nafarroako historiaren sintesia

Luis Mª Martínez Garate

Dokumentazioa: José Javier López Antón

Itzulpena:

Uxoa Larramendi Muxika

NAFARROAKO HISTORIAREN SINTESIA

SAILA - COLECCIÓN

Jatorrizko izenburua:Síntesis de la historia de Navarra

Nabarralde, 2010

© NabarraldeItzulpena: Uxoa Larramendi Muxika

Nabarralde. Bidankoze, 3.31014 Iruñea

Telefonoa: 948 21 10 57 Faxa: 948 206 047E-maila: [email protected]

ISBN: 978-84-615-0951-5L.G.: NA-1834-2011

Ulzama digital-en inprimatutaAreta industrialdea, A kalea-33

31620 Uharte (Nafarroa)

Printed in Navarre


Liburu hau ezin izango genuen idatzi José Javier López Antonen hasierako ekarpenik gabe.Alderdi askori dagokionez, bai edukiaren, bai estiloaren aldetik, funtsezkoa izan da AngelRekalderen laguntza. Historiako profesional batek egiten duen jatorrizko bertsioarenberrikuspena Mikel Sorauren de Graciarena da. Aipamen berezia eta eskertza merezi du UxoaLarramendi euskaratzaileak. Eskerrik beroenak zor dizkiogu, halaber, Ana Telletxeari,edizioagatik eta kolaborazioagatik.

Guztiei, mila esker.

Nafarroan, 2011ko udaberrian

Luis María Martínez Garate

AURKIBIDEA:


1.- SARRERA1.1.- Historia gure bizitzan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111.2.- Nafarroaren ideia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121.3.- Nafarroako historiaren mugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141.4.- Gure historiaren sintesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

2.- BASKOIAK2. 1.- Historiaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232.1.1.- Paleolitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232.1.2.- Iraultza neolitikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252.1.3.- Burdin Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262.2.- Baskoiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262.2.1.- Jatorri neolitikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262.2.2.- Euskal hizkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262.2.3.- Historiografia greko-latindarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .272.3.- Erromanizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282.3.1.- Euskaldunen eta erromatarren arteko aliantza . . . . . . . . . . . .282.3.2.- Bagauda mugimendua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282.3.3.- Baskoniako dukerria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

3.- PIRINIOETAKO ERREINUAREN SORRERA3.1.- Erreinuaren jatorria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313.2.- Iruñeko erreinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323.2.1.- Enekotarrak eta Ximenotarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333.2.2.- Antso Gartzeiz III.a, Nagusia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

4.- UTRIMQUE RODITUR, ITSASALDEKO NAFARROA4.1.- Pirinioetako dinastiaren amaiera eta erreinuaren zatiketa . . . . . . . .374.2.- Erreinua berrezartzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384.3.- Mendebaldeko lurraldeen galera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394.4.- Foru-zuzenbidearen sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414.5.- Erregerik gabeko unea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

5.- ERREINU SUBIRANOA5.1.- Errestaurazio berria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .455.2.- Etniak eta kulturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

7

5.2.1-. Kaletarrak eta artisauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .465.2.2.- Kultur mestizajea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .475.2.3.- Sorta erlijiosoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .475.2.4.- Aberastasun artistikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .485.2.5.- Bidelapurrak eta gatazkak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .495.3.- Europarako proiekzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .495.3.1.- Karlos II.a Gaiztoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .505.3.2.- Karlos III.a Noblea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .525.3.3.- Familiak eta migrazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .535.4.- Bandokideen gehiegikeriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .545.5.- Fernando II. Aragoikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .565.6.- Estatua berreraikitzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57

6.- BASKONGADEN BILAKAERA6.1.- Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .596.2.- Zatiketa administratiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .606.2.1.- Bizkaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .606.2.2.- Araba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .626.2.3.- Trebiñu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .636.2.4.- Gipuzkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .646.3.- Baskongadetako Foru-Sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .666.4.- Hizkuntza eta kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .676.5.- Ekonomia, industria eta merkataritza: Bizkaiko itsasoa . . . . . . .676.5.1.- Burdinolak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .676.5.2.- Ontzigintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .686.5.3.- Balearen eta bakailoaren arrantza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .686.5.4.- Merkataritza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .696.5.5.- Herri-erreboltak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

7.- EUSKAL HERRI AKITANIARRA7.1.- Lapurdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .737.1.1.- Bizkonderriaren sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .737.1.2.- Ingelesen menpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .737.1.3.- Frantsesen okupazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .747.1.4.- Frantsesen eta espainolen arteko gatazkak . . . . . . . . . . . . . . . .757.1.5.- Pierre de Lancre eta sorginak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .757.1.6.- Asaldurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .767.1.7.- Itsasgizonak: arrantzaleak, kortsarioak eta askatzaileak . . . . .767.2.- Zuberoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .777.2.1.- Sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .777.2.2.- Ingelesen menpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .787.2.3.- Nafarroaren, Biarnoren eta Akitaniaren artean . . . . . . . . . . . . .78

8

7.2.4.- Frantsesen menpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .797.2.5.- Matalaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .807.2.6.- Foru-sistemaren amaiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

8.- UTRIUMQUE RODITUR, 1512KO KONKISTA8.1.- Sonsierra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .838.2.- Inperioaren hastapenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .848.3.- Konkista (1512-1529) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .858.3.1.- Nafarroaren inbasioa eta okupazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .858.3.2.- Konkistaren ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88

9.- MUNDUA HARRITU ZUEN KULTURA9.1.- Nafarroako Margarita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .899.2.- Joana III.a Albretekoa eta Erreforma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .899.3.- Berpizkunde katolikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .909.4.- Enrike III.a, tolerantzia eta Europako bere plan handia . . . . . . .919.5.- 1620ko Batasunaren Dekretua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

10.- IBERIAR PENINTSULAKO EUSKAL HERRIA10.1.- Ikuspegi kontrajarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9310.1.1.- Bertakoen bertsioa: Moret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9310.1.2.- Okupatzailearen bertsioa: Garibay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9410.2.- Foru-sistemaren iraupena Godoyren garairaino . . . . . . . . . . . .9410.3.- Ilustrazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9510.3.1.- Nafarroaren ordua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9510.3.2.- Bascongada de Amigos del País elkartea . . . . . . . . . . . . . . . .9610.3.3.- Entziklopedismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9610.3.4.- Tentsio sozialak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9810.4.- Compañía Guipuzcoana de Caracas delakoa . . . . . . . . . . . . . . .98

11.- FORUEN AURKAKO ERASOA ETA HAIEN SUNTSIKETA11.1.- Frantziako iraultza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10111.2.- Foruak XIX. mendean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10211.2.1.- Zerga-salbuespena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10211.2.2.- Salbuespen militarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10311.2.3.- Administrazio hurbilagoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10311.2.4.- Erregeari betebeharra ezartzen dion legea . . . . . . . . . . . . . .10411.3.- Zuzeneko erasoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10511.3.1.- Bilboko Kontsulatua ezabatzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10511.3.2.- 1812ko Espainiako Konstituzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10511.4.- Gerra karlistak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10611.5.- Foruen galera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

9

10

11.5.1.- Itunaren mitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10811.5.2.- Nafarroako Euskaroen elkartea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10911.5.3.- Gamazada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10911.5.4.- Arana Goiri eta bizkaitarrismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11011.6.- XX. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111

12.- ERANSKINAKKronologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113Gehiago jakiteko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Herriaren kontzeptuari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Euskarari eta bere historiari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Euskal Herriarekin zerikusia duten gai orokorrei buruz . . . . . . . . . .115Nafarroako historia orokorrari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115Infantzoiei buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1151512ko konkistari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115XIX. eta XX. mendeei buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Beste hainbat dokumentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Bibliografia orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Mapak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

I

Sarrera

“Nafarroako historiaren sintesia” izenburupean testu berri bataurkezten denean, izenburuan agertzen diren kontzeptuekin lotu-tako kontu batzuk planteatu behar dira aldez aurretik.

Lehena eta oinarrizkoa, historiak gizarte jakin batean duen ba-lioari eta funtzioari dagokiona da. Bigarrena, Nafarroa subjektusozial eta historikoa izateari dagokiona da. Izan ere, Europakomapan mende askotan posizio egonkorra izan zuen, Iruñea hiri-buru historikoaren zentralitatearekin, ondoko erreinuen erasoeneraginez mugak aldakorrak izan baziren ere. Halaber, bertakopopulazioak ekarpen handiak egin zituen bere bilakaeran, eta lorpensozial eta politiko handiak utzi zituen ondaretzat, bai bertakoentzat,bai gizateria osoarentzat. Hirugarrena, “sintesitzat” zer ulertzendugun azaltzea da, eta zergatik jo dugun gure historiaren ikuspegibat emateko formatu egokitzat Nafarroaren gaurko egoeran.

Historia gure bizitzan

Lehen puntua historiaren balioa eta funtzioa da. Oker daude histo-ria ezagutzea lagungarria dela uste dutenak baldin eta, iraganekoegoeretan oinarrituta, gaurko munduan sortzen diren erronka etaarazoen aurrean gizarte jakin bati nola jokatu erakusten diola pen-tsatzen badute. Izan ere, garai bakoitzeko zirkunstantzia sozial etapolitikoak bereziak eta errepikaezinak dira. Historia erudizio hutsaedo oraingo errealitateari errezetak aplikatzeko ezagutza bailitzanhartzea ez da nork bere buruarekin jolasteko ariketa hutsa baino.

Aitzitik, historiaren balioa gaurko “gu” eraikitzeko prozesuaezagutzean datza, gure hizkuntza eta ondarearekin, gure gizarteadefinitzen duen kultura sozial eta politikoarekin eta askotan sufritzenditugun gatazkekin. Laburbilduz, nor garen eta zergatik garenhala, hemen eta orain, azaltzeko eta ulertzeko tresna da, eraikinahi dugun etorkizunean lagungarria. Norberaren identitatea,hain gauza garrantzitsua eta, aldi berean, beren Estatu propioenbitartez bermatuta dutenek gutxietsia, garbi uzteko modua da. Ezdago gizarterik etorkizuna duenik bere identitatearen pertzepziogarbirik gabe.

11

Bere bizimodu komunean mugarriak izan diren gertakariez edolekuez edozein gizartek duen pertzepzioa da oroimen historikoa,eta hori definitzen duten oroimen-lekuak definitzen dituena.Oroimenak, injustizia, zapalkuntza edo sufrimendu eta oinazeadakarten egoerei dagokienean, balio aldarrikatzailea du bidega-bekeria pairatu dutenentzat, jasandako kalteen ordaina jaso etakitatzeko aukera ematen baitu. Garaileek garaituen memoria eza-batzeko edo desitxuratzeko joera dute. Hori lortuta, bigarren aldiz,eta baliteke behin-betiko, garaitzen dutelako. Historiaren eginki-zuna oroimena bere lekuan jartzea da, batez ere gurea bezalakokasu batean non, garaileak, gertakariez egin duten manipulazioaz,gure oroimena desitxuratzen eta haien sistema kultural, sozial etapolitikoan integratzen saiatu baitira, kosta ahala kosta.

Nafarroaren ideia

Bigarren puntua Nafarroaz zer ulertzen dugun azaltzea da. “Sintesi”honetan, Nafarroa Iruñeko edo Nafarroako erreinukoak izan direnedota harekin mendetako harreman estua izan duten (Lapurdi edoZuberoa, adibidez) lurralde guztiak dira, nahiz eta orain politikokisakabanatuta egon. Liburu honetan Nafarroa euskal herriak bere his-torian izan duen adierazpen politiko subirano gorena eta osoena da.

Liburuaren ideia nagusiak akademikoki mundu osoan aintzako-tzat hartzen den errealitate soziala du oinarri. Ideia horren arabera,herriak beren antzeko talde sozialen arabera definitzen dira, besteherrien arabera, alegia. Elkarreragin-prozesuak gizarte “primitibo”delakoek zituztenak baino egitura konplexu eta eraginkorragoakeskatzen dituenean, eta dagokion taldeak egitura horiek lortzekogaitasuna duenean, erakunde “politikoak” sortzen dira, azkeneanestatuen sorburu direnak.

Prozesu hori Europa osoan gertatu zen Erromako Inperioa de-sagertu ondoren. Hainbat lurralde okupatzen zituzten herriak, iadenak inbasio “barbaroekin” etorriak, beren bilakaerarekin, kasuaskotan gaur arte iraun duten egitura politikoekin sortu ziren ErdiAro Goiztiarrean. Hainbat tratatugileren arabera, tartean AdrianHastings (2000), XII. mendean alderdi askotan gaurkoaren antzekoazen mapa politikoa zegoen Europan.

Une horretan gure egoera oso garbi zegoen. Erromatar, frankoeta bisigodoek “baskoiez” egiten dituzten aipamen orokorren on-

12

doren, azken bi horien kroniketan behin eta berriro agertzen den“domuit vascones” (“baskoiak menperatu zituen”) esate baterako,gertakari erabakigarri bat jazo zen. Karlomagnok, Zaragozarainoegin zuen erasoalditik bueltan, Iruñea hiriburuko harresiak sun-tsitu zituen. Baskoiek behar adinako gaitasun sozial eta militarraerakutsi zuten garaiko Europako armadarik indartsuenari aurreegiteko eta hura Orreagan garaitzeko. Urte gutxira Iruñeko Erreinuaagertu zen historian, Eneko Aritza buru zuela. Estatu berri batsortu zen Europan, ezaugarri berezi batekin: jatorrian ez zenerromatarrek zioten herri inbaditzaile “barbaroa”, garai hartakoEuropako estatu gehienak bezala. Lurralde berean oso antzinatik,Neolitos arotik ziurrenik, iraun zuen herria zen.

Prozesuaren lehen aldia izan zen hori. Bigarrena, egitura politikohori eraikita, estatua edo behintzat proto-estatua alegia, egituraberriak (sorburu zuen gizartearen ezaugarriak hartzen zituenaknormalean) gizarte horretan, hau da, sortu zuen herrian, eraginaizaten hastea izan zen. Estatuak bere herria nazionalizatzen zuen.Denboraren poderioz, bigarren eragin hori areagotu egin zen XIX.mendera iritsi arte. Izan ere, mende horretan eragin hori itogarriaizatera iritsi zen, Estatu propioa lortu ez zuten herriak edota kon-kista eta okupazio bidez galdu zutenak, bere Estatuaren jabe zennazio menperatzailean disolbatzeko eta asimilatzeko prozesugeldiezinean sartzeraino. Beren hizkuntza, kultura eta ondasunguztiak (ondarea oro har) suntsituta geratu ziren, edo okupatzaileeninteresen menpe jarrita, erreparo handirik gabe.

Nafarroako historiaren mugarriak

Nafarroak, Iruñeko erreinu gisa, Orreagan ekin zion bere ibilbidepolitikoari, eta une gorena Antso III.a Nagusiarekin lortu zuen,XI. mendearen hasieran. Bere lurraldea Aturri ibaitik hasi etaDueroraino, eta Pirinioetako Ribagorzako eskualdeetatik hasi etaitsasoko Urdialeseraino zabaltzen den. Atapuercan Gaztelarenaurka jasandako porrota eta barne-gatazkak –gaztelarren interesekbultzatuta Peñalengo errege-hilketa eragin zutenak- Erdi AroBerantiarreko lehen krisi handia izan ziren. Gartzia Ramirez IV.aBerrezarleak fase politiko berri bat ekarri zuen, non Pirinioeta-ko euskal gizarte-kulturak bere isla izan baitzuen erreinuaren an-tolamendu politikoan. Maila gorena bere seme eta ondorengoAntso VI.a Jakitunarekin lortu zuen, haren agintaldi luze etaesanguratsuan.

13

Antso VI.ari zor zaio “Iruñeko” erreinuaren izena “Nafarroako”raaldatzea. Izen-aldaketa horrekin batera oso kultura politiko garatuaeta aurreratua zegoen, aldameneko erreinuetan, Gaztelan adibidez,nagusi zen feudalismoarekin alderatzen badugu. Erreinu osokolurralde-jurisdikzioak, “erreinua” Nafarroako biztanle guztiakdirelako ikuskerak, administrazio publikorako “tenentziak” erregeakizendatutakoak izateak (eta ez pribilegio feudalen araberakoak) gureEstatuari bereizgarri original eta interesgarriak eman zizkioten; izanere, garai hartan Foru orokorra idatzi zen. Halaber, hiribilduaksortu ziren eta merkataritza zabaldu zen. Bere agintaldian aipatuzuten euskara “lingua navarrorum” izenez. Horren ifrentzua, Gaz-telaren aurkako porrot militarrak dira, Lopez de Haro familiarenaurkakotasunarekin batera; ondorioz, Errioxa eta gaurko Bizkaikolurralde batzuk Gaztelaren eskuetara igaro ziren. Durangaldeak1200. urtera arte iraun zuen erreinuan.

Bere ondorengo Antso VII.a Azkarrarekin joera berari eutsizitzaion, baina lurralde-galerak –Gaztelaren aldeko konkistak–dezente handitu ziren. Durangaldea, Trebiñu eta Araba gaztelarrenesku geratu ziren 1.200ean; Nafarroako itsasalde guztia galdu zeneta geroago Gipuzkoa izenez ezagutu diren lurraldeak ere Gaztelakokupatu zituen. Data horren garrantzia berebizikoa da Nafarroakoondorengo historian. Erreinutik banandu eta Gaztelak okupatuzituen lurraldeetako biztanleek “nafar” izaera politikoa galdu zuteneta handik aurrera “euskaldun” izan ziren, beren izaera etniko,linguistiko eta kulturala soilik hartuta kontuan. Erreinu indepen-denteko nafarrek “nafar” izenarekin jarraitu zuten. Izen politikoanagusitu zen haien artean, baina batzuk besteak bezain euskal-dunak ziren.

Nafarroako erreinuan, eta mende askotan, “euskaldunen lurralde”izena erabili zen bortuez bestaldeko lurraldeak izendatzeko, gauregun “seigarren Merindade” edo Nafarroa Beherea dena, alegia.Euskararen erabilera erreinuaren zatirik handienean zabaldutabazegoen ere, izen zehatz hori erabili zen eskualde horretarako.

XIII. mendean, Antso VII.a Azkarra hil ondoren, ChampagnekoEtxearen dinastia hasi zen, eta Teobaldo I.a eta Teobaldo II.a izanziren erregerik garrantzitsuenak. Haiek mundu franko edo ger-manikotik hurbil zegoen kultura politikokoak izanik, Pirinioetakopentsamoldetik oso urrunekoak, beren erreinua izango zen Na-farroako kultura sozial eta politikoa ia ezagutu gabe iritsi ziren.

14

Egoera horren aurrean, “erreinuak” bere “usadioak eta ohiturak”kode idatzi batean ezartzeko beharra ikusi zuen, Foru Zaharrareneta Foru Orokorraren bitartez; erreinuaren konstituzio moduko batidatzi zela esango genuke gaur. Mende beraren amaieran, 1.274an,Nafarroako Joana I.a erregina Philippe le Bel (Felipe Ederra)Frantziako erregearekin ezkondu zen; hortaz, bi koroak pertsonaberaren esku geratu ziren. Garai hartan, erregeek bezala, bertakokultura politikoa ezagutzen ez zuten gobernadoreen bitartezgobernatu zen erreinua.

Aipatu dugun Forua idazteaz gain, aldi hartan Erdi Aroko Eu-ropako fenomeno aurre-demokratiko interesgarrienetako bat sortuzen Nafarroan. Pedro Esartek (2007) sistematikoki aztertu du“Los infanzones navarros” bere lanean. Infantzoien Batzordeakdira, horietan ezagunena Obanosekoa izanik. Haien leloa zen“Pro libertate Patria, gens libera state” (“Aberriaren askatasunarenalde, izan jende librea”) erregearen bidegabekerien aurkako bene-tako erresistentzia-manifestua da. Infantzoien Batzordeak erabaki-garriak izan ziren hainbat unetan, adibidez garai hartan Frantziaketa Nafarroak izan zuten azken errege komun Luis Hutinen semeagizonezko ondorengorik gabe hil zenean Frantziatik bereiztekoerabakian. Abagunea nafarren aldekoa izan zen; izan ere, Frantzianemakumeak erregin ezin izateko lege salikoa zegoen, baina ezNafarroan. Eta aprobetxatu egin zuten aukera. Erreinuaren egoeratamalgarria ikusita, Infantzoien Batzordeek haren alaba JoanaNafarroako erregin izatera “behartu” zuten 1.328an, Joana II.aizenez, bere senar Felipe Evreuxekoarekin batera.

Erreinuaren mendebaldeko lurraldeak Gaztelak konkistatuizanaren ondorioz, handikien arteko gatazka-aldi bat hasi zen es-kualde haietan, “Ahaide Nagusien” edo “bandoen” gerrak izenezezaguna. Nagusiki, bi talde agertu ziren elkarren aurka: ganboarrakedo nafarren aldekoak, eta oinaztarrak edo gaztelarren aldekoak.Gatazkak behin eta berriro lehertu ziren, iraunkorrak izan ziren ia.XV. mendearen amaierara arte iraun zuten; orduan, GaztelakoEnrike IV.ak hiribilduak sustatu zituen eta Baskongadetako hiruprobintzietan erregimen politiko propioa eratzea bultzatu zuen,gaztelarren interesen menpekoa betiere, gerora Foru-sistema gisaegituratuko zena. Sistema hori idealizatu eta hitzarmena bailitzanaurkeztu zuen XVI. mendearen amaieran Esteban de Garibay Es-painiako monarkiaren kronikagile ofizialak.

15

Evreux dinastiarekin, eta Infantzoien Batzordeen presioari esker,erreinu propioa berreskuratuta, berrogeita hamar bat urte geroagobeste erreforma modernizatzaile batzuk egin ziren. Erreformahoriek XIV. mendearen erdialdean gauzatu ziren, Karlos II.aGaiztoaren agintaldian, Estatuaren kontuen fiskalizazio eta gastupublikoaren kontrolari dagokionez Europako erakunderik garran-tzitsuenetako bat behin-betiko taxutu zenean: Errege KonptuGanbara. Karlos II.aren alderdi negatiboa bere garaiko Europakogatazka ia guztietan izan zuen inplikazio-sare korapilatsua da.Aipatzearren, hor ditugu Ingalaterraren eta Frantziaren artekoEhun Urteko Gerran izan zuen esku-hartzea, eta Gaztelako barne-gatazketan, Enrike Trastamarakoaren eta Pedro Ankerraren artekogerran, izan zuen partaidetza. Ezin dugu ahaztu Frantziako mo-narkiaren barne–arazoetan sartu zela Normandian zituen jabetzakzirela–eta, eta horregatik Parisen espetxeratu zutela. Askatasunalortu ondoren, Étienne Marcel buru zutela, Parisko burgesekFrantziako errege Juan II.aren seme Karlosen aurka egindakomatxinadaren alde jokatu zuen; erregearen semea ingelesek presozeukaten orduan, Ehun Urteko Gerraren testuinguruan. Bizitzapolitiko gorabeheratsu hartan, bere burua ez ezik, erreinu guztiaere jartzen zuen arriskuan.

Bere ondorengo Karlos III.a Noblearekin, Nafarroak nahikogarai baketsua ezagutu zuen. 1.423ko “Batasunaren Pribilegioa”izenez ezaguna denak Nafarroako hiriburuaren hiru zatiak bateratuzituen: San Cerningo burgoa, San Nikolas Herria eta NabarreriakoHerria (Nabar-herria), haien artean gatazkak ohikoak baitziren.Gertakari hark Iruñearen behin-betiko bateratzea ekarri zuen eta,beraz, bakea. Karlos III.aren alaba eta ondorengo Blanca Aragoikoprintze maltzur eta -2handinahi Juan II.arekin ezkondurik, bereondorengotzak arazo ugari ekarri zituen Nafarroara; izan ere,erregina hil zenean gatazka-aldi luzea hasi zen Juan II.aren etabere seme Karlos Vianako printzearen artean. Juan II.aren agin-taldi luzearen amaieran, Nafarroako egoera tamalgarria zen.1.483an Foixtarrak iritsi zirenean, Katalina eta bere senar JoanAlbretekoarekin, erreinuaren egitura politikoak modernizatzekoaldiari hasiera eman zitzaion, Europa osoan ernatzen ari zenPizkundearekin batera.

“Katolikoa” historialari espainolentzat, Juana Enriquezen (JuanII.a zoritxarrekoaren bigarren emazte eta Gaztelako almirantearenalaba) semea bera, eta Gaztelako Isabelekin ezkondua, Fernando-

16

ren guraria erreinua bereganatzea zen, eta konkistari ekin zion1512an. 1529rako burutua zegoen neurri handi batean okupaziomilitarra, baina Fernandok ez zuen hura ikusi, 1516an hil baitzen.Beste mugarri bat izan zen hura Gaztelak (politikoki Espainiajadanik) bere fase espantsionistan egin zituen lurralde-okupazio-etan. Bere handinahi inperialek bultzatuta, Granadako erreinuaokupatuz musulmanen aurkako “errekonkista” burutzeaz gain,itsasoz bestaldera zabaldu zuen inperioa. Zabalkunde hori Afrikakoiparraldean hasi zen, Kanariar Uharteetan jarraitu zuen eta azkenikAmeriketara iritsi zen. Era berean jokatu zuten Europan, estatuestrategikoak konkistatu eta okupatuz, hala nola Nafarroaren zatibat edo Italiar penintsulako hainbat eskualde, biak Frantziariematen zioten “sostengu arriskutsuaren” aitzakiaz, eta baita Her-behereak ere. Aldi berean portugesak Afrikan eta ekialdean sartuziren, baina haien zabalkundea gehiago izan zen komertziala eta ezhainbeste lurralde-okupazioa, espainolena Europan, Kanarietaneta Ameriketan bezala.

Nafarroa Garaia Gaztelak konkistatu, okupatu eta bereganatuondoren, Pirinioen iparraldeko zati independenteak (NafarroaBehereak), Biarnorekin batera, erreinu txikia baina kultur distirahandikoa osatu zuen. Han izan ziren, edota handik igaro ziren, eurenarrastoa utziz, Leonardo da Vinci eta Europako erreformazale erli-jioso eta intelektualik esanguratsuenak. Margarita Nafarroakoa,Joana Albretekoa eta bere seme Enrike III.a Nafarroakoa eta IV.aFrantziakoaren garaia izan zen, kultura aldetik maila handiko aldia.Euskara, Estatuaren botere politikoak berak bultzatuta, nazio etakultur hizkuntzatzat agertu zen hainbat autoreren bitartez, halanola Etxepare, Leizarraga eta Axular, besteak beste. Hori horrela,oso garrantzitsua izan zen 1571an Itun Berriaren itzulpena, JoanaIII.a erreginak Joannes Leizarragari egindako eskaria, alegia. Bibliaherri-hizkuntzetara itzultzea hartu da betidanik modernitateansartu izanaren datu esanguratsutzat. Adibidez, Luterok egin zuenalemanerazko itzulpena, 1534an inprimatua.

Joana III.a Albretekoaren semea, Enrike III.a Nafarroakoa,IV.a Frantziakoa bilakatu zen eta bi erreinuak aldi berean goberna-tu zituen. Frantzian egonkortasuna eta erlijio-tolerantzia lortuzuen, Nanteseko Ediktuaren bitartez. Europarako bere “GrandDessein” –diseinu handia- delakoa austriatar espainolen nahikeriainperialen aurkako Europa batu baten ikuspegia zen. 1609an erahilzuen Ravaillac izeneko fanatiko katoliko batek. Frantziako mo-

17

narkiak, bere seme eta ondorengo Luis XIII.arekin, absolutismoarenbidetik jo zuen eta, Nafarroa Beherea, Lapurdi, Zuberoa eta Biar-noko erlijio-gatazken aitzakiaz, militarki okupatu zituen lurraldehoriek eta 1620ko Batasunaren Dekretua plazaratu zuen, Nafa-rroa eta Biarno Frantziako koroan sartzen zituena, alegia. Hauda, erreinuaren independentzia ezabatu zuen eta, aldi berean, beremonarkiako gainerako euskal lurraldeen foru-ereduak dezentemurriztu zituen. Frantziako absolutismo monarkikoak unitarismozurruna ezarri zuen, eta Frantziako Iraultza delakoa izan zen horrengailurra. Izan ere, 1789an, Frantziak erabat deuseztatu zituen euskallurraldeetako foru-sistemaren aztarnak.

Baskongadetako probintzietan, Ahaide Nagusien arteko gatazkakamaituta, XV. mendearen amaieratik aurrera, Foru-sistema delakoafinkatu zen bertan. Ondorengo aldian, burdinaren industria etaontzigintza eta, halaber, arrantza eta merkataritza azkar garatuziren, gatazka sozialekin bada ere. Horren erakusgarriak dira Ga-tzaren gatazkak, burdinoletako hainbat matxinada, Bilboko Argia-ren Portuko gatazkarekin lotutako Zamakolada, nagusiki XVII.eta XVIII. mendeetan gertatuak.

Frantziako Iraultzak eragin handia izan zuen. Alde batetik,zeharkakoa edo ideologikoa; izan ere, bere printzipio teorikoekeragina izan zuten Espainiako Karlos IV.aren begikoa zen Go-doyrengan eta monarkiaren eta Estatuaren ikuskeran. Bestetik,zuzenagoa eta praktikoagoa, historialari eta intelektual espainolekForu-sistemaren aurkako ofentsiba eta horren oinarri ziren hitzar-menaren teoriak izan ziren. Gainera, zuzeneko eragina izan zuteniraultzaren ondoren Frantziako antolamendu politikoak sortutakogerrek ere. Adibidez, 1793ko Konbentzio Gerrak edo 1812ko Fran-tsesadak, Napoleonekin jadanik, beren ondorio guztiekin.

Foru-sistemaren aurkako Espainiaren erasoa itogarria zen.Espainiako errege Fernando VII.a gizonezko ondorengorik gabehil zenean, 1833an errebolta piztu zen karlismoaren izenean, Es-painietako erregetzat Fernando zenaren anaia Carlos María Isidroezarri nahi izatean, Euskal Herrian batez ere. Gerra karlistak (biEuskal Herrian, hiru Katalunian eta Espainian) borroka-ahaleginizugarria izan ziren; Nafarroa Garaiko lurraldea eta populazioa,handiena eta populatuena izanik, gehien pairatu zuena izan zen.Bi gerren ondorioz, Foru-sistema suntsituta geratu zen. Erreinuizaten jarraitzen zuen aldean, Nafarroa Garaian alegia, lehen gerra-

18

ren ondorioz, 1841eko abuztuan oker deitutako lege “itunduaren”bidez; Baskongadetan, 1876ko uztailean, bigarren gerraren on-dorioz. Ondorio politiko ezin okerragoez gain, gatazka haienemaitza negargarria izan zen: konta ezinezko hildakoak, presoaketa erbesteratuak, galera demografikoa eta gizartea desegituratzeaeta, horrekin lotuta, bide-lapurretak eta kriminalitatea. Krisi horrenguztiaren erakusgarri izan zen, halaber, euskarak Nafarroa Garaianeta batez ere Araban izan zuen atzerakada izugarria. Garai hartakoalderdi interesgarri eta positibotzat, gatazka haietan mugaz bestal-deko Euskal Herriko populazioaren inplikazioa ikus dezakegu. Izanere, hegoaldeko karlistentzat babeslekua eta hornigaiak lortzekogunea izan zen uneoro. Behinolako baskoien batasuna argi etagarbi ageri zen XIX. mendean ere.

Gerra karlisten osteko egoera nahasi eta latzak, erreakzio gisa,kultur mugimendu handi bat sortu zuen Nafarroa Garaian, oroimenhistorikoa berreskuratzeko eta, halaber, euskal hizkuntzaren eta,oro har, gure ondarearen aldekoa. Nafarroako Euskaroen Elkarteasortu zen, itzal handiko jendearekin, hala nola Campion, Iturraldeeta Suit, Olave eta beste askorekin. XIX. mendea amaitzerako,Estatu espainolaren eta Nafarroa bere probintzia berriaren arteko1841eko “lege itunduaren” iruzurra agerian geratu zen berriroere. Lege hartan urteroko kupo iraunkor bat ezartzen zen, NafarroaGaraian Estatu hari ordaindu beharrekoa. Ministro espainol bat,Germán Gamazo, aldatzen saiatu zen eta nafarren erantzuna bere-halakoa eta jendetsua izan zen. Gamazada izenez ezagutzen denmugimendu sozial eta politikoa izan zen. Besteak beste, mani-festazio handiak, herri-sostengua, protesta-sinadurak eta 100.000nafarren aldarrikapenak izan ziren horren adierazpidea. Estatuespainolarekin negoziatzeko Madrilera joandako ordezkari nafarreiCastejonen egin zitzaien harreran (gertakari haien artean ekintzanagusietako bat) bi bizkaitar zeuden: Luis eta Sabino Arana Goiri.Handik denbora gutxira, biek jauzi handi bat eman zuten euskalnazio-gatazka ulertzeko moduan. Europako garaiko mugimendunazionalen testuinguruan kokatu zuten. Karlismoaren ikuspegierregionalista gainditu eta “Euzkadi da euzkotarren aberria” alda-rrikatzean, Euskal Herria naziotzat definitu zuten, horrek indepen-dentziaren eskubideari begira zekarren guztiarekin; izan ere,eskubide hori kontuan hartzen hasia zegoen nazioartean.

Alabaina, Arana Goiri anaiek ikuspegi desbideratu bat eskainizuten. Ez zuten ikusi defendatzen zuten euskaldunen jatorrizko

19

independentzia ez zetorrela lurralde bakoitzak bere kasa edukizuenetik, baizik eta mendetan iraun zuen Europako estatu batekoakizatetik, Nafarroako erreinutik, alegia. Euskal Herriaren historiarenikuspegi oker horrek beste akats handi bat egitera eraman zituen.Euskal Herria izenak euskaldunak komunitate etniko, kulturaleta linguistikoa, baina ez politikoa, biltzen zuelakoan, zalantzazkoetimologia duen izen politikoa asmatu zuten, Euzkadi, EuskalHerriak mendetako bere izen politikoa bazuela konturatu gabe.Nafarroa, hain zuzen ere.

Gure historiaren sintesia

Batzuek diotenez, kutsu nazionalista duen historiografia espainolakez du Nafarroaren idiosinkrasia ulertu. Egia esan, ondo baino hobetoulertu duela esan beharko genuke eta, proiektu espainolean txer-tatzea ezinezkoa izanik, ez duela kontuan hartu, edo nahita desi-txuratu duela.

Historia-liburu askok, espainolek batez ere, nolabaiteko er-deinua, amorrua ia, erakusten dute Champagneko dinastia 1234anNafarroara iritsi zela azaltzeko garaian. “Historialari” horiekTeobaldotarren nazioarteko politika arbuiatzen dute. Askotanerabiltzen duten argudioaren arabera, orduan Nafarroak Espainiarenarazoei (errekonkistari adibidez) ez zien jaramonik egin, Gurutza-detara joateko. Pirinioetan kokatutako erreinu horrek Europari be-giratzea erdeinutzat hartu dute espainolek. Liburu batzuek diotenez,Nafarroak ez zuen politika “orokorrean” (espainolean, jakina)parte hartu, 1512an “identitate komunarekin” bat egin artean.Hamaika ikusteko jaioak gara. Nafarroak bere bizitza propioa zuenerreinua zen eta, nazionalismoak itsutzen ez dituen autoreak sal-buetsita, ez dira haren historia eta haren arrazoiak azaltzen saiatzen.

Sarrera honen hasieran planteatu diren hiru galderetako bat ge-ratzen zaigu: zer den guretzat “sintesia” eta zergatik hautatu dugunformatu hau. Historikoki okupatu gaituzten estatuen hezkuntza-sistemak eta, batez ere, oso ondo kontrolatzen dituzten hedabideak(edo nahasbideak) gure herriaren oroimen historikoa gordetzekoeragozpen larria dira, eta oroimen hori da, hain zuzen ere, gureidentitatearen, sendotasunaren eta etorkizuneko proiektuak eraiki-tzeko gaitasunaren oinarria. Ahozko transmisioa ia galduta dagoengarai honetan, oroimena berreskuratzeko, gordetako artxiboarekinbat datorren narrazio historikoa berreraiki behar dugu. Lan hori

20

behar bezala egiteko modurik onena dibulgazio-laburpen sinplebat egitea delakoan gaude, Nafarroaren interesak kontuan hartzendituen ikuspegi historikotik planteatuta.

Lan honek euskaldunon Estatuak historian zehar izan dituengertakari nagusiak eta gorabeherak argitzeko balio izatea eta,ezagutza horretan oinarrituta, gure ikuspegia eta etorkizunerakobideak planteatzen laguntzea espero dugu.

21

nafarroako historiaren sintesia

Documents