mixe2nuevo - basica.sep.gob.mx · aristarco zamora reyes francisca vásquez jiménez guillermo...

58
2008 Këjxmëtë Ayuukit • Mixe de la Zona Alta de Oaxaca • Akijkyëtë Ayuukit • Mixe de la Zona Media de Oaxaca Jëtu'un jyaty kyopety mo ja' ayuuk jä'äy ja' tsyënä'äyën Vivencias y sucesos cercanos en lengua mixe

Upload: phamdieu

Post on 20-Oct-2018

215 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

2008Këjxmëtë Ayuukit • Mixe de la Zona Alta de Oaxaca • Akijkyëtë Ayuukit • Mixe de la Zona Media de Oaxaca

Jëtu'un jyaty kyopety mo ja' ayuuk jä'äy ja' tsyënä'äyënVivencias y sucesos cercanos en lengua mixe

Portada-Mixe-2o.indd 1 5/11/08 18:22:35

Page 2: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

2008Këjxmëtë Ayuukit • Mixe de la Zona Alta de Oaxaca • Akijkyëtë Ayuukit • Mixe de la Zona Media de Oaxaca

Jëtu'un jyaty kyopety mo ja' ayuuk jä'äy ja' tsyënä'äyënVivencias y sucesos cercanos en lengua mixe

Mixe2NUEVO.indd 1 5/11/08 18:10:05

Page 3: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

: En trámitePrimera edición, 2008Impreso en MéxicoDistribución gratuita/Prohibida su venta

D. R. © Secretaría de Educación Pública, 2008 Argentina núm. 28, Centro, 06020, México, D. F.

Reconocimiento especial al trabajo de Manuel Monroy García, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó color a las palabras de las niñas y los niños, autores del presente libro.

Jëtu'un jyaty kyopety mo ja' ayuuk jä'äy ja' tsyënä'äyën (Vivencias y sucesos cercanos en lengua mixe), fue elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

La SEP agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va dirigido este libro.

Secretaria de Educación PúblicaJosefi na Vázquez Mota

Subsecretario de Educación BásicaJosé Fernando González Sánchez

Directora Generalde Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

EdiciónDirección de Apoyos Educativos

Coordinación editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera

Cuidado de la ediciónÁngela Morales Vera

DiagramaciónBlanca Rodríguez Rodríguez

Texto de la presentación en español Alejandro Torrecillas G.

Dirección de Educación Indígenadel Estado de OaxacaPlutarco Cortés Quintas

Jefatura de Zona de Supervisiónde Ayutla Mixe, OaxacaErasmo Martínez González

Apoyo del Proyecto en el Estadode OaxacaJosé Manuel IldefonsoConstantinopla Reyes Martínez

Comisión dictaminadorapara la selección y revisión de textosen lengua mixeGeorgina Maximiano EmeterioTelésfora Martínez MirelesDaniel Martínez PérezJuan Clímaco Gutiérrez DíazEmilia Martínez GonzálezJorge Ramírez GonzálezRaymunda Peralta MaríaRaymundo Villanueva OrtízAlfonso López GarcíaEnedino Innes SánchezLuis Inocente Morales

Rafael Confesor PaulinoDonato Ignacio MarcelesRafael Cardoso JiménezJosé Luis López MartínezAmado Miguel MirandaFelícita López TelésforoEstela González BautistaLucina Martínez ReyesAristarco Zamora ReyesFrancisca Vásquez JiménezGuillermo González Díaz Verónica Domínguez MelchorBasilio Gutiérrez Jiménez

Texto de la presentación en mixeGeorgina Maximiano EmeterioDaniel Martínez Pérez

Mixe2NUEVO.indd 2 5/11/08 18:10:08

Page 4: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

NekykyopkÍndice

K‰jpxkaxë'kën ...........................................................5Presentación ..............................................................7

Tsuj ääw tsuj ayuk • Tsuj aa tsuj ëyuujk

Poesía

Yo'tsp .........................................................................9Yë'ë winets ...............................................................10Kiixy .........................................................................10Nak ale'eky ..............................................................11J‰jt‰‰jkën ................................................................12J‰'‰ ntaak ...............................................................13Ijxpajtën ..................................................................14Ëts mëët mits ..........................................................15Tunpë u'unk .............................................................15

Tsuj ääw tsuj ayuk • Tsuj aa tsuj ëyuujk

Copla

Xoj ............................................................................16Mutsk u'unk ............................................................16Xëëkujkpë ................................................................16

Iy • Ëy

Canción

Mëtew Just ..............................................................17Joon ..........................................................................18Poptotk .....................................................................18Kujp tsa'am .............................................................19Tsajpn‰‰w ...............................................................19

Atë'ëwën • Nësja'yën

Adivinanza .....................................................................20Apmaytya'ak • Ap mëtya'ak

Refrán

Ayuuk.......................................................................30Ape'etypykyajpxën • Ape'etypykyajpxë'n

Trabalenguas

Pëjy ...........................................................................31P‰‰tn ........................................................................31Tsaaw .......................................................................32Tutk ..........................................................................33Jaayky ......................................................................33J‰ pëjy ......................................................................33

Apmaytya'ak • Ap mëtya'ak

Cuento

Ja poj ëna'k ..............................................................34Yë j‰'xpë ...................................................................36Pujx...........................................................................37To'oxytyëjk mëët kaaj ............................................38

Maytya'aky • Mëtya'aky

Descripción

Yë poojxy .................................................................39Kojpë ........................................................................39

Maytya'aky • Mëtya'aky

Narración

Tseew .......................................................................40

Mixe2NUEVO.indd 3 5/11/08 18:10:10

Page 5: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

Ja jiiky‰jtën n‰‰xwiiny ..........................................40O'ojkën tëkëë'yën ....................................................41Tam ëjts njujky'ajtën .............................................42

Maytya'aky • Mëtya'aky

Anécdota

Tsajpkaa...................................................................43W‰'‰ts ëts n'ëxpeky ................................................43Ya'atyëjk .................................................................44Wajpxp ....................................................................44Kaa'p tsyiwë ............................................................45Ja patöö joo nëëkxp Äjxnëë'm ...............................46Yë mixy wintsëjky ..................................................47Pëmë'ëky ..................................................................47Ja Paat papoopyë ....................................................48Ja ayoopë j‰'‰y ........................................................49

Jantsyjä'wën • Jantsy ja'yën

Cosmovisión

Äp xëë ......................................................................50Apmaytya'ak • Ap mëtya'ak

Leyenda

Nëë'akëyë .................................................................51Anyikojpk ................................................................52Paja'ay......................................................................52

Atunäjxk • Etunäjxk

Representación teatral

Nïxpëjkentëjk ..........................................................53Ja'a tyijpy • Jä'a tyijpy

Glosario ..........................................................................54

Mixe2NUEVO.indd 4 5/11/08 18:10:13

Page 6: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

5

Käjpxkaxë'kën

Ty‰‰pë ayuknëky miti'pë y‰m my‰jktukëtëjkëtëp ja' yë miti'pë ojts tj‰'‰të ja ëxpëjkp'ën‰'këty, ja y‰jkëxpëjkpëtëjkëty, ja u'unkt‰‰k u'unkteetyëty ets ja j‰'‰yëty kon‰‰x kok‰jpnëty miti'pë ja tsojkën ojts tmëët'attë; my‰jtukmëtsojktëp ets xyky‰jpxtëty mëët ja muku'ktëjkëty, nantu'n my‰jktuknippëktë ets xyaaky‰ktëw xyaaky‰jktut‰'‰ktëty, xy‰jkpimuk xy‰jkkonmuktëty ja mëj‰'‰ytyëjk ja jyoot wyinm‰'ny, j‰ jyoot kyop‰jk, tats xykyëxj‰'‰ xykyëxjo'otstëty katiipë kyottëkoyëty j‰ ëxpëjkën miti'pë ti xytyukmët‰'‰nëmë ja mëj‰'‰tyëkëty.

Xëëny ets koots; kotu'n nw‰'‰nëmë “xëëny” jëtu'n y‰jkj‰wë extën ni'ikë jy‰ta'aky tyë'ëkxta'aky, ets kotu'n nw‰'‰nëmë “koots” ni'ikë y‰wë myoonta'aky pi'itsta'aky. Tsujts yë yajkmëtoy koo yë n'‰‰w n'ayuuk nkajpxëmëty nmayty‰‰këmëty, koo nj‰'‰yëmëty njo'tsëmëty; paty jeexy kyaj n'ixm‰jtsëmë, kyaj jeexy ny‰jkottëkoo'yëmë. Koots jeexy ni'ijtyë nk‰jpxëmë nmayty‰këmë itts jeexy nay‰jkjotkujk'‰jtëmë mëët ja it n‰‰xwiinyëtë.

Patyti y‰jktuknipëmë tiyajktuknipëjkt‰‰kë ets miits ëxpëjkpë ëna'këty xymyëët'‰ttëty nitu'uk nitu'uk ja ayuknëky moo tim ja' xynyë'ëw xynyëk‰jpxtëty ets xytyukjattëty wi'ix y‰jkj‰'‰y ets wi'ix y‰jkk‰jpyxy tu'uk tu'uk ja n'‰‰w n'ayuukëmë.

Mixe2NUEVO.indd 5 5/11/08 18:10:13

Page 7: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

Mixe2NUEVO.indd 6 5/11/08 18:10:13

Page 8: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

7

Presentación

%Cómo se dice “día” en tu lengua? %Cómo se dice “noche” en tu idioma? %No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el día es m·s brillante y las noches m·s calmadas y bonitas? Esto pasa porque si lo expresas en tu propia lengua es como si tus pap·s y sus pap·s, y los abuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, y entonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras se oyeran m·s fuertes y m·s claras…

Por eso hemos querido que tengas este libro, que est· escrito con las palabras que se usan en tu lengua para llamar “sol” al sol, “agua” al agua, “aire” al aire y “luna” a la luna, para que esos astros brillen m·s, el agua refresque m·s y el aire sea m·s claro.

En la Dirección General de Educación Indígena hemos elaborado este libro, en el que participaste tú, también tus compañeros, tus profesores, tus pap·s y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lo disfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamos a recopilar los saberes de tus mayores, a crear tus propias narraciones, a que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueños. Con ese material nos gustaría poder entregarte otro libro pensado y escrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que se habla en cada región de México es como un color distinto, que no existe en ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. %Te imaginas que de pronto ya no existiera el verde? %O el rojo? %O el azul? %De qué colores serían el pasto, los ·rboles, la sangre, las sandías o el agua del mar?

%Te imaginas si de pronto no existieran los colores y todo se viera igual, sin color? ¡Pues algo así es lo que pasaría si se olvida cualquiera de las lenguas que se hablan en México y en el mundo!

Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y m·s lleno del color de las palabras de tu lengua, para que los disfrutes y te llenes los ojos y los oídos con los matices que hay en tu idioma; para que no se pierdan, para que no se olviden los sonidos y los colores que sabe pintar cuando alguien lo habla… En una palabra, para que sigan vivos y podamos enseñarnos, unos a otros como hermanos, cómo se dicen las cosas en cada lengua de México; porque todos necesitamos saber cu·l es el azul m·s fresco y cu·l es el azul m·s verdoso, y cu·l el azul m·s caribeño.

Por eso hemos recogido muchos relatos en este librito, escritos con las palabras de tu lengua, el idioma de tu región, que también, por ser todos mexicanos, son nuestro idioma y nuestra región.

Te invitamos a que leas y disfrutes este librito, que fue hecho con mucho cariño, y est· escrito con las mismas viejas palabras con las que tus abuelos le platicaban al sol, para que las recuerdes, y para que nos las enseñes a nosotros tus hermanos, que hablamos otras lenguas mexicanas, a ver si así también aprendemos a platicar con la luna y con el sol… Para aprender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “amigo”, en todas las lenguas de México.

Mixe2NUEVO.indd 7 5/11/08 18:10:14

Page 9: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

Mixe2NUEVO.indd 8 5/11/08 18:10:18

Page 10: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

9

Yo'tsp

Wintuup win'aamp ja ja'ay,kamotsy tu'ujotsy jëpom jëpom,win'ëëp winxuxp ja joon,xitso'o yatso'o jëtu'un jy‰tsy,jëpom, jëpom.

Faustino Morales CansecoEscuela Primaria Bilingüe Niños Héroes

Quetzaltepec, Oaxaca

Tsuj ääw tsuj ayukTsuj aa tsuj ëyuujk

Poesía

Mixe2NUEVO.indd 9 5/11/08 18:10:25

Page 11: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

10

Yë'ë winets

Nokyex ax pixtenki' xyak ixpaaten tsap jootem nowin‰k ax tsujxt naxkëxjatsë xyaktsuyuuy naatyëm.

Trabajo grupalEscuela Primaria Bilingüe Justo Sierra

Amatepec, Oaxaca

Kiixy

Yë'ë kyëjxmëts nyo'oy teky'‰m,yë'ë kyëjxmëts nyo'oy xëëny koots,yë'ë kyëjxmëts n‰‰yajktinyëyë,yë'ë kyëjxmëts n'ëy nkoy,yë'ë kyëjxmëts ny‰'‰xy,j‰'‰koo nejëntimëts nkayajkyo'oyëty npujxnjooty.

Karen Vásquez JuanEscuela Primaria Bilingüe Amado Nervo

Ayacaxtepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 10 5/11/08 18:10:56

Page 12: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

11

Nak ale'eky

Nak ale'eky, nak ale' eky,t‰m tyuutsont‰'‰kyjënty oy, jënty tsuj n‰yjawëyëets t‰‰ts nëë kyent kyoomnëets jotkujk mits m'yunëty maa yë mejymits nak u'unk jënytsy tsuj n‰yjawëyë koo tyu'uyk‰'ts ntseky pën xymyëëtaayë'ëkëty xymyëtkëyattëty.Oyty‰'‰y tsëënë oyty‰'‰y jiikyat.

Ángel Díaz ReyesEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

Cotzocón, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 11 5/11/08 18:11:05

Page 13: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

12

Jäjtääjkën

Janytsy tsuj ja k‰m mëët 'yaj‰jmuky ja jotkujk'‰jtën,ja m‰‰nek mëët ja ujts ja ‰‰y, mëti' të tyany koots.

Ja joon janytsy ëëp,ja nëë janytsy yë'ëpy,yikj‰‰'wëp ja jotkujk'‰jtënku jy‰jt‰'‰ky.

Yiktaxont‰kp ja pijy,ja totk janytsy kakwëtejtp jate'n ejxëm ja joonejxëm ja poj nayëte'n.

Trabajo grupal alumnos Escuela Primaria Bilingüe Erasmo Vargas Vásquez

El Magueyal, Tlahuitoltepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 12 5/11/08 18:11:15

Page 14: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

13

Jä'ä ntaak

J‰'‰ ntaakëts jantsy oy jy‰'‰y‰ty,ntsojkpyëts mëët koots ti'yejx'ity,koots tixypyity tixymyotsy, paty ntsoky mëët j‰ n'oyjyot.

Taak nkuwa'an nkukajpxëpëts,mëët j‰'‰ n'oyjyot n'oywinma'anyëtsja' mtsojkën mtiipë tixy‰'kyënëmuum tu'ukjot, ets n'ëna'anyëtskoo ntsoky.

Mëët koo mtsojkën xypyëkt‰'‰ky ma ëjtsën,nantu'unëts ja' ntsojkën nampity ma mijtsën,ets njawëts myony ja pëjkën ijxën,paty mijts ka'ap nja'aytyëkoy ets n'ëna'anyëtskoo mëk ntsoky.

Paula Peralta RojasEscuela Primaria Bilingüe Niños Héroes

Quetzaltepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 13 5/11/08 18:11:23

Page 15: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

14

Ijxpajtën

Mijts ijxp‰jtën,tëkëkwiin ijxën xymyëtatytsuxk, poop ets tsapts,oyëty ijxën xymyëëtëty.

Mijts ijxp‰jtën myajk winxëëwtuump,koo ja mxëëw tpaaty,ja pi'k ëna'k ëëwtëp yaxtëp,ets mëk myajkwinkutsë'ëkë.

José Luis Vásquez NazarioEscuela Primaria Bilingüe Adolfo López Mateos

Condoy, Quetzaltepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 14 5/11/08 18:11:32

Page 16: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

15

Ëts mëët mits

Ko ëts mits jyeexë nmëëtëNiti'ë jyeexë mkaj‰të,kots jyeexë xmë'ëtë winkjets jyeexë m'okwinmaynë.

Trabajo grupalEscuela Primaria Bilingüe Álvaro Obregón

Chichicaxtepec, Mixistlán, de la Reforma, Oaxaca

Tunpë u'unk

Pi'ik tunpë mëk mits ntseky,ja'a koo mja'axy oy tsuj,tun mejts yë',të'ëts njatseky m'ëxpëkëty,k‰j tëë xytsyeky tii njatu'unëmëp,yu'uw tun, yajk'it ja' mook ja' xëjk.

Celestina González VasconcelosEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 15 5/11/08 18:11:42

Page 17: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

16

Tsuj ääw tsuj ayukTsuj aa tsuj ëyuujkCopla

Xoj

Këxem mïj mt‰na,mëëjts mïj ooy,tsujts mïj mjaa'yaja'a ku m'u'unk xpatsïm.

Trabajo grupal segundo grado Escuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Tepitongo, Oaxaca

Mutsk u'unk

Yë'ë tya'at mutsk u'unkj‰p yë' tsyoony maa tseeytyu'utytya'at yajk pi'ipytya'at yajk keepy tya'at tyëkaapy.

Fredy Toribio LucasEscuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero

Matamoros, Cotzocón, Oaxaca

Xëëkujkpë

Ko tu'uk xëëkuujkpëoyty‰'‰y xyëëkyikyoy xu'uk yajk kayko jeexy oy kyaxëëkyikyk‰j jeexy pën ky‰‰ky ky‰'‰yxyëkixy oy tsuj mxëëkukëtyj‰ts j‰'‰y mtsokëyëty.

Armando Aquino SantosEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 16 5/11/08 18:11:51

Page 18: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

17

IyËy

CanciónMëtew Just

Mejts mëja'ay Mëtew Just kajpxpo'oxë'n xyam jëk meepy,na'muk j‰' m'unk m'ëna'ajkma mtsëënët‰ ma mjuky'at‰'.

(m‰jtsk oojk.)

Te mjëk mo'op te mjëk k‰‰xpte mjëk tajëntsë'ekëp mjëk tajënwanë'ptu'uk a m‰jtsk a xyam ny‰‰xykajpxtajkën nu'uktaajkë'n. (m‰jtsk oojk.)

K‰'t j‰' m'ëjaj kyëtëkeenyëmnëk‰'xë'ëky j‰' ëju'k j‰m jyajy,ejxta'an jëtë'n ojts xjëk t‰nyma j‰' mpuujx j‰' mkajp.

(m‰jtsk oojk.)

K‰'t mween m'a ky‰'xë'ëkynyëk‰'t j‰' mne'kx j‰' mkojpk,ap mëtya'aky mejts mt‰nyma j‰' mpujx j‰' mkajp.

(m‰jtsk oojk.)

Alfonso López García.Supervisión escolar 031.

Tamazulapam del Espíritu Santo, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 17 5/11/08 18:11:59

Page 19: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

18

Poptotk

Mijts poptotkjanytsy poop ixtëm ja yootsën,ujtskëjxm myajkp‰‰ty,ets ja joonëty 'yëwtë.

Mijts poptotk,ma ja'poppëjyën,ja joonp‰'‰n yajkpaaty kepykyëjxm,mti'ipë ty‰kypy.

Mijts poptotkma ja poppëjyën,ko ja tsajp wyintukyets namon natuk myajk'ixy myajkpaaty.

Teófi lo Nolasco JuárezEscuela Primaria Bilingüe Adolfo López Mateos

Joon

Ëëp ja joon ko xyiinyë,janytsy tsuj 'yiy ja joon,ky‰k naxy ky‰k tëkë ma kepyënets t'ëxta'ay tu'uk tu'uk ja totk,txu'uxy twi'iky ja pi'k ënakëtyma myataknën pyo'okxtaknën,ets wyijtë ky‰jtë.

Celifl ora Morales InésEscuela Primaria Bilingüe Adolfo López Mateos

Condoy Quetzaltepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 18 5/11/08 18:12:09

Page 20: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

19

Kujp tsa'am

Tsakëpajkp naajx jëtunkëjxpmëktaxkipy jeeykyëjxpnjë'kx‰mpy ëjts yë' kujp tsa'amey yë' n'at‰‰m x'ujkët

Constantino Martínez OrtizLinda Vista, Tamazulapam, Oaxaca

Tsajpnääw

Yë' tsajpn‰‰w tëë myaa'o'knë,y‰t jëpy ka të y'ok y'ay‰'‰xmay j‰'‰y të taawixy ets jeexy y'ay‰'‰x,ets ja xëë kanëm piitsemy ja ko ka' ti tmëtoy Yë yak ixpëkpa yajk xon y'ajixpëk‰'nyj‰ts j‰' pik ën‰'kety yajk xon tjatw‰'‰ntëkutsë yakixpëjkna winkuk ye'yë tyajk amëëny.

Trabajo grupal docentesYacochi, Santa María Tlahuitoltepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 19 5/11/08 18:12:23

Page 21: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

20

Pëtë'ëkp, jënajkp,ets k‰j tii tyeky.

Tii yë'ë?

Rodrigo Cruz CastroEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

Koo nyëëxëë nyëëpo'o tpaaty,j‰ts may tsiptuunpë jya'attëmëk jyëna'antë, 'yaatë'ëtstë,jyajtë tyë'kxtë j‰ts mëk ja'ay yë'ëkëtë.

Tii yëë?

Celestina González VasconcelosEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

P‰jtp jënajkpets ky‰j yo'oy.

Tii yë'ë?

Uriel Martínez NoriegaEscuela Primaria Bilingüe Amado Nervo

Ayacaxtepec, San Pedro, Oaxaca

(I'ik pojë'kp)

(An‰‰, waatsuk jats tuu)

(Tu'u)

Atë'ëwënNësja'yënAdivinanza

Mixe2NUEVO.indd 20 5/11/08 18:12:41

Page 22: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

21

Tsapts yë',mëk xytsyu'utsmëty,muutsk ja' k‰j yajk'ixykoo ujtsjoty najxëmëtyjats xytyëkp‰jtëmëty.

Tii yë'ë?

Bartolomé Bernardo FranciscoEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón Oaxaca

Yony yë'ë ty‰nëpoop yë'ë pyëjytsuxk, ‰‰yony ja tyëëm,poop ja jyoot mtiipë yajk jë'kxp,j‰ts tsuxk j‰ 'yakja pyajk yajk ëxkujp.

Tii yë'ë?

Andrea Encarnación BlasEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

(Xujtyky)(Ta'tyky)

Mixe2NUEVO.indd 21 5/11/08 18:12:49

Page 23: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

22

Yë'ëyëk ntaakaajtëmëëpjats yë'ëyëk xyajka'ayëmëpj‰ts n'ëëta'anëmëp, j‰ts ntëkta'anëmëp.

Tii yë'ë?

Celestina González VasconcelosEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

Poop nëëkkëjxypoop pa'atke'epyjats pu'uts jyoototy.

Tii yë'ë?

José Enrique Cruz UrbanoEscuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero

Matamoros, Oaxaca

Nëëjooty ëts ntsëënëkoo naaxjënkë'xy ëts mpëëtsemyëxtëkëts nyo'oy.

Tii yë'ë?

José Enrique Cruz UrbanoEscuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero

Matamoros, Oaxaca

(It naaxwi'iny)

(Tsëy tyu'uty)

(Eexy)

Mixe2NUEVO.indd 22 5/11/08 18:12:58

Page 24: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

23

Tsuxk nëkkëjxytsapts jootootyyëk yë pyajk.

Tii yë'ë?

José Enrique Cruz UrbanoEscuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero

Matamoros, San Juan Cotzocón, Oaxaca

Jëkj‰mn‰‰xy ky‰'xë'ëky jëts pejkko k‰'t ma j‰' yoots nëma'jënejt jyo'kxta'aky.

Tee yë'?

Constantino Martínez Ortiz.Escuela Primaria Bilingüe Benito Juárez

Linda Vista, Tamazulapam, Oaxaca(Tsajpkaatsi'iw)

(Xëë)

Mixe2NUEVO.indd 23 5/11/08 18:13:15

Page 25: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

24

Tu'uk jëyujkjutjetypy jyuky'‰tyjëta'amnajxpma j‰' jëën tëjkë'ney te tmëëke'eky.

Tee yë'?

Susana Pérez JiménezEscuela Primaria Bilingüe Ignacio Zaragoza

Tierra Blanca, Tamazulapam, Oaxaca

Tu'uk j‰' mëja'ayey wyet xyoox,nëjyok, kujkxyëëtsuu 'yiy.

Tee yë'? (Tsajp në'a)

(Tsuujk)

Mixe2NUEVO.indd 24 5/11/08 18:13:23

Page 26: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

25

K‰'t j‰' jya'yët‰,ko tyunt‰tu'uknaax jyo'ty‰.

Tee yë'?

Uriel Pérez JiménezEscuela Primaria Bilingüe Ignacio Zaragoza

Tierra Blanca, Tamazulapam, Oaxaca

Jëtë'n ky‰'xë'ëky extëm mejtsënj‰' ko k‰'t ky‰jpyxy.Tee yë'?

AnónimoTamazulapam, Oaxaca

Nëjotp jyuky'‰ty,meeny xyoox'‰jtypy,jëk tsojknajxpjëts 'yajë'm 'yooky.

Tee yë'?

Mayco Richard Valverde RodríguezEscuela Primaria Bilingüe Ignacio Zaragoza

Tierra Blanca, Tamazulapam, Oaxaca

(Tsëkaa yuup)(Tsay)

(Ajkx)

Mixe2NUEVO.indd 25 5/11/08 18:13:32

Page 27: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

26

Kïp këjxem mtsëëna,kuts npukxawe,w‰nits ëj nëjkx nyajk kon mukj‰ts ntsëna juma jay x'pïm.

Pën ën xëëw? Ën min mtsu nmu'xypyj‰ts toon pu'ut njatyku nyajk pujj‰ts ën tï'ïts.

Pën ën xëëw?

Trabajo grupal Escuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Tepitongo, Totontepec, Oaxaca

(Xoj pajk)

(Tsapixten)

Mixe2NUEVO.indd 26 5/11/08 18:13:40

Page 28: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

27

Tseken xuka'a, xu'u ëts Mët ëts waay, ëts mits xëëxpJ‰ts xu'u jawu.

Tii j‰'?

Nora IsabelEscuela Primaria Bilingüe Emiliano Zapata

Huitepec, Oaxaca

J‰m tsë'ënë Këp këxm,yë tyunpkëp pyuxp.

Pën j‰'?

Poop j‰ts tsöjëktsapjootm nyax tyëka‰xën më ju' joon.

Tii j‰'?

Trabajo grupalEscuela Primaria Bilingüe Alma Mixe

Metepec, Oaxaca

(Yaaw) (Joon tsatspa)

(Winits)

Mixe2NUEVO.indd 27 5/11/08 18:13:49

Page 29: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

28

J‰m tu'uk tanë'ëk mati'itëjkënttum tsën‰‰py,xëëjny my‰'‰y j‰ts koots myatsy. Pën j‰'?

Florinda Sánchez MéndezEscuela Primaria Bilingüe Socialista

Tsyëëna ja ti tëjk,maktaxk tyek, tilo ook, jaam xyawa,tyu'xte tsapk, m‰tsk tyets ayujk j‰ts m‰tsk apat,jyatiiya ti jë'kx, j‰ts jyojuma pyet.

Tii ja'a?

Itzel Cristina Díaz RuizEscuela Primaria Bilingüe Justo Sierra

Amatepec, Totontepec,Oaxaca

(Mixk)(Teejts)

Mixe2NUEVO.indd 28 5/11/08 18:14:06

Page 30: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

29

Tsu'um koots jyëëtiitykaj yajk'ixyets tyëm mëtëëtstaapyoy tyëm pën, tyëm maatëty

Tii yë'?

Salvador Ortega ReyesEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

Tsuxk jyototypytsuxk nëkëjxy koxmatst mkumëp jats jyototypy t‰jp py‰jk tam tsajën.

Tii yë'?

Luis Alberto González Hernández Escuela Primaria Bilingüe Condoy

Santo Domingo,Tepuxtepec, Oaxaca

(Kuma'ay)(Taat tëëm)

Mixe2NUEVO.indd 29 5/11/08 18:14:15

Page 31: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

30

Ku ja uk k‰'‰ pyitsemytëkjotp, k‰'‰ j‰ pyaajk tpaaty.

Florinda Sánchez MéndezEscuela Primaria Bilingüe Socialista

Mixistlán de la Reforma, Oaxaca

Apmaytya'akAp mëtya'akRefrán

Ayuuk

Ku mnuux oo'k yam,jan tsenem y‰‰kep.wa'ats mteety xtum nax.

Orlando Francisco Cruz, Cristian Vásquez TomásEscuela Venustiano Carranza

Tepitongo,Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 30 5/11/08 18:14:25

Page 32: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

31

Päätn

Koo tii xynyëkajpxëtywa'ats xynyëëkajpxëtyton pit p‰‰t p‰‰tnpit p‰‰t ton p‰‰tnp‰'‰tn ton pit p‰‰tton p‰'‰tn pit p‰‰t.

Esperanza Faustino FelipeEscuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

Pëjy

Koopy pëj mëët kooyënpëj mëët kooyën koopymëët kooyën koopy pëjkoopy mëët kooyën pëj.

Trabajo grupal Escuela Primaria Bilingüe Alma Mixe

Metepec, Oaxaca

Ape'etypykyajpxënApe'etypykyajpxë'n

Trabalenguas

Mixe2NUEVO.indd 31 5/11/08 18:14:40

Page 33: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

32

Tsaaw

Tsaaw tsyojkp tsa'amtsyojkp tsa'am tsaawtsa'am tsaaw tsyojkptsaaw, tsa'am tsyojkp.

Pixk pëjkmuk pa'ak pu'uxpëjkmuk pa'ak pu'ux pixkpu'ux pa'ak pixk pëjkmukpa'ak pu'ux, pëjkmuk pixk.

Mix maatsa meen tmatsytmatsy meen mix maatsatëë tyupëjë, mix meenmeen, mix maatsa tmatsy.

Trabajo grupal Escuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Tepitongo, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 32 5/11/08 18:14:48

Page 34: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

33

Tutk

Mojk tutk tu'uk pyipy tu'uk pyipy mojk tutkpyipy mojk tutk tu'uk tutk tu'uk pyipy mojk.

Jaayky

Tu'uk ja'ay petypy jya'ayja'ay petypy tu'uk jya'ay petypy jya'ay ja'ay tu'uk jya'ay tu'uk petypy ja'ay. Jä pëjy

Tu'uk pëjy pyëjy poop poop pyëjy pëjy tu'uk pëjy tu'uk poop pyëjy pyëjy poop tu'uk pëjy

Gonzalo Martínez, Israel Martínez Jiménez yLuis Alberto González HernándezEscuela Primaria Bilingüe Condoy

Tepuxtepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 33 5/11/08 18:15:04

Page 35: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

34

Apmaytya'akAp mëtya'akCuento

Ja poj ëna'k

Jetu'un ja mëj‰'‰ytyëjk myayty‰'‰ktë, taajëk tuk'ok Janytsy mëjkëk pyojy, koojëk ja poj myoony, taajëk tu'uk jateetymya'ay tsyo'ony j‰'xpë. Kootsëk jam jyajty moo jetu'untxëëwë Pojkop‰jkm jamëk tp‰ty majtsk ja ën‰'kpi'k tamëkn‰jty nyaawyikëytë, ja aapynyjë tu'un tjuuttë tyekyoty, niw‰'‰ts ixw‰'‰tsëkjë tu'un jam pi'k 'yu'unyëtë.

Taajëk ja mëj‰'‰y tk‰jpxpe'kyxy, taajëkjë tu'un tnëm‰‰y:—Yam jëtu'un miits mpo'kxtëë?—Apteety tyaamts ëëts wan npe'kyxy.—Ti'imts jëtu'un m'oktuuntëp?—Tits apteety ok naawyijkëpts jëtu'un yam ëëts, ja' koo tëëëëts tyam waan ntuny npeky.Taajëk ja mëj‰'‰y jatëkok tyajktëëy:—Ti'imts u'unk mxëw‰jtëp?

Mixe2NUEVO.indd 34 5/11/08 18:15:18

Page 36: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

35

—Apteety kyajts ëëts tii nxëëw.—Jotëm tetyeeyë ja jaak po'kxkojtë, nëjkxëts waan yënpi'kj‰'‰xyu'unk n'okpuxy.

Taajëk ja mëj‰'‰y'u'unk ja jya'axy tpuxy, kojëk wyimpijtnëykyajëk moo okpënë, kootsëk jap k‰jpnooty jyajty taak ja j‰'‰y tukmëëkajpyxy ukmëëmaytyaaky ixën n‰jty ja ën‰'kpi'k ti t'ixyti tp‰‰tyën jam kopkëjxm.

Susana Montes FulgencioEducación InicialAlotepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 35 5/11/08 18:15:32

Page 37: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

36

Yë jä'xpë

Tu'uk j‰'‰y ojts nyijkyxy j‰'xypyo'tpë taa ojts tpaaty tu'uk j‰'‰y, j‰'‰ të'n mëjku'u, t‰‰ ojts y‰k'anëëjmë:

—Mooky ëts tukë'ëyë mj‰'xy ëts k‰' muk ayoonët, ëts k‰'j‰'‰xy 'xukpootnët.

T‰ ojts j‰'‰y wyina'any:

—Jam ëts nto'oxytyëjk tyajktun‰'‰ny j‰m ëts nmënijkyxy mantëjkën j‰ts kaaky mëët tojkx 'yoyët.

T‰ ojts ja'ay jyënm‰y jënpity net ojts ja mëjku'u tmo'oy, tukëyë 'jy‰'‰xy ne't ojts kyumentya'aky.

Jatuk'oojk ojts ja' j‰'‰y nyëjkxkojmë ja'axpyo'tpë, t‰ ojtsayoop wyumpëjtnë, ku ka'a tpatuny ja'mëjku'u 'yayuujk.

Kevin Vladimir Espina DomínguezEscuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero

Mosquito Blanco, Santa María Tepantlali, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 36 5/11/08 18:15:48

Page 38: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

3737

Pujx

Jëtënëk ojts tëyëp j‰' kutsëkomët ja'ayëty nyaxta yapujxkëjxy; T‰ ojts tyu'upokxta tsaptëk'akëjy, t‰ tnë'ixta tku'ixta j‰' pujxyaxp, jyaktu'uyoytya jyatnëta ma kyajpën. T‰ tsu'um koots jyëmpita atso'ok mëët, tuuj, poj, an‰‰, witsuk.

Ojts an‰‰ witsuk mëët tyaktoypyëkta tsajptëjk jënejt ojts pujxya'axy j‰' yajk nëwijëtëp kukajp t‰ mëkmikyë tpatsoontaatso'ok mëët an‰‰ witsuk j‰' pujxkëxpët tso'okëty.

Ko ojts yaknatspatëta kutsëkomëët tso'okëty t‰ yak matsta pi'ixkyëjxy j‰' tso'okëty t‰ nyapyu'utëjkëtëy majktaxkajp Kutsëkomët, Pujxmët‰kamët, Tsa'anytyu'u'amët, Amajktstu'u'amët jëtë'n tso'oktëjk 'yatë'tsta patykyëxpëtën 'yatëtsta ko pujx wa'ats ya'axy, j‰m ojts yak naspatëta ma mëj kojpkën, jëtën j‰' pujx nyapëjkxëyëta, jënet ojts tyaktëkëta ma tu'uk kipy axeenyën mëj'it t‰tukuxotsnëta tu'uk ts‰'‰ny mëj'itpa; tsyam txë'ajtnëj kojpk “pujxkupakp”. Yaxpëk‰ ijty ko jemy jëmëjt, tpaty kye'ep tsyam ma 'yukyakmëtonëj.

René Reyes PabloEscuela Primaria Bilingüe Condoy

Santo Domingo Tepuxtepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 37 5/11/08 18:16:03

Page 39: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

38

To'oxytyëjk mëët kaaj

Jëtë'nëk tu'uk j‰' to'oxytyëjk natyu'uk 'yity, t‰‰k ojts kyootsënyë t‰ j‰' kaaj myiny, t‰ tëjk tpakoty net j‰' to'oxytyëjk niiy nyëëj tkëxwitsy, t‰‰k n'ajty j‰' kaaj nyaxa'ny tëkotypy ko ojts niiy 'yëëtsy tuwintajmi'iky kaaj, t‰ ojts j‰' kaaj mokyonotypy 'yak‰‰jkënyë j‰jp ojts 'yo'knë.

Gabriel García DomínguezEscuela Primaria Bilingüe Condoy

Santo Domingo, Tepuxtepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 38 5/11/08 18:16:45

Page 40: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

39

Yë poojxy

Mutsk poojxy tyakpënk, yëjk ejxtëm ju'y tyo'okpën, ujts tsyujy ma 'yëpajkën, pejkon j‰' jyoottë'nk.

Constantino Martínez Ortiz Escuela Primaria Bilingüe Benito Juárez.

Linda Vista, Tamazulapam, Oaxaca

Maytya'akyMëtya'akyDescripción

Kojpë

Kojp yë tak jëpom jëpom ty‰jtsnë Pëëmp kojp xëë tyajknaxyMayë'ë pyemy m‰yë'ë kyaapy tsujëty wine t'aapëmn‰xy pyeempy yë' uk, pyeempy yë' ja'ay, koo 'yaapaatë jëtu'un kyaxe'eky wi'ix may tootk ky‰‰kyo'oyën.

Celestina González Vasconcelos.Escuela Primaria Bilingüe Valentín Gómez Farías

San Juan Cotzocón, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 39 5/11/08 18:16:53

Page 41: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

40

Maytya'akyMëtya'akyNarración

Tseew

Tu'uk tseew 'yïw nëëpaa'aye, oyame tu'uk tsa'any kitaaky tunkëjxem, atse tseew tyum yajktsu'tsne. Jaw‰‰n it wye'enya jam nëë'am, j‰ts tu'uk wiitsen tyëjkpaaty j‰ts ojts paaty ja tsa'any oyame tyum yajktsu'utsne.

Trabajo grupalEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Santiago Tepitongo, Oaxaca

Ja jiikyäjtën nääxwiiny

Y‰‰ n‰‰xwiiny ja jiiky‰jtën tëë jatu'un ja Koonk Anaa tuknipëkt‰‰kë koo ja pi'k'ën‰'k jyiiky‰jtën amaay. Ko ja' yuu p‰'‰m kyaxe'eky, tam yë nyitsooy, yë ‰‰y ujts mëti'ipë ja aptëjk oktëjk ojts tyajktsont‰'‰ktë.

Jë tu'un ja Koonk Anaa tuknipëkt‰‰këtë ets jatu'un ja j‰'‰y tyajtuntëty koo npatu'unëmëty ets nmëpëjkëmëty xyajk'akët‰‰këmëp ja yuu p‰'‰m, oy ets tsuj jëtu'un ko ja aptëjk oktëjk nwintsë'ëkëmëty ja jyoot wiinm‰'‰ny.

Ana María Desiderio MarcosEscuela Primaria Bilingüe Lázaro Cárdenas

Atitlán, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 40 5/11/08 18:17:05

Page 42: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

41

O'ojkën tëkëë'yën

Y‰‰ kumejy'‰‰jy ja k‰jp txëëwë, y‰‰ ja j‰‰'y ja tsyën‰‰'yën tmëëtëtë, ku ja o'ojkën tp‰‰ttë t'ejxtë jam k‰mwëmp k‰mjotp ja oo'kpë yikj‰'‰ttë k‰jpjotp jëts tukmatowtë ja jëp'amët kutunk, ja may'‰jtën t'amëtowtë m‰‰ ja oo'kpë tyikn‰xëkkëtët.T'amëtowtë ja tunpajt miti'i ja jut yiktajuttëp: ja pujxja'ajp, ja ta'wo'm, apëjk'ii'ny miti' ja n‰‰jx tyajuuttëp.

Ku ja j‰‰'y y‰‰ 'yooktë kyimjapom y‰‰ tyikn‰xëkkëtë jëts ja kaaky tojkx yikmo'otë ja oo'kpë pakiipyë, ja jutt‰jpë ja'a yikwëntsë'ëjkëp nayëte'n tnëmaty‰'‰ktë ja maj‰‰'y ku 'yijty ja oo'kpë të'ëkyjyëtypy yik'apity, kuts ëxy‰m ja kipy kyajuun ëë'yëp. Tikatsy ja tsën‰‰'yën y‰‰ tmëët'‰ttë ka'ap ja tk‰jpx‰'‰ktë ja'ayë ja wyet tyiknëttëytyë jëts jate'n jyëpkixy.

Reina García GonzálezTlahuitoltepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 41 5/11/08 18:17:15

Page 43: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

4242

Tam ëjts njujky'ajtën

Ëjts nanë ntatë kamtuntëp nyiptëp moojk, xëjk, tsi', niiy, ko'on, jëmëjt jëmëjt. J‰' ëëts nkaaypy ko 'yity, oyjunë mojk kyëxy kati ëëts nkajyëk, npunijpëpëts ntetyë ntaak jats may pyëtsë'mt. Ko meeny kyëxy nkuppijkypy ëëts yuuj. Jak‰m ejts ntatë nikxy mëtumpë ko kye'e 'yuk tuunë jats moojk tyëtskëxnëj, konëm jatuuk jëmët yak awijxy ko tyu'uy jats moojk yak ni'py.

Yë'ë jëtën oy mëpaat yak tumëteeky pun jy‰' këxp; nay pëtsëmp ji'kxy, ujts tsooy nay 'yëxtayp ja'ay jats tjuy; jëti'nyëm yyampaat mëk tyu'yo'oy j‰' tunk.

Leyva Erica Pascual OliveraEscuela Primaria Bilingüe Condoy

Santo Domingo Tepuxtepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 42 5/11/08 18:17:38

Page 44: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

43

Maytya'akyMëtya'aky

Anécdota

Tsajpkaa

Majtaaxk ëjts j‰m ja' ntsajpkaa, maa j‰m ujtsjootm tsy‰nëëtë, tu'uk ojts tpu'umatsy ja kaa, nëtëkëëk ojts tyantë.

Josefi na Maximiano DoloresEscuela Primaria Bilingüe Amado Nervo

Ayacaxtepec, Oaxaca

Wä'äts ëts n'ëxpeky

Jëpom, jëpom ëjts ntsi'iyëts, n'ajopy'‰tsy jantsy tsojk, tsojk, w‰'‰ts ëjts n'ëxpëky ets n'ëyi'kyëts mëët mku'uktëjkëtsy.

Celifl ora Morales InésEscuela Primaria Bilingüe Adolfo López Mateos

Condoy, Quetzaltepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 43 5/11/08 18:17:47

Page 45: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

44

Ya'atyëjk

Tu'uk ya'atyëjk ojts jëën jiipy nyijkxy, j‰m tu'ujotp ojts tja'tyëkey j‰' xyëë, koo jya'ajty maa j‰' to'okp‰' xyee ojts tnëkum‰' xmo'op ëjts yë' tsijx pum.

Rigoberto Pérez DomínguezEscuela Primaria Bilingüe Ignacio Zaragoza

Tierra Blanca, Tamazulapam, Oaxaca

Wajpxp

J‰m ëjts n'ajty pu'uy kyëjxp ntsën‰', koo ëjts ojts ntsëp‰ky, Ojts mëj nts‰‰tsy‰', mëjk n‰‰xy ntsëp‰y, j‰'‰y ntaak ojts 'yëna'any jëëts ëjts nyë'ejxy'ettët.

Yanet López SantiagoEscuela Primaria Bilingüe Benito Juárez

El Duraznal, Tamazulapam, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 44 5/11/08 18:18:01

Page 46: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

45

Kaa'p tsyiwë

Ku ën wyena tutëjk jumët, wix oj njaty nkupety, tëpane wanya n'ok Plol nyïjkx juma took, wanits ën panikx, j‰m ëts wanya nxëp juma m‰jts j‰ tëëjk, j‰ts naa tsyiiwë kyitaaky, juma ën t‰na tëjk'akujk.

Wanits naa tsyiiwë xmo'onts pakaajp j‰ts mëjk oots nyaax, j‰'nit n'ok myets j‰ts xwijtsek j‰ts ën tëjk am ntëjkpaatne, wanits oots nyayj‰'niye, paaty xjanë xkaapy ja'a ku na'atyu'uk tsapts ëj napyëëjmeye.

Marilú Cruz LópezEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Tepitongo, Totontepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 45 5/11/08 18:18:10

Page 47: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

46

Ja patöö joo nëëkxp Äjxnëë'm

Mowoxk joomt it ëts ë taajk jejoyken; tsyeeny atsekp neey ë taajk jats ë yoopy panix ja patöö joo nëëkxp Äjxnëë'm ki aximpën këxm kajep tëts tsuts jot jats ëx nipit ë ntaajk tsatswinmayp jats të këpk ots te ojk wop lawën ja tsa'ane wonits ots ja tsone xpajkpit wats jats kyejk.

Wonits ëëts yooyok wën jats ë tumjaweë xak'ixp ja tsa'ane, ja weets yooy jots ëë nimets kixtox npaten xtokputëkë j‰ watsëm wonits jatë Äjxnëë'm.

Citlali Amynaetzy Díaz SánchezEscuela Primaria Bilingüe Justo Sierra

Amatepec, Totontepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 46 5/11/08 18:18:18

Page 48: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

47

Yë mixy wintsëjky

Tu'uk'ojk, tu'uk mutsk mixy ojts nyëjkxy ja'axpë m‰ ja' kyam, ta ojts tu'uk tpaaty ja' jëyujk jenytsy axëëknaxy, pety ka' 'yuk nëjxnë ja'axp, je'ku ojts ttsë'ëkë j‰ jëyujk.

Tomás MartínezEscuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero

Mosquito Blanco, Santa María Tepantlali, Oaxaca

Pëmë'ëky

Ko ëjts n'ujtsy jya'atsy kum tëkëëk xëë,'yookyë tëkëëk tsëk, T‰'‰nit yoyë tokx mët‰'‰ pëmë'ëky.Ky‰ j‰' pën 'yak mo'oy ja kaaky tojkx, ja' ko n'utsy të jy‰'‰tsy n‰‰xwiiny n‰xkëjxy.

Sofía Gregorio Benigno Escuela Primaria Bilingüe Justo SierraCerro Moneda, Cacalotepec, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 47 5/11/08 18:18:32

Page 49: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

48

Ja Paat papoopyë Paat i'jtp nyijkxy kamotp, koy ja' pyapoopy, ni tukok tkapaaty, taa ojts tukojk tmënëjkxy tu'uk i'k j‰'‰y, jantsy may o'otsn oj tuknipëky, ta ojts nyayu'tsyë ujtsotypy, taa ojts tu'uk koy myiny, ta ojts t'anëëjmë ja i'kj j‰'‰y:

—Tsy‰m ëts nkë', tsy‰m nteky, oy mits ntsiikt. ko ja koy ojts tony, ta ojts 'yootsyë net ojts Paat tujy, ojts tyako'knë, xëmë net ty‰m mënëjkxy jy‰'‰y i'k, ko pyapo'oy.

Hugo Lino José RodríguezEscuela Primaria Indígena Francisco I. Madero

Mosquito Blanco, Santa María Tepantlali, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 48 5/11/08 18:18:43

Page 50: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

49

Ja ayoopë jä'äy

Tu'ukëk 'yijty ja j‰'‰y janytsy ayoopëk mëët ja 'yu'unk 'yën‰'‰k, kyajk ti myeeny jyënk‰‰p, tik yajktunëp jyënoty tyëkoty, taak jam akatsjotm nyejkyxy xëjk to'kpë kook jam jyajty moo myëtu'ukpën ja tëjk, etsëk jëtu'un nyë'ëmxëyë:

—Ti mtsejkypy.Ets jëtu'un tnëmë: —Kya xëjk xypyëk‰'‰nyë?Etsëk ja j‰'‰y jëtu'un 'yatsowëyë:—Wënu'un xyaky?—M‰jkëty tuktsimpë.—Kyajts mpëkj‰'ny.

Taak wink tsow ojts t'aw‰në, tu'ukëk ja mëj‰'‰j ojts mëët nyapyatyëyë ets jëtu'un nyë'ëmxëyë:

—Tii mte'kypy?—Xëjk.—Wënu'un xyaky?—M‰jkëty tuk tsimpë.—Kya tuktujkëtyë?—Pën mpëjktaapy tukx‰'k oy jëtu'n nmojëty, ojtsëk ja xyëjk to'kt‰'‰y, taak wyinpijty jattëkok jam ky‰jpnotm, kook jam jyaty, kyajk n'aty jam pën ja y'ok kotëjknë, nipënëk n'‰jty ka' ok jamnë.

Rosalía Guadalupe QuintasEscuela Primaria Bilingüe Lázaro Cárdenas

Santiago Atitlán, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 49 5/11/08 18:18:53

Page 51: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

50

Äp xëë

Kuu ‰p xëë tp‰‰ty, jëmpejtëp o'kp aanëmë jëts myëku'uktëjk ykoo kajpxët. Jëpety estampë jëntuump jëntsëj'kë'ëny yak pëkta'aky jëts tsyë ënëtët, pyo'kxtët.

Federico Villanueva DamiánAyutla, Oaxaca

Jantsyjä'wënJantsy ja'yënCosmovisión

Mixe2NUEVO.indd 50 5/11/08 18:19:11

Page 52: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

51

Nëë'akëyë

Jam'ts‰'‰x Koopk ja' në'akkëyë jats ë toje tsanë j‰mn, tojk it joom‰ jyujë, kuts it j‰m nyixtë nox ë ka j‰ j‰tsy, unajtë jam joma ja'në'akëyë jets jënëttëp ja toje tsanë. Wanits ja ka'pën winmaytëkkëttë jats nëëjxtë j‰m koopk kexem ots j‰ jotmaytë tuuntë wintsëkkën mëët: tok j‰ tsew, tok tëjk ja ju'k jats tok appëjken mëknëë.

Kots j‰ it nyex j‰ jootmay tëttu'un jats tyukkooy j‰ toje tsanë jam në'akkëyë jottëm. Jayë w‰m it ja it naxtë yo'oy'okwantënë ja tënëktë, jats ja kukkappën ja'te.

Arturo Sánchez SánchezEscuela Primaria Bilingüe Justo Sierra

Amatepec, Totontepec, Oaxaca

Apmaytya'akAp mëtya'ak

Leyenda

Mixe2NUEVO.indd 51 5/11/08 18:19:19

Page 53: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

52

Anyikojpk

Taak ëpta tok momaytykëtë jats jemëk ja koopk it të mëtë tyoxë.

Tuk'ook ja koopk 'yuuk oyëm y'ampëk të tsiijk tyoxë.

Jats toxë y'ampëk mëëk tok pooj myën jats nëxnë toojk'awat. Jats tyanë natyëm ja koopk

Yuridia Gabriel HernándezEscuela Primaria Bilingüe Justo Sierra

Amatepec, Totontepec, Oaxaca

Paja'ay

Jap aamyooty yuukooty, paja'ay nyëmyayëyë ak jëëwinpit tyeky mëk tyeky tyajkwëna'any koo yo'oyën ets yajkkëtaapy kepy maa nyaxyën kaj tyëjy 'yotsy, mëpaat k‰j jyëënta'aky awa'ats jyoot tmëjëtity, w‰'‰ts tyiinytsy kyëëxe'eky, axëëk ja'ay, kë'oy ja'ay yë' kaj tujnp‰jk tyëktëkëyë.

Marisela Cruz CléofasEscuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero

Matamoros, Cotzocón, Oaxaca

Mixe2NUEVO.indd 52 5/11/08 18:19:37

Page 54: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

53

Nïxpëjkentëjk

—Tsuj ëj nïxpëjkentëjk nja tsok.—Nay jan ëj.—W‰n tsuj tyajktaa'em.—Oy ja'n.—Ëj appëmnax npëmep, j‰ts mij mp‰‰ttet.—Ja'n.—Kuts appëmnax npëmkexet j‰ts nkuttëëyemet j‰ts xyixet ntsone tyany.—Tsuj ookna'ixe tyanep.—Jants ja'n.

Sandra Contreras Velasco, Ángela Velasco JiménezEscuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza

Tepitongo, Totontepec, Oaxaca

AtunäjxkEtunäjxk

Representación teatral

Mixe2NUEVO.indd 53 5/11/08 18:19:47

Page 55: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

54

Ja'a tyijpy • Jä'a tyijpyGlosario

Anëmaytya'aky • Ënëëmëtya'aky Chiste

Ape'etypykyajpxën • Ape'etypykyajpxë'n Trabalenguas

Apmaytya'ak • Ap mëtya'ak Cuento, f·bula, leyenda, mito, refr·n

Atë'ëwën • Nësja' yën Adivinanza

Atun‰jxk • Etun‰jxk Teatro

Ëy • Iy Canción, ronda

Jantsyj‰'wën • Jantsy ja'yën Cosmovisión

Maytya'aky • Mëtya'aky Anécdota, biografía, crónica, descripción,

ensayo, instructivo, monografía, narración,

receta

Nyikajpxën • Nyënëkajpxën Listado

Tsuj ‰‰w tsuj ayuk • Tsuj aa tsuj ëyuujk Arrullo, copla, poesía

Y‰jk ayuk'ye'epy • Jëk ëyuujk'ye'epy Anuncio, carta

Mixe2NUEVO.indd 54 5/11/08 18:19:51

Page 56: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

Jëtu'un jyaty kyopety mo ja' ayuuk jä'äy ja' tsyënä'äyënVivencias y sucesos cercanos en lengua mixe

Këjxmëtë Ayuukit/Mixe de la Zona Alta de OaxacaAkijkyëtë Ayuukit/Mixe de la Zona Media de Oaxaca

se imprimió por encargo de laComisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,

en los talleres de xxxCol. xxx

Delegación xxxC.P. xxxxx, México, D.F.,en el mes de xxx de 2008.

El tiro fue de xxx ejemplaresm·s sobrantes para reposición.

Mixe2NUEVO.indd 55 5/11/08 18:19:59

Page 57: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

Mixe2NUEVO.indd 56 5/11/08 18:19:59

Page 58: Mixe2NUEVO - basica.sep.gob.mx · Aristarco Zamora Reyes Francisca Vásquez Jiménez Guillermo González Díaz Verónica Domínguez Melchor Basilio Gutiérrez Jiménez ... azul m·s

2008Këjxmëtë Ayuukit • Mixe de la Zona Alta de Oaxaca • Akijkyëtë Ayuukit • Mixe de la Zona Media de Oaxaca

Jëtu'un jyaty kyopety mo ja' ayuuk jä'äy ja' tsyënä'äyënVivencias y sucesos cercanos en lengua mixe

Portada-Mixe-2o.indd 1 5/11/08 18:22:35