaro” se usa genéricamente para todos aquellos que no son griegos. La batalla de Salamina tuvo lugar en septiembre de 480 a.C.

Page 7: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

7

alienissimo70 sibi loco, contra opportunissimo hostibus, adeo angusto mari conflixit, ut71

eius multitudo navium explicari non potuerit. Victus ergo est magis etiam consilio

Themistocli quam armis Graeciae.

[Otro engaño de Temístocles obliga a Jerjes, que contaba con fuerzas superiores, a retirarse a Asia]

[5] Hic etsi male rem gesserat72, tamen tantas habebat reliquias copiarum, ut73 etiam tum

his opprimere posset hostes. Iterum ab eodem gradu depulsus est74. Nam Themistocles

verens, ne75 bellare perseveraret, certiorem eum fecit76 id agi, ut77 pons, quem ille in

Hellesponto78 fecerat, dissolveretur ac reditu79 in Asiam excluderetur, idque ei persuasit. 2

Itaque qua80 sex mensibus iter fecerat, eadem minus diebus XXX in Asiam reversus est

seque a Themistocle non superatum, sed conservatum81 iudicavit. 3 Sic unius viri prudentia

Graecia liberata est Europaeque succubuit Asia. Haec altera victoria, quae cum Marathonio

possit comparari tropaeo. Nam pari modo apud Salamina parvo numero navium maxima

post hominum memoriam 82classis est devicta.

[Previsión de Temístocles en la paz. Construcción del puerto fortificado del Pireo. Oposición de los

lacedemonios a este proyecto. Embajada de Temístocles]

[6] Magnus hoc bello Themistocles fuit neque minor in pace. Cum enim Phalerico portu

neque magno neque bono Athenienses uterentur, huius consilio triplex Piraei portus

69 nihil doli: “ningún engaño”; doli es genitivo partitivo. 70 alienissimo: “muy desfavorable, desventajoso”. 71 adeo...ut: consecutiva: “hasta tal punto (tan)... que”. 72 male rem gesserat: “había fracasado en su empresa” o “había sido derrotado”. 73 tantas...ut: consecutiva: “tan grandes... que”. 74 ab eodem gradu depulsus est: “fue desalojado de su misma posición ventajosa” o “se vio nuevamente desconcertado”, pues de o a gradu depellere significa “sacar fuera de sí, desconcertar”. 75 verens ne: “temiendo que”. 76 certiorem eum fecit: “le hizo saber”. 77 ut completivo, explicación del id anterior. 78 Estrecho que divide Europa de Asia, donde las aguas del Mar Negro y del Mar de Marmara desembocan en el Egeo; modernamente se conoce como estrecho de los Dardanelos. 79 reditu: ablativo de separación. 80 qua: adverbio relativo: ea...qua: “por allí... por donde”; eadem...qua: “por el mismo lugar por donde”. 81 superatum...conservatum: entiéndase en los dos casos esse, pues son infinitivos de perfecto pasivos. 82 post hominum memoriam: “que se recuerda”.

Page 8: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

8

constitutus est isque moenibus circumdatus, ut83 ipsam urbem dignitate aequiperaret,

utilitate superaret. 2 Idem muros Atheniensium restituit praecipuo suo periculo84. Namque

Lacedaemonii causam idoneam nacti propter barbarorum excursiones, qua negarent

oportere85 extra Peloponnesum ullam urbem muros habere, ne essent loca munita, quae

hostes possiderent, Athenienses aedificantes prohibere sunt conati. 3 Hoc longe alio

spectabat, atque videri volebant86. Athenienses enim duabus victoriis, Marathonia et

Salaminia, tantam gloriam apud omnes gentes erant consecuti, ut87 intellegerent

Lacedaemonii de principatu sibi cum his certamen fore88. Quare eos quam infirmissimos89

esse volebant. 4 Postquam autem audierunt muros instrui, legatos Athenas miserunt, qui90

id fieri vetarent. Eis praesentibus desierunt ac se de ea re legatos ad eos missuros dixerunt.

5 Hanc legationem suscepit Themistocles et solus primo profectus est; reliqui legati ut tum

exirent, cum satis altitudo muri exstructa videretur, praecepit91: interim omnes, servi atque

liberi, opus facerent neque ulli loco parcerent, sive sacer, sive privatus esset sive publicus,

et undique, quod idoneum ad muniendum putarent, congererent92. Quo factum est, ut93

Atheniensium muri ex sacellis sepulcrisque constarent94.

[Difiere el desempeño de su misión hasta la llegada de sus compañeros de embajada, por los que supo

que la fortificación estaba casi acabada. Induce a los lacedemonios a enviar tres legados a Atenas para

inspeccionar las obras y queda él como rehén, logrando su libertad a cambio de la de aquellos tres]

83 Ut consecutivo. 84 praecipuo suo periculo: “con peligro suyo principalmente”, con mayor peligro suyo que de los demás. 85 qua negarent oportere: relativo con subjuntivo, con valor final, “para decir que no convenía”. 86 hoc longe alio spectabat, atque videri volebant: “eso tendía a otra finalidad muy distinta de lo que querían aparentar”, es decir, “Pero su intención era bien distinta de la que querían aparentar”. El hoc es acusativo neutro. Nótese el uso de atque en expresiones comparativas (similar a quam). 87 Consecutivo. 88 de principatu sibi ... certamen fore: “que tendrían que luchar ... por la hegemonía”. Sibi certamen fore: fore es infitivo de futuro de sum y sibi es dativo posesivo; literalmente: “habría combate para ellos”, es decir, “tendrían combate o tendrían que luchar”. 89 quam infirmissimos: superlativo reforzado con quam: “lo más ... posible”. 90 Relativo con valor final. 91 Ordénese así: praecepit ut reliqui legati exirent tum cum altitudo muri videretur satis exstructa. 92 facerent... parcerent... congererent: los tres verbos dependen de praecepit (ut), completivo. 93 Completivo. 94 ex sacellis sepulcrisque constarent: “se construyeron con materiales de los lugares sagrados y de los sepulcros”.

Page 9: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

9

[7] Themistocles95 autem ut Lacedaemonem96 venit, adire ad magistratus noluit et dedit

operam, ut97 quam longissime98 tempus duceret, causam interponens99 se collegas

exspectare. 2 Cum Lacedaemonii quererentur opus nihilo minus fieri100 eumque in ea re

conari fallere, interim reliqui legati sunt consecuti. A quibus cum audisset non multum

superesse munitionis101, ad ephoros102 Lacedaemoniorum accessit, penes quos summum

erat imperium, atque apud eos contendit falsa iis esse delata: quare aequum esse illos103

viros bonos nobilesque mittere, quibus fides haberetur, qui104 rem explorarent; interea se

obsidem retinerent. 3 Gestus est ei mos105, tresque legati functi summis honoribus106

Athenas missi sunt. Cum his collegas suos Themistocles iussit proficisci hisque praedixit,

ut107 ne prius Lacedaemoniorum legatos dimitterent quam ipse esset remissus. 4 Hos

postquam Athenas pervenisse ratus est, ad magistratum senatumque Lacedaemoniorum

adiit et apud eos liberrime professus est108: Athenienses, suo consilio, quod communi iure

gentium facere possent, deos publicos suosque patrios ac penates109, quo110 facilius ab hoste

possent defendere, muris saepsisse neque in eo, quod inutile esset Graeciae, fecisse. 5 Nam

illorum urbem ut propugnaculum oppositum esse barbaris, apud quam iam bis classes

regias fecisse naufragium111. 6 Lacedaemonios autem male et iniuste facere, qui id potius

intuerentur112, quod ipsorum dominationi, quam quod universae Graeciae utile esset. Quare,

95 A partir de aquí, Nepote sigue fielmente a Tucídides (1.135-138). 96 Lacedaemonem : Acusativo de dirección. 97 Dare operam ut: “procurar que” (completivo). 98 quam longissime: superlativo reforzado con quam: “lo más ... posible”. 99 causam interponens: “dando como excusa”. 100 nihilo minus fieri: “no dejaba de hacerse”. 101 non multum superesse munitionis: “que no faltaba mucho de la fortificación”; munitionis es genitivo partitivo. 102 Magistrados semejantes a los tribunos romanos; eran cinco, elegidos por el pueblo, cuyo cargo duraba un año y detentaban un gran poder. 103 Illos: se refiere a los lacedemonios, y es sujeto del infinito mittere. 104 qui: relativo con valor final. 105 Gestus est ei mos: “se atendió a su deseo”, “se hizo como él decía”, “se accedió a lo que pedía”. 106 functi summis honoribus: “que habían desempeñado los más altos cargos”; functi, del deponente fungor, es participio concertado con legati. 107 praedixit ut: “les ordenó que” (completivo). 108 liberrime professus est: “habló con toda libertad”. 109 Los dioses romanos que se veneraban particularmente en cada casa; se trata de otra “romanización” de Nepote. 110 quo: conjunción final. 111 naufragium facere: “naufragar”. 112 qui... intuerentur: el subjuntivo da aquí un matiz causal al relativo: “puesto que miraban...”.

Page 10: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

10

si suos legatos recipere vellent113, quos Athenas miserant, se remitterent114; aliter illos

numquam in patriam essent recepturi.

[Su destierro. Es acusado de traición y marcha a Corfú, de allí a Molosia y, por último, a Éfeso]

[8] Tamen non effugit civium suorum invidiam115. Namque ob eundem timorem, quo

damnatus erat Miltiades, testularum suffragiis116 e civitate eiectus Argos117 habitatum118

concessit. 2 Hic119 cum [propter multas eius virtutes] magna cum dignitate viveret,

Lacedaemonii legatos Athenas miserunt, qui120 eum absentem accusarent, quod societatem

cum rege Perse121 ad Graeciam opprimendam fecisset. 3 Hoc crimine absens proditionis

damnatus est122. Id ut audivit, quod non satis tutum se Argis videbat, Corcyram demigravit.

Ibi cum cives principes animadvertisset timere ne123 propter se bellum iis Lacedaemonii et

Athenienses indicerent, ad Admetum, Molossum124 regem, cum quo ei125 hospitium erat,

confugit. 4 Huc cum venisset et in praesentia126 rex abesset, quo maiore religione se

receptum tueretur127, filiam eius parvulam arripuit et cum ea se in sacrarium, quod summa

colebatur caerimonia128, coniecit. Inde non prius egressus est, quam rex eum data dextra in

fidem reciperet; quam praestitit. 5 Nam cum ab Atheniensibus et Lacedaemoniis

exposceretur publice129, supplicem non prodidit monuitque, ut consuleret sibi130: difficile

113 si... vellent: “si querían”; el subjuntivo se debe al estilo indirecto. 114 se remitterent: “le pusieran a él (a Temístocles) en libertad”. 115 Invidiam: “odio”. 116 testularum suffragiis: “por ostracismo”. 117 Argos: acusativo de dirección. Ciudad del Peloponeso, en Acaya. El ostracismo era una forma de exiliar por diez años a un poderoso convertido en impopular. 118 habitatum: supino. 119 Hic: adverbio. 120 qui: relativo final. 121 Perse: ablativo grecolatino de Perses, -ae: “persa”. 122 proditionis damnatus est: “fue declarado culpable de traición”, “fue condenado como traidor”. El ostracismo de Temístocles tuvo lugar en 471 a.C. La condena a muerte fue en 467. 123 cum animadvertisset: cum histórico con valor causal; cives principes es el sujeto del infinitivo timere; timere ne: “temer que” (completivo positivo), pues ne, cuando encabeza oraciones completivas dependientes de verbos de “temor”, se traduce por “que”. 124 Pueblo del Epiro, famoso por los perros de caza que allí se criaban. 125 ei: dativo posesivo. 126 in praesentia: “entonces”. 127 quo … se receptum tueretur: “para que le acogiera y le protegiera”. 128 caerimonia: “veneración” o “devoción”; es ablativo. 129 publice: “oficialmente” 130 ut consuleret sibi: “que mirase por sí”, “que tuviera cuidado”.

Page 11: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

11

enim esse131 in tam propinquo loco tuto132 eum versari. Itaque Pydnam133 eum deduci iussit

et, quod satis esset praesidii134, dedit. 6 Hic135 in navem omnibus ignotus nautis escendit.

Quae cum tempestate maxima Naxum136 ferretur, ubi tum Atheniensium erat exercitus,

sensit Themistocles, si eo pervenisset, sibi esse pereundum137. Hac necessitate coactus

domino navis, quis sit, aperit138, multa pollicens, si se conservasset. 7 At ille clarissimi viri

captus misericordia139 diem noctemque procul ab insula in salo navem tenuit in ancoris140

neque quemquam ex ea exire passus est. Inde Ephesum141 pervenit ibique Themistoclen

exponit142; cui ille pro meritis postea gratiam rettulit143.

[Carta de Temístocles a Artajerjes, según Tucídides]

[9] Scio plerosque ita scripsisse, Themistoclen Xerxe regnante in Asiam transisse. Sed ego

potissimum Thucydidi credo, quod aetate proximus de iis, qui illorum temporum historiam

reliquerunt, et eiusdem civitatis fuit. Is autem ait ad Artaxerxen144 eum venisse atque his

verbis145 epistulam misisse: 2 “Themistocles146 veni ad te, qui plurima mala omnium

Graiorum in domum tuam intuli, quamdiu mihi necesse fuit adversum patrem tuum bellare

patriamque meam defendere. 3 Idem147 multo plura bona feci, postquam in tuto ipse148 et

ille in periculo esse coepit. Nam cum in Asiam reverti vellet proelio apud Salamina149 facto,

131 esse: infinitivo de estilo indirecto. 132 tuto: adverbio. 133 Ciudad de Macedonia, cerca del golfo Termaico. 134 quod satis esset praesidii, dedit: “le dio la escolta necesaria”; praesidii es genitivo partitivo dependiente del adverbio de cantidad satis. 135 Hic: adverbio. 136 La mayor y más fecunda de las islas Cícladas, famosa por su vino y por el culto a Dioniso (Baco). 137 sensit... sibi esse pereundum: “comprendió que forzosamente había de perecer”. pereundum esse es perifrástica pasiva impersonal y el sibi es el dativo agente referido a Temístocles. 138 quis sit, aperit: ordénese aperit quis sit, interrogativa indirecta. 139 captus misericordia: “cautivado por la compasión”, esto es, “compadecido”. 140 tenuit in ancoris: “retuvo anclada”. 141 Ciudad marítima de Jonia, en Asia Menor. 142 exponit: “pone en tierra”, “hace bajar o desembarcar”. 143 gratiam rettulit: “recompensó”, “gratificó”. 144 Rey de los persas entre 465-425 a.C.; hijo y sucesor de Jerjes, reinó reflexiva e indulgentemente, incluso con las minorías judías y egipcias. 145 his verbis: “con estas palabras”, es decir, “en estos términos”, “del siguiente tenor”. 146 Themistocles: aposición al ego elidido que sería sujeto de veni. 147 idem: “yo mismo”. 148 in tuto ipse: entiéndase in tuto ipse [esse coepi]; in tuto: “en seguridad”. 149 Salamina: Acusativo.

Page 12: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

12

litteris eum certiorem feci id agi, ut150 pons, quem in Hellesponto151 fecerat, dissolveretur

atque ab hostibus circumiretur; quo nuntio152 ille periculo est liberatus. 4 Nunc autem

confugi ad te exagitatus153 a cuncta Graecia, tuam petens amicitiam. Quam si ero adeptus,

non minus me bonum amicum154 habebis, quam fortem inimicum ille expertus est. Te

autem rogo, ut155 de iis rebus, quas tecum colloqui volo, annuum mihi tempus156 des eoque

transacto ad te venire patiaris157”.

[Aprende el persa. Promete su colaboración al rey para sojuzgar a Grecia. Se establece en Magnesia. Su

muerte]

[10] Huius rex animi magnitudinem admirans cupiensque talem virum sibi conciliari

veniam dedit. Ille omne illud tempus litteris sermonique Persarum se dedidit158; quibus

adeo eruditus est, ut159 multo commodius dicatur apud regem verba fecisse160, quam ii

poterant qui in Perside161 erant nati. 2 Hic cum multa regi esset pollicitus gratissimumque

illud,162 si suis uti consiliis vellet, illum Graeciam bello oppressurum163, magnis muneribus

ab Artaxerxe donatus164 in Asiam rediit domiciliumque Magnesiae sibi constituit. 3

Namque hanc urbem ei rex donarat, his quidem verbis165: quae ei panem praeberet166 - ex

qua regione quinquaginta talenta quotannis redibant -; Lampsacum autem, unde vinum

150 id agi, ut …dissolveretur: “que se trataba de destruir”. 151 Brazo de mar entre Sestos y Abidos hasta Dárdanos (actual estrecho de los Dardanelos), sobre el cual Jerjes tendió un puente en su expedición a Grecia. 152 quo nuntio: Recuérdese que el relativo a principio de frase puede traducirse por un demostrativo. nuntio: “aviso”, en ablativo. 153 exagitatus: “perseguido”. 154 bonum amicum: predicativo de me. 155 Ut completivo. 156 annuum ... tempus: “el plazo de un año”. 157 patiaris: “permitas”. 158 litteris sermonique Persarum se dedidit: “se dedicó (a estudiar) la cultura y el idioma de los persas”. 159 adeo...ut: “tan... que”, “hasta tal punto...que”: consecutiva. 160 dicatur ...verba fecisse: oración de pasiva personal: “se dice que habló”. 161 Exageración de Nepote; Tucídides (1.138) sólo dice que aprendió la lengua persa lo mejor que pudo. 162 gratissimum illud: desarrollado en illum... opressurum. 163 oppressurum (esse): infinitivo de futuro activo dependiendo de pollicitus. 164 donatus: Participio de perfecto de verbo deponente se traduce por gerundio compuesto: “habiendo recibido grandes regalos”. 165 his quidem verbis: “con estas mismas palabras”, “diciéndole lo siguiente”. 166 quae ... praeberet: valor final: “para que le proporcionara el pan”.

Page 13: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

13

sumeret; Myunta167, ex qua obsonium168 haberet. Huius ad nostram memoriam monumenta

manserunt duo: sepulcrum prope oppidum, in quo est sepultus; statua in foro Magnesiae. 4

De cuius morte169 multimodis apud plerosque scriptum est170; sed nos eundem potissimum

Thucydidem auctorem probamus, qui illum ait Magnesiae171 morbo mortuum172 neque

negat fuisse famam venenum sua sponte sumpsisse, cum se, quae regi de Graecia

opprimenda173 pollicitus esset, praestare174 posse desperaret175. 5 Idem ossa eius clam in

Attica ab amicis sepulta, quoniam legibus non concederetur, quod proditionis esset

damnatus, memoriae prodidit176.

167 Myunta: acusativo griego. 168 obsonium: “manjares”. 169 Temístocles murió hacia el 459 a.C. 170 apud plerosque scriptum est: “han escrito muchos”. 171 Magnesiae: genitivo locativo. Magnesia es una ciudad de Asia Menor, a orillas del río Meandro. Lampsaco está situada en la costa del Helesponto, a la entrada de la Propóntide. Miunte es una ciudad de Jonia, cercana al río Meandro. 172 mortuum [esse]: infinitivo no concertado. 173 de Graecia opprimenda: gerundivo. 174 praestare: “cumplir”. 175 Ordénese así: cum desperaret se posse praestare, quae regi de Graecia opprimenda pollicitus esset. 176 sepulta [esse] memoriae prodidit: sepulta [esse] es infinitivo no concertado dependiendo de memoriae prodidit: “ha transmitido a la posteridad que...”, “ha dejado escrito que...”.

Page 14: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

14

NEPOTE

PAUSANIAS

EDICIÓN ANOTADA POR MARIO DEL RÍO GONZÁLEZ

Page 15: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

15

CORNELI NEPOTIS

PAVSANIAS

Pausanias fue un regente y general lacedemonio (espartano) del siglo V a.C. Pertenecía a la familia real espartana de los Agíadas. Hijo de Clémbroto y sobrino del diarca Leónidas. Tras la muerte de Leónidas y Cleómbroto, Pausanias se convirtió en regente en nombre de su primo e hijo de Leónidas, Plistarco, que era menor de edad (año 480 a.C.) Se proclamó vencedor de la batalla de Platea (479 a.C.) contra el ejército persa dirigido por Mardonio y reconquistó Tebas y Bizancio. En Bizancio los aliados se quejaron de su actitud despótica. Inició también una política de acercamiento a los persas, con la devolución de prisioneros nobles y el compromiso de matrimonio con una hija de Megabates, sátrapa (ver nota 5) y hombre de confianza de Jerjes. Estos hechos y la adopción, por su parte, de costumbres persas provocaron su destitución. Esto y muchas otras cosas que había hecho contra las leyes de Lacedemonia, hicieron que su mismo pueblo se enemistara con él. Les indignaba en gran manera, por ejemplo, que el mismo Pausanias mandara esculpir en el trípode que los griegos habían ofrecido al templo de Apolo, en Delfos, unos versos donde se indicaba que, gracias a él, los persas habían sido derrotados. La destitución de Pausanias como general del ejército de los aliados en la lucha contra los persas, fue una de las causas que promovieron la hegemonía ateniense previa a la guerra del Peloponeso. Después de haber sido juzgado y declarado inocente, Pausanias regresó, a título personal, a Asia Menor, donde reanudó sus contactos con el Imperio persa. Reclamado de nuevo por los éforos (ver nota 57), regresó a Esparta, donde al parecer promovió una revuelta de los ilotas (ver nota 63). La delación de uno de sus mensajeros fue su condenación. Cuando iba a ser capturado huyó y se refugió en el templo de Atenea Calcieco o Calcieca. Los espartiatas tapiaron el templo por los cuatro costados, encerrando así a Pausanias en su interior. Esperaron a que estuviera al borde de la muerte por inanición y lo sacaron del templo para que muriera fuera y evitar cometer sacrilegio. Su cuerpo fue enterrado en el mismo lugar de su muerte, próximo a la tumba del rey Leónidas.

[1] [Breve descripción de Pausanias. Se refiere su hecho más famoso: la victoria en la batalla de Platea. Consecuencias de esa victoria: engreimiento de Pausanias y reacción del pueblo lacedemonio ante una inscripción que manda hacer el propio Pausanias]

[1] Pausanias Lacedaemonius magnus homo, sed varius in omni genere vitae fuit: nam ut

virtutibus eluxit, sic vitiis est obrutus. Huius illustrissimum177 est proelium apud

177 El hecho más ilustre/famoso.

Page 16: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

16

Plataeas178. 2 Namque illo duce179 Mardonius180, satrapes181 regius, natione Medus182, regis

gener, in primis omnium Persarum et manu fortis et consilii plenus, cum CC milibus

peditum, quos viritim legerat, et XX equitum haud ita magna manu Graeciae183 fugatus est,

eoque184 ipse dux cecidit proelio. Qua victoria elatus plurima185 miscere coepit et maiora

concupiscere. 3 Sed primum in eo est reprehensus, quod186 [cum] ex praeda tripodem

aureum Delphis posuisset epigrammate scripto187, in quo haec erat sententia: suo ductu

barbaros apud Plataeas esse deletos188, eiusque victoriae ergo Apollini id donum dedisse189.

4 Hos versus Lacedaemonii exsculpserunt neque aliud scripserunt quam nomina earum

civitatum, quarum auxilio Persae erant victi.

[2]

[Pausanias expulsa a los bárbaros de Chipre. Conquista Bizancio , iniciando una escalada personal que le llevó a pretender la dirección de Grecia, ofreciendo sus servicios al propio Jerjes al que pidió la mano de una de sus hijas. Esto provoca un proceso contra él y su destitución]

[2] Post id proelium eundem Pausaniam cum classe communi190 Cyprum atque

Hellespontum miserunt, ut ex his regionibus barbarorum praesidia depelleret. 2 Pari

felicitate in ea re usus191 elatius se gerere192 coepit maioresque appetere res. Nam cum193

Byzantio expugnato cepisset complures Persarum nobiles atque in his nonnullos regis

178 Platea. Una de las más antiguas ciudades griegas de la Beocia. Famosa por la victoria de Pausanias sobre los persas. 179 Ablativo absoluto sin participio: tipo Cicerone consule. 180 Mardonius-i: Mardonio. 181 Sátrapa; gobernador de provincia entre los persas. 182 Medus-i: medo = persa. 183 haud ita magna manu Graeciae: por un ejército no muy grande de Grecia. 184 Eo va con proelio. 185 Muchísimas cosas o negocios. Puede entenderse: resolver muchísimas cosas. 186 Valor causal. 187 epigrammate scripto: abaltivo absoluto. 188 Deletos esse: infinitivo con sujeto en acusativo (barbaros) - infinitivo no concertado- del verbo deleo; se debe sobrentender un verbo de lengua: estaba escrito: que… 189 Igual que el infinitivo de la nota anterior; su sujeto está omitido (se) y depende del mismo verbo que el de la nota anterior. 190 Flota común de los griegos, confederada. 191 Participio utor; rige ablativo. Literalmente: habiendo usado felicidad igual en aquella cosa; es decir: habiéndole sido la fortuna igualmente propicia en esta empresa o habiéndose desenvuelto en este negocio con igual fortuna. 192 Portarse. 193 Nam, Byzantio expugnato, cum cepisset…

Page 17: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

17

propinquos, hos clam Xerxi194 remisit, simulans ex vinclis publicis effugisse195, et cum his

Gongylum Eretriensem196, qui197 litteras regi redderet, in quibus haec fuisse scripta

Thucydides memoriae prodidit198: 3 “Pausanias, dux Spartae, quos Byzantii ceperat,

postquam propinquos tuos cognovit, tibi muneri misit199 seque tecum affinitate200 coniungi

cupit. Quare, si tibi videtur, des ei201 filiam tuam nuptum. 4 Id si feceris202, et Spartam et

ceteram Graeciam sub tuam potestatem se adiuvante203 te redacturum204 pollicetur. His de

rebus205 si quid geri volueris206, certum hominem ad eum mittas face207, cum quo

colloquatur.” 5 Rex tot hominum salute tam sibi necessariorum208 magnopere gavisus209

confestim cum epistula Artabazum210 ad Pausaniam mittit, in qua eum collaudat [petit]211,

ne cui rei212 pareat213 ad ea efficienda, quae pollicetur: si perfecerit214, nullius rei a se

repulsam laturum215. 6 Huius Pausanias voluntate cognita alacrior ad rem gerendam

factus216, in suspicionem cecidit Lacedaemoniorum. Quo facto domum revocatus, accusatus

194 Xerxes-is: Jerjes. Hijo de Darío, rey de los persas. 195 Infinitivo con sujeto en acusativo omitido (eos) - infinitivo no concertado-. 196 Gongilo de Eretria. Célebre confidente de Pausanias. 197 Relativo con imperfecto de subjuntivo, redderet; valor final: para que… 198 Thucydides memoriae prodidit haec fuisse scripta: haec es el sujeto en acusativo del infinitivo - inf. no concertado - fuisse que depende de prodidit. Tucidides transmitió a la memoria, es decir, transmitió a la posteridad que… 199 misit tibi muneri [eos], quos…: te ha enviado como regalo a aquellos… 200 En parentesco. 201 Des ei: concédele. 202 Futuro perfecto: si hicieres. 203 Te adiuvante: ablativo absoluto. 204 Redacturum (esse): infinitivo de futuro activo (perifrástica activa) con sujeto en acusativo , te, –inf. no concertado- del verbo redigo; depende de pollicetur: promete que tú… reducirás (habrás de reducir). 205 De his rebus… 206 Futuro perfecto: si quisieres. 207 Face mittas: haz enviar, es decir, envíale. 208 Hominum tam necessariorum sibi: de hombres tan estrechamente emparentados con él / de tantos hombres allegados suyos. 209 Part. Perf. de gaudeo; 210 Artabazus-i: Artabazo. Sátrapa persa. 211 Et petit… 212 Cui rei: cosa alguna. 213 Rige dativo. 214 Futuro perfecto: si las hiciere. 215 Laturum (esse): infinitivo de futuro activo (perifrástica activa) con sujeto en acusativo omitido (se) –inf. no concertado- del verbo fero; depende de un verbo de lengua que hay que sobreentender: decía que él no se llevaría… 216 Voluntate huius cognita, Pausanias factus alacrior ad rem gerendam. Pausanias factus alacrior: Pausanias al actuar más animoso (con mayor entusiasmo).

Page 18: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

18

capitis217 absolvitur, multatur tamen pecunia; quam ob causam218 ad classem remissus non

est.

[3]

[Pausanias regresa, a título personal, a Asia Menor adoptando, por su parte, las costumbres persas y reanuda sus contactos con el Imperio persa. Reclamado de nuevo por los éforos, regresa a Esparta, donde se dice que promueve una revuelta de los ilotas.]

[3] At ille post non multo219 sua sponte ad exercitum rediit et ibi non callida, sed dementi

ratione cogitata220 patefecit. Non enim mores patrios solum221, sed etiam cultum

vestitumque mutavit. 2 Apparatu regio utebatur, veste Medica222; satellites Medi223 et

Aegyptii sequebantur, epulabatur more Persarum luxuriosius224, quam, qui aderant, perpeti

possent. 3 Aditum petentibus225 conveniundi226 non dabat, superbe respondebat, crudeliter

imperabat. Spartam redire nolebat: Colonas227, qui locus228 in agro Troade229 est se

contulerat: ibi consilia cum patriae tum sibi inimica230 capiebat. 4 Id postquam231

Lacedaemonii232 rescierunt, legatos cum clava233 ad eum miserunt, in qua more illorum erat

scriptum: nisi domum reverteretur, se capitis eum damnaturos234. 5 Hoc nuntio commotus,

217 Acusado de un delito de pena capital. 218 Ob quam causam… 219 Non multo post… 220 Part. Perf. de cogito; aquí sustantivado: sus planes o intenciones. 221 Non solum. 222 Medicus-a-um: médica = persa. 223 Ver nota 6. 224 Adv. Comparativo. 225 Participio presente sustantivado; CI de dabant. 226 Complemento de nombre de aditum. 227 Colonae- arum: Colona. Ciudad de la Tróade (Troya) donde se había establecido una importante colonia. 228 Antecedente de qui: locus qui… 229 Troas-adis: de Tróade. 230 Adjetivo de consilia. 231 Postquam id… 232 Lacedaemonii-orum: lacedemonios = espartanos. 233 Clava; especie de maza o bastón con nudos. Cuando los éforos (cinco magistrados elegidos anualmente que acabarían siendo la mayor fuerza en el sistema político espartano) querían enviar un mensaje secreto a los generales que estaban en campaña, arrollaban una tira de cuero o pergamino en un bastón cilíndrico, llamado scytale, y escribían en ella a lo largo del eje longitudinal del bastón. El general que recibía la tira, la arrollaba a otro bastón cilíndrico igual al de los éforos, y la leía sin dificultad. 234 Damnaturos (esse): infinitivo de futuro activo (perifrástica activa) con sujeto en acusativo , se, –inf. no concertado- del verbo damno; depende de erat scriptum.

Page 19: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

19

sperans se etiam tum pecunia et potentia instans periculum posse235 depellere, domum

rediit. Huc ut236 venit, ab ephoris in vincla publica est coniectus; licet enim legibus237

eorum cuivis ephoro hoc facere regi. Hinc tamen se expedivit; neque eo magis carebat

suspicione. Nam opinio manebat eum cum rege habere238 societatem. 6 Est genus quoddam

hominum, quod Hilotae239 vocatur, quorum magna multitudo agros Lacedaemoniorum colit

servorumque munere fungitur. Hos quoque sollicitare240 spe libertatis existimabatur. 7 Sed

quod 241harum rerum nullum erat apertum crimen, quo argui posset, non putabant de tali

tamque claro viro suspicionibus242 oportere iudicari et exspectandum243, dum se ipsa res

aperiret.

[4]

[Se cuenta la delación de uno de los mensajeros de Pausanias, la cual fue su condenación. Estratagema de los éforos para obtener pruebas contra Pausanias y, así, poder acusarlo y condenarlo]

[4] Interim Argilius244 quidam adulescentulus, quem puerum245 Pausanias amore venerio

dilexerat, cum epistulam ab eo246 ad Artabazum accepisset, eique in suspicionem

venisset247 aliquid in ea de se esse scriptum248, quod nemo eorum redisset, qui249 super tali

causa eodem250 missi erant, vincla epistulae laxavit signoque detracto cognovit, si

235 Infinitivo con sujeto en acusativo , se, - infinitivo no concertado-, dependiendo del participio sperans. 236 Ut huc… 237 Según las leyes. 238 Infinitivo con sujeto en acusativo , eum, - infinitivo no concertado-, dependiendo de opinio manebat. 239 Hilotae-arum: Ilotas. Eran esclavos. Pertenecían al Estado espartano, que los concedía a los ciudadanos que necesitaran sus servicios. Podían realizar cualquier actividad laboral. No tenían ningún tipo de derechos. 240 Infinitivo con sujeto en acusativo omitido, se (Pausaniam), - infinitivo no concertado-, dependiendo de existimabatur. 241 Quod causal. 242 Ablativo agente del infinitivo pasivo iudicari. 243 Exspectandum (esse): infinitivo de futuro pasivo (perifrástica pasiva) con sujeto en acusativo omitido (se) -inf. no concertado- del verbo exspecto; depende, como el anterior oportere, de putabant: pensaban que no convenía… y que debían esperar… 244 Argilius-a-um: de Argilio, ciudad de Lacedemonia. 245 De niño; se refiere a quem. 246 Ab Pausania. 247 Ei... venisset: le hubiese entrado la sospecha. 248 Scriptum esse. 249 Su antecedente es eorum. 250 Adv.: al mismo lugar.

Page 20: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

20

pertulisset, sibi esse pereundum251. 2 Erant in eadem epistula, quae ad ea pertinebant, quae

inter regem Pausaniamque convenerant. Has ille litteras ephoris tradidit. 3 Non est

praetereunda252 gravitas Lacedaemoniorum hoc loco. Nam ne huius quidem indicio impulsi

sunt, ut Pausaniam comprehenderent, neque prius vim adhibendam253 putaverunt, quam se

ipse indicasset. 4 Itaque huic indici, quid254 fieri vellent, praeceperunt. Fanum Neptuni255

est Taenari256, quod violari nefas putant Graeci. Eo ille [index] confugit in araque consedit.

Hanc iuxta257 locum fecerunt sub terra, ex quo posset audiri, si quis quid loqueretur cum

Argilio. Huc ex ephoris quidam descenderunt. 5 Pausanias ut audivit Argilium confugisse

in aram, perturbatus venit eo. Quem258 cum supplicem dei videret in ara sedentem, quaerit,

causae quid259 sit tam repentini consilii. 6 Huc ille, quid260 ex litteris comperisset, aperit.

Modo magis Pausanias perturbatus orare coepit, ne enuntiaret nec se meritum261 de illo

optime proderet: quod si eam veniam sibi dedisset tantisque implicatum rebus sublevasset,

magno ei praemio futurum.

[5]

[Los éforos deciden capturar a Pausanias. Cuando va a ser capturado huye y se refugia en el templo de Atenea Calcieco. Los espartiatas tapían el templo por los cuatro costados, encerrando así a Pausanias en su interior. Esperan a que esté al borde de la muerte por inanición y lo sacan del templo para que muera fuera y evitar cometer sacrilegio. Su cuerpo es enterrado en el mismo lugar de su muerte.]

[5] His rebus ephori cognitis262 satius putarunt263 in urbe eum comprehendi264. Quo cum265

essent profecti et Pausanias266 placato Argilio, ut putabat, Lacedaemonem reverteretur, in

251 Pereundum esse. 252 Pretereunda est. 253 Adhibendam esse. 254 Pronombre interrogativo. Es el nexo de la proposición subordinada interrogativa indirecta. 255 Constituía este templo de Neptuno un asilo inviolable, y era célebre, además de por esto a causa de sus mármoles y de sus otras riquezas suntuarias. Y, desde luego, por el gran valor de la estatua del dios, que se decía fundida en oro. 256 Ténaro. Promontoria de Laconia y ciudad del mismo nombre. 257 Iuxta hanc. 258 Falso relativo: cum quem supplicem. 259 Ver nota 78. Quid causae: qué motivo. 260 Ver nota 78. 261 Part. Perf. de mereo que concierta con se. 262 His rebus cognitis, ephori... 263 Crasis: putarunt por putaverunt. 264 Comprehendi esse. 265 Cum quo profecti essent...

Page 21: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

21

itinere, cum iam in eo esset, ut comprehenderetur, ex vultu cuiusdam ephori, qui eum

admoneri cupiebat, insidias sibi fieri intellexit. 2 Itaque paucis ante gradibus267, quam qui

eum sequebantur, in aedem Minervae, quae Chalcioicos268 vocatur, confugit. Hinc ne269

exire posset, statim ephori valvas eius aedis obstruxerunt tectumque sunt demoliti, quo270

celerius sub divo interiret. 3 Dicitur eo tempore matrem Pausaniae vixisse eamque iam

magno natu, postquam de scelere filii comperit, in primis ad filium claudendum271 lapidem

ad introitum aedis attulisse272. 4 Hic cum273 semianimis de templo elatus esset confestim

animam efflavit. Sic Pausanias magnam belli gloriam turpi morte maculavit. 5 Cuius

mortui274 corpus cum275 eodem nonnulli dicerent inferri oportere, quo276 ii, qui ad

supplicium essent dati, displicuit277 pluribus, et procul ab eo loco infoderunt, quo erat

mortuus. Inde posterius dei Delphici responso erutus278 atque eodem loco sepultus est, ubi

vitam posuerat.

266 Pausanias, placato Argilo, ut... 267 Paucis gradibus ante, quam... 268 Chalcioecos-i: Calcieca, de casa de bronce. Nombre dado a un templo de Minerva en Esparta. 269 Ne hinc exire... 270 Quo con subjuntivo y adv. comparativo tiene valor final: para que más fácilmente... 271 Ad claudendum. 272 Al igual que vixisse depende de dicitur. 273 Cum semianimis de templo elatus esset, hic confestim... 274 Falso relativo= huius mortui. 275 Cum nonnulli dicerent cuius (huius) mortui corpus inferri oportere eodem quo... 276 Hay que sobrentender inferebantur. 277 Sobrentender: id. 278 Eruptus est.

Page 22: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

22

EUTROPIO

MONARQUÍA Y REPÚBLICA

EDICIÓN ANOTADA POR Mª ROSA RODRÍGUEZ ALONSO

Page 23: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

23

EUTROPIO Vida La fecha de su nacimiento, en torno al 320 d.C? y la de su muerte, ca. 390 d.C?,

son imprecisas, así como el lugar en que nació. Desempeñó distintos cargos en la administración imperial, escalando el cursus

honorum bajoimperial, desde secretario epistularis hasta cónsul, ya que en el año 387 compartió el consulado en el emperaor Valentiniano II.

Sirvió fielmente a cinco emperadores: Constancio II, Juliano, Joviano, Valente y Valentiniano II.

No sabemos nada de su vida privada Obra La obra de Eutropio pertenece al género historiográfico del epítome o breviarium,

o, lo que es igual, es un compilador o autor de resúmenes. Este género tuvo un gran éxito en Roma ya que los lectores demandaban obras

breves y fáciles de publicar, que sirvieran, además, de manuales escolares. Pero aunque el género dominmante es el del epitome o breviarium, el secundario

sería el de la biografía, en el que Eutropio inserta, siguiendo el modelo de Suetonio, la información sobre época imperiaal.

Toda la historia del Imperio aparece narrada a modo de retratos biográficos de los distintos emperadores sin seguir la narración cronológica de los acontecimientos. El esquema seguido en todos ellos es el mismo: origen, vida privada, formación militar, política interior, retrato (costumbres, cultura, gustos literarios…), la muerte, duración del reinado y elogio o condena del emperador.

Fuentes

Parece seguro que Eutropio utiliza la obra de Livio para la etapa de la época arcaica y republicana, bien directamente o a través de algún epítome . En cambio, para la época imperial, no se pueden precisar.

Lengua y Estilo El latín de Eutropio es un latín claro y sencillo, buscado a propósito para los

lectores que preferían leer un resumen antes que la obra del propio Livio. La narración prefiere casi siempre la parataxis o la coordinación, la yuxtaposición

de participios, las enumeraciones simples o las formas impersonales. Su léxico es sencillo, aunque a veces presenta tecnicismos propios de su labor en

el scrinium (secretaría de Estado en la administración imperial) y difiere poco del latín clásico, tan solo en algunos términos novedosos (dubietas, medietas, nimietas,…), por algunas nuevas iuncturae (corpus militare). También cabe destacar el uso del sufijo de agente –tor, -sor, propios del latín tardío: receptor, corrector, affectator, locupletor, repressor…

Podemos ver ya el proceso que sufría en esos momentos el latín literario y que acabaría dando origen a las lenguas romances. El fenómeno más frecuente es la

Page 24: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

24

trasposición de los tiempos del verbo sum en las formas perifrásticas, así como el uso de la construcción de habeo + participio (ubi milites congregatos habebat) como pluscuamperfecto “donde había reunido a los soldados” y el uso de quod en compeltivas con verbos de habla (dicendi), indicio del proceso que acabará sustituyendo los infinitivos por conjunciones en las lenguas romances.

Su preocupación principal es la brevitas, que busca con elipsis, asíndeton o construcciones de participios.

Influencia

El hecho de ser un resumen escrito con gran simplicidad explica el éxito del que gozó en la Edad Media, donde fue casi el único medio para conocer la historia de Roma.

En vida del autor y en años posteriores su obra fue traducida al griego, hecho insólito, que muestra la importancia que llegó a adquirir.

Hoy en día podemos considerarlo como una fuente secundaria para el estudio de la Historia de Roma.

*Bibliografía: Eutropio, Breviario, ed. Gredos, Madrid 1999. Introducción de E.

Falque.

EUTROPIO

Tras la dedicatoria al emperador Valente, Eutropio muestra su intención de narrar los acontecimientos de la historia de Roma desde su fundación (753 a.C.).hasta la muerte del emperador Joviano, 364 d.C., el emperador al que suceden Valentiniano I y Valente

Como Vuestra Bondad quiso, he reunido, por orden cronológico y con brevedad (brevi narratione), los hechos de la historia de Roma más sobresalientes, tanto los referidos a los asuntos militares como a los civiles, desde la fundación de la ciudad hasta nuestros días; también añadí sucintamente (strictim additis etiam his…) los más destacados de la vida de los emperadores, con el fin de que la mente divina de Vuestra Serenidad pueda alegrarse de haber secundado en el gobierno del imperio las acciones de hombres ilustres, incluso antes de conocerlas por su lectura.

Page 25: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

25

MONARQUÍA (753 a.C. a 509 a)

Las siete colinas de Roma

Page 26: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

26

Los siete reyes de Roma Rómulo [1] Romanum imperium, quo279 neque ab exordio ullum fere minus neque

incrementis toto orbe amplius humana potest memoria recordari, a Romulo exordium habet, qui Reae Silviae280, Vestalis virginis, filius et, quantum281 putatus est, Martis cum Remo fratre uno partu editus est. Is cum inter pastores latrocinaretur282, decem et octo annos natus283 urbem exiguam in Palatino monte constituit XI Kal. Maias284, Olympiadis sextae anno tertio, post Troiae excidium, ut qui plurimum minimumque285 tradunt, anno trecentesimo nonagesimo quarto.

279 Quo = 2º término de comparación de amplius, referido a Romanum imperium:·” del que la memoria humana no puede recordar alguno más pequeño en su inicio ni más grande en su expansión”. 280 Rea Silvia, madre de Rómulo y Remo, fue consagrada como vestal por su tío Amulio, tras usurpar el trono a su hermano Numitor. Las vestales, sacerdotisas consagradas a la diosa Vesta, debían permanecer vírgenes 30 años; de no conservar el celibato, el castigo era ser enterradas vivas. 281 Quantum putatus est = según se cree 282 Latrocinor (1) dep.= saltear, robar (latronem > “ladrón”) 283 Para expresar la edad se usa en latín el participio natus(a) y la edad en acusativo. 284 Las Kalendae caen el primer día de mes, luego XI días antes es el 21 de abril. Aunque la fecha tradicional de la fundación de Roma es el 21 de abril del año 753 a.C., Eutropio a lo largo de la obra no siempre sigue este cómputo, sino el año 750 a.C. 285 Ut qui plurimum minimumque tradunt =Según muchísimos transmiten con más o menos detalle.

Manes-Penates

Page 27: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

27

2 CONDITA CIVITATE

286, QUAM EX NOMINE287

SUO ROMAM VOCAVIT, HAEC FERE

EGIT. MULTITUDINEM FINITIMORUM IN CIVITATEM RECEPIT, CENTUM EX SENIORIBUS

LEGIT, QUORUM CONSILIO OMNIA AGERET288, QUOS SENATORES

289 NOMINAVIT PROPTER

SENECTUTEM. TUM, CUM290

UXORES IPSE ET POPULUS SUUS NON HABERENT, INVITAVIT

AD SPECTACULUM LUDORUM VICINAS URBI ROMAE NATIONES ATQUE EARUM VIRGINES

RAPUIT

Numa Pompilio 3. Postea Numa Pompilius rex291 creatus est, qui bellum quidem nullum gessit, sed

non minus civitati quam 292Romulus profuit. Nam et leges Romanis moresque constituit, qui consuetudine proeliorum iam latrones ac semibarbari putabantur, et annum descripsit in decem menses293 prius sine aliqua supputatione confusum294, et infinita Romae295 sacra296 ac templa constituit. Morbo decessit quadragesimo et tertio imperii anno.

Tulo Hostilio

286 Ablativo absoluto. 287 La etimología popular relacionaba el nombre de Roma con Rómulo, cuando, en realidad, Roma es un nombre etrusco, Ruma, ciudad del río. 288 Relativo con verbo en subjuntivo, que le aporta un matiz de subjetividad, en este caso final: “con cuyo consejo pudiera llevar a cabo todo” (para poder llevar a cabo todo de acuerdo con su consejo). 289 Rómulo instituyó el Senado con 100 miembros elegidos entre los patres de las distintas gentes, los más ancianos (senes). Tulo Hostilio añadió otros 100 y Tarquinio Prisco incrementó de nuevo este número con otros 100, siendo 300 el número de senadores hasta fin de la República en que llegaron a 900 (Julio César, después de derrotar a su rival Pompeyo y a sus aliados, la mayor parte de las familias senatoriales tradicionales, procedió a incrementar el número de senadores hasta 900 Sila anteriormente había doblado el número de senadores, de 300 a 600). Su función durante la monarquía era esencialmente consultiva, consilium regis; desempeñaba también papel importante en la sucesión real, haciéndose cargo por turno del interregnum a la muerte del rey hasta la elección del nuevo. 290 Cum….non haberent = cum histórico 291 Rómulo, según Eutropio, durante una tormenta ascendió a los cielos, al trigésimo séptimo año de su reinado, y fue deificado con el nombre de Quirinus. Su sucesor, Numa Pompilio, rey pacífico, se dedicó fundamentalmente a actividades religiosas, entre ellas, la organización del Calendario. 292 Non minus…quam 293 Este primer calendario lunar consta de diez meses de martius a december y 304 días, repartidos así: marzo, mayo, julio y octubre con 31 días, y los restantes seis meses con 29. 294 Annum confusum: año confuso sin ningún sistema de contabilidad. La contabilidad de los años lo era a partir de la fundación de la ciudad (Ab urbe condita). Tras la caída de la monarquía, los fasti consulares indicarán el año con el nombre de los 2 cónsules; con estos sistemas coexistía otro más rudimentario, como los clavi Capitolini, que se movían según transcurrían los años. Esta práctica se inició en el año siguiente de la dedicatoria del templo de Júpiter Capitolino y consistía en clavar un clavo en el muro de la cella de Minerva (el templo constaba, además de la cella de Júpiter, de otras dos anexas: la de Minerva y la de Juno) cada aniversario de esta dedicatoria. El primer clavo fue clavado en el 508 a.C., un año después de su consagración 295 Romae = locativo; 296 Instituyó un sinfín de rituales religiosos

Page 28: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

28

4. Huic successit Tullus Hostilius297. Hic bella reparavit, Albanos vicit, qui ab urbe Roma duodecimo miliario298 sunt, Veientes299 et Fidenates300, quorum alii sexto miliario absunt ab urbe Roma, alii octavo decimo, bello superavit, urbem ampliavit, adiecto Caelio monte301. Cum triginta et duos annos regnasset, fulmine ictus302cum domo sua arsit.

Anco Marcio

1. 5 Post hunc Ancus Marcius, Numae ex filia nepos303, suscepit imperium. Contra Latinos dimicavit, Aventinum montem civitati adiecit et Ianiculum condidit.Vicesimo et quarto anno imperii morbo periit304.

Tarquinio Prisco 1. 6 Deinde regnum Priscus Tarquinius305 accepit. Hic numerum senatorum

duplicavit, circum Romae aedificavit, ludos Romanos instituit, qui ad nostram memoriam permanent. primus triumphans urbem intravit. muros fecit et cloacas, Capitolium inchoavit. tricesimo octavo imperii anno per Anci filios occisus est

297 Tras un rey pacífico, en alternancia, toca ahora un rey belicoso, como demuestra su cognomen Hostilius. 298 Miliario: indicador colocado en las vías romanas cada 1000 pasos. (passus = quinque pedes, aproximadamente 1,5 metros. 299 Veies, Veientis = veyenses, de Veyes, importante ciudad etrusca situada a 16 km al NO de Roma. 300 Fidenas,atis = habitantes de Fidenas, fidenates, ciudad del Lacio, situada aproximadamente a 8 kilómetros al norte de Roma en la Vía Salaria. 301 Adiecto Caelio monte = ablativo absoluto 302 Ictus = participio de perfecto de icio 3 = herido, fulminado por un rayo 303 Nieto de Numa por parte de su hija. 304 Pretérito perfecto de pereo, compuesto de eo. 305 Los reyes etruscos, cuya dinastía este rey inaugura, fueron los grandes urbanizadores de Roma.

Page 29: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

29

Servio Tulio 1.7 Post hunc Servius Tullius suscepit imperium, genitus306 ex nobili femina,

captiva tamen et ancilla. Hic quoque Sabinos subegit, montes tres, Quirinalem, Viminalem, Esquilinum, urbi adiunxit, fossas circum murum duxit. Primus omnium censum307 ordinavit, qui adhuc per orbem terrarum incognitus erat. Occisus est scelere generi sui308 Tarquinii Superbi, filii eius regis, cui ipse successerat, et filiae, quam Tarquinius habebat uxorem309.

Tarquinio el Soberbio

1.8 L. Tarquinius Superbus, septimus atque ultimus regum, Volscos, gens quae Campaniam310. euntibus311 non longe ab urbe est, vicit, Gabios312 civitatem et Suessam Pometiam313 subegit, cum Tuscis pacem fecit et templum Jovis in Capitolio aedificavit. Postea Ardeam oppugnans, in octavo decimo miliario ab urbe Roma positam civitatem, imperium perdidit.

Nam cum314 filius eius, et ipse Tarquinius iunior, nobilissimam feminam Lucretiam eandemque pudicissimam315, Collatini uxorem, stuprasset316, ea de iniuria

306 Genitus = pp de gigno = engendrado de, hijo de. 307 Hace referencia a la reforma social atribuida a Servio Tulio, que dividió la sociedad romana en 5 clases, según su patrimonio económico. 308 Su yerno era el hijo de Tarquinio el Antiguo. 309 Uxorem = predicativo de quam =” a la que tenía (como) mujer”. 310 (ad) Campaniam. 311 Euntibus = dativo de relación, participio de presente del verbo eo = para los que van (según se va). 312 Gabii,orum = Gabio, ciudad del Lacio; 313 Suesa Pomecia, ciudad volsca del Lacio 314 Cum…stupra(vi)sset = cum histórico com pluscuamperfecto de subjuntivo sincopado.

Page 30: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

30

marito et patri et amicis questa fuisset, in omnium conspectu se occidit. Propter quam causam317 Brutus318, parens et319 ipse Tarquinii, populum concitavit et Tarquinio ademit imperium.

Mox exercitus quoque eum, qui civitatem Ardeam320 cum ipso rege oppugnabat, reliquit; veniensque ad urbem rex portis clausis exclusus est, cumque imperasset321 annos quattuor et viginti cum uxore et liberis suis fugit. Ita Romae322 regnatum est323

315 Eandem pudicissimam = ella misma (a la vez) pudorosísima 316 Forma sincopada = stupravisset. 317 Propter quam causam = Y por este motivo (relativo de coordinación o unión)

318Bruto era sobrino del rey, hijo de una hermana, pero se rebeló contra su tiranía y junto

con Colatino, el marido de la desdichada Lucrecia, fueron los dos primeros cónsules de

Roma. Lucio Junio Bruto había estado conspirando con anterioridad al 509

a.C. con el objetivo de derrotar a los Tarquinios, puesto que el oráculo de Delfos le había vaticinado que sería el próximo rey de la ciudad. Resultado de ello fue una fuerte persecución política contra su persona de la que se salvó incluso de ser asesinado. Se dice que su habilidad para simular a un disminuido psíquico le sirvió para evitar la muerte. Inmediatamente se creó un Senado permanente, y se designaron dos magistrados que ejecutarían las decisiones de los primeros; a estos se les llamó pretores y luego cónsules. Los primeros cónsules de la República fueron Bruto y Lucio Tarquinio Colatino, el esposo de la desdichada Lucrecia.

No obstante, la primera medida que tomó Junio Bruto como cónsul de Roma fue presionar a Tarquinio Colatino para que abandonara su cargo político basándose en que era un miembro emparentado con los la familia etrusca de los Tarquinios. Una vez expulsado Colatino, el senado hizo extensiva la expulsión a toda la familia. Paradójicamente Lucio Junio Bruto tenía un grado de parentesco superior con el rey depuesto que el desterrado Colatino.

Los primeros momentos de la joven república fueron muy difíciles debido las conspiraciones fomentadas desde el interior de la ciudad y desde el exterior por los Tarquinios y sus seguidores. Se dice que en una de las conspiraciones tomaron parte los mismos hijos de Lucio Junio Bruto. Descubierta la trama, el fundador de la República no vaciló en ordenar el ajusticiamiento de sus propios hijos presenciando in situ la ejecución.

Fue en una de las tentativas emprendidas por los seguidores del antiguo rey donde Lucio Junio Bruto encontró la muerte. en ese mismo año (509 a.C.).

Casualidades de la historia, varios siglos después, un miembro de la familia Bruto, Marco Junio Bruto, se vio implicado en la conspiración contra Julio César en los idus de marzo del 44 a.C.

319 Et = etiam= también 320 Ardea, antigua ciudad del Lacio, a unos 35 km al sur de Roma 321 Imperasset= forma sincopada = imperavisset. 322 Romae = locativo. 323 Regnatum est = pasiva impersonal, de ahí que regnatum sea un neutro singular = se luchó

Page 31: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

31

per septem reges annis ducentis quadraginta tribus324, cum adhuc Roma, ubi plurimum325, vix usque ad quintum decimum miliarium possideret.

Según el relato tradicional, en el 509 a.C. se produjeron una serie de hechos fundamentales de la historia de Roma: la expulsión del último monarca, la toma de Roma por el ejército de Porsenna, la firma del tratado entre Roma y Cartago, el inicio de los Fastos Consulares (listas donde figuran los nombres de los cónsules, que servían como referencia para la datación de acontecimientos importantes) y la consagración del templo de Júpiter Capitolino. Parecen, desde luego, demasiados

324 Tribus = ablativo plural del numeral tres, tria 325 Ubi plurimum = como mucho (cuando más)

Page 32: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

32

acontecimientos para un período tan corto de tiempo. De todos estos hechos, sólo se reconoce con seguridad como perteneciente al año 509 a.C. la dedicatoria del templo de Júpiter. Los restantes acontecimientos pudieron producirse en un lapso algo mayor, aunque con poca diferencia de tiempo.

Creación del consulado I-9 Hinc consules326 coepere327, pro uno rege duo, hac causa creati, ut, si unus

malus esse voluisset, alter eum, habens potestatem similem, coerceret. Et placuit ne imperium longius quam328 annum haberent, ne per diuturnitatem potestatis insolentiores redderentur, sed civiles semper essent, qui se post annum scirent futuros esse329 privatos

Fuerunt igitur anno primo ab expulsis regibus330 consules L. Iunius Brutus331, qui maxime egerat, ut Tarquinius pelleretur, et Tarquinius Collatinus332, maritus Lucretiae. Sed Tarquinio Collatino statim sublata est333 dignitas. Placuerat enim, ne quisquam in urbe remaneret, qui Tarquinius vocaretur. Ergo accepto omni patrimonio suo334 ex urbe migravit, et loco ipsius factus est L. Valerius Publicola335 consul.

326 El consulado fue la magistratura suprema de la República, sujetos, como el resto de los magistrados, a la anualidad y colegialidad. Su nombre proviene de consulere, ya que debían consultarse, pues cada uno de ellos tenía el derecho de veto (ius intercessionis) sobre las decisiones del otro y, además, sobre las decisiones de cualquier magistrado de inferior categoría. Se podía alcanzar el consulado tras haber desempeñado las magistraturas anteriores del cursus honorum y tener la edad adecuada. Al principio reservado únicamente a los patricios, tras las leges Liciniae Sextiae , 367 a.C.,uno de los dos cónsules debía ser siempre plebeyo. Tras la aprobación de estas leyes fue elegido cónsul para el año 366 a.C. el plebeyo Lucio Sextio Sextino. Elegidos por los comicios centuriados, poseían los auspicios mayores y el imperium, y fueron los jefes del poder ejecutivo durante la República. 327 Coepere = coeperunt. 328 Ne longius quam = no más que. 329 Futuros esse = infinitivo de futuro activo; su sujeto es se y atributo nominal privatos. 330 Algunas ediciones dan exactis regibus; en el primer caso se trata de un participio concertado en ablativo plural, complemento circunstancia de tiempo ; “desde expulsados los reyes” (desde la expulsión de los reyes): en el segundo, sin ab, estaríamos ante un ablativo absoluto: “una vez expulsados los reyes”. 331 Bruto murió en un enfrentamiento con Arrunte, hijo del último rey. Durante un año las matronas romanas guardaron luto por considerarlo el defensor de su virtud. 332 Cónsules en el 509 a.C, según la tradición 333 Sublata est = pretérito perfecto voz pasiva de tollo. 334 Accepto omni patrimonio suo = ablativo absoluto.

335 L.Valerio Publícola fue un cónsul romano, colega de Lucio Junio Bruto, en 509 a.C. Según Tito Livio y Plutarco, su familia era sabina de origen. Él tomó parte fundamental en la expulsión del último rey, Lucio Tarquinio el Soberbio, y, aunque no fue originalmente escogido como el colega de Bruto, pronto tomó el lugar de Lucio Tarquinio Colatino como cónsul sustituto (consul suffectus).

Al fallecimiento de Bruto, quedó como cónsul único, y la gente comenzó a temer que estaba destinado a convertirse en dictador. Para calmar sus temores suspendió la construcción de

Page 33: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

33

Commovit tamen bellum urbi Romae rex Tarquinius, qui fuerat expulsus, et collectis multis gentibus336, ut in regnum posset restitui, dimicavit.

Creación de la dictadura

1.12 Nono anno post reges exactos, cum gener Tarquini ad inuriam soceri vindicandam337 ingentem collegisset exercitum, nova Romae dignitas est creata, quae dictatura338 appellatur, maior quam consulatus. Eodem anno etiam magister equitum339 factus est, qui 340dictatori obsequeretur.[…]. Dictator autem Romae primus fuit T. Larcius, magister equitum primus Sp. Cassius.

Creación de los tribunos de la plebe 1.13 Sexto decimo anno post reges exactos seditionem populus Romae fecit,

tamquam a senatu atque consulibus premeretur341. Tum et ipse sibi tribunos plebis342

su casa en la parte superior de la colina Velia, y también dio la orden de reducir el número de fasces pasando de 24 a 12. Además, presentó dos leyes para proteger las libertades de los ciudadanos, una de ellas que cualquiera que tratase de convertirse en rey podría ser muerto por cualquier hombre en cualquier momento; mientras que otra permitía apelar a las personas en nombre de cualquier ciudadano condenado por un magistrado. Fue cónsul tres veces más (508 a.C., 507 a.C. y 504 a.C.).Murió en 503 a.C., y fue enterrado con cargo al erario público.

336 Collectis multis gentibus = ablativo absoluto. 337 Ad iniuriam ingentem vindicandam soceri: ad + acusativo de gerundivo, valor final= para vengar la afrenta hecha a su suegro 338 El dictador era una magistratura extraordinaria que confería a una persona, el dictador, una autoridad suprema en los momentos difíciles, especialmente en los casos de guerra, por un período que no debía exceder los seis meses., período en el que quedaban en suspenso todos los procedimientos ordinarios, los magistrados, excepto los tribunos de la plebe, se abstenían en el ejercicio de su jurisdicción y nadie podía criticar, censurar ni discutir las órdenes del dictador. Para demostrar su superior magisterio, el dictador marchaba precedido de 24 lictores, frente a los 12 que acompañaban a los cónsules. 339 Magister equitum = lugarteniente de caballería, ayudante del dictador y elegido por éste. 340 Qui…obsequeretur = relativo con el verbo en subjuntivo, valor final.= para que ayudara al dictador. 341 El verbo en subjuntivo para darle matiz subjetivo: como se creyera oprimido 342 El tribunado de la plebe se creó hacia el 494 a.C. en el momento del violento conflicto que opuso patricios a plebeyos. El concilium plebis elegía entre los plebeyos a los tribunos de la plebe (dos, más tarde cinco, diez por último). Tenían derecho de convocar los comicios (ius agendi cum populo), proponer en ellos proyectos de ley, convocar el senado (ius agendi cum patribus); tenían el derecho de intercessio, ius intercessionis, derecho de veto, sobre los actos de todos los magistrados excepto sobre los del dictador. Su figura se consideraba sagrada.

Page 34: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

34

quasi proprios iudices et defensores creavit, ut contra senatum et consules tutus esse posset.

1.14 Sequenti anno Volsci contra Romanos bellum reparaverunt; victi acie etiam Coriolos343 civitatem, quam habebant optimam, perdiderunt.

Coriolano, ante los ruegos de su esposa y de su madre, regresa junto a los

volscos. 1.15 Octavo decimo anno postquam reges eiecti erant, expulsus ex urbe Q.

Marcius Coriolanus344, dux Romanus, qui Coriolos ceperat, Volscorum civitatem., ad ipsos Volscos contendit iratus et auxilia contra Romanos accepit. Romanos saepe vicit, usque ad quintum miliarium urbis accessit, oppugnaturus345 etiam patriam suam, legatis qui pacem petebant repudiatis346, nisi ad eum mater Veturia et uxor Volumnia ex urbe venissent, quarum fletu et precatione superatus removit exercitum. Atque hic secundus post Tarquinius347 fuit, qui dux contra patriam suam esset348.

343 Corioli, orum = Coriolo, ciudad volsca.

344 C.Marcio Coriolano: a causa de su despotismo y por haber prohibido la distribución de trigo a la plebe, fue exiliado de Roma; refugiándose junto a los Volscos, a los que había sometido. Por venganza contra su patria los levantó en armas contra Roma. Fue detenido

junto a las puertas de la ciudad por su propia madre, Veturia, y por su mujer Volumnia,

quienes le convencieron para que se retirara. Después de esta retirada, los Volscos lo consideraron un traidor, y lo condenaron a muerte. Los acontecimientos descritos inspiraron una tragedia homónima escrita por William Shakespeare.

345 Oppugnaturus = participio de futuro activo en nom. sg. masc., referido a Coriolanus = con la intención de atacar. 346 Legatis…repudiatis= ablativo absoluto. 347 Se refiere a Tarquinio el Soberbio, que también asedió Roma para recuperar el poder. 348 Qui…esset, relativo con subjuntivo por su valor consecutivo “el segundo( de tal manera) que = El segundo después de Tarquinio fue éste que combatió contra su propia patria.

Page 35: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

35

Invasión de los Galos: Camilo es considerado el segundo Rómulo 1-20 Statim Galli Senones349 ad urbem venerunt et, victos Romanos undecimo

miliario a Roma apud flumen Alliam secuti, etiam urbem occupaverunt. Neque defendi350 quicquam nisi Capitolium potuit, quoad, cum diu obsedissent et iam Romani fame laborarent351, a Camillo352, qui in vicina civitate exulabat, Gallis superventum est 353gravissimeque victi sunt. Postea tamen etiam, accepto auro ne

349 A los galos que atravesaron los Alpes y se establecieron en la región noritálica se les conoce con el nombre de galos cisalpinos, que significa literalmente "galos de este lado de los Alpes", en contraposición con los galos transalpinos, que son los que se habían establecido "al lado de allá de los Alpes". Los galos cisalpinos no eran un único pueblo, sino varios que ocasionalmente formaban una confederación. Entre ellos destacaban los senones por su belicosidad y su organización militar. Estos, en el 400 a.C. cruzaron los Alpes y tras derrotar a los umbros, se establecieron en su territorio. Poco más tarde entraron en guerra con la debilitada Etruria, que invadieron y después sitiaron Clusium en el 391 a.C, a las puertas del Lacio. Esta ciudad pidió ayuda a Roma, que acudió en su auxilio, pero fue derrotada en la batalla de Alia, quedando la ciudad desprotegida, lo que favoreció el expolio y el saqueo de la capital del Lacio la noche del 10 de Julio del 390 a.C. 350 Defendi = infinitivo presente pasivo; neque quicquam = nada 351 Fame laborarent= sufrieran las consecuencias del hambre (estuvieran angustiados por el hambre) 352 La analística narra que tras la debacle del río Alia los galos se dirigen a Roma. Al llegar a la Ciudad Eterna los senadores les esperan inmóviles en el edificio del Senado. Los galos creen que los senadores son estatuas hasta que uno de ellos mesa la barba a un senador. Éste abofetea al galo desencadenándose la matanza de los senadores. Los romanos se refugian en el Capitolio. El jefe de los galos de nombre Breno ofrece la rendición a Roma a cambio de un botín en oro con su célebre sentencia Vae victis (!Ay de los vencidos!). Al oírlo Marco Furio Camilo (el vencedor de Veyes en 395 a.C.) contesta con una frase lapidaria nec cum auro sed cum ferro liberanda est patria(no con oro sino con hierro se ha de liberar la patria) que empuja a los romanos a tomar las armas y a rechazar a los galos de la Urbe. Fue saludado por sus conciudadanos como alter Romulus (nuevo Rómulo), pater patriae (padre de la patria) y conditor alter urbis (segundo fundador de la ciudad) 353 Superventum est = pasiva impersonal = se llegó en pos de los galos

Page 36: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

36

Capitolium obsiderent, recesserunt, sed secutus eos Camillus ita cecidit, ut354 et aurum, quod his datum fuerat, et omnia, quae ceperant, militaria signa revocaret.Ita tertio triumphans urbem ingressus est et appellatus secundus Romulus, quasi et355 ipse patriae conditor.

Personajes y hechos de la República T. Quintio Cincinnato 2. 2 T. etiam Quintius Cincinnatus356 Praenestinos357, qui usque ad urbis Romae

354 Ita…ut (consecutivo) = de manera que 355 et = etiam

356 Cincinnato: Lucio Quincio Cincinato (cabello ensortijado, quiere decir su cognomen),

(519 a. C.-439 a.C.), patricio, cónsul, general y posteriormente dictador durante un breve periodo de tiempo por orden del senado, por el que. fue llamado en el 460 a. C., en calidad de cónsul suffectus, a la muerte del cónsul en ejercicio, Publio Valerio Publícola, para mediar en un contencioso entre los tribunos y los plebeyos a propósito de la Ley Terentilia Arsa, tras lo cual regresó a su ocupación agrícola.

Dos años después, en 458 a.C., de nuevo fue llamado por el Senado, para salvar al ejército romano y a Roma de la invasión por los ecuos, y volscos, para lo cual le otorgó poderes absolutos y el nombramiento de dictador. Cuando los enviados del senado llegaron a la pequeña granja que Cincinato poseía al otro lado del Tíber para comunicarle el resultado de la votación, el antiguo cónsul estaba arando su campo. A la mañana siguiente se presento en el Foro con toga de dictador orlada de púrpura y llamó a todos los romanos a las armas. Los encuadró en legiones y se puso al frente de las tropas. A medianoche, el ejército romano llegaba al campo de los ecuos y, amparado por la oscuridad, rodeó al enemigo y erigió una empalizada a lo largo de sus líneas. Terminado casi el trabajo, Cincinato ordenó a los suyos que profirieran gritos de guerra. Los compatriotas cercados por el enemigo se animaron y lanzáronse al ataque; con sus fortificaciones ya terminadas, el dictador los secundó. Los ecuos, cogidos entre dos fuegos, pidieron la paz. Cincinato les permitió marchar libres a condición de rendir las armas y entregar los jefes a los romanos. Cumplida su misión, el dictador se despojó de la toga orlada de púrpura, transcurridos apenas seis días, y aunque aún podía prolongar el poder durante seis meses, se reintegró a su arado. En adelante, Cincinato constituyó un símbolo del espíritu cívico de los romanos. Su ejemplo inspiró el nombre de la ciudad norteamericana de Cincinnati, en el estado de Ohio, nombre puesto en honor a la sociedad de los "cincinatos", la cual honraba a George

Page 37: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

37

portas cum bello venerant, persecutus358 ad flumen Alliam359 vicit, octo civitates, quae sub ipsis agebant, Romanis adiunxit, ipsum Praeneste360 adgressus361 indeditionem accepit.

T. Quintio Torcuato 2. 5 T. Quintius dictator adversus Gallos, qui ad Italiam venerant, missus est.

Hi ab urbe quarto miliario trans Anienem fluvium consederant. Ibi L. Manlius provocantem Gallum occidit, et sublato torque aureo colloque suo inposito, in perpetuum Torquati362et sibi et posteris cognomen accepit.

Washington, quien era considerado por esta sociedad como un «Cincinato» de los días de la revolución americana.

357 Praenestinos, habitantes de Preneste, ciudad del Lacio, hoy Palestrina. 358 Persecutus = pp de persequor. 359 Allia, ae = Alia, río en el territorio de los sabinos. 360 Praeneste, is = neutro., ciudad del Lacio, actual Palestrina. 361 Adgressus = aggressus (asimilación), pp de aggredior. 362 En la guerra contra los galos ganó gloria inmortal por dar muerte en combate a un gigantesco galo, que había salido de las filas de los celtas y había retado a un romano para luchar contra él. Del cuerpo sin vida del bárbaro; Manlio tomó la cadena o collar (torques) que le adornaba y la colocó alrededor de su cuello. Sus compañeros en sus canciones le dieron el sobrenombre de Torcuato, sobrenombre que se transmitió a sus descendientes. Su fama llegó a ser tan grande, que fue nombrado dictador en el año 353a.C., antes de que obtuviera el consulado, a fin de continuar la guerra contra los Caerites y los etruscos. En 349a.C. se le volvió a ofrecer la dictadura con el propósito de la celebración de los comicios. Cónsul tres veces, en el 347, 344 y 340 a.C. Su severidad fue notoria, ya que ordenó matar a su hijo por haber desobedecido una orden En su tercer consulado Torcuato y su colega ganaron una gran victoria sobre los latinos, a los pies del Vesubio, batalla que estableció para siempre la supremacía de Roma en el Lacio. En esta batalla, llamada Batalla del Vesubio, Manlio fue capaz de aplastar a los aliados latinos y perseguirles hasta Campania, luego del sacrificio de Publio Decio Mus. El nombre de Torcuato se hizo famoso en esta guerra a causa de la ejecución de su hijo. Poco antes de la batalla, cuando los dos ejércitos estaban acampados frente a otros, los cónsules hicieron el anuncio de que ningún romano debía entrar en combate singular bajo pena de muerte. A pesar de esta proclamación, el joven Manlio, hijo del cónsul, provocado por los insultos de un noble de Tusculano, aceptó el desafío, mató a su adversario, y llevó el botín de sangre en triunfo a su padre. La muerte fue su recompensa. El cónsul no pasó por alto esta infracción de la disciplina, y el infortunado joven fue ejecutado por un lictor en presencia del ejército reunido. Esta acción hizo a Torcuato objeto de odio entre los jóvenes romanos, mientras vivió. y el recuerdo de su severidad se ha conservado en edades posteriores bajo la expresión de la Manliana imperia.

Page 38: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

38

M. Valerio Corvino 2. 6 Quidam ex Gallis unum ex Romanis, qui esset optimus, provocavit. Tum se

M.Valerius tribunus militum obtulit363 et cum processisset armatus, corvus ei supra dextrum bracchium sedit. Mox commissa364 adversum Gallum pugna, idem corvus alis et unguibus Galli oculos verberavit, ne rectum posset aspicere. Ita a tribuno Valerio interfectus. Corvus non solum victoriam ei, sed etiam nomen dedit. Nam postea idem Corvinus365 est dictus.

Guerras pírricas 2. 11 Eodem tempore Tarentinis, qui iam in ultima Italia sunt, bellum indictum

est, quia366 legatis Romanorum iniuriam fecissent . Hi Pyrrum367 , Epiri regem, contra Romanos in auxilium poposcerunt, qui ex genere Achillis368 originem trahebat. Is mox ad Italiam venit, tumque primum Romani cum transmarino hoste dimicaverunt. […]

363 Obtulit = pretérito perfecto de offero (ob-fero). 364 Commissa pugna = ablativo absoluto= entablada la lucha contra (adversum) el galo. 365 En su campaña contra los galos. fue donde obtuvo el sobrenombre de Corvus, o "Cuervo”. Una historia mezclada con la fábula. Un guerrero galo de tamaño gigantesco desafió en combate a cualquiera de los romanos. Este desafío fue aceptada por Valerio, después de obtener el consentimiento del cónsul, y al iniciar el combate, un cuervo se posó sobre su casco, y las veces que atacó al galo, el cuervo se lanzó sobre la cara del enemigo, hasta que el bárbaro cayó bajo la espada de Valerio. Una batalla se produjo a continuación, en la que los galos fueron totalmente derrotados. El cónsul le obsequió a Valerio diez bueyes y una corona de oro, y el pueblo agradecido lo eligió, en ausencia, cónsul para el año entrante, cuando sólo tenía veintitrés años de edad. 366 Quia… = causal subjetiva: porque, según su parecer, 367 Pyrrhus,i = Pirro, rey de Epiro (318-272 a.C.) (rubio o pelirrojo), apodado αετός (águila) por sus soldados, intentó en repetidas ocasiones unificar toda la Magna Grecia (Sicilia) bajo su mando, lo que le llevó a enfrentarse a cartagineses y a romanos; de hecho fue el primer griego en luchar contra la república latina. A su experiencia militar debemos la expresión "victoria pírrica", que viene a describir aquella en que se llega a la victoria a costa de grandes pérdidas humanas. 368 Achilles,is = Aquiles, héroe griego. Los ancestros de Pirro se consideran descendientes de Neoptólemo, hijo de Aquiles, quien se dice que se estableció en Epiro tras la guerra de Troya.

Page 39: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

39

Commissa mox pugna369, cum iam Pyrrus fugeret, elephantorum auxilio vicit, quos incognitos Romani expaverunt. sed nox proelio finem dedit; Laevinus370 tamen per noctem fugit, Pyrrus Romanos mille octingentos cepit et eos summo honore tractavit, occisos sepelivit. Quos371 cum adverso vulnere372 et truci vultu etiam mortuos iacere vidisset, tulisse ad caelum manus dicitur 373cum hac voce374: se totius orbis dominum esse potuisse, si tales sibi milites contigissent.

2.12 Postea Pyrrus, coniunctis sibi Samnitibus375, Lucanis, Brittiis, Romam

perrexit, omnia ferro ignique vastavit, Campaniam populatus est atque ad Praeneste376 venit, miliario ab urbe octavo decimo. mox terrore exercitus, qui eum cum consule sequebatur, in Campaniam se recepit. legati ad Pyrrum de redimendis captivis377 missi ab eo honorifice suscepti sunt. captivos sine pretio Romam misit.

2. 14 Consules deinde M. Curius Dentatus378 et Cornelius Lentulu adversum Pyrrum missi sunt. Curius contra eum pugnavit, exercitum eius cecidit, ipsum Tarentum fugavit, castra cepit. ea die caesa (sunt) hostium viginti tria milia. Curius379 in consulatu triumphavit. primus Romam elephantos quattuor duxit. Pyrrus etiam a Tarento mox recessit et apud Argos, Graeciae civitatem, occisus est.

Los romanos derrotan a los cartagineses en el mar 2.20 Quinto anno Punici belli, quod contra Afros gerebatur, primum Romani

C.Duillio et Cn.Cornelio Asina consulibus380 in mari dimicaverunt paratis navibus rostratis381 quas Liburnas vocant. Consul Cornelius fraude deceptus est. Duillius

369 Commissa .. pugna = ablativo absoluto. 370 Se trata del cónsul Publio Valerio Levino al que se había enviado para hacer frente a Pirro, año 280 a.C. 371 Quos = relativo de coordinación , sujeto en acusativo del infinitvo iacere. 372 Adverso vulnere = con herida de frente. 373 tulisse ad caelum manus dicitur = construcción personal =se dice haber levantado sus manos al cielo (se dice que levantó sus manos al cielo) 374 De hac voce, equivalente a un dicit , de quien depende la completiva de infinitivo que viene detrás: se potuisse ese dominum orbis. 375 Samnites,ium = samnitas, al sur de los Apeninos, en la Italia centro-meridional; Lucani,orum = lucanios, al sur de Italia; Brutti, iorum = habitantes del Brucio, actual Calabria. 376 Praeneste, is (n) = Preneste, ciudad del Lacio, hoy Palestrina. 377 De redimendis captivis = gerundivo: para tratar acerca de rescatar a los cautivos.

378Manius Curius Dentatus fue un héroe de origen plebeyo de los primeros tiempos de la República Romana, famoso por acabar con las Guerras Samnitas y expulsar al rey Pirro de Epiro., tras derrotarlo cerca de Benevento, en la llanura Arusiniana, de forma tan completa, que el rey se vio obligado a salir de Italia.Según Plinio el Viejo, nació provisto de dentadura, por lo que adoptó el cognomen de Dentato.

379 Manio Curio Dentato 380 C.Duillio et Cn.Cornelio Asina consulibus = forma más usual de fechar los años durante la república: ablativo absoluto, tipo Cicerone consule. 381 Naves rostratae son las naves provistas de espolones, a la manera de los picos de aves (rostrum).

Page 40: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

40

commisso proelio 382Carthaginiensium ducem vicit, triginta et unam naves cepit, quattuordecim mersit, septem milia hostium cepit, tria milia occidit. Neque ulla Victoria Romanis gratior fuit, quod383 invicti terra iam etiam mari plurimum possent.

Un cúmulo de calamidades hace interrumpir los combates navales 2.23 Cn. Servilius Caepio C. Sempronius Blaesus consules cum ducentissexaginta

navibus ad Africam profecti sunt384. Aliquot civitates ceperunt. Praedam ingentem reducentes naufragium passi sunt385. Itaque cum continuae calamitates Romanis displicerent, decrevit senatus386, ut a maritimis proeliis recederetur et tantum sexaginta naves ad praesidium Italiae salvae essent.

Fin de la primera guerra púnica

2. 27 C. Lutatio Catulo A. Postumio Albino consulibus387, anno belli Punici vicesimo et tertio a Catulo bellum contra Afros commissum est. Profectus est cum trecentis navibus in Siciliam; Afri contra ipsum quadringentas paraverunt. Numquam in mari tantis copiis pugnatum est388. Lutatius Catulus navem aeger ascendit; vulneratus enim in pugna superiore fuerat [...] Ex classe Romana XII naves demersae389. Pugnatum est390 VI Idus Martias391. Statim pacem Carthaginienses petiverunt tributaque est his pax. Captivi Romanorum, qui tenebantur a Carthaginiensibus, redditi sunt. Etiam Carthaginienses petiverunt, ut redimi392 eos captivos liceret, quos ex Afris Romani tenebant. Senatus iussit sine pretio eos dari, qui in publica custodia essent; qui autem a privatis tenerentur, ut pretio dominis

Paratis navis rostratis: aquí se puede ver muy bien el origen de las construcciones de ablativo absoluto a través de instrumentales: con las naves dispuestas, provistas de 382 Commisso proelio= abl.absoluto = entablado el combate. 383 Quod = conjunción causal = porque; al ir con subjuntivo se trata de una causal subjetiva: en su opinión, según creían,… 384 Profecti sunt = pret. perfecto de proficiscor = partir, marchar. 385 Passi sunt = pret perfecto de patior = sufrir 386 El Senadoconsulto (en latín: Senatus consultum) es una de las fuentes del derecho romano. En la época republicana consistía en un parecer u opinión de carácter consultivo y no vinculante dado por el Senado a un magistrado. En la época imperial deviene un acto, con fuerza de ley, emanado del Senado. El Senatus consultum ultimum («Decreto último del Senado»), o más comúnmente conocido como, senatus consultum de re publica defendenda («Decreto del Senado en Defensa de la República») es un término latino arcaico que empleaba el Senado Romano en tiempos de la República cuando ésta estaba amenazada. La forma más usual era consules darent operam ne quid detrimenti res publica caperet o bien videant consules ne res publica detrimenti capiat («los cónsules deben velar para que la república no sufra daño alguno »). El Senatus Consultum Ultimum reemplazó de forma efectiva a la dictadura, dando a los magistrados poderes semi-dictatoriales con el objeto de preservar los poderes del Senado y defender la República. Tras la consolidación del Principado, este decreto era de tan poca utilidad que no se volvió a utilizar de nuevo. 387 Lutatio Catulo Postumio Albino consulibus = ablativo absoluto .- Datación de los años (año 249 a.C.) 388 Pugnatum est = pasiva impersonal = se luchó. 389 Demersae (sunt). 390 Pugnatum est: de nuevo pasiva impersonal. 391 10 de marzo (seis días antes de los Idus de marzo, es decir, del 15). 392 Redimi = infinitivo presente pasivo de redimo (3).

Page 41: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

41

reddito393 Carthaginem redirent atque id pretium ex fisco magis quam a Carthaginiensibus solveretur.

393 Pretio…reddito = ablativo absoluto.

Page 42: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

42

EUTROPIO

IMPERIO

EDICIÓN ANOTADA POR FRANCISCO J. MAÑAS VINIEGRA

Page 43: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

43

INTRODUCCIÓN

Eutropio, historiador latino del siglo IV d.C., tuvo una educación retórica y fue

secretario del emperador Constancio II (que murió en el 361 d.C.) y formó parte de la

campaña contra los persas (363) de su sucesor Juliano. Desempeñó importantes cargos

públicos bajo el emperador Valente: en el 369 magister memoriæ (secretario particular para

asuntos de peticiones) y procónsul en Asia en 371-72. Fue acusado de traición, y

posteriormente absuelto. Después, fue prefecto del pretorio en el Ilírico bajo Teodosio

(380-81) y cónsul como colega de Valentiniano II (387). Por lo tanto, fue un senador que

durante un período extenso de tiempo desempeñó muy altos cargos bajo diferentes

emperadores. Vivió muy acomodadamente, con posesiones en Asia Menor. En materia de

religión, fue pagano. Se ha conservado de Eutropio un Breviarium ab Vrbe condita, escrito

por encargo del emperador Valente, a quien está dedicada la obra. En diez breves libros,

presenta un panorama de la historia romana desde la fundación de Roma por Rómulo (753

a.C.) hasta la muerte del emperador Joviano y la ascensión de Valente (364 d.C.). El

período monárquico y republicano se trata en los libros I-VI (en el V, la historia llega hasta

la guerra civil entre Sila y Mario; el VI finaliza con la muerte de Julio César). El libro VII

abarca el período imperial desde la muerte de César hasta los Flavios. El libro VIII se

ocupa de la época de los Antoninos, la mejor en toda la historia de Roma, y termina con

los Severos. El libro IX incluye la crisis general del Imperio en el siglo III hasta Diocleciano

y la Tetrarquía. El libro X aborda la historia de Roma con la figura principal de

Page 44: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

44

Constantino y los emperadores posteriores en medio de una desintegración general del

Imperio de occidente.

Eutropio usó fuentes variadas, a veces difíciles de identificar. Para la República se basó

en algún epítome de Tito Livio. Para el período del Principado utilizó la obra de Suetonio

y una Historia imperial hoy perdida. Para los acontecimientos últimos aprovechó su

experiencia personal como estadista. �La obra de Eutropio se inscribe en el contexto del

florecimiento de la historiografía pagana que tuvo lugar durante el siglo IV d.C. (con

representantes como Nicómaco Flaviano, Aurelio Víctor o Amiano Marcelino). Desde un

punto de vista historiográfico, Eutropio se muestra generalmente equilibrado e imparcial.

La obra es breve, pero precisa y bien estructurada; atiende a los hechos fundamentales, sin

detenerse en las anécdotas. El estilo es claro y sencillo, sin pretensiones retóricas, de

acuerdo con la intención didáctica del autor de informar al emperador clara y

someramente sobre la historia romana (dicha sencillez estilística explica que el texto de

Eutropio se usara posteriormente como libro escolar). ��Ideológicamente, la obra ofrece

la visión de un senador pagano que buscaba la glorificación de Roma y sus clases

dirigentes. El cristianismo no se menciona. Eutropio propugna la colaboración del Senado

y el Príncipe para el bien del Imperio. Cuando el puesto de emperador es usurpado por

militares en lugar de por senadores, el resultado es catastrófico.

La sencillez y utilidad de la obra le procuraron un éxito inmediato. Fue usada por los

autores de la Historia Augusta y por Amiano Marcelino. Peanio la tradujo al griego

Page 45: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

45

contemporáneamente. Capitón de Licia la adaptó también en griego en el siglo VI.

También Eutropio sirve de fuente a Orosio, Jerónimo de Estridón e Isidoro de Sevilla.

Durante generaciones se usó la obra de Eutropio como texto escolar sencillo para iniciar a

los estudiantes en la traducción de la prosa latina.

Eutropio, Breviarium ab Vrbe condita (Selección de Textos)

Libros VII-X (IMPERIO)

Libro VII: Estallan de nuevo en Roma las guerras civiles tras la muerte de César.

Octavio, Lépido y Marco Antonio derrotan a los asesinos de César mientras instauran el

segundo triunvirato. Derrota y muerte de Antonio y Cleopatra. Octavio (llamado después

Augusto), único dueño de Roma. Emperadores de la dinastía Julio-Claudia: Octavio,

Tiberio, Calígula, Claudio, Nerón. 68-69: año de los tres emperadores: Galba, Otón, Vitelio.

Los Flavios (69-97): Vespasiano, Tito, Domiciano.

Antonio es declarado enemigo público por el Senado.

[1] Anno urbis septingentesimo fere ac nono interfecto Caesare civilia bella reparata

sunt. Percussoribus enim Caesaris senatus favebat. Antonius consul partium Caesaris

civilibus bellis opprimere eos conabatur. Ergo turbata re publica multa Antonius scelera

committens a senatu hostis iudicatus est. Missi ad eum persequendum duo consules,

Pansa et Hirtius, et Octavianus, adulescens annos X et VIII natus, Caesaris nepos, quem

ille testamento heredem reliquerat et nomen suum ferre iusserat. Hic est, qui postea

Augustus est dictus et rerum potitus. Qui profecti contra Antonium tres duces vicerunt

eum.

Antonio se refugia junto a Lépido y se reconcilia con Octavio. Se forma un

triunvirato.

Page 46: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

46

[2] Fugatus Antonius amisso exercitu confugit ad Lepidum, qui Caesaris magister

equitum fuerat et tum militum copias grandes habebat, a quo susceptus est. Mox Lepido

operam dante Caesar pacem cum Antonio fecit et quasi vindicaturus patris sui mortem, a

quo per testamentum fuerat adoptatus, Romam cum exercitu profectus extorsit, ut sibi

vicesimo anno consulatus daretur. Senatum proscripsit, cum Antonio ac Lepido rem

publicam armis tenere coepit. Per hos etiam Cicero orator occisus est multique alii nobiles.

Persecución y muerte de Bruto y Casio, dos de los asesinos de César, en Filipos

(Macedonia). División de la República entre Antonio y Octaviano.

[3] Interea Brutus et Cassius, interfectores Caesaris, ingens bellum moverunt. Erant

enim per Macedoniam et Orientem multi exercitus, quos occupaverant. Profecti sunt igitur

contra eos Caesar Octavianus Augustus et M. Antonius; remanserat enim ad

defendendam Italiam Lepidus. Apud Philippos, Macedoniae urbem, contra eos

pugnaverunt. Primo proelio victi sunt Antonius et Caesar, periit tamen dux nobilitatis

Cassius, secundo Brutum et infinitam nobilitatem, quae cum illis bellum gesserat, victam

interfecerunt. Ac sic inter eos divisa est res publica, ut Augustus Hispanias, Gallias et

Italiam teneret, Antonius Asiam, Pontum, Orientem.

Guerra contra Sexto Pompeyo, hijo de Pompeyo el Grande, hasta alcanzar la paz.

[4] Interim a Sex. Pompeio, Cn. Pompeii Magni filio, ingens bellum in Sicilia

commotum est his, qui superfuerant ex partibus Bruti Cassiique, ad eum confluentibus.

Bellatum per Caesarem Augustum Octavianum et M. Antonium adversus Sex. Pompeium

est. Pax postremo convenit.

Agripa, yerno y principal consejero de Augusto, muere en Aquitania. Ventidio Baso

vence a los Partos.

[5] Eo tempore M. Agrippa in Acquitania rem prospere gessit et L. Ventidius Bassus

inrumpentes in Syriam Persas tribus proeliis vicit. Pacorum, regis Orodis filium, interfecit

Page 47: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

47

eo ipso die, quo olim Orodes, Persarum rex, per ducem Surenam Crassum occiderat. Hic

primus de Parthis iustissimum triumphum Romae egit.

Muerte de Sexto Pompeyo. Antonio repudia a Octavia, hermana de Octavio, y se casa

con Cleopatra. Expedición sin éxito de Antonio contra los Partos.

[6] Interim Pompeius pacem rupit et navali proelio victus fugiens ad Asiam interfectus

est. Antonius, qui Asiam et Orientem tenebat, repudiata sorore Caesaris Augusti Octaviani

Cleopatram, reginam Aegypti, duxit uxorem. Contra Persas etiam ipse pugnavit. Primis

eos proeliis vicit, regrediens tamen fame et pestilentia laboravit et, cum instarent Parthi

fugienti, ipse pro victo recessit.

Derrota de Cleopatra y Antonio en Accio. Egipto se añade al Imperio romano.

[7] Hic quoque ingens bellum civile commovit cogente uxore Cleopatra, regina Aegypti,

dum cupiditate muliebri optat etiam in urbe regnare. Victus est ab Augusto navali pugna

clara et inlustri apud Actium, qui locus in Epiro est, ex qua fugit in Aegyptum et

desperatis rebus, cum omnes ad Augustum transirent, ipse se interemit. Cleopatra sibi

aspidem admisit et veneno eius extincta est. Aegyptus per Octavianum Augustum

imperio Romano adiecta est praepositusque ei C. Cornelius Gallus. Hunc primum

Aegyptus Romanum iudicem habuit.

Actuaciones de Augusto como único gobernante de Roma.

[8] Ita bellis toto orbe confectis Octavianus Augustus Romam rediit. Ex eo rem

publicam per quadraginta et quattuor annos solus obtinuit. Ante enim duodecim annis

cum Antonio et Lepido tenuerat. Obiit autem septuagesimo sexto anno morte communi in

oppido Campaniae Atella. Romae in campo Martio sepultus est. Quadraginta et quattuor

annis, quibus solus gessit imperium, civilissime vixit, in cunctos liberalissimus, in amicos

fidissimus, quos tantis evexit honoribus, ut paene aequaret fastigio suo.

Page 48: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

48

[9] Nullo tempore ante eum magis Romana res floruit. Nam exceptis civilibus bellis, in

quibus invictus fuit, Romano adiecit imperio Aegyptum, Cantabriam, Dalmatiam saepe

ante victam, sed penitus tunc subactam, Pannoniam, Aquitaniam, Illyricum, Raetiam,

Vindelicos et Salassos in Alpibus, omnes Ponti maritimas civitates, in his nobilissimas

Bosphorum et Panticapaeum. Vicit autem multis proeliis Dacos. Germanorum ingentes

copias cecidit, ipsos quoque trans Albim fluvium summovit, qui in Barbarico longe ultra

Rhenum est. Hoc tamen bellum per Drusum, privignum suum, administravit, sicut per

Tiberium, privignum alterum, Pannonicum, quo bello XL captivorum milia ex Germania

transtulit et supra ripam Rheni in Gallia conlocavit.

[10] Galatia quoque sub hoc provincia facta est, cum antea regnum fuisset, primusque

eam M. Lollius pro praetore administravit. Tanto autem amore etiam apud barbaros fuit,

ut reges populi Romani amici in honorem eius conderent civitates, quas Caesareas

nominarent, sicut in Mauritania a rege Iuba, et in Palaestina, quae nunc urbs est clarissima.

Multi autem reges ex regnis suis venerunt, ut ei obsequerentur, et habitu Romano, togati

scilicet, ad vehiculum vel equum ipsius cucurrerunt. Moriens Divus appellatus. Rem

publicam beatissimam Tiberio successori reliquit, qui privignus ei, mox gener, postremo

adoptione filius fuerat.

Gobierno de Tiberio, hijastro y sucesor de Octavio Augusto.

[11] Tiberius ingenti socordia imperium gessit, gravi crudelitate, scelesta avaritia, turpi

libidine. Nam nusquam ipse pugnavit, bella per legatos gessit suos. Quosdam reges ad se

per blanditias evocatos numquam remisit, in quibus Archelaum Cappadocem, cuius etiam

regnum in provinciae formam redegit et maximam civitatem appellari nomine suo iussit,

quae nunc Caesarea dicitur, cum Mazaca antea vocaretur. Hic tertio et vicesimo imperii

anno, aetatis septuagesimo octavo, ingenti omnium gaudio mortuus est in Campania.

Calígula, criminal y funesto.

[12] Successit ei C. Caesar, cognomento Caligula, Drusi, privigni Augusti, et ipsius

Page 49: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

49

Tiberii nepos, sceleratissimus ac funestissimus et qui etiam Tiberii dedecora purgaverit.

Bellum contra Germanos suscepit et ingressus Sueviam nihil strenue fecit. Stupra

sororibus intulit, ex una etiam filiam cognovit. Cum adversum cunctos ingenti avaritia,

libidine, crudelitate saeviret, interfectus in Palatio est anno aetatis vicesimo nono, imperii

tertio, mense decimo dieque octavo.

Claudio sucede a su sobrino Calígula. Conquista de Britania.

[13] Post hunc Claudius fuit, patruus Caligulae, Drusi, qui apud Mogontiacum

monumentum habet, filius, cuius et Caligula nepos erat. Hic medie imperavit, multa

gerens tranquille atque moderate, quaedam crudeliter et insulse. Britanniae intulit bellum,

quam nullus Romanorum post C. Caesarem attigerat, eaque devicta per Cn. Sentium et A.

Plautium, inlustres ac nobiles viros, triumphum celebrem egit. Quasdam insulas etiam

ultra Britannias in Oceano positas imperio Romano addidit, quae appellantur Orchades,

filio autem suo Britannici nomen inposuit. Tam civilis autem circa quosdam amicos extitit,

ut etiam Plautium, nobilem virum, qui expeditione Britannica multa egregie fecerat,

triumphantem ipse prosequeretur et conscendenti Capitolium laevus incederet. Is vixit

annos IV et LX, imperavit XIV. Post mortem consecratus est Divusque appellatus.

Nerón accede al poder. Crímenes cometidos.

[14] Successit huic Nero, Caligulae, avunculo suo, simillimus, qui Romanum imperium

et deformavit et diminuit, inusitatae luxuriae sumptuumque. Infinitam senatus partem

interfecit, bonis omnibus hostis fuit. Ad postremum se tanto dedecore prostituit, ut et

saltaret et cantaret in scaena citharoedico habitu vel tragico. Parricidia multa commisit,

fratre, uxore, sorore, matre interfectis. Urbem Romam incendit, ut spectaculi eius

imaginem cerneret, quali olim Troia capta arserat. In re militari nihil omnino ausus

Britanniam paene amisit. Nam duo sub eo nobilissima oppida capta illic atque eversa sunt.

Armeniam Parthi sustulerunt legionesque Romanas sub iugum miserunt. Duae tamen sub

eo provinciae factae sunt, Pontus Polemoniacus concedente rege Polemone et Alpes

Cottiae Cottio rege defuncto.

Page 50: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

50

[15] Per haec Romano orbi execrabilis ab omnibus simul destitutus est et a senatu hostis

iudicatus; cum quaereretur ad poenam, quae poena erat talis, ut nudus per publicum

ductus, furca capiti eius inserta, virgis usque ad mortem caederetur atque ita

praecipitaretur a saxo, e Palatio fugit et in suburbano liberti sui, quod est inter Salariam et

Nomentanam viam ad quartum urbis miliarium, se interfecit. Is aedificavit Romae

thermas, quae ante Neronianae dictae nunc Alexandrianae appellantur. Obiit tricesimo et

altero aetatis anno, imperii quarto decimo, atque in eo omnis Augusti familia consumpta

est.

En el año 69, Roma conoce tres emperadores: Galba, Otón y Vitelio. Los tres mueren

de forma violenta.

[16] Huic Ser. Galba successit, antiquissimae nobilitatis senator, cum septuagesimum et

tertium annum ageret aetatis, ab Hispanis et Gallis imperator electus, mox ab universo

exercitu libenter acceptus. Nam privata eius vita insignis fuerat militaribus et civilibus

rebus. Saepe consul, saepe pro consule, frequenter dux in gravissimis bellis. Huius breve

imperium fuit et quod bona haberet exordia, nisi ad severitatem propensior videretur.

Insidiis tamen Othonis occisus est imperii mense septimo. Iugulatus in foro Romae

sepultusque in hortis suis, qui sunt Aurelia via non longe ab urbe Roma.

[17] Otho occiso Galba invasit imperium. In privata vita mollis et Neroni familiaris, in

imperio documentum sui non potuit ostendere. Nam cum isdem temporibus, quibus Otho

Galbam occiderat, etiam Vitellius factus esset a Germanicianis exercitibus imperator, bello

contra eum suscepto cum apud Betriacum in Italia levi proelio victus esset, ingentes tamen

copias ad bellum haberet, sponte semet occidit. Voluntaria morte obiit tricesimo et octavo

aetatis anno, nonagesimo et quinto imperii die.

[18] Dein Vitellius imperio potitus est, familia honorata magis quam nobili. Hic cum

multo dedecore imperavit et gravi saevitia notabilis, praecipue ingluvie et voracitate,

quippe cum de die saepe quarto vel quinto feratur epulatus. Hic a Vespasiani ducibus

occisus est interfecto prius in urbe Sabino, Vespasiani imperatoris fratre, quem cum

Page 51: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

51

Capitolio incendit. Periit autem aetatis anno septimo et quinquagesimo, imperii mense

octavo et die uno.

Vespasiano accede al poder. Judea y otras provincias se añaden al Imperio romano.

[19] Vespasianus huic successit, factus apud Palaestinam imperator, princeps obscure

quidem natus, sed optimis conparandus, privata vita inlustris, ut qui a Claudio in

Germaniam et deinde in Britanniam missus tricies et bis cum hoste conflixerit, duas

validissimas gentes, viginti oppida, insulam Vectam, Britanniae proximam, imperio

Romano adiecerit. Romae se in imperio moderatissime gessit. Pecuniae tantum avidior

fuit, ita tamen, ut eam nulli iniuste auferret. Quam cum omni diligentiae provisione

colligeret, tamen studiosissime largiebatur, praecipue indigentibus. Nec facile ante eum

cuiusquam principis vel maior est liberalitas comperta, vel iustior. Placidissimae lenitatis,

ut qui maiestatis quoque contra se reos non facile punierit ultra exilii poenam. Sub hoc

Iudaea Romano accessit imperio et Hierosolyma, quae fuit urbs nobilissima Palaestinae.

Achaiam, Lyciam, Rhodum, Byzantium, Samum, quae liberae ante id tempus fuerant, item

Thraciam, Ciliciam, Commagenen, quae sub regibus amicis egerant, in provinciarum

formam redegit.

[20] Offensarum et inimicitiarum inmemor fuit, convicia a causidicis et philosophis in

se dicta leviter tulit, diligens tamen coercitor disciplinae militaris. Hic cum filio Tito de

Hierosolymis triumphavit. Per haec cum senatui, populo, postremo cunctis amabilis ac

iucundus esset, profluvio ventris extinctus est in villa propria circa Sabinos, annum agens

aetatis sexagesimum nonum, imperii nonum et diem septimum, atque inter Divos relatus

est.

Tito, asociado al poder por su padre desde hacía varios años, sucede a Vespasiano y

muere poco después.

[21] Huic Titus filius successit, qui et ipse Vespasianus est dictus, vir omnium virtutum

genere mirabilis adeo, ut amor et deliciae humani generis diceretur, facundissimus,

Page 52: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

52

bellicosissimus, moderatissimus. Causas Latine egit, poemata et tragoedias Graece

conposuit. In oppugnatione Hierosolymorum sub patre militans duodecim propugnatores

duodecim sagittarum confixit ictibus. Romae tantae civilitatis in imperio fuit, ut nullum

omnino puniret, convictos adversum se coniurationis dimiserit vel in eadem familiaritate,

qua antea, habuerit. Hic Romae amphitheatrum aedificavit et quinque milia ferarum in

dedicatione eius occidit.

[22] Per haec inusitato favore dilectus morbo periit in ea, qua pater, villa post biennium

et menses octo, dies viginti, quam imperator erat factus, aetatis anno altero et

quadragesimo. Tantus luctus eo mortuo publicus fuit, ut omnes tamquam in propria

doluerint orbitate. Senatus obitu ipsius circa vesperam nuntiato nocte inrupit in curiam et

tantas ei mortuo laudes gratiasque congessit, quantas nec vivo umquam egerat nec

praesenti. Inter Divos relatus est.

Domiciano, hijo menor de Vespasiano, sucede a su hermano Tito.

[23] Domitianus mox accepit imperium, frater ipsius iunior, Neroni aut Caligulae aut

Tiberio similior quam patri vel fratri suo. Primis tamen annis moderatus in imperio fuit,

mox ad ingentia vitia progressus libidinis, iracundiae, crudelitatis, avaritiae tantum in se

odii concitavit, ut merita et patris et fratris aboleret. Interfecit nobilissimos e senatu.

Dominum se et deum primus appellari iussit. Consobrinos suos interfecit. Superbia

quoque in eo execrabilis fuit. Expeditiones quattuor habuit, unam adversum Sarmatas,

alteram adversum Cattos, duas adversum Dacos. De Dacis Cattisque duplicem

triumphum egit, de Sarmatis solam lauream usurpavit. Romae quoque multa opera fecit,

in his Capitolium et Forum Transitorium, Divorum Porticus, Isium ac Serapium et

Stadium. Verum, cum ob scelera universis exosus esse coepisset, interfectus est suorum

coniuratione in Palatio anno aetatis quadragesimo quinto, imperii quinto decimo. Funus

eius ingenti dedecore per vespillones exportatum et ignobiliter est sepultum.

Page 53: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

53

Libro VIII: Vuelta a cierta libertad con la dinastía de los emperadores Antoninos. A la

muerte de Cómodo, último de sus representantes, llegan al poder los Severos cuando el

Imperio romano empieza ya a tambalearse.

Nerva, un anciano senador, accede al poder imperial. Tiempos de felicidad tras la

represión de Domiciano.

[1] Anno octingentesimo et quinquagesimo ab urbe condita, Vetere et Valente

consulibus res publica ad prosperrimum statum rediit bonis principibus ingenti felicitate

commissa. Domitiano enim exitiabili tyranno, Nerva successit, vir in privata vita

moderatus et strenuus, nobilitatis mediae. Rei publicae divina provisione consuluit

Traianum adoptando. Mortuus est Romae post annum et quattuor menses imperii sui ac

dies octo, aetatis septuagesimo et altero anno, atque inter Divos relatus est.

Le sucede por adopción Trajano, general romano procedente de Hispania. Lleva

al Imperio a su mayor extensión. Méritos de Trajano.

[2] Successit ei Ulpius Crinitus Traianus, natus Italicae in Hispania, familia antiqua

magis quam clara. Nam pater eius primum consul fuit. Rem publicam ita administravit, ut

omnibus principibus merito praeferatur, inusitatae civilitatis et fortitudinis. Romani

imperii, quod post Augustum defensum magis fuerat quam nobiliter ampliatum, fines

longe lateque diffudit. Urbes trans Rhenum in Germania reparavit. Daciam Decibalo victo

subegit, provincia trans Danubium facta in his agris, quos nunc Taifali, Victoali et Tervingi

habent.

Page 54: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

54

[3] Armeniam, quam occupaverant Parthi recepit, Parthomasiri occiso, qui eam tenebat.

Albanis regem dedit. Hiberorum regem et Sauromatarum et Bosphoranorum et Arabum et

Osdroenorum et Colchorum in fidem accepit. Carduenos, Marcomedos occupavit et

Anthemusium, magnam Persidis regionem, Seleuciam, Ctesiphontem, Babylonem;

Messenios vicit ac tenuit. Usque ad Indiae fines et mare Rubrum accessit atque ibi tres

provincias fecit, Armeniam, Assyriam, Mesopotamiam, cum his gentibus, quae Madenam

attingunt. Arabiam postea in provinciae formam redegit. In mari Rubro classem instituit,

ut per eam Indiae fines vastaret.

[5] Post ingentem igitur gloriam belli domique quaesitam e Perside rediens apud

Seleuciam Isauriae profluvio ventris extinctus est. Obiit autem aetatis anno sexagesimo

tertio, mense nono, die quarto, imperii nono decimo, mense sexto, die quinto decimo. Inter

Divos relatus est solusque omnium intra urbem sepultus est. Ossa conlata in urnam

auream in foro, quod aedificavit, sub columna posita sunt, cuius altitudo CXLIV pedes

habet. Huius tantum memoriae delatum est, ut usque ad nostram aetatem non aliter in

senatu principibus adclametur, nisi "Felicior Augusto, melior Traiano". Adeo in eo gloria

bonitatis obtinuit, ut vel adsentantibus vel vere laudantibus occasionem magnificentissimi

praestet exempli.

Adriano, su sucesor, también procedente de Hispania, que abandona la

expansión del Imperio para centrarse en su defensa. Época de paz en el

Imperio.

Page 55: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

55

[6] Defuncto Traiano Aelius Hadrianus creatus est princeps, sine aliqua quidem

voluntate Traiani, sed operam dante Plotina, Traiani uxore; nam eum Traianus,

quamquam consobrinae suae filium, vivus noluerat adoptare. Natus et ipse Italicae in

Hispania. Qui Traiani gloriae invidens statim provincias tres reliquit, quas Traianus

addiderat, et de Assyria, Mesopotamia, Armenia revocavit exercitus ac finem imperii esse

voluit Euphraten.

[7] Pacem tamen omni imperii sui tempore habuit, semel tantum per praesidem

dimicavit. Orbem Romanum circumiit; multa aedificavit. Facundissimus Latino sermone,

Graeco eruditissimus fuit. Non magnam clementiae gloriam habuit, diligentissimus tamen

circa aerarium et militum disciplinam. Obiit in Campania maior sexagenario, imperii anno

vicesimo primo, mense decimo, die vicesimo nono. Senatus ei tribuere noluit divinos

honores, tamen cum successor ipsius T. Aurelius Antoninus Fulvius hoc vehementer

exigeret, etsi universi senatores palam resisterent, tandem obtinuit.

Virtudes de Antonino Pío, su sucesor.

[8] Ergo Hadriano successit T. Antoninus Fulvius Boionius, idem etiam Pius nominatus,

genere claro, sed non admodum vetere, vir insignis et qui merito Numae Pompilio

conferatur, ita ut Romulo Traianus aequetur. Vixit ingenti honestate privatus, maiore in

imperio, nulli acerbus, cunctis benignus, in re militari moderata gloria, defendere magis

provincias quam amplificare studens, viros aequissimos ad administrandam rem

publicam quaerens, bonis honorem habens, inprobos sine aliqua acerbitate detestans,

Page 56: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

56

regibus amicis venerabilis non minus quam terribilis, adeo ut barbarorum plurimae

nationes depositis armis ad eum controversias suas litesque deferrent sententiaeque

parerent. Pius propter clementiam dictus est. Obiit apud Lorium, villam suam, miliario ab

urbe duodecimo, vitae anno septuagesimo tertio, imperii vicesimo tertio, atque inter Divos

relatus est et merito consecratus.

Tras esta larga época de paz en el Imperio, gobiernan Marco y Lucio

Antonino Vero. Estudios y carácter de Marco (Aurelio) y sus guerras en Partia,

Germania y contra los Marcómanos, que llevó a cabo solo o junto a Lucio.

[9] Post hunc imperavit M. Antoninus Verus, haud dubie nobilissimus, quippe cum

eius origo paterna a Numa Pompilio, materna a Solentino rege penderet, et cum eo L.

Annius Antoninus Verus. Tumque primum Romana res publica duobus aequo iure

imperium administrantibus paruit.

[10] Hi et genere inter se coniuncti fuerunt et adfinitate. Nam Verus Annius Antoninus

M. Antonini filiam in matrimonium habuit, M. autem Antoninus gener Antonini Pii fuit

per uxorem Galeriam Faustinam iuniorem, consobrinam suam. Hi bellum contra Parthos

gesserunt, qui post victoriam Traiani tum primum rebellaverant. Verus Antoninus ad id

profectus est. Qui Antiochiae et circa Armeniam agens multa per duces suos et ingentia

patravit. Seleuciam, Assyriae urbem nobilissimam, cum quadringentis milibus hominum

cepit; Parthicum triumphum revexit. Cum fratre eodemque socero triumphavit. Obiit

tamen in Venetia, cum a Concordia civitate Altinum proficisceretur et cum fratre in

Page 57: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

57

vehiculo sederet, subito sanguine ictus, casu morbi, quem Graeci apoplexin vocant. Vir

ingenii parum civilis, reverentia tamen fratris nihil umquam atrox ausus. Cum obisset

undecimo imperii anno, inter deos relatus est.

[11] Post eum M. Antoninus solus rem publicam tenuit, vir quem mirari facilius quis

quam laudare possit. A principio vitae tranquillissimus, adeo ut ex infantia quoque

vultum nec ex gaudio nec ex maerore mutaverit. Philosophiae deditus Stoicae, ipse etiam

non solum vitae moribus, sed etiam eruditione philosophus. Tantae admirationis adhuc

iuvenis, ut eum successorem paraverit Hadrianus relinquere, adoptato tamen Antonino

Pio generum ei idcirco esse voluerit, ut hoc ordine ad imperium perveniret.

[12] Institutus est ad philosophiam per Apollonium Chalcedonium, ad scientiam

litterarum Graecarum per Sextus Chaeronensem, Plutarchi nepotem, Latinas autem eum

litteras Fronto, orator nobilissimus, docuit. Hic cum omnibus Romae aequo iure egit, ad

nullam insolentiam elatus est imperii fastigio; liberalitatis promptissimae. Provincias

ingenti benignitate et moderatione tractavit. Contra Germanos eo principe res feliciter

gestae sunt. Bellum ipse unum gessit Marcomannicum, sed quantum nulla memoria fuit,

adeo ut Punicis conferatur. Nam eo gravius est factum, quod universi exercitus Romani

perierant. Sub hoc enim tantus casus pestilentiae fuit, ut post victoriam Persicam Romae ac

per Italiam provinciasque maxima hominum pars, militum omnes fere copiae languore

defecerint.

[13] Ingenti ergo labore et moderatione, cum apud Carnuntum iugi triennio

Page 58: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

58

perseverasset, bellum Marcomannicum confecit, quod cum his Quadi, Vandali, Sarmatae,

Suevi atque omnis barbaria commoverat, multa hominum milia interfecit, ac Pannoniis

servitio liberatis Romae rursus cum Commodo Antonino, filio suo, quem iam Caesarem

fecerat, triumphavit.

[14] Cum igitur fortunatam rem publicam et virtute et mansuetudine reddidisset, obiit

XVIII imperii anno, vitae LXI, et omnibus certatim adnitentibus inter Divos relatus est.

Antonino Cómodo, su hijo, le sucede. Carácter totalmente opuesto al de su

padre.

[15] Huius successor L. Antoninus Commodus nihil paternum habuit, nisi quod contra

Germanos feliciter et ipse pugnavit. Septembrem mensem ad nomen suum transferre

conatus est, ut Commodus diceretur. Sed luxuria et obscenitate depravatus gladiatoriis

armis saepissime in ludo, deinceps etiam in amphitheatro cum huiusmodi hominibus

dimicavit. Obiit morte subita atque adeo, ut strangulatus vel veneno interfectus putaretur,

cum annis XII post patrem et VIII mensibus imperasset, tanta execratione omnium, ut

hostis humani generis etiam mortuus iudicaretur.

Helvio Pertinax y Salvio Juliano, emperadores efímeros.

[16] Huic successit Pertinax, grandaevus iam et qui septuagenariam attigisset aetatem,

praefecturam urbi tum agens, ex senatus consulto imperare iussus. Octogesimo die imperii

Page 59: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

59

praetorianorum militum seditione et Iuliani scelere occisus est.

[17] Post eum Salvius Iulianus rem publicam invasit, vir nobilis et iure peritissimus.

Victus est a Severo apud Mulvium pontem, interfectus in Palatio. Vixit mensibus septem,

postquam coeperat imperare.

Septimio Severo, de origen africano, inaugura la nueva dinastía imperial, y

vence sobre los Partos, los Árabes y los Adiabenos. Actuaciones en la guerra y

en la paz.

[18] Hinc imperii Romani administrationem Septimius Severus accepit, oriundus ex

Africa, provincia Tripolitana, oppido Lepti. Hic primum fisci advocatus, mox militaris

tribunus, per multa deinde et varia officia atque honores usque ad administrationem

totius rei publicae venit. Pertinacem se appellari voluit in honorem eius Pertinacis, qui a

Iuliano fuerat occisus. Parcus admodum fuit, natura saevus. Bella multa et feliciter gessit.

Parthos vicit et Arabas interiores et Adiabenos. Arabas eo usque superavit, ut etiam

provinciam ibi faceret. Multa toto orbe Romano reparavit.

[19] Severus tamen praeter bellicam gloriam etiam civilibus studiis clarus fuit et litteris

doctus, philosophiae scientiam ad plenum adeptus. Novissimum bellum in Britannia

habuit, utque receptas provincias omni securitate muniret, vallum per CXXXIII passuum

milia a mari ad mare deduxit. Decessit Eboraci admodum senex, imperii anno sexto

decimo, mense tertio. Divus appellatus est. Nam filios duos successores reliquit,

Page 60: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

60

Bassianum et Getam, sed Bassiano Antonini nomen a senatu voluit inponi. Itaque dictus

est M. Aurelius Antoninus Bassianus patrique successit. Nam Geta hostis publicus

indicatus confestim periit.

Caracalla, hijo de Septimio, continúa la dinastía de los Severos.

[20] M. igitur Aurelius Antoninus Bassianus, idemque Caracalla, morum fere

paternorum fuit, paulo asperior et minax. Opus Romae egregium fecit lavacri, quae

thermae Antoninianae appellantur, nihil praeterea memorabile. Inpatientis libidinis, qui

novercam suam Iuliam uxorem duxerit. Defunctus est in Osdroena apud Edessam moliens

adversum Parthos expeditionem anno imperii sexto, mense secundo, vix egressus

quadragesimum tertium annum. Funere publico elatus est.

Opilio Macrino and Diadumeno.

[21] Deinde Opilius Macrinus, qui praefectus praetorio erat, cum filio Diadumeno facti

imperatores nihil memorabile ex temporis brevitate gesserunt. Nam imperium eorum

duum mensium et unius anni fuit. Seditione militari ambo pariter occisi sunt.

Heliogábalo.

[22] Creatus est post hos M. Aurelius Antoninus. Hic Antonini Caracallae filius

putabatur, sacerdos autem Heliogabali templi erat. Is cum Romam ingenti et militum et

senatus expectatione venisset, probris se omnibus contaminavit. Inpudicissime et

Page 61: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

61

obscenissime vixit, biennioque post et octo mensibus tumultu interfectus est militari et

cum eo mater Symiasera.

Alejandro Severo. Victoria sobre los Persas. Refuerzo de la disciplina

militar. Fue asesor suyo Ulpiano, fundador del Derecho romano.

[23] Successit huic Aurelius Alexander, ab exercitu Caesar, a senatu Augustus

nominatus, invenis admodum, susceptoque adversus Persas bello Xerxen, eorum regem,

gloriosissime vicit. Militarem disciplinam severissime rexit. Quasdam tumultuantes

legiones integras exauctoravit. Adsessorem habuit vel scrinii magistrum Ulpianum, iuris

conditorem. Romae quoque favorabilis fuit. Periit in Gallia militari tumultu tertio decimo

imperii anno et die nono. In Mamaeam, matrem suam, unice pius.

Page 62: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

62

Libro IX: Tras los Severos, Roma conoce la llamada Anarquía militar que se

prolonga unos cincuenta años (235-284 d. C.), durante la que suceden emperadores

cuyos breves mandatos suelen terminar en muertes violentas. Hasta llegar a

Diocleciano, emperador ilirio, quien sostiene aún el Imperio en medio de su

irrefrenable caída. Introduce una nueva forma de gobierno, la Tetrarquía, por la cual

hay un César y un Augusto en Occidente y lo mismo en Oriente.

Maximino tiene éxito en su guerra en Germania.

[1] Post hunc Maximinus ex corpore militari primus ad imperium accessit sola militum

voluntate, cum nulla senatus intercessisset auctoritas neque ipse senator esset. Is bello

adversus Germanos feliciter gesto cum a militibus imperator esset appellatus, a Pupieno

Aquileiae occisus est deserentibus eum militibus suis cum filio adhuc puero, cum quo

imperaverat triennio et paucis diebus.

Tres emperadores a la vez: Pupieno, Balbino, y Gordiano; Gordiano queda

como único emperador y lucha contra Persia.

[2] Postea tres simul Augusti fuerunt, Pupienus, Balbinus, Gordianus, duo superiores

obscurissimo genere, Gordianus nobilis, quippe cuius pater, senior Gordianus, consensu

militum, cum proconsulatum Africae gereret, Maximino imperante princeps fuisset

electus. Itaque cum Romam venissent, Balbinus et Pupienus in Palatio interfecti sunt, soli

Gordiano imperium reservatum. Gordianus admodum puer cum Tranquillinam Romae

Page 63: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

63

duxisset uxorem, Ianum Geminum aperuit et ad Orientem profectus Parthis bellum intulit,

qui iam moliebantur erumpere. Quod quidem feliciter gessit proeliisque ingentibus Persas

adflixit. Rediens haud longe a Romanis finibus interfectus est fraude Philippi, qui post

eum imperavit.

Gobiernan después en Roma los dos Filipos, padre e hijo, que después son muertos

por el ejército.

[3] Philippi duo, filius ac pater, Gordiano occiso imperium invaserunt atque exercitu

incolumi reducto ad Italiam ex Syria profecti sunt. His imperantibus millesimus annus

Romae urbis ingenti ludorum apparatu spectaculorumque celebratus est. Ambo deinde ab

exercitu interfecti sunt, senior Philippus Veronae, Romae iunior. Annis quinque

imperaverunt; inter Divos tamen relati sunt.

Decio emperador.

[4] Post hos Decius e Pannonia inferiore Budaliae natus imperium sumpsit. Bellum

civile, quod in Gallia motum fuerat, oppressit. Filium suum Caesarem fecit. Romae

lavacrum aedificavit. Cum imperassent biennio ipse et filius, uterque in Barbarico

interfecti sunt. Senior meruit inter Divos referri.

En esta época (siglo III d. C.), conocida como la anarquía militar, se suceden

al frente del Imperio numerosos pretendientes que no están mucho tiempo en el

Page 64: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

64

poder. A finales de ese mismo siglo, Diocleciano se convierte en emperador.

[20] Is prima militum contione iuravit Numerianum nullo suo dolo interfectum, et cum

iuxta eum Aper, qui Numeriano insidias fecerat, constitisset, in conspectu exercitus manu

Diocletiani percussus est. Postea Carinum omnium odio et detestatione viventem apud

Margum ingenti proelio vicit, proditum ab exercitu suo, quem fortiorem habebat, aut certe

desertum, inter Viminacium atque Aureum montem. Ita rerum Romanarum potitus cum

tumultum rusticani in Gallia concitassent et factioni suae Bacaudarum nomen inponerent,

duces autem haberent Amandum et Aelianum, ad subigendos eos Maximianum

Herculium Caesarem misit, qui levibus proeliis agrestes domuit et pacem Galliae

reformavit.

[21] Per haec tempora etiam Carausius qui vilissime natus strenuae militiae ordine

famam egregiam fuerat consecutus, cum apud Bononiam per tractum Belgicae et Armorici

pacandum mare accepisset, quod Franci et Saxones infestabant. Multis barbaris saepe

captis nec praeda integra aut provincialibus reddita aut imperatoribus missa cum suspicio

esse coepisset consulto ab eo admitti barbaros, ut transeuntes cum praeda exciperet atque

hac se occasione ditaret, a Maximiano iussus occidi purpuram sumpsit et Britannias

occupavit.

La Tetrarquía.

[22] Ita cum per omnem orbem terrarum res turbatae essent, Carausius in Britanniis

Page 65: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

65

rebellaret, Achilleus in Aegypto, Africam Quinquegentiani infestarent, Narseus Orienti

bellum inferret, Diocletianus Maximianum Herculium ex Caesare fecit Augustum,

Constantium et Maximianum Caesares, quorum Constantius per filiam nepos Claudii

traditur, Maximianus Galerius in Dacia haud longe a Serdica natus. Atque ut eos etiam

adfinitate coniungeret, Constantius privignam Herculii Theodoram accepit, ex qua postea

sex liberos, Constantini fratres, habuit, Galerius filiam Diocletiani Valeriam, ambo uxores,

quas habuerant, repudiare conpulsi. Cum Carausio tamen, cum bella frustra temptata

essent contra virum rei militaris peritissimum, ad postremum pax convenit. Eum post

septennium Allectus, socius eius, occidit atque ipse post eum Britannias triennio tenuit.

Qui ductu Asclepiodoti, praefecti praetorio, oppressus est. Ita Britanniae decimo anno

receptae.

Carácter de Diocleciano y Maximiano Herculio.

[26] Diocletianus moratus callide fuit, sagax praeterea et admodum subtilis ingenii, et

qui severitatem suam aliena invidia vellet explere. Diligentissimus tamen et sollertissimus

princeps et qui imperio Romano primus regiae consuetudinis formam magis quam

Romanae libertatis invexerit adorarique se iussit, cum ante eum cuncti salutarentur.

Ornamenta gemmarum vestibus calciamentisque indidit. Nam prius imperii insigne in

chlamyde purpurea tantum erat, reliqua communia.

[27] Herculius autem propalam ferus et incivilis ingenii, asperitatem suam etiam vultus

horrore significans. Hic naturae suae indulgens Diocletiano in omnibus est saevioribus

Page 66: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

66

consiliis obsecutus. Cum tamen ingravescente aevo parum se idoneum Diocletianus

moderando imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in vitam privatam concederent et

stationem tuendae rei publicae viridioribus iunioribusque mandarent. Cui aegre collega

obtemperavit. Tamen uterque uno die privato habitu imperii insigne mutavit, Nicomediae

Diocletianus, Herculius Mediolani, post triumphum inclitum, quem Romae ex numerosis

gentibus egerant, pompa ferculorum inlustri, qua Narsei coniuges sororesque et liberi ante

currum ducti sunt. Concesserunt tamen Salonas unus, alter in Lucaniam.

Renuncia de Diocleciano.

[28] Diocletianus privatus in villa, quae haud procul a Salonis est, praeclaro otio

consenuit, inusitata virtute usus, ut solus omnium post conditum Romanum imperium ex

tanto fastigio sponte ad privatae vitae statum civilitatemque remearet. Contigit igitur ei,

quod nulli post natos homines, ut cum privatus obisset, inter Divos tamen referretur.

Page 67: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

67

Libro X: Tras la renuncia de Diocleciano, la Tetrarquía continua durante un tiempo,

pero con más problemas por las rivalidades entre sus dirigentes. Finalmente, Constantino

se convierte en único emperador. Luchas civiles tras su muerte y lenta desintegración del

Imperio.

División del Imperio entre Constancio y Galerio. Maximino y Severo se

convierten en Césares.

[1] His igitur abeuntibus administratione rei publicae Constantius et Galerius Augusti

creati sunt divisusque inter eos ita Romanus orbis, ut Galliam, Italiam, Africam

Constantius, Illyricum, Asiam, Orientem Galerius obtineret, sumptis duobus Caesaribus.

Constantius tamen, contentus dignitate Augusti Italiae atque Africae administrandae

sollicitudinem recusavit. Hic non modo amabilis, sed etiam venerabilis Gallis fuit,

praecipue quod Diocletiani suspectam prudentiam et Maximiani sanguinariam

temeritatem imperio eius evaserant. Obiit in Britannia Eboraci principatus anno tertio

decimo atque inter Divos relatus est.

Galerio nombra dos Césares: Maximino y Severo. Constantino, hijo de

Constancio, es nombrado emperador en Britania y Majencio, hijo de

Maximino, en Roma. Derrota y muerte de Severo frente a Majencio.

[2] Galerius vir et probe moratus et egregius re militari, cum Italiam quoque sinente

Constantio administrationi suae accessisse sentiret, Caesares duos creavit, Maximinum,

Page 68: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

68

quem Orienti praefecit, et Severum, cui Italiam dedit. Ipse in Illyrico moratus est. Verum

Constantio mortuo Constantinus, ex obscuriore matrimonio eius filius, in Britannia creatus

est imperator et in locum patris exoptatissimus moderator accessit. Romae interea

praetoriani excito tumultu Maxentium, Herculii filium, qui haud procul ab urbe in villa

publica morabatur, Augustum nuncupaverunt. Quo nuntio Maximianus Herculius ad

spem arrectus resumendi fastigii, quod invitus amiserat, Romam advolavit e Lucania,

quam sedem privatus elegerat in agris amoenissimis consenescens, Diocletianumque

etiam per litteras adhortatus est, ut depositam resumeret potestatem, quas ille irrisas

habuit. Sed adversum motum praetorianorum atque Maxentii Severus Caesar Romam

missus a Galerio cum exercitu venit obsidensque urbem militum suorum scelere desertus

est. Auctae Maxentii opes confirmatumque imperium. Severus fugiens Ravennae

interfectus est.

Muerte de Maximino tras conspirar contra su yerno Constantino.

[3] Detectis igitur insidiis per Faustam filiam, quae dolum viro enuntiaverat, profugit

Herculius Massiliaeque oppressus (ex ea enim navigare ad filium praeparabat) poenas

dedit iustissimo exitu, vir ad omnem acerbitatem saevitiamque proclivis, infidus,

incommodus, civilitatis penitus expers.

Cuatro emperadores a la vez: Constantino, Majencio, Licinio y Maximino.

Constantino vence a Majencio junto al puente Mulvio. Muerte de Maximino.

Page 69: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

69

[4] Per hoc tempus a Galerio Licinius imperator est factus, Dacia oriundus, notus ei

antiqua consuetudine et in bello, quod adversus Narseum gesserat, strenuis laboribus et

officiis acceptus. Mors Galerii confestim secuta. Ita res publica tum a novis quattuor

imperatoribus tenebatur, Constantino et Maxentio, filiis Augustorum, Licinio et

Maximino, novis hominibus. Quinto tamen Constantinus imperii sui anno bellum

adversum Maxentium civile commovit, copias eius multis proeliis fudit, ipsum postremo

Romae adversum nobiles omnibus exitiis saevientem apud pontem Mulvium vicit

Italiaque est potitus. Non multo deinceps in Oriente quoque adversum Licinium

Maximinus res novas molitus vicinum exitium fortuita apud Tarsum morte praevenit.

Licinio es derrotado por Constantino, que se convierte en único Augusto.

Nombramiento de sus tres hijos como Césares.

[5] Constantinus tamen, vir ingens et omnia efficere nitens, quae animo praeparasset,

simul principatum totius orbis adfectans, Licinio bellum intulit, quamquam necessitudo et

adfinitas cum eo esset; nam soror Constantia nupta Licinio erat. Ac primo eum in

Pannonia secunda ingenti apparatu bellum apud Cibalas instruentem repentinus oppressit

omnique Dardania, Moesia, Macedonia potitus numerosas provincias occupavit.

[6] Varia deinceps inter eos bella gesta et pax reconciliata ruptaque est. Postremo

Licinius navali et terrestri proelio victus apud Nicomediam se dedidit et contra religionem

sacramenti Thessalonicae privatus occisus est. Eo tempore res Romana sub uno Augusto et

tribus Caesaribus, quod numquam alias, fuit, cum liberi Constantini Galliae, Orienti

Page 70: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

70

Italiaeque praeessent. Verum insolentia rerum secundarum aliquantum Constantinus ex

illa favorabili animi docilitate mutavit. Primum necessitudines persecutus egregium virum

filium et sororis filium, commodae indolis iuvenem, interfecit, mox uxorem, post

numerosos amicos.

Carácter y muerte de Constantino.

[7] Vir primo imperii tempore optimis principibus, ultimo mediis conparandus.

Innumerae in eo animi corporisque virtutes claruerunt. Militaris gloriae adpetentissimus,

fortuna in bellis prospera fuit, verum ita, ut non superaret industriam. Nam etiam Gothos

post civile bellum varie profligavit pace his ad postremum data, ingentemque apud

barbaras gentes memoriae gratiam conlocavit. Civilibus artibus et studiis liberalibus

deditus, adfectator iusti amoris, quem ab omnibus sibi et liberalitate et docilitate quaesivit,

sicut in nonnullos amicos dubius, ita in reliquos egregius, nihil occasionum

praetermittens, quo opulentiores eos clarioresque praestaret.

[8] Multas leges rogavit, quasdam ex bono et aequo, plerasque superfluas, nonnullas

severas, primusque urbem nominis sui ad tantum fastigium evehere molitus est, ut Romae

aemulam faceret. Bellum adversus Parthos moliens, qui iam Mesopotamiam fatigabant,

uno et tricesimo anno imperii, aetatis sexto et sexagesimo, Nicomediae in villa publica

obiit. Denuntiata mors eius est etiam per crinitam stellam, quae inusitatae magnitudinis

aliquamdiu fulsit; eam Graeci cometen vocant. Atque inter Divos meruit referri.

Page 71: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

71

Le suceden sus tres hijos y un sobrino. Sobrevive a todos Constancio, quien

se convierte en único emperador tras eliminar a Veteranio y Nepotiano.

[9] Is successores filios tres reliquit atque unum fratris filium.

[11] Sed a Constantio, qui ad ultionem fraternae necis bellum civile commoverat,

abrogatum est Vetranioni imperium; novo inusitatoque more consensu militum deponere

insigne conpulsus. Romae quoque tumultus fuit Nepotiano, Constantini sororis filio, per

gladiatoriam manum imperium vindicante, qui saevis exordiis dignum exitium nanctus

est. Vicesimo enim atque octavo die a Magnentianis ducibus oppressus poenas dedit.

Caput eius pilo per urbem circumlatum est, gravissimaeque proscriptiones et nobilium

caedes fuerunt.

Juliano es enviado a la Galia con autoridad de César por Constancio. Éxito

de su misión.

[14] Mox Iulianum Caesarem ad Gallias misit, patruelem suum, Galli fratrem, tradita ei

in matrimonium sorore, cum multa oppida barbari expugnassent, alia obsiderent, ubique

foeda vastitas esset Romanumque imperium non dubia iam calamitate nutaret. A quo

modicis copiis apud Argentoratum, Galliae urbem, ingentes Alamannorum copiae

extinctae sunt, rex nobilissimus captus, Galliae restitutae. Multa postea per eundem

Iulianum egregia adversum barbaros gesta sunt summotique ultra Rhenum Germani et

finibus suis Romanum imperium restitutum.

Page 72: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

72

Juliano se convierte en emperador. Carácter y muerte de Constancio.

[15] Neque multo post, cum Germaniciani exercitus a Galliarum praesidio tollerentur,

consensu militum Iulianus factus Augustus est, interiectoque anno ad Illyricum

obtinendum profectus Constantio Parthicis proeliis occupato. Qui rebus cognitis ad

bellum civile conversus in itinere obiit inter Ciliciam Cappadociamque anno imperii

octavo et tricesimo, aetatis quinto et quadragesimo, meruitque inter Divos referri, vir

egregiae tranquillitatis, placidus, nimium amicis et familiaribus credens, mox etiam

uxoribus deditior, qui tamen primis imperii annis ingenti se modestia egerit, familiarium

etiam locupletator neque inhonoros sinens, quorum laboriosa expertus fuisset officia, ad

severitatem tum propensior, si suspicio imperii moveretur, mitis alias, et cuius in civilibus

magis quam in externis bellis sit laudanda fortuna.

Expedición de Juliano contra los Persas. Muerte y carácter.

[16] Hinc Iulianus rerum potitus est ingentique apparatu Parthis intulit bellum, cui

expeditioni ego quoque interfui. Aliquot oppida et castella Persarum in deditionem

accepit vel vi expugnavit Assyriamque populatus castra apud Ctesiphontem stativa

aliquamdiu habuit. Remeansque victor, dum se inconsultius proeliis inserit, hostili manu

interfectus est VI Kal. Iul., imperii anno septimo, aetatis altero et tricesimo, atque inter

Divos relatus est, vir egregius et rem publicam insigniter moderaturus, si per fata licuisset.

Liberalibus disciplinis adprime eruditus, Graecis doctior atque adeo, ut Latina eruditio

nequaquam cum Graeca scientia conveniret, facundia ingenti et prompta, memoriae

Page 73: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

73

tenacissimae, in quibusdam philosopho propior. In amicos liberalis, sed minus diligens

quam tantum principem decuit. Fuerunt enim nonnulli, qui vulnera gloriae eius inferrent.

In provinciales iustissimus et tributorum, quatenus fieri posset, repressor. Civilis in

cunctos, mediocrem habens aerarii curam, gloriae avidus ac per eam animi plerumque

inmodici, religionis Christianae nimius insectator, perinde tamen, ut cruore abstineret, M.

Antonino non absimilis, quem etiam aemulari studebat.

Joviano se convierte en emperador. Derrotado por los Partos, se ve obligado

a concertar con ellos una paz innoble por la que les cede una parte de territorio

romano. Su muerte.

[17] Post hunc Iovianus, qui tunc domesticus militabat, ad obtinendum imperium

consensu exercitus lectus est, commendatione patris militibus quam sua notior. Qui iam

turbatis rebus exercitu quoque inopia laborante uno a Persis atque altero proelio victus

pacem cum Sapore, necessariam quidem, sed ignobilem, fecit, multatus finibus ac

nonnulla imperii Romani parte tradita. Quod ante eum annis mille centum et duobus de

viginti fere, ex quo Romanum imperium conditum erat, numquam accidit. Quin etiam

legiones nostrae ita et apud Caudium per Pontium Telesinum et in Hispania apud

Numantiam et in Numidia sub iugum missae sunt, ut nihil tamen finium traderetur.

[18] Decessit imperii mense septimo, tertio decimo Kal. Mart., aetatis, ut qui plurimum

vel minimum tradunt, tertio et tricesimo anno, ac benignitate principum, qui ei

successerunt, inter Divos relatus est. Nam et civilitati propior et natura admodum liberalis

Page 74: NEPOTE // EUTROPIO · 2020-06-04 · nepote // eutropio antologÍa de textos nepote: temÍstocles: ediciÓn anotada por manuel maÑas nÚÑez pausanias: ediciÓn anotada por mario

74

fuit.