nenos, plantade eucaliptos! centenario das festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf ·...

26
A finais do século XIX, consumado o desastre forestal, a industria de derivados da madeira vese obrigada a importar máis da metade da materia prima que necesita. En Cataluña comezan a celebrar as Festas da Árbore que axiña se estenden polo Levante peninsular, xa en proceso de desertización. No ano 1904 un real decreto oficializa esas festas. No 1908 o ministro de Fomento, o galego Augusto González Besada, presenta a Lei de repoboación forestal. Por fin, o 12 de marzo de 1911, celebrouse na Coruña a primeira Festa da Árbore” da provincia con masiva presencia de autoridades. Ao ano seguinte, Pontedeume foi a primeira vila que se sumou a esta cita festiva que, andando o tempo, chegou a todos os recunchos. Neste artigo comentarei os precedentes, como se desenvolveron estas festas na provincia e os seus vínculos directos coa política de repoboación forestal. Principiemos co real decreto asinado por Afonso XIII, preguntán- donos pola intencionalidade da interpretación ideolóxica que transmite. Incitando e arroupando ás Festas da Árbore o R. D. do 12 de marzo de 1904 é pre- cedido por unha Exposición que xustifica a necesidade de que teñan a maior incidencia e colaboración. Este texto creará escola pois, entre os seus argumentos, sinala al pueblo como responsábel da desastrosa realidade forestal que sen demora debía repararse. A par- tir dese momento, identificouse a poboación rural como a culpábel da destrucción de los montes españoles, polo que a sabia lexislación e o poder, sempre ben intencionado, nece- sitan colaboración para educar a masa general del país, que debe coadyuvar co mandato imperativo da lei. Pero realmente, o desastre forestal observábel hai cen anos era debido ás malas prácticas da poboación rural? A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas. Antes o contrario, a voracidade do poder sobre a riqueza forestal maniféstase, ao longo dos séculos, cunha constante: Reservarse sempre a explotación e aproveitamento do máis NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña Xabier Brisset Martín

Upload: others

Post on 09-Oct-2020

8 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

A finais do século XIX, consumado o desastre forestal, a industria de derivados damadeira vese obrigada a importar máis da metade da materia prima que necesita. EnCataluña comezan a celebrar as Festas da Árbore que axiña se estenden polo Levantepeninsular, xa en proceso de desertización. No ano 1904 un real decreto oficializa esasfestas. No 1908 o ministro de Fomento, o galego Augusto González Besada, presenta aLei de repoboación forestal. Por fin, o 12 de marzo de 1911, celebrouse na Coruña aprimeira Festa da Árbore” da provincia con masiva presencia de autoridades. Ao anoseguinte, Pontedeume foi a primeira vila que se sumou a esta cita festiva que, andando otempo, chegou a todos os recunchos. Neste artigo comentarei os precedentes, como sedesenvolveron estas festas na provincia e os seus vínculos directos coa política derepoboación forestal. Principiemos co real decreto asinado por Afonso XIII, preguntán-donos pola intencionalidade da interpretación ideolóxica que transmite.

Incitando e arroupando ás Festas da Árbore o R. D. do 12 de marzo de 1904 é pre-cedido por unha Exposición que xustifica a necesidade de que teñan a maior incidencia ecolaboración. Este texto creará escola pois, entre os seus argumentos, sinala al pueblocomo responsábel da desastrosa realidade forestal que sen demora debía repararse. A par-tir dese momento, identificouse a poboación rural como a culpábel da destrucción de losmontes españoles, polo que a sabia lexislación e o poder, sempre ben intencionado, nece-sitan colaboración para educar a masa general del país, que debe coadyuvar co mandatoimperativo da lei.

Pero realmente, o desastre forestal observábel hai cen anos era debido ás malasprácticas da poboación rural?

A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas.Antes o contrario, a voracidade do poder sobre a riqueza forestal maniféstase, ao longodos séculos, cunha constante: Reservarse sempre a explotación e aproveitamento do máis

NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS!Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

Xabier Brisset Martín

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 45

Page 2: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

substancioso dese patrimonio natural. Para isto perseguiuse implacabelmente, con todo opeso da lei, a aqueles individuos ou comunidades que ousaran entremeterse nese coutoexclusivo do rei medieval, do soberano imperial, do monarca absolutista ou constitu-cionalista, do caudillo ou do dictador.

Existen catro traballos1 que, no seu conxunto, repasan polo miúdo esa amplía lex-islación e a realidade forestal peninsular, polo que me limitarei a citar rapidamente dousperíodos de principal importancia: a militarización dos bosques, iniciada antes pero xe-neralizada coas Ordenanzas para la cría, conservación, plantíos y cortas de los Montesde 1748 e, posteriormente, a privatización que deu pé ao neolatifundismo, consecuenciadas leis de desamortización, principalmente a de Madoz de 1855. En total suman unsdouscentos anos de xestión forestal –globalmente séculos XVIII e XIX– sendo os prece-dentes do reinado de Afonso XIII e, por tanto, períodos nos que se fraguou o tal desastre.

1. A MILITARIZACIÓN DOS BOSQUES (XVIII) E A PRIVATIZACIÓN (XIX)

Ao longo dos setecentos, tras da Guerra de Sucesión, os catro primeiros reis dafamilia francesa aceptaron o reto de converter a monarquía hispánica nunha gran poten-cia naval capaz, xunto os seus parentes de París, de derrotar a flota británica e conquis-tar o dominio dos mares. Foron cen anos de fortalecemento da mariña onde o Arsenal deFerrol e as fragas da provincia de Betanzos tiveron gran protagonismo. Centuria deinvestimentos fabulosos, planificación detallada, éxitos tecnolóxicos e arrasamento debosques.

Para cumprir tan ambicioso programa, a Mariña precisaba dispoñer nos estaleirosdas pezas de madeira adecuadas para a construción naval. A ferramenta legal foron asordenanzas de 1748 que lle concedían o dereito a visitar os montes do reino, fosen priva-dos, comunais ou de reguengo, seleccionando e marcando os exemplares que precisase,fundamentalmente carballos de máis de 150 anos. Toda tala precisaba da súa aprobación.

A extraordinaria produción do Arsenal de Ferrol –equivalente á suma dos demaisarsenais peninsulares– obrigou a cortas masivas en Galicia e cornixa Cantábrica, destruín-do os últimos bosques primarios que podían quedar na península. Xa no 1774, a Mariña

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

46

1. Sobre a situación dos montes españois a mediados do século XIX Memoria de la Junta Facultativa del Cuerpo de Ingenierosde Montes publicada por entregas na Gaceta os días 28 e 29 de outubro e 01, 03, 05, 07 e 10 de novembro de 1855.Sobre a situación forestal, Arboles y Montes, AVELINO DE ARMENTERAS, A. (1903) Reeditado en 2006 por Librerías París-Valencia S.L..Sobre a lexislación forestal, Los montes de España en la historia, BAUER, E. (1980). Reeditado 2007 Fundación Conde ValleSalazar.Sobre a lexislación e o bosque atlántico, especialmente no golfo Ártabro, O poder e as fragas, BRISSET MARTIN, X. En “ORetorno” 2010, revista do Museo Etnográfico da Capela.

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 46

Page 3: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

Real estaba seleccionando e marcando milleiros de carballos nas profundidades astures,nos bosques de Muniellos, onde hoxe ten a súa reserva o oso pardo.

Este período, que remata coa derrota de Trafalgar, foi seguido por outro peor.Morto Fernando VII e finiquitado o absolutismo, corresponderá aos liberais desmilitarizaros montes para privatizalos por medio das desamortizacións. Para facer caixa puxeron envenda os bosques. Especuladores absentistas fixéronse, a prezo de saldo, cos montes máisdoados de explotar, aínda que as máis das veces foran comunais. Na procura da rendibil-idade talaron polo pé as existencias. Para vagóns e travesas do ferrocarril, postes de telé-grafo e electricidade, caixas e toneis, vigas para a construción, entarimados, cubertas,revestimentos, taboleiros, alcohois e acetatos, resinas, fibras textís, apeas para as minas...sen preocuparse de replantar. Como consecuencia, en 1900 se impórtase o 54% damadeira consumida. En pasta de papel a dependencia chega ao 95%2. Testemuñas da des-feita foron as primeiras promocións de enxeñeiros de montes que, aínda que o intentaron,non puideron evitar que os bosques terminaran como ermos.

Polo tanto as poboacións labregas quedan liberadas de responsabilidade sobre apenosa situación forestal. De feito, na literatura legal previa, en ningún momento sonsinalados como culpábeis. Certo que interactuaban co bosque, pero dende a necesidade denon esgotar os recursos, dende unha mínima capacidade de incidencia pola carencia decircuítos comerciais. Autoconsumo e pouco máis.

Daquela, por que o real decreto de 1904 adxudica o papel de viláns ás comu-nidades rurais?

2. PREPARANDO O TERREO

Pasados cen anos a resposta parece clara: Porque a repoboación forestal debíarealizarse nos montes públicos, fundamentalmente comunais. Estes, como complementoda economía de subsistencia, eran necesarios para a supervivencia das familias labregas.Ante o conflito previsíbel3 era preciso desautorizar calquera oposición.

Nun exercicio de arrogancia cultural e co pretexto de despertar en el pueblo elamor a los árboles, a mensaxe será asumida polos medios oficiais ou oficiosos e, doada-

47Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

2. IRIARTE GOÑI, Iñaki. “La inserción internacional del sector forestal español” 1849-1935.

3. Repoboar os montes comunais era privar a poboación rural do dereito de pastoreo, roturación e aproveitamento dos seusmontes. Coa desamortización privatizáronse moitos, dando lugar a un proceso de neolatifundización que converteu a moi-tos campesiños en braceiros. O conflito, especialmente duro no sur peninsular, encheu de contido a reivindicación “A terrapara quen a traballa” pola que loitou e morreu tanta xente.Comparativamente, as desamortizacións do XIX afectaron pouco os montes comunais galegos. Pero no XX, serán obxecti-vo preferente na política de reforestación.

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 47

Page 4: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

mente manipulado polos sucesivos poderes, conseguirá ser dominante ao longo de todo oséculo próximo pasado. O poder e os seus aliados (cura, médico, alcalde e mestre) debeneducar e guiar a todas as localidades na celebración das Festas da Árbore para enriquecere adornar a Patria cos valiosos produtos forestais. Esta mensaxe significou, na práctica, aaceptación dun tipo concreto de repoboación, a de especies de medre rápido para submin-istrar materias primas ás industrias de derivados da madeira. Calquera oposición da po-boación rural, calquera cuestionamento desa política quedaba directamente anatematizado.

Tamén é preciso citar algúns precedentes autóctonos que presentan os interesescontraditorios que marcarán a política forestal en Galicia en todo o século XX.

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

48

Exposición introdutoria do real decreto que institucionaliza as Festas da Árbore, publicado na Gaceta de Madrido 12 de marzo de 1904

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 48

Page 5: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

No ano 1906, coincidindo coas Festas de San Froilán, en Lugo, celebrouse un con-greso agropecuario, presidido por Augusto González Besada, líder xunto a Bugallal e ómarqués de Figueroa dos conservadores galegos, no que participan técnicos de grandeinfluencia como Hernández Robredo e Rof Codina.

Nas conclusións do Congreso (La Voz de Galicia 09/10/1906), súmanse ás cultas ypatrióticas fiestas del árbol, ao tempo que piden que se respecten as prácticas tradicionais:

49Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

Real decreto que institucionaliza as Festas da árbore, Gaceta de Madrid, 12 de marzo de 1904

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 49

Page 6: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

“Que se reconozca a los pueblos (parroquias ó lugares) personalidad jurí-dica independiente de los Ayuntamientos, para que administren y defiendanlos montes de su propiedad.Que se conserven las prácticas sobre roturaciones de montes comunales,sobre aprovechamiento de pastos, leñas y esquilmos y plantación de arbo-lado en todo lo que no se halle en pugna con lo que la ciencia dicte”.

O mesmo González Besada, sete meses despois, xa ministro de Fomento noGoberno longo de Maura, somete á aprobación de Afonso XIII o real decreto decreación do Consejo Superior de la Producción y del Comercio que terá unha secciónde Montes. Esta opinará sobre a xestión de montes e resolverá todo o relativo á Festada Árbore. Igualmente constituía un Consejo provincial de Agricultura en cada capitalde provincia.

Ao mes seguinte nun novo R.D. deciden a celebración de asembleas forestais sobreprácticas de repoboacións, nas que os enxeñeiros de montes debaterán súas experiencias.

“La repoblación de nuestras montañas es hoy sentida y deseada por todos,y a esta necesidad, que trae aparejada la mayor productividad del suelopatrio, viene proveyendo el Estado con la difusión de las enseñanzas quetienden a dar a conocer a todos lo medios mas prácticos para consolidar yconseguir vestir de cubierta arbórea las muchas superficies desnudas denuestra zona forestal”.“Cada uno de los Ingenieros del Cuerpo de Montes que a estos trabajos sededica reúne una experiencia y práctica que hasta ahora solo puede califi-carse de personal y local, sin que por el aislamiento en que se ven obliga-dos a vivir en sus diferentes regiones tengan medios de generalizarla...”.

González Besada, por fin, asinará a Lei de repoboación forestal de 26 de xuño de1908:

“Además de los montes de propiedad del Estado, de los pueblos y de losestablecimientos oficiales que están catalogados por el Ministerio deFomento, se considerarán también como de interés general y de utilidadpública los montes existentes y los térrenos que deben repoblarse forestal-mente, cualquiera que sea su dueño, siempre que por su situación se hallenen uno de los casos siguientes:A.- Los existentes en las cabeceras de las cuencas hidrográficas.B.- Los que en su estado actual o repoblados sirvan para regular eficaz-mente las grandes alteraciones del régimen de lluvias.

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

50

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 50

Page 7: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

C.- Los que eviten desprendimientos de tierra o rocas, formación de dunas,sujeten o afirmen los suelos sueltos, defiendan canalizaciones o vías decomunicación o impidan el enturbiamiento de las aguas que abastecen alas poblaciones.D.- Los que saneen parajes pantanosos.E.- Los montes que con su aprovechamiento regular sirvan para hacer per-manentes las condiciones higiénicas y económicas de los pueblos comarca-nos”.

No regulamento para a execución desta lei de montes, que ocupa 15 páxinas daGaceta de 18 de novembro de 1909, non se citan nin aplican os acordos do congresoagropecuario que presidira o ministro galego tres anos antes en Lugo.

Tamén na provincia de Lugo, pero en Monforte, que daquela era o grande nóferroviario de Galicia, celebráronse tres asembleas agrarias nos anos 1908, 10 e 11. Comoinevitabelmente falaron de montes e arboredo, vou citar algúns dos acordos da segunda,pola gran presenza e protagonismo que nela tiveron as asociacións agrarias dos distritosmariñans.

A Segunda Asemblea Agraria de Monforte foi presidida por Rodrigo Sanz, líderdos solidarios e enviaron representación as asociacións agrarias de: San Sadurniño, Ares,Caamouco, As Somozas, Narón, Cambre, Serantes, Monfero, participando pola aso-ciación Virgen de las Nieves da Capela, Francisco Calvo e Francisco Naveiras Pérez.Entre as conclusións figura:

“Pedir al Estado que reconozca a las parroquias, pueblos o lugares, la pro-piedad de los montes comunes que hoy disfrutan, autorizándoles pararepartirlos en propiedad privada, entre los actuais partícipes...” (La Voz deGalicia 23/08/1910).“fomento del arbolado en las carreteras, permitiendo a los colindantesaprovecharse de su madera o frutos”.“...insistir al Gobierno para que continúe, con la mayor atención y urgen-cia, el estudio experimental de los medios de prevenir y remediar la plagaque devasta nuestros castañares”. (La Voz de Galicia 26/08/1910).

Roldando 1910, cando o Ministerio de Fomento asume os gastos das Festas daÁrbore, temos varias plataformas, con diferentes puntos de vista, para os problemas ereivindicacións do campo. Algunhas integradas por grandes propietarios, como oSindicato de la Cámara Agraria, reconversión da Cámara agrícola, inicialmente presididapolo marqués de Loureda e a partir do 1907 por Luciano Marchesi. Outras populares,

51Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 51

Page 8: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

como as decenas de asociacións agrarias, maiormente solidarias ou anarquistas, quechegaron a dominar moitos concellos das Mariñas4, pero será a Liga de Amigos de ACoruña, eminentemente urbana, a que asuma a iniciativa de organizar a primeira Festa daÁrbore”.

3. OS PRIMEIROS ANOS DA FESTA DA ÁRBORENA PROVINCIA DA CORUÑA

O director da Granxa Agrícola, Hernández Robredo, será o principal animador eautor do seguinte texto, entregado aos nenos de todas as escolas que participaron nos actosdo domingo 12/03/1911.

“El árbol os da madera para vuestros juguetes, fruta para vuestro alimen-to y sombra para vuestro descanso.En los hombres encontrareis alguna vez ingratitud. En los árboles nunca.Los árboles purifican el aire y hacen sana vuestra vida.El árbol nos defiende de los daños de las inundaciones y evita o disminuyela formación del granizo y del rayo.El árbol que plantó nuestro abuelo, nos hace pensar que nuestro padre locuidó para nosotros.Con la madera se fabrica el papel. Y el papel, llevando la idea, ha servidopara la educación de los niños y la civilización de los hombres.No destruyais los árboles, porque son la casa de los pájaros y casi todoséstos son útiles al hombre.Si hoy, de niños, protegeis el arbolado, mañana, de hombres, os encontra-reis a Galicia transformada en una nueva Suíza.Las nubes con su lluvia, y el sol con su calor, engendran la vida en la tie-rra. Y esta, agradecida, envía al cielo por cada árbol un beso.Con la leña de los árboles calientan su cuerpecito los niños pobres,¡Acórdaos de éllos!Del respeto al árbol debeis hacer un culto. Inicianlo hoy las autoridadesplantando los primeros. Sed vosotros fieles cumplidores de tan hermosareligión”.

Pola mañá na praza de Pontevedra.

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

52

4. Unha ducia destas asociacións agrarias formaron a Federación de Asociaciones de los partidos judiciales de Ferrol ePontedeume.

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 52

Page 9: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

“Encuadrando estratégicamente la plaza, en cuyo centro se había levanta-do una elegante marquesina para las autoridades, formaron también fuer-zas de Infantería, Caballería, Artillería, Administración Militar, Guardiacivil y Carabineros, todos con armas y al mando de sus respectivos jefes.Este rasgo de las autoridades militares de la plaza, que contribuyó a lasolemnidad del acto, mereció unánimes elogios...... ocuparon los sillones colocados en la marquesina el gobernador civil,alcalde, presidente de la Audiencia, presidente de la Diputación, ...”.

Tras un par de discursos, as autoridades aceptaron a invitación de plantar asárbores, non din que especie nin cantos, que quedaban ao coidado dos alumnos doInstituto da Guarda.

“Componiendo los dos mil niños de las escuelas públicas un inmensocorro, en cuyo centro se situaron las bandas de Isabel la Católica y la cha-ranga del Hospicio, fué entonado el himno a la bandera.Las autoridades y el público en general, oyeron el patriótico canto con unagran respeto y la cabeza descubierta, mientras los jefes y oficiais delEjército saludaban militarmente. Fue un momento emocionante que causógran impresión en todos, y muy especialmente en los niños”.

Pola tarde proseguiu a festa na Granxa Agrícola:

“En una alameda... plantaron los niños por secciones más de 400 árboles...como el chuvasco arrecíase, desfiló el ejército escolar. La “Liga”, cum-pliendo sin embargo lo ofrecido, entrego deprisa y corriendo a los rapacesdulces, galletas y naranjas, a medida que iban desfilando con los profeso-res...”. (La Voz de Galicia 13/03/1911).

Así naceu esta festa na provincia da Coruña. Ao longo dos seguintes anos se esten-derase por todos os concellos, sempre conservando a esencia de seren un medio dedifusión da mensaxe do poder ás mentes infantís.

Un par de meses despois, constitúese a Asociación de “Amigos del Arbol” daCoruña.

“Catedráticos, maestros públicos y privados, ingenieros, periodistas,hacendados, comerciantes, industriales, obreros, todos unidos en interésdel árbol y su protección, mostráronse dispuestos a laborar con actividadpor los fines de la Asociación naciente”. (La Voz de Galicia 15/05/1911).

53Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 53

Page 10: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

Presidiráa por moitos anos, José María Hernansáez y López, tendo entre os seusobxectivos:

“Procurar por cuantos medios puedan poner en práctica los asociados, yacolectiva, ya individualmente, el fomentar las plantaciones de árboles en elinterior y alrededor de esta población y de las demás de la provincia, asícomo también en las carreteras y caminos vecinales, vías férreas, estacio-nes de ferrocarril, márgenes de los ríos, terrenos incultos por exceso dehumedad impropios para prado, montes del Estado ó de los Municipios ydemás sitios en que puedan efectuarlas”.

A principios de 1912, a sociedade “Amigos de los Árboles” recibe de Navarra pi-ñeiros “insignis”, agardándose excelentes resultados, e de Pontevedra, piñeiros marítimos.

O 25 de febreiro, con máis autoridades que na primeira edición, na explanada daestación de ferrocarril, repartíronse entre os alumnos dos colexios participantes, 2.500medallas conmemorativas.

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

54

Participantes na Festa da Árbore de A Coruña en 1913 (Arquivo do Reino de Galicia)

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 54

Page 11: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

“Agrupáronse luego los niños y niñas, formando círculo alrededor de lasbandas de Isabel la Católica y del Hospicio, y cantaron el sentido y hermo-so himno al árbol:

ICantemos al árbolque voy a plantar

si Díos le protege del hombre y el vientosalud y riqueza dará

IIPara el aire puro campestres aromas,para el caminante regalada sombratemplará los rayos de la luz del sol,

por entre sus ramas colgarán las avesSus nidos de amor

IIIUno para el otro, los dos viviremosel se irá elevando y yo ire creciendo

y si triste y solo llego yo a morirdejaré en el mundo un árbol siquiera

Plantado por miIV

Cantemos al árbolcon voces de paz y amor¡Defiéndalo el hombre!

¡Protéjalo Díos!

(Letra Fernández Shaw, Música Ruperto Chapí)

Terminado el canto, comenzó la plantación, iniciada por el capitán gene-ral, gobernadores civil y militar y alcalde, que plantaron sendos arbolitos,y continuada por niños de todas las escúelas...(La Voz de Galicia 26/02/1912).

As arboriñas plantadas eran eucaliptos de 0´60 cm.

Catro días despois, no adro da igrexa de Santa María de Oza –concello poucodespois anexionado ao da Coruña–, celebrouse a primeira Festa da Árbore fóra da capital.Pola tarde visitaron a Granxa Agrícola onde o director, Hernández Robredo, mostrou aprofesores e alumnos as distintas dependencias, examinando as máquinas cortadoras,

55Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 55

Page 12: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

trilladoras, arados e aparatos diversos de aprovechamiento de productos agrícolas yganaderos.

Fóra da comarca da capital a primeira festa se celebrarase en Pontedeume, odomingo 3 de marzo de 1912.

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

56

Participantes na Festa da Árbore en 1914. Praza do Conde de Pontedeume

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 56

Page 13: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

“A las diez llegaron a Puentedeume los excursionistas coruñeses, siendorecibidos a la entrada de la villa por el Ayuntamiento, con el alcalde alfrente y numeroso público.Los preparativos para la fiesta se habían realizado con el mayor entusias-mo por el Municipio y varias distinguidas personas de la localidad, ayuda-das en los últimos detalles por los Sres. Hernansáez, Monteagudo, Insúa,Garaluces, Galdo y otros, de esta capital.El acto de la plantación se celebró a las once de la mañana.Un alumno de Agricultura del Instituto General y Técnico, pronunció unbrillante discurso. Hablaron también los señores Hernansáez y alcalde dePontedeume.En seguida se procedió a la plantación de los árboles, después de habercantado los alumnos de las escuelas, los Previsores del Porvenir y los devarios colegios de esta capital, el himno al árbol.Los niños, con herramientas ornadas con los colores nacionales, llenaronlos hoyos é hincaron los árboles en la futura Avenida de Lombardero yterrenos de la estación.Las niñas, con pequeñas regaderas, humedecían la tierra alrededor de losárboles recién plantados.Todo Puentedeume asistió al festival, que terminó a la una y media de latarde.Los excursionistas coruñeses fueron muy bien atendidos y obsequiados enPuentedeume.El acto de ayer demuestra la cultura de las distinguidas personas de aque-lla villa, que organizaron la fiesta, y dejará grato recuerdo en cuantos aella asistieron.Terminado el acto, se soltaron varias palomas mensajeras, que trajeron aLa Coruña noticias de aquel, y una salutación del alcalde de dichoAyuntamiento para el de esta capital y el gobernador civil”.(La Voz de Galicia 04/03/1912).

En balance efectuado o 1 de abril, “Amigos de los Arboles” cuantifica en 3.500 osexemplares plantados nas festas dese inverno. Tamén informa da oferta recibida dendeNavarra de celebrar algunha repoboación piscícola. O Eume será o río escollido.

No ano 1913 celébrase a festa en Cee, Cambre, Santiago, A Coruña (na explanadade San Amaro), Serantes, Caranza, San Xoán de Filgueiras, Ares e Pontedeume por segun-da vez. (La Voz de Galicia 11/03/13).

57Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 57

Page 14: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

4. O EUCALIPTO, ÁRBORE MADEIRÁBLE

Pouco despois presentan o primeiro folleto que publican, “El Eucalipto”, merecen-do o seguinte comentario en La Voz de Galicia o 22/04/1913:

“Hemos recibido un ejemplar del folleto “El Eucalipto”, primero de unaserie de monografías divulgdoras de conocimientos agrícolas y forestales,cuya publicación ha emprendido la entusiasta Sociedad de “Amigos de losÁrboles”.El folleto citado da a conocer las diversas especies de eucaliptos, que pue-den utilizarse como árboles maderables en esta región, y contiene instruc-ciones prácticas y precisas para su cultivo y aprovechamiento.Es una publicación muy útil y bien entendida, que honra a la simpáticaSociedad que la edita y propaga, haciendo desear que la serie prosiga conotras tan útiles y prácticas.Con los folletos mencionados han repartido los Amigos de los Arboles unpaquete de semillas de dicha especie, a cada uno de los maestros de escue-la y curas párrocos que han organizado o tomado parte en las Fiesta delArbol en esta provincia, con el objeto de que formen semilleros.Quedando todavía algunos paquetes de dicha semilla, los Amigos de losArboles, en su ultima junta, han tomado el plausible acuerdo de repartirlosentre los demás maestros de escuela de Galicia, que primeramente lo soli-citen y se comprometan a formar semilleros para regalar los árboles a susalumnos, con el fin de desarrollar entre ellos el amor a las plantaciones enlos montes y terrenos incultos”.

Sen declaralo abertamente, A Festa da Árbore esparexiu a divulgación do eucalip-to. Primeiro creou a demanda, por decreto, limitándose despois a controlar os viveiros queatendían as solicitudes dos concellos. Como tal especie, singularmente elixida, nuncaaparece citada en ningún texto lexislativo até os anos 40.

Nese contexto iniciático son importantes varios textos, publicados nas portadas deLa Voz de Galicia, xusto os domingos que se celebraban, na capital, as primeiras Festasda Árbore, dos anos 1911, 12, 13, 14 e 15. Asinados por H. Robredo, Hernansaéz, Unlabrador a la moderna, pseudónimo do eumés Valeriano Villanueva e outros. Entre elescómpre citar dous de Juan Rof Codina, porque neles vincula o proceso de deforestaciónco sangrante problema da emigración, citando ao mesmo tempo a necesidade de recoñe-cerlle ás parroquias a propiedade dos montes comunais:

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

58

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 58

Page 15: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

59Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

“Amigos de los árboles” da Coruña contribuíu á propagación do eucalipto gabando as súas virtudes e distribuíndosementes ós mestres e ós curas párrocos

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 59

Page 16: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

“...talando, arrancando o quemando los montes, buscando utilidades demomento y evitando que se repueble comiendo los arboles tiernos los ani-males. Así ocurre que los descendientes de los destructores forestales tie-nen que emigrar...Justo castigo a quién tan mal obra con sus protectores”(La Voz de Galicia 12/03/1911)“... Los legisladores y sociólogos justifican la necesidad de emigrar delcampesino gallego, fundándose en que se opone al sostenimiento de mayornúmero de familias, el límite de fraccionamiento a que ha llegado la tierrade cultivo. Resulta pues incomprensible que en el pais de los minifundiosexistan improductivos verdaderos latifundios, cual vienen a ser los montescomunales, y abandonen el campo los brazos jóvenes que carecen de tie-rras que cultivar.Los hombres de Estado, que andan en busca de medidas de gobierno paraimpulsar la repoblación forestal, evitar la emigración del labrador y con-tribuir al fomento agro-pecuario de esta región, tienen un excelente factorpara conseguir sus propósitos, si logran que las Cortes reconozcan a lasparroquias y lugares la propiedad de los montes que usufructúan, les auto-ricen a proceder a su división y reparto por fuegos ú hogares, imponiéndo-les la obligación de repoblar de árboles la parte que no sea cultivada, conarreglo a las bases formuladas por las Asambleas agrarias gallegas”.(La Voz de Galicia 16/02/1913).

No ano 1914 comeza cunha curiosa polémica entre os “Amigos de los Árboles” eo concello da Coruña. Ao parecer, meses atrás, persoal municipal talou árbores en perfec-to estado, o que motivou protestas e a solicitude de seleccionar as prazas ou descampadosonde se realicen as plantacións, garantindo súa conservación. (La Voz de Galicia09/01/14).

A denuncia da Sociedade non gustou no Consistorio que ditaminou prestar á festada árbore deste ano, só cooperación moral. (La Voz de Galicia 15/01/14).

Sen que isto afectara os ánimos, os Amigos programan a visita de músicos polasescolas, para que os alumnos poidan ir aprendendo e ensaiando o himno. (La Voz deGalicia 23/01/14):

“ Los maestros han acordado concurrir con sus alumnos. En cambio, lasseñoras maestras parece que se han reunido y acordado que acompañen alas niñas las auxiliares de algunas escuelas.Si es asi –que no lo creemos- nos parece un acuerdo poco razonable. Lasmaestras, quizás más que ningun otro elemento de los que contrubuyen a

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

60

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 60

Page 17: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

la fiesta, están obligadas a demostrar un sentimiento que es preciso incul-car a todo trance en las almitas infantiles, y ninguna consideración de vul-gar índole podría retraerlas de una manifestación de cultura y amor a lanaturaleza.” (La Voz de Galicia 29/01/14).

O primeiro de febreiro no peirao, comeza a cuarta edición na Coruña:

“Hoy se os presenta magnífica ocasión para realizar unha acción de lamejores, por lo grande, por lo digna, por lo patriótica. Vais a plantar árbo-les y con ellos a ensanchar en pacífica conquista el suelo de la Patria” J.M. Hernansáez (La Voz de Galicia 1/2/14).“Se procedió luego a realizar la plantación por los niños, los soldados y los“Boys-scouts”. Antes, la autoridades efectuaron la ceremonia de hincarsendos arbolillos en los hoyos preparados, iniciando así la plantación,mientras las bandas entonaban el Himno de Chapí, que cantó la muche-dumbre infantil, con gran afinación......Luego se hizo la distribución de tres mil meriendas y seis mil libritos decuentos alusivos al acto, que fueron recibidos con júbilo por el públicoinfantil”. (La Voz de Galicia 02/02/14).

Tamén ofreceron ó Sr. capitán xeneral dous mil libriños con contos para queordenara a súa distribución entre os soldados, propagando la sana doctrina de amor alárbol que en ellos se expone.

Recibiron un donativo de semilla de pino rojo del Canadá, que plantarán na penín-sula de Hércules en terreos do ramo de Guerra, cedidos para ese fin. Tamén repartironentre os socios os castiñeiros do Xapón recibidos, para facer ensaios e sementeiros.

O calendario para febreiro e marzo foi: San Pedro de Nós (Oleiros), O Seixo(Mugardos), Pontedeume, Fene, Perlío e Maniños, Sobrado dos Monxes, Caión (Arteixo),Carballo, Ares, Mugardos, Neda, Cabanas, Camariñas, Vimianzo, Corcubión, Cee,Fisterra, Miño, Somozas, Guísamo, Caranza (Ferrol), Pravio (Cambre)... onde intentaríaestar sempre un representante da Asociación de “Amigos de los Árboles.”

Finalizada a campaña dese inverno, “Amigos de los Árboles” colabora coa aso-ciación “La Protectora” de Pontedeume, na celebración da “Fiesta del Pez” celebrada odomingo 31 de maio, coa presencia de excursionistas coruñeses desprazados en lancha devapor, e no tren os que preferiron vir por terra. Na estación encontraron aos excursionistasprocedentes de Ferrol.

61Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 61

Page 18: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

O gobernador civil, comandante de Mariña, presidente da Deputación... partici-paron na liberación de troitas e salmóns.

“Puentedeume, llevando a cabo todos los años la Fiesta del Arbol, elConcurso de ganados y la Fiesta del Pez, revela que si en el orden admi-nistrativo es una cabeza de partido judicial, en el orden del progreso, estoda una capital de cultura.” H. Robredo. (La Voz de Galicia 31/05/14).“El plausible proceder de este grupo de amantes del progreso de Galicia,merece ser imitado en todas las comarcas dotadas de ríos análogos alEume, y así se demostraría que en el Noroeste de España se saben aprove-char las enseñanzas de la ciencia y las riquezas naturales, lo mismo que enlos paises conceptuados como más adelantados, conquistando para sushijos honores y dinero.” Juan Rof Codina. (La Voz de Galicia 31/05/14).

En outubro, Afonso XIII ordena ao persoal do servizo forestal que participe naorganización das festas:

“Donde quiera que tenga su campo de acción un empleado del servicioforestal, cualesquiera que sea su categoría administrativa, tendrá obliga-ción de organizar por lo menos una vez al año la Fiesta del Arbol... LosIngenieros Jefes de los Distritos forestales y los de las Divisiones hidroló-gico-forestales, oyendo, si lo estiman oportuno, a sus subalternos, determi-narán los puntos en que deba celebrarse la fiesta dentro del campo deacción de cada uno de ellos... procurando se lleve a cabo, con preferencia,en terrenos públicos...”.

E dous meses despois, xa no 1915, asina un real decreto implicando totalmente osconcellos:

“Se declara obligatoria la celebración anual de una Fiesta del Arbol encada término municipal... Los Ayuntamientos deberán consignar en los pre-supuestos municipales aquellos gastos que consideren necesarios... LosSecretarios de los Ayuntamientos tendrán la obligación de enviar alGobernador de la provincia, una Memoria de la Fiesta del Árbol...”.

“Amigos de los Árboles” comeza a verse superada pola progresiva implan-tación da Festa, limitando a 25 árbores o envío a cada unha das comisiónsorganizadoras de A Capela, As Pontes, Agualada, Coristanco, Seavia,Pontedeume, Carballo... e como agasallo especial, outras 25 árbores dediferentes especies, do viveiro da Asociación, ó veciño de Cedeira, D. José

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

62

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 62

Page 19: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

Bellón Díaz, que en menos de cinco anos plantou nuns montes baldíosvarios milleiros de eucaliptos, a fin de que ensaie outras árbores madeira-bles que sirvan de ejemplo y estímulo a hacer trabajos de repoblación a losvecinos de la comarca. (La Voz de Galicia 29/01/15).

Sada, Pontedeume, Cabanas, As Pontes, Mañón, Ferrol, Cerdido, Moeche,Serantes, A Coruña, O Seixo e As Somozas foron as localidades do norte cuxas festasforon referenciadas no xornal coruñés. Nun destes anos plantouse o piñeiral da praia deCabanas.

63Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

Participantes na Festa da Árbore de Cabanas 1914

No 1916, en marcha a primeira gran campaña de repoboación, Afonso XIII asinaa Lei de creación de parques nacionais.- 08/12/1916.

“Son Parques Nacionales, para los efectos de esta Ley, aquellos sitios oparajes excepcionalmente pintorescos, forestales ó agrestes del territorionacional, que el Estado consagra, declarándolos tales, con el exclusivoobjeto de favorecer su acceso por vías de comunicación adecuadas, y derespetar y hacer que se respete la belleza natural de sus paisajes, la rique-za de su fauna y de su flora y las particularidades geológicas é hidrológi-cas que encierren, evitando de este modo con la mayor eficacia todo actode destrucción, deterioro o desfiguración por la mano del hombre... ElMinisterio de Fomento creará los Parques Nacionales, de acuerdo con losdueños de los sitios...”.

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 63

Page 20: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

Dous anos despois adquiren esa categoría o Val de Ordesa, no Alto Aragón, eCovadonga en Asturias5.

Por fin, en 1917, Amigos de los Árboles publica a monografía divulgadora sobreo castiñeiro, amenazado con un completo agotamiento por la terrible enfermedad de latinta, expandida tamén por Italia, Francia, Austria e Alemaña, e que fora, inicialmente, oprimeiro obxectivo da Granxa Agraria Esperimental da Coruña creada en 1887. Trintaanos despois recoñécese que non avanzara moito na investigación:

“... un castaño tras otro cae bajo la acción de esta terrible plaga; en las fal-das de las montañas, antes cubiertas de frondosa vestidura, van aparecien-do calvas, muchas ya se encuentran completamente desnudas, y mientrastanto nuestro pobre labrador se ve agobiado con las necesidades cada vezcrecientes al mismo tiempo que contempla sus medios de vida decrecer”.

Desexa a Sociedad de Amigos que non esté lejos el día en que extensos viveros delEstado se encuentren rellenos de castaños del Japón, con los que se verifique una com-pleta e intensa reconstitución. Mentres, no folleto, dan instrucións para escoller os terre-os máis apropiados, como facer os semilleiros, realizar a plantación e os enxertos, podase recolección.

Ante a carencia de castañas, a pataca recibiu un pulo na súa introdución definitiva.

Afonso XIII, en Real orden de 19/08/1918, permite unha variable na obriga dosconcellos de celebrar, anualmente, a Festa da Árbore. Dende agora, se o estimasen máisoportuno, podían organizar a Festa da Árbore Froiteira, experimentada con éxito en va-rios concellos.

No 1922, ofrécese ceder montes públicos a particulares para que procedan á re-poboación, especialmente en rasos e calveros. O concesionario conservará a propiedade daárbore, que semente ou plante, por unha quenda, prorrogábel a outra. (Publicado o 23/09)

“... es forzoso reconocer que no ha podido el Estado, por insuficiencia desus medios económicos, alcanzar en esta obra la debida intensidad queimpida continúen improductivos y estériles millares de hectáreas de mon-tes de utilidad pública, tanto más de lamentar en estos momentos en que losaltos precios alcanzados por las maderas en los últimos años y la destruc-ción de bosques motivada por la gran contienda que asoló gran parte de

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

64

6. Curiosamente, a mediados dos 50, en plena segunda gran campaña de repoboación, ampliarase a listaxe co P.N. do Teide enTenerife, P.N. Calderas de Taburiente na Palma e P.N. d´Aigües Tortes en Lleida.

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 64

Page 21: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

Europa, acrecentando la codicia de los industriales, ha determinado la talade muchos montes particulares, llegando a producir la escasez de una pri-mera materia de tanta importancia para la industria. Ello obliga al Ministro que suscribe a intentar, dentro de los medios que laactual legislación le ofrece, a atraer la iniciativa y el esfuerzo de particu-lares, estimulándoles con legítimos provechos, para que coadyuven con elEstado en la obra de la repoblación, acrecentando el caudal de la riquezapública... haciéndolos extensivos a las repoblaciones que por los particu-lares se hagan en los montes públicos.

Para rematar este primeiro período de implantación das Festas da Árbore, comprecitar a I Asemblea Nazonalista de Lugo, celebrada o 17 e 18 de novembro de 1918. Entreas conclusións aparece un claro apoio á repoboación forestal que podía chegar a ser forzosa.

65Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

Á esquerda, vista de Pontedeume, aprox. de 1910, e á dereita, vista de aprox. 1960. A maioría dos montes galegos esta-ban laboriosamente traballados. Comparando estas dúas vistas –entre elas hai cincuenta anos de diferenza– comproba-mos que a necesidade de procurar alimento limitaba a superficie de monte dedicada a arborado, até que a partires dosanos 60 a sangría emigratoria fixo máis rendíbeis as plantacións de piñeiros e eucaliptos. Un capital que medra senmirar por el

5. AS FESTAS DA ÁRBORE NO FRANQUISMO

Os concellos quedaron encargados de celebrar a Festa da Árbore a partir de 1915e a plantar, por orde da Dictadura de Primo de Rivera, un mínimo de 100 exemplares anu-ais, con festa ou sen ela. O Estado movía os seus resortes para institucionalizar asplantacións polo que a Sociedade de “Amigos de los Árboles”, feita a primeira intro-dución, foi perdendo funcionalidade. Conforme pasan os anos, cunha menor repercusiónmediática, é menos doado o seguimento das súas actividades na prensa que, nun primeiromomento, lle dedicaba portadas enteiras.

Gradaille e Juan Rof Codina serán presidentes da asociación en diferentes perío-dos antes da República... posteriormente á victoria franquista volve a aparecer a socie-

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 65

Page 22: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

dade, tras superar favorabelmente seus novos directivos o informe da Comisaría deInvestigación y Vigilancia da Coruña, resultando que o seu novo presidente, ManuelMonteagudo Rodríguez posee el carnet de F.E.T. estando considerado como afecto alNuevo Estado, recibindo o visto e prace para ser directivo.

Monteagudo e o seu secretario, Celestino Caldeiro, redactan un informe o 1º dexuño de 1942:

“Por disposición del Señor Gobernador, esta sociedad, ha llevado cuentade los ayuntamientos que celebraron la Fiesta del Arbol, y obedeciendo areiteradas órdenes del mismo, se celebró en todos, menos en dos que norecibieron los árboles a tiempo; haciéndose abundante plantación de árbo-les de distintas especies forestales y también de frutales; destacándose losayuntamientos de Dumbria y Ordenes con plantación de 35.000 y 20.000respectivamente entre pinos, eucaliptos, cipreses y otros.Por iniciativa del Señor Gobernador, fueron obsequiados los niños de lasescuelas con meriendas en varios ayuntamientos a continuación de laFiesta del Arbol, resultando sumamente afectiva en el ayuntamiento deAranga, donde los padres acompañaron a sus hijos a merendar despues determinada la fiesta.Han remitido memoria haciendo el resumen de la fiesta los ayuntamientosde Cerceda, Coristanco, Corcubión, Laracha, Mesia, Narón, Neda yValdoviño y asistió una representación de la sociedad a las fiestas de losayuntamientos siguientes: Ares, Abegondo, Aranga, Boimorto, Cabañas,Cambre, Cesuras, Curtis, La Coruña, Fene, Miño, Mugardos, Narón,Oleiros, Oza de los Ríos, Paderne, Puentedeume y Sada. Por ser los meses de diciembre, enero y febrero la época más apropiadapara la plantación en la zona de ribera y marzo más en la montaña, la pri-mera citada se señaló este año por ser de abundante plantación de foresta-les y frutales, obedeciendo esta mayor plantación a las insistentes órdenesdel Señor Gobernador Civil; terminado este breve informe para elevarlo alExcmo. Señor Gobernador.”

O gobernador civil publicaba cada ano unha circular, na de 18/11/1949 di:

“A fin de que los Ayuntamientos dispongan del tiempo preciso para la ad-quisición de árboles y la organización de la Fiesta del Arbol en la presenteestación, los señores Alcaldes convocarán a sesión a sus respectivos Ayun-tamientos y tomarán el acuerdo de señalar la fecha de la celebración de lamisma, teniendo presente que ésta ha de ser precisamente en... día festivo.

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

66

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 66

Page 23: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

Dado el carácter preceptivo de la fiesta, los señores Alcaldes se cuidaránde invitar a los señores Maestros de las Escuelas Nacionales y privadaspara que concurran con sus alumnos”.

Existe un folleto conmemorando as Festas da Árbore celebradas na Coruña os anos1950 e 1951, sendo alcalde Alfonso Molina Brandao. Consérvase na Biblioteca deEstudios Locais da Coruña:

“Como fruto de esta campaña y de la circular que anualmente publica elGobierno Civil, varios Ayuntamientos, entre ellos el de Capela, hanemprendido la repoblación forestal de sus bosques, de acuerdo con losorganismos del Estado y la provincia. Otros, en cambio, pretenden no cum-plir tal disposición ministerial, fundándose en que ya poseen árboles, o enque en las grandes poblaciones no existen paseos con árboles corpulentos,disculpas éstas que no necesitan comentarios...”.

“Este año la simpática fiesta tuvo como escenario el parque de SantaMargarita, y en ella se introdujo una ejemplar modificación: la celebraciónde la santa Misa, que se dijo en un altar portatil en el mismo recinto delparque, con el fin de que todos, autoridades, público y niños pudiesen cum-plir con sus deberes religiosos al propio tiempo que asistían a la celebra-ción de la edificante fiesta”.

No folleto tamén citan as celebradas en Santiago, Boqueixón, Boiro, As Pontes,Miño, Buxán, O Pino, Ares, Mugardos, Betanzos, A Póboa, A Laracha, Malpica,Vimianzo, Oroso, A Capela, Neda, Cesuras, Monfero, Coristanco, Teo, Corcubión,Tordoia, Touro, Arteixo, Muros, Vilasantar, Carnota e Negreira. Onde a DelegaciónProvincial de Abastos concede cupos de harina y chocolate para obsequiar os nenos queconcorran a tan simpática festa.

No ano 1941, na celebrada en San Fiz no concello de Monfero, participou ManuelaMorado6, daquela nena de 11 anos. No palco, ante Pilar Franco, e tras cantar o himno daárbore, interpretou un longo diálogo teatral cunha compañeira. No texto, que lles deranmecanografado, tras moitos argumentos, quedaban convencidas do positivo de repoboaros montes.

Lembra que para a actuación mercáranlle uns zapatos novos, que como tiñan quedurar un par de anos, miraran de que lle entrara o dedo gordo da man por detrás, que llequedaran ben amplos. Cando remataron o diálogo, un home que estaba no palco, como

67Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

6. Manuela Morado (1929), entrevistada o 23/06/2004.

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 67

Page 24: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

felicitación, ergueuna en alto agarrándoa polos cóbados. Co impulso alá foron os zapatospolo aire, por riba da xente.

Poucos anos despois, no mesmo Monfero, no Decreto de 23 de outubro de 1953,se declara obligatoria la repoblación forestal de diversos montes pertenecientes alAyuntamiento. A oposición da veciñanza rematou en 1962, cando Patrimonio Forestalexecutou a expropiación forzosa7.

6. CONCLUSIÓNS

Polas políticas forestais seguidas nos séculos XVIII e XIX, os montes españois sonincapaces de subministrar materias primas á incipiente industria de derivados da madeiraque está obrigada a realizar progresivas importacións. Nos primeiros anos do reinado deAfonso XIII, procurando evitar a sangría de divisas, abastécese ao executivo das ferramen-tas legais precisas para levar adiante a repoboación forestal con especies de medre rápido.O ministro galego González Besada terá grande protagonismo nos alicerces desta políticaforestal programada a longo prazo, pois os seus froitos só poderán recollerse décadasdespois.

Dado que os propietarios latifundistas non estaban interesados en agardar benefi-cios a longo prazo, os gobernos da monarquía pretenden que tal repoboación se realice enmontes públicos, fundamentalmente comunais, sendo previsíbeis grandes conflitos. Ascomunidades rurais necesitan os montes para acadar un precario equilibrio de superviven-cia. En ningún caso poden agardar vinte anos para recoller os posíbeis beneficios dado quetraballan laboriosamente os montes para a alimentación da colectividade, dos animais,quentarse e un mínimo comercio cos produtos excedentes.

As Festas da Árbore que comezan no Levante peninsular a fins do XIX, resultabanóptimas para espallar, entre as poboacións agrarias, a mensaxe da necesaria repoboación.Coa súa coidada posta en escena, fervenza lírica, desinterese aparente e participacióninfantil tentarán deslexitimar calquera oposición.

O franquismo, utilizando curas e mestres, a xustiza e a garda civil, combinará apoesía coa expropiación forzosa, levando o proceso á súa perfección.

Hoxe na comarca de Pontedeume, cen anos despois da primeira Festa na provincia,nun contexto completamente diferente, o conflito entre a administración e os veciños do

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

68

7. No BOE de 05/07/1962 “... se hace saber a los propietarios de la finca antes citada, que a continuación se relacionan, quea las once horas del octavo día hábil contado a partir del siguiente de la publicación de este anuncio... se procederá... alevantar sobre el terreno acta previa de ocupación...”.

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 68

Page 25: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

Parque Natural Fragas do Eume confirma o éxito da mensaxe transmitida por aquel ini-ciático e intencionado real decreto de 1904. Os veciños foron quen de conservar as fragaspero agora os políticos máis torpes pretenden xestionalas ignorando os propietarios.

Mentres á súa beira, entre as Fagas do Eume e o Forgoselo, as Fragas de PicoVello, sorprendentemente sen protección, poden desaparecer de ir adiante un proxectomineiro.

7. DOCUMENTACIÓNmcu.es/tesauroBOE.es: colección histórica Gaceta.Arquivo do Reino de Galicia. Goberno Civil. Asociacións.

69Nenos, plantade eucaliptos!.

Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 69

Page 26: NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da ...catedra.pontedeume.es/18/catedra1802.pdf · A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas

CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios

70

arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 70