Undíimá

Les coutumes mandjaques

TextesKalilou Bathia, Malafi Diockou,

Sankoung Gassama, Moussa Mendy, Vincent Mendy, Auguste Lamine Thiabou,

Landing Thiango, Kéraba Wallou

IllustrationsAmbroise Gomis

Association Pëpántar ManjákuTanaf

Région de SédhiouSénégal

Les coutumes mandjaques

En langue manjáku

Langue parlée au Sénégal,en Gambie

et en Guinée Bissau

Première édition2012

© GIE Ţëbe 2012Actuellement Association Pëpántar Manjáku

Unciwi di ufelalPësiën koor ................................................................1Pëlëm..........................................................................2Bënoonţ .....................................................................3Kaboatan....................................................................5Kadua.........................................................................7Bëteenan.....................................................................8Pëgar........................................................................11Kámbac.....................................................................12Pëniëwruëţ ..............................................................13Kajár ........................................................................15Pëyíij........................................................................18Náyafan ngëpi..........................................................20Pëtër kako................................................................24Pënguraŋ .................................................................25Kabáambi ................................................................27

Pësiën koor Royaume

Ujoŋ ţi manjáku pëlund pësiën ka ţáasini di baserar, a pësiën ţi pëlund aci kë buka këwáanţ ka yankëlër kuŋ pësiën : Bajoku, Bacáabu ni Bayíŋu. Pësiën ka wat-kë-wat uwál wi nasiën caţ wi ţi meţ da ci di ţi pëţoari, a puum dë par kakandan ka du kee lút ndëloŋ.

A ja Meţ duka kayank pësiën, kakandan ka pëni di baserar kee katib di meţ di da ka di pëyáana, ţi koor. Uwal umënţ pëduka túl pësiën di uţia koor, a dëba pëgab pul. A pësiën ja pëgab, bëdu balas ; biki ngëjaru, biki icand,biki imbubaloŋ, biki iţagëra, bakáak pëgamb na buasiën pësiën ka duka ţoa di meţdëmënţ duŋ.

1

A pësiën koor a ja mbandaţ ngëyípal ngëtáajan páaj mdi kësiën koor ţi Manjàku pëlund.

Landing ThiangoPëlëm

Cérémonie pour faire revenir une personneKakuran ki, ci ki bambukári ţi undíimá nja.Kambukári ka nţari na kambukári ka táakal ţi ubúru pënáan upaţ. Napaţ naba mák, ni ţijaru ujuban ţi pëŋajáaţ, par mkaw di ke kësul në neejanu di unoor wi mdooţ wi wejaţërul. Napaţ di ka me pëkës nawiak,di ka lënk, di ka kawáara ko, di ka pe ko nţëpte ni ţásan pëcoka wi kë ruke ŋal na ci ko, upelu ba iñan.Ţi ngë ka ţi pëduk ibaţ babukári, aci pëŋaj kabuk, na pëwët uwáakëma ţi unkësaţ wi ko. A na bukari ka pëway kabuk ţi unoorul.Ţi undíimá nja manjáku ko unci wi pëlëm ? Pëlëm a ţij ngëcumal ţi ñáan na jín ţi undíimá, o ţijand unoor. Ucak ţi pëlëm, napaţ ni ka di yakëya na ndëko káaţ me untáb asíin, manjáku kalëm ukorarumënţ wuŋ, utëbanţëŋ ni kankiëji, ni kan wátee bëyeen, na na káama, na na nke pëleenţ ka cok. Uwáajanţëŋ bëgús ŋáaţ myël mlëm, ñáan ka ţij pëmáak pa wáaraţ pi pëlëm.Unoor : pëluk mtum ţi ţëko ţi mtukar ţi. Pëlëman

2

káto uci mbíiţa mluk kë mi na balugúm. Bëgíj ucáay uci mbíiţa mluk kë me ucáay dëko bëláaru.Uwára wi bayëţ nji manjáku ţi pëfeţ kakuran ki ngë sal kabuk ci wuŋ bëka, na pënáakësa diţ imindáan pëluk bañáan baloŋ, biki m winaţ biki !!

Auguste Lamine ThiabouBënoonţ

La lutte

Pëwooŋ unu bëweran a ja roon nja ka kiwëţët bul, te ubáara pëloole. Bañáan ka lënkar pëtiëma bul pára aci ko kandënd, iţëb karu pën din. Mpáaririţ ba bul më di ka dëndëm, pa pii yeenţ përo ko. Kanëm bëweran karu wooŋ, batiëma bul ka jot pëpáaril kul.

3

A u ciţi we ? A ja roon balon këro yiink : « Bawëral bajínţ karoor ţi pëkës bukul ciir ţi. A bawëral baríko un ciwi balal këjejar nanjangërëm pa pëpeena. Bakáaţ ni bayënţ kaţiema bukun un ciwi baţása. »Iŋí bëtiëm a ci umpáŋ ţi bayënţ ni bërune ţi bakáaţ. Bu ka ţás mëláanţ ngëkoraar : « Mëñikëţuël ni mákënjuël. Mkër mjankal ka ci mun mkëra. A ja ñáan këra te në ru jáţ, uliaf këru kul sandëndën. Bayakëru ya, balás këru lás, baki këru ki, bancand këru cand, bafuţ iyeta këru fuţ. Bampëli batab ni baţása batab, unkoont bañáan babáakër. »Ţi baţása, a nalon kërua Ujíta. Na wër te na ţëbëţaand, a na ţëp ee jej nanjangërëm na kukanul, bu ka ţíis ni nul un ciwi pëcaţ.Unu ruka kawami fáan, a nanjangërëm kúr pëwuu katímul ţi bëtakála karu ja : « Ujíta namoan ape yoo, oo, oo ! A pe yo ! »A asíinul Moanin cikëndáar háa na ja : « Ndes háanka, kákuma më duţe kapoos dul. Man wama ka yafënţ pan unjandapus di kacay in napaţ naloole ni ndu nka. »A na laaŋul pëna-bëweran. Bacínţul gaañaar a ba pe bënoonţ. A nangúran ţi griisia ucáak bukul baandi eejool : « Ujíta më win ko wi ndë leenţa wi sandëndën, Nasiën-baţi jee nja,nul ci wën a júg ngë ri ka ká Nasiën-baţi nalon kák ţi bërun nja. Më níráanţ

4

pëliincan uwáku ţi nul, kë ro maliinguu. Tenane bacíinţu bi ba gañár bi te bë noraţ. A ci uforsa a júg narikaba párawën bukul. »

Moussa MendyKaboatanL'adoption

Kaboatan aci undíimá ţi Manjàku, a ciţ ko wi ŋáaţ ŋal pëwin, ţi bënim a ka ñáţ. Ţi undíimá kaboatan aci ki ŋáaţ ; ucak ŋáaţ nima a na joon pëseempa në kuráar pëya kaboatan ţi meţ baloŋ, ţi uloŋ në lút uráasa wi ba ţoo wi, a kaboatan ciţ ţañ ţi pëjoon useemp.

Utëbanţëŋ, uci në buk a në coka në ya bëñáan ţi meţ baloŋ, a na purir pëya ţi bëgíj bi kan leenţ bi. A

5

kaboatan ciţ bakáaţ bëliëng ka yoŋ kaboatan, aci bikiNasiën-baţi caraţ biki pëţeend kabáambi a na boatan pëmira mak ţi ţëko kaboatan, par aci bëñáan wul ka wuŋ ka ñáţ. A ci nji Mari ka peţandëriduŋ winë wi winë wi ţi pëcoka kabuk unkësin wi pëya kabaotan, bakáaţ Manjàku banima. Bënim dooţ ñáţ nji ma mband bënim, pëlí pëlolaŋ ţañ a mob useemp a useemp umënţ wuŋ ţëp a këlí këwáas na pëloŋ a buk,pëjëkan kanëm a napaţ caţ a ba ja kin aci pëñaw pëpub.Yunk di ci duŋ ţi bënim a ruka ci, ndë buk napaţ ka caţ a do këpub páaj a ja umënţ wi par pëñawa pëpub ndáank a ya ţuŋ a ndë mob pëpáajan na pëloŋ, wul wi tuk wuŋ na kantëmbi kayës a band bëlay upa. Wi niaj wi bëlay a bakáaţul gáangi a bi cab niajan káto, e tiëma ndëgoongët ţi katëmbi a ba ja kin ndáana ndëlik këyor pëláabaţo bapank nţari, uci pëlëman a yënund ci ba unooru ba.A upa cëli na pëkalame mlik, bi koŋ ţi pëlëman a naj mjob na ja mjob soŋ na biki uţia. A Mari ci ţuŋ a buk a yetan pëpub pëmënţ puŋ, a kakan pëcënţ a bikibënimul bi bi di upa a yepul bëpëna ; a bëpëna dola.Nji Mari ma win kaboatan aci udíimá a uwáara, a káaţ pëbëra !!

Malafi Diockou

6

KaduaCérémonie pour faire revenir une personne

We Manjáku ka ja wuŋ kadua ţi undíimá ?Kadua ţi undíimá Manjáku aci ufëp unţij wi pëláŋ bañáan, pëbai di pëţoŋ. Furëmos nim ŋáaţ nalolaŋ a na buk upaţ páaj, bayënţ aci kañan ŋáaţ ci nalolaŋ ; Furëmos a noor mak ţi pëkus kabuk, kañanul neţe yëlan pëtan umpaŋ par upaţ neţe kës ko.Furëmos na mpaţul, a ba duka báar ibaţ ţi kajáar par kul ki na waţ kuŋ pëkus na kabuk, a kë ñáŋ a upaţul dëmb ; a nantoy waţës ucapëj upiëţ , a ba jáar a uyípal dë kay a na ja áarul na babukul ngëteŋ pëdukës pëlabaţa nja pi ţi káto.O ţëp ţuŋ a ka ngënu, a na ja Dádo áarul : « Ma ŋal pëtot patákan pëwël a buk nja patëroŋ, na ţëp buţ bëţas bi ba cënţul a ibaţ bukal ci iloloŋ, a bëyáa kë páarir unu bukal, na bëfa bëlolaŋ a ba wëmb patëroŋa ba jíta ţi pëlëman, a ñáan baţee a ba ja kul wi dukonk mţëpar káto na baţa u, wul wi patëroŋ ţëp wuŋ. »A Dádo ja baţa patëroŋ, nda ju ngë káka juţ ,baloŋ kee káka feţ buţ bëloŋ bëga bëţás pëni pënáakësëŋ badiidu. Aníinul asiënul, baţa ul a ba duka ciţi bëcëkëndëŋ patëroŋ a ngëyípal kañan ba na ko dúţ bukal bëmeţ ţi na ciţi, aníin pikëra par meţ ţi a buk ciţi, pëya ngënu ngëtëb a cëţul ni ba gíje báandi.

7

Dádo, unu kafa a na bánd di a cëţul pëyepar uleke a buk ? A cëţul ja aníinul, wi wund bánd wi ucáak na báabu wund yetáanţ ubúru ulolaŋ ndëko lawandër, ma wiinul ţáñ bëyáas bëlolaŋ. Wul wi aníin wiţësa wuŋ pëtukar untáb, pi weel puat na bërëm pi fëp ţi bëgíj ucáay pa patëroŋ pëme nako buka. Aníinul ja : « Uci nji tëmbulu ba na Furëmos, bëgíj këkakandëri nul ne këma bándi ka weţee ke ñáakan na ucáam iyooţ ibáakër, pëcá umáani na ugaloŋ puat pëfáacal. » Wul wi ba ci wuŋ ţuŋ, pëlí pëlolaŋ uloŋ unu wi ba ya wi bëreen, na pënak a upaţ ţo ka noonţuŋ a ba te ukáaru dë yílinţi ţi ndes patëroŋ báanduŋ na iñan iyës. Wul wi ba ci wuŋ ţuŋ, na patëroŋ te inëm itëb a ba ja kul mdi kë piban ukesa ?A patëroŋ dëcamb bukal a na ja nji meeţ unci na nji !Upaţ Manjáku ngëduk ibaţ na ko ka niam, par udíimácok mfínëmbër !!

Sankoung Gassama

BëteenanLe fétichisme

Bëteenan, a ci uţënk o ci undíimá, a bëcunkan. Wi uliaf yërandáni wi Pool mţa und, unu wan, kolan lílaţdi untáb. Pool káţe leenţ a ucëbal mári a në teen uyánd, a bakáaţ dëkáan, a bukun dëleenţ : « Di ka ciţi ! Di ko do. » Ţul ţi und jej nul ţun

8

pëyáand lopëtan, uband und a badutuur niajáandul bameţu a ba fiëţ pëmooj a noor bëwinaţ pëmooj te uliaf kákat ufeţ, a ba ja ngë wiţandul a ba wiţand.

Pëband káto atiam und ŋáaţ Kadi tuk a ya di napene bi mobán kañan, a napene pin ngëko a në band ţi uliaf ñáan najín a kañan yër, a na kaka yepar ţi uburu pëmoj në band kayëlia a kañan yër.Koyo napene ja Kadi tawanank kabool uba Kadi pëja kayëlia kan kako pënëni di pëninul bayënţ a kañan yër ; a napene jakul máa ucáay a tan katël te uko ţiësaţ. A Kadi jakul ţu nji ka duku napaţ a jon ţi mawilar, a Koyo jakul keeyin man fiëţ bëga uci mboos yëlan nja kaţëp,a na leenţ na mboos; u ba ul ana ja Kadi ngëţëp bëga pën.

9

Wi ba bandi wi, a Kadi du basíinund a niajand káto pár nul bukun bukal ana leenţ bukal kabool a në ba ana ja bukul napene na mënţ ci un ni, a na pene ja nji ni kan ten bañáan pëkës, a ba ja napene doon uleempu, ki këtákal ki bañáan këfañar ki nako kátaţ bëyeen.A Koyo ji a na túl mboos a dëba a na láagaţ kaţúţ Pool, ucar umënţ a Pool kúr pëleenţ a na yep përe a napene ja bukal ba ţij upi bee ba fíŋ di pëbuŋ ucáay ka tanës katël, uduka ţiës di upëni di. Uba bukul pëfíŋ upi a ucáay ñuc-ñuc pëţëp, ţul ţi pëmooj Pool báana ţun. Wul wi ngë ka wuŋ pëme bëteenan ci undíimá wi kanţënk wi.

Kalilou Bathia

10

PëgarLes funérailles

Pëdo púum ţi manjáku, a ci pëdu wi babuk meţ na bayeţ bukal, baimi meţ, na bayoatan meţ bëliing pëbimáar púum.Ba lilan púum, a ci balas : bafuţ keeta, balas ngëjaru, balas kambúumbalon, na baye kabendan, ko wi ñáan yël wi pëdo, wi në káana wi uncáam, bafuţ ka káak. A ci bëjëk bañaan bacumal. Aci pëtupan kayëţ « máahuu » kacok a dëmb mak, bëka kanjaţ ka picëra buŋ mak. Uci mteeba këme pëjukan ngëyípal ngëcumal, pi bëde puŋ ti ngë nu ngë wáaţ tañ. A náamunk nakuj, wi na lilan wi, në toti bë kawul kateend ba bi púum.Manjáku a yëlarën bëtas, a ba yëlarën umiira a na káka yëlarën pëkaob pëpubul, kawën, pëjucanul dëmb mak. Pëdo púum pëlolan ti manjáku, a ci pëkunt bëliigarul ka ba di kato ul. Ci puŋ pë ci na cár, pëci na ka. Bëka manjáku maraţ babucul, bëka nacaţ he bëba ţi púumul, nda jo ngëweel bëwurar, ngësal ngëwejaţ nja ti mandukus kanjaţ pa pëyafan upaţ utis ţi kato kanjat. Unu untari, bëfur a ba, ngëwanţ ngëwejaţ ti unu wi fáan, unor a bi, bariala ñaţ, uleemp diaţ, a umundu ñati.Baran ! Bayëtinji, kamama ! Ţi karum !

Landing Thiango11

KámbacLa circoncision

Kámbac manjakú doon ka bandar. Napaţ ka ka ngëyípal 10 nduka mobara pëwala kámbac. Kámbac a ci undiëmáa ţi manjáku o ţíj ma gasar ţi kabuk uwál wi napaţ wálawi kámbac, ngëko ruka ci pëţas uwál wi në pëni wi ukëb. Uyëţ kafiŋ, biki upi, na bëkukan. Kámbac a ci ko unkawi më ŋál kë door ţi myëlanţi, par ñáan ñajín na mëntënuŋ kee lúk pëcëg. Kámbac tákal na ka nţari a ci ţëlolan di ugasar, u ciţ ba pëcar pëya kámbac ţi bëtu bënţari. Máa kámbac aci udiëmáa undiţ wi kaniam. A manjáku ka pëlincan kul.

Auguste Lamine Thiabou

12

Pëniëwruëţ Initiation manjáku

Pëniëwruëţ ka bándar-këbándar. Uci më woma më cinapaţ ţë tiëma, a kë bánd pëjaa më yela pul di kee ciwu uwár. Nandimaan nan juundi përo uwúus aja : « Kë juund pëpáarit ţi ngëwaanu untáaja ni këwás. »« Kë juundëna ţi iŋí bëtiëm ukoraar wi : iráala kanjánd, unfindiŋ ujínal, mëláanţ, bëlánk, pëláŋ pëfáacal ni ukuţ pul, inoombo, iţáafi, ngëláac ni itenaráani ngul, ulícar banaar un pewi pëñaţ, mësáasu kaţúţ, ngëlonit ngëjínal, ucapeŋ ni itenaraani ni ngënkíinia ţi iyoţ foore mkër mjankal mi ndë këra mi. »Wi unu baandi wi, a basín bukul ja : « Nda kaba puat ukoraara ? »Babuk bukul yanki, a ba ja : « Pënaamaluumi ! »Ba leenţ bukul aja yiink : « Pëfaacal iráfoŋ këwás, ukáana uborloŋ, ubíiñu, uber ni më cínţ mun mi ba baabu. »« Wënd ka káar ind buţ pëñáak ni ngëko bëjuŋar bëliëng. »« Wënd banín ind buţ, wënd ţi manliingu wënd ; wënd kaţásar ind bukun Naya ni Pëloc pëyëman di uţia kantibii pul kaci Naţása nan yelee ba pëwiak. »Unu ka báandi a bambëlaanedu pikëra ni mëyëkan ţi

13

baciţi undo bi bu kii rola bi, pára më kúsaaţ ba ukákaru ţi beenu bëliëru. Wi nayëman niajaand wi bukul pëtieman ee tiëmani. Ba cílani naya baniëwruëţ ni kan jakee Patroŋ pewën baya bëliëng ţi uwúus. Ucíli bukul ţi ba ruka ţi mob kára ñáan ni pëlocul në kaand nawiakul pëţëp pëjut usuër.Uband bukul ee dola uwúus aba dul, ba pëni ruk pëwiţeey ţëko ţëyëman naya këyai bukul pëbi. U ruka kawokani bukul ţul rin baniëwruëţ niaja bëcuëg,naya këyaana bukul naloole-naloole karu ja : « Man jeend ipáas iwár ucáţa pëni ri bëreeŋ a u wiţësáar aa-aa, haa ! A ndë jeend pëtánt unjar acita, a u wiţa ñáan ne ! »Dek bayonkul këja : « Nda me yiink aa-aa ! Nda me yo ! »Uler umënţ rin a ngëliaf këtúla mkër kawára, inoombo cum iriaţ bukul ; a në kákar kaya yul a i care már; pëţak ! Foore ni ngëlaac ngi ba ŋaaŋa ngi káka cum bukul uliaf, a ngëcapeŋ kë síinţar, itenaraani kë kul ñant-ñant ni mësáasu kaţúţ. Balás këlás, bakiir bukul këru ki pëyaana ngëcin pëţëp ni ngëluumpan ukoraar bëliëng. Ba ţëpaa ba jëkëlën, bu ka káki kee riala. Uba bukul, bu kaţef karu raan mdaan : « Bantoy ni ba áar bukul, batiëma ni bajiije, baţása ni bampëli. » Bu kë wëlëlaar ibaţ ţi undo kacok ni pëpe-pëme ţi kajiër Manjáku.

14

Man wël ind mboos ni mëlilan mák kërim këbaakër ki kan wël ind kun din ţi ubáar bëjúk bi. Më yaa më coka kë niajan duëţu, ţë ţu napaţ në ya pëya pan cíţ pi, din á ba wël nasiën koor uñákan, a na ja : « Man jaka Mankákawël an ndë jeend. Man siën, man siënar bañáan ; a yipíicul. Man siën, man siënar bañáan ; a yi ndi kawin kafal bërëm un ciwi kakúţ ţi banjáku. Nda rooţ ci, ka siëŋ yën ? Wi ko líl wën mëband këro ; a te a yëman më niajaţ , ţaţ kërara iŋí pul. »

Moussa Mendy

Kajár Agriculture traditionelle

Manjáku mjoon me uleemp ţañ, a ba doon kapiëcaran kajár. Bu ka ţás pëme nakuk. Nanjáku doon yenţ kapáab, ka ţás ipiëţ na uforësa. Baloŋ ka ţíj na ipiëţ iwánţ oo ibáakër. Ipiëţ ka wáan mák a mboos nja gíj par bëdoonaţ kajár kapiëţ kalolan ngëwanu ngëtëb. A car pëyásan mboos. Bañáan duka capëj mkaju leegi di ipiëţ yi nja ka yi pëdu jar. Mkaju ca ipiëţ yinkëri ba, ngë do uforësa nja ka páaban ipiëţ yi kan jara yi.Banjáku doon ka tot ucapëj undëmb wi mák, baloŋ ka tot ngëtanki páaj (6), këwás (8)..… Bakáaţ na upaţ, a doon niran bantoy uwál umënţ wun. Ba naţa na bëfa bënib inibi bukal kapet ka ba. Bakáaţ ka way

15

ka ba, bëwul nantoy në toor di ngëntanki. Nájár oo najár doon nja na ba pëpet në kúr ka dat ucapëjul ka jinţan në toor di ngëntanki.Ngëntanki ucapëj ja ngë ţu di ifër badiala pa ucapëj ka pëjinţ, pëñák waráţ pëbífara untanki ucapëj.Ujoon najár ka tíj : utáas, umbanj, bërëpëţ bëyámpal,ujálu, usëli urínkarani, na iliki… Utáas a ci ukusi ka buk ţi najár. Najár káaţ pëjaka ţijaţ utáas, iya bëreenmë ka pëñaŋ utáas di ka ñan, më fiër pëfal kamul kë jej utáas.Uwál ujoon najár ka weel kaleempi, në leempëna kul ngëwánu ngëtëb pëya ngëwánţ par na káka du ba uleemp në ţoonkan yul ka jukan di bëliëngar.Manjáku doon ka kamandër pëkuk ţi kajár uwál ujoon. Bako dooŋ kajár na irëpëţ iyámpal, nantoy nanjáku ja na kúr kajár kaţa ka wina di untáb na pënák, me pëyísaţ na ufiër. Bajoon ka luŋ na kafoonu ngëguk neţe ka cíli bë wiţee na ujín këkës. Okán kan kuk bajar Misira a dooŋ ka duk na bacënţ pëmira kajár bëkay, uyípal naţ bë bár bëreen na bábukul kee du taw.Ţi kawáñ pëlí në cil bi utoni, ka ţëp në jar áa pëlí dë yër, në wiţa untab kee píinţ te kafoonu në káka naţa kalúŋ.Bëdoŋ ka dukëlëraŋ ţi ko umënţ wun na bacënţ.

16

Ujitu uleemp a pelër pëyil. Untempu kajár kajoon

man jiar ka wuŋ baloŋ doon ka coap iñan di ngëko mţop uncí wi ngëcáy, ngënjúmpor pa pëleempëna.Bayëţ nji ucáy ţi ndë teen ţun kafeţar wul a ñaţ mák, uko ka yep bëyeen ñáan ţañ. Këma bá më feţar na wël udu ka ja napaţ ni ka bukee u tánul ndëmuus. Nda jooŋ ngë pënam ifeţar ţi ngëcáy ndáank, nja wiinbi nga babi ba teem nja na babuk bukal uwál ujoon. Kajár a wul balúr mák ţi nja, kul ka kun ngërása ngun dëmban manjáku. Kul boalëna kun ito basín nja, wutan basín nja baloŋ na biki ţëmák nja pëtëp mboos mţoŋ, a baloŋ weelëna kul ngëcám a do itani :

17

ngëyët, ngëdarëk, ngëpi.Utáas dooŋ nun ka kús na kabuk ujoon, a upaţ kë keey basín bukal, a bë niran bukal. Par buka wiin pëlabaţa pan je pëci ţi najár.Nda jooŋ ngëwët pëwëtan kajár, kul ka buran kun nja, a kë wamb mkaw ţi nja. Bateem nja dukari nja mboos mleemp na icapëju, wewi nja kë dukar wuŋ bakuk nja.

Sankoung GassamaPëyíij

L'héritagePëyíij ţi kë njàku a ci uţënk, o ci uyëman ţi manjàku a yëlàaţ bëba, par pëcaţ di ka wët ţi meţ , uwál wi ñáan caţ wi ţi meţ ,niinţ ŋáaţ ţo a ka pëyíijana. A pa ja pëleenţëna par a ci bëga.Nanjàku, o nanjàku kë ci ni di mboos mo kë me pëyíij a ci ka keey na kaŋi pul.Undíimá a ci ko uyëman wi ţi nja babuk manjáku. Ngëfeţ pëyíij, par a ci ko pëdunkand meţ. Na kaŋi pul a niránţ e pi ţijarul uñaţal ; a ŋáaţ ka pëyíija na ka bukul ţi meţ ,a niinţ ka pëdukand kabuk a ci uţënkţi uráasa Manjàku ţi këdeemt untáajan na këwáas ki Manjàku.Pëyíij ţi manjáku ka kakar kë kar ţi nda ţáar ţi, ţi aninind ndë ţëp a nda yee ba ţi pë pub aninind,

18

pëduka ke lútan ţi bëţáar pësiënind, pi ba ţi bëţáar pësiënind, pëya ţi bëţáar pëtiamind bëţáar pëtiamind ciţ, pëduka ya di pëyími.Pëyíij a ci ko wi kan fíŋ wi ţi manjàku, uci ŋáaţ niránţ di ka yíija upaţul biki në yíija bukuŋ ţi káto këme na di ka de bukal. O ci níinţ bëruŋ pëyíij kabuk ţëmáakul kë me na di ka joon ţi káto balúgum ke bëcamb ko umënţ wuŋ ke ţijar ni ka yíiji pi caţ. A uci napaţ bíiţoŋ me ni yíijuŋ balúguŋ ke camb unoor ke báandari baníinul bayënţ, nja upaţ waŋ dukáa ka bi ci nja ka duk ibaţ !Bëka ţi na yíij, upaţ káaţ pëcáŋul par bëko ci bi ţëmaţul, ngëcáam nga wëtanangi ţi káto a ci ngicul, ipiëţ ,ngëkintáar yicul. Ŋal nababu ka ţij ko wëláaţ bëga pëwáap ko umënţ wuŋ par uyëman ciţul pa pëpiban bañáan bajin ţi káto kabuk ci ka lolaŋ, a ka ţij kabuk pëyáa na pëpaca, ufiër ka ci ulolan.Pëyíij a ci ko pëdukank ko meţ, udooţ ci pëdukandaŋna yími biëţa ka pina dul, mwi në bof dul par na ko pënëni ţi kajiër ka mënţ kuŋ pa pëdukand meţ.Babuk manjáku ngëfeţ undíima pëyíij, par aci ko wi kan ndo wi meţ , na upaţ pëmelër bëmet biki buka bukuŋ ngë wët pëme na yíij ni káaţ ko, aci asiënu soŋ.Unţij wi pëcaţ a ka pëlënka mak !!!

Auguste Lamine Thiabou19

Náyafan ngëpiLe berger et ses chèvres

Sata a yánk bátanan upi di Máala. Máala pibanul upiukáaţ, a ci ufáb. A na ja cul, Sata, ufáb wi a ja ubuk na ngëtëb. Uci ubuk ba ngëyáas ngëtëb, këme bëwáajanţën a ci bicu. Máa wi kë yankuŋ icar ! Na bëyáfan wël. Uci miira nţári, këbi lilan fáan manan na upi u pëţíis.Sata a yáfan upi ngëwáanu ngëtëb ţañ. A upi ka ngëgáal ngëwáaţ. Upi doo kabuk na ngëtëb, máa bëgáal bëwáajantën, a upi buk ngëwáaţ : ngëcanj ngëtëb na urukas ulolan. A Sata lilan mák unu umënţ awën, a ci ţi inoat ngëmáani. A ufuţar ucáak, a Máala biri ngëpi ul ngëbáakër, a na duk uningul.

20

A uba uwáanu uwáajanţën, a Sata ka pëtani ngëpi bëyenul. A uwáanu ubáakëndën a ngëcanj Sata guŋ buk bëliëng ngëtëb ; ţi uwáanu uñanaţën, a Sata. Totngëpi kañan a ţëmbëlën na uyit upatar. Te unu wi a bukul niinţ kawi pëpëni di bënëp kacëmp, wul wi na du wuŋ a yënul di bametu káto, a na jákul. Idoluŋ, na pëni upaţ fáan di ?Hum ! A ci mkaw ŋáaţ, upaţ a cum mák, a nji káaţ koolan pëdo bukál bëjëlan. A Sata jákul, yan di pëtani, ubay nji wëŋ a kës pëdo bëjëlan ţi kacëmp ki. Namáka káto, bëlayu buŋ, ma tuk pëya pëtani. Man kuki ucáak bëliëng, caţ máar !

Landing Thiango

Pëmoy manjákuFunéraille manjáku

Ucak puum manjáku ka leenţëna upeca na kalibari.Pëdo pul.Nanjáku táakal ee na caţ puumul kaţáana upeca na kalibari. Uci Nántoy nan jiëŋi. Máa nţari ngëko niaman par ucáak cëlër a ngë joon niaman. Ndánk we dukuŋ wina, a ruka ci ñáan no ñáan ţi nanjáku caţ ţi, puum ka leenţáraŋ ţi pëcar. Wul wi nja me wuŋ ucáak a cëlër nanjáku ka leenţa puum nandinga,nabáabu, nafule ..……

21

Pëmoy ţi nanjáku tákal ee na këma komoya ndu ne cuasa ka ţása pëme ko ufíŋul wi, ţi na në moya. Pëmoy a ci ko undíţ wi ţi nanjáku uci na punkáat. Ka cuasa ni moya na iko wul bëliëng, táakal pëmoy do ka moyëna ngëleenj ngëbáakër, aci bi na wiak meţ, nayoatan nawiak ni bëţáar na nayíimi. Uci ŋáaţ, nawiak meţ bëleenj, nayoatan bëleenj, na yíimi bëleenj, na ni bëţáar kancaţandëŋ. Bëtu nţari manjáku káaţafeţ tákal ko wënţíj wi unoor máa uci ngëdí a nja fiiţ o ci ngë wiţara tákal unoor kee máti ţipëmoy. Nţari pëmoy káaţa káar ujáak ţi manjáku, ŋál nan puunkee ujáak ciţ. I wi ñáan caţ nţari në moyëna ngëleenj 70 ci na puunka ngëleenj 7. Kayëţ manjáku ndaju ngëkákar tákal ţi ujare pëmoy nja.Pëdo puum tákal na pënţariÁar Fáran caţ baneki di káagal, a na ka pëwoŋ puum áarul meeţ bi në do bi ţi pëwoŋ pul, par pëdo pul a jakëdu biki meţ ,bëjëk kee káa pul unu.Fáran káaţ ko ţi meţ bukál, a naka ka gámb pënáanu ţi uráanul, a pëko pibáanţ ţi uwoŋar puum áarul a ci nanáanu par biki meţul a kolára káto Fáran, a kawáaţ. Ngëko ngëwoŋ ngi puum, kankawáara a bi Káari Fáran ngul : unci wi upi na kalitar poat pëyëk.Tákal nanjáku meţañ nawiak ka leemparon ţi meţ, kawuŋ ngëko kolára ţi nanjáku. A puum káarëţ naka, akáarëţ nadánj. A puum dooţ káar kaníbi ţi udolar, a

22

ci upi mfayan uniajani puum, aci uyëtul wi uwaŋëñën, uyët nawiak meţ, uyët nayoatan, uyët pëyími uci naka kafeţar kan paya ki iliëngar kafeţar kabi batiban, pa upaţ pëme asín bukál a feţar.Biki uráan kee bándi ka yúur pëcun, kafoŋ kafoŋaţ naigamb uráan, uci mci nanjáafu uráan kë ka kagámb kanjáafu, uci mci napëtar ki gámba kul.Bakáaţ kee ţeŋa ngëko unci wi uniëw kayëţ. Kayëţ a ci baníin bañáan ba pën biki ţi bëgáal bëlolan a ba yee bukind ci wuŋ biki kayëţ ţi uniëw puum. Nga doongi jáka ţi udiëmáa puum Manjáku. Maa bënu nţari ţi udiëmáa puum kaaţe ci unk, par ukeyë kaaţe lënka Kaţi pëdo puum coka ţi ujare man kelërëţ ţi undo puum. Manjáku ngëkeyëlër par aci undiëmáa, pëjukan ka ci. Ngëten bëtú nţari wi bakáaţ káaţe wi lënk ţi bëlay meţ bi tákal a ngëko muum gëbëlër káaţa káar kaníbi ţi puum a ngëko pelëk.Bambukári ñáan oo ñáan ngëten dúuţ nja ţi ko wi njakëkúsëna wi babuk nja. Ngëbër ngëniëw ngëtëb manjáku, nja kajej unci wunk ţi udiëmáa nja. Ngëbërko ngëtánki ba ciţ bëţoonjan baŋ. Ngëbër pëfal iko ba ciţ bënim ka kërabuŋ. Ngëlingëlëŋ ko kafoŋ uráan. Ngëgëbës pëdo puum napaţ na naţáf. Banjáku uci ngë fíinaţ ţi ko utákal ţi pëmoy, na pëdo puum ngëdoŋ ciţi kañan ţi udiëmáa. Nja doonu ci bafúru pëpiënţ di duëţ ito iyámpal par ngëtámb, mák,

23

a ngë cíl bëţas umundu dooŋ díi nja. Auguste Lamine Thiabou

Pëtër kakoArroser

Undíimá nja ţi kabuka manjáku.We ci wuŋ pëtër kako ţi nja? Pëtër kako a ci pëfiŋ katim ţi kayëţ .Pëtër kako aci biki kayëţ, katër bukuŋ kul, ţi unu pëde ngëwáay meţ ţi puum pëya bëtáakala biki kayëţke duar ke fiŋ katim di unkitáar. Ngëko nga njee ngëtër na kul. Aci upi ni kayëţ, na páay na kalitar puat pëfáacal na pëkálame pëwalu, a pëtër kako ţi manjáku ka kakar kë kakar ţi biki kayëţ,o kaŋa kë kaŋa. Pëtër kako aci ñáan na dukee dëmb ţi manjákuniínţo ŋáaţo, biki kayëţ ka pëfiŋ ngëko ngi ba dooni ka do na nul ţi ngëko kayëţ.Unu pëtër kako ţi manjáku a ja biki meţ na loŋ ka máar, na ni bëţáar; par aci ko unci wi ufëp pa ñáan ţiya bëfeţ ţi kabuk bukal biki kayëţ. Uci na ţása caţuŋ,kárëţ pëtër kako wi cul aci wi manfëpër ţi pëlëman, par nako caţ pëpaţ biki kayëţ neţe ka ko bade wul wi ţi pëyël kayëţ.

Kéraba Wallou

24

Pënguraŋ Le féticheur

Bëpene ka mob ñáan bëmákanul, bëniamanul di bëreeŋ. Bajúgul ka boolaţërul, a u ci ba me bëpene mobul bun, bëya túlarul mlik di pëlëman. Bë ja u ci bul ban pëmoj ka kák ufeţ.Bañáanul kaţás kakándan ka mobul ki na ni kantanulipëmuuţ. Uci ba me bul bëţëp kee lenţul në túl mlik di bëgíjul buţ. Ba nţáa bukal ngëko ngi katana ngi pëmuut : uguk ujáan, paay, puat, mkër na mtaw ka taana nguŋ pëmuuţ.Baţas ngul a baka, bëwiţa di napene pëtan pëmuuţ. Napene kacuas uguk ţi bëgíj nja : « Uci kakándan nji kan këlil ka fáac, a u ciţ ba kamíñ di ka fáac. »

25

Ba nëfál wël kataw bëteen uci ufáac napene kala pëmuuţ katanul di ka ñan kamay.Pësac bëpeneBëko kaţásar ngëko ngëcumal ngi kanjobëţan ngi : « Ngëko bërëk, uficoŋ, këmáaj, uruut, mcám, këmpiinţan, këlofan, uguk, mkër mjakal, puat pëjankal, pëfacáal na umáani uţop; wi kanjuŋ na wi páay. Páay pëmënţ kajuŋ na ti pëţukar pëwálu. »Napene kacuas uguk, ufáac ba bë dë páay a dë ba bëjej pëţukar kaniajan di bamëtu kankáajan, diang pul di duëţ bëţuk káto.Pësoonan bëpeneBëpene kaleempar pár bëko yëlanaţ pëdo. Uyípal wi mpárir wi pëdo bul këya di nantanu wi pëmuuţ kee lenţul, nţa u iko yi kandoona yi bëpene. Uwál wi mbawi pëţás yul, kë wiţa kayelenţ ba ndë wooŋ unu. Këwiţa kee leenţ bañáanu bëliëng, nul napene kaţáa bacënţul. Unu pëdo bul, bapene kabaandi na bëtakala bëpiban ; kë te bakur pëkob ngëcáay, bëdu yee.Man les wi asín nji kadolawi bëpene, wi ba bandi wi na bëtákala a ba ţíjul niaj bënëp a ba kúr uyee te mjal, a bacëlanul di bënëp a tíjul di kënţik bëga. A ee fiŋ dul.Win ba wi pëwinul a uwáas nji pën, ţul ţi mbuurësa

26

ţun idúg na baţa nji ; an ja : « Páapu caţ. »A bapene kob ngëcay a bë yee, a bëki na uforsa.Ţi na kafoonu a na naţa a ba tan pëwuur a ba jej pëkuëb a ţu ul di mtúm na fúţ.U ba ul pëfúţ pul a ijiër cáti, a ba tan pëwuur kák a bë ja : « Bëpene mobi. »A ba loŋ dë ja « Ko umënţ a ba. »Ţul ţi fëk ţun uyafënţ. Bëpene a ci uwúus uyëláţ wi bëniaman di manjáku, a ja ba mobu an mpok mbeer bëpënanu di kë ñáan. Banjáku ka pëdúkus ngëko ngëdooni bëpene, ba ñáan a ka pëkákar ipene ijoon ucit yank bëlabaţën badiidu.

Kalilou BathiaKabáambi

Cérémonie du cadetKabáambi ţi uláay manjáku ayëma uci kakaŋu mka pëñawa kul. Ți nanjáku o nanjáku kabáambi aci ko ţinja, par a ţij kacok nabáasa kaŋu pëñawa kul te kako ja kë boolaţër kë boolaţër ţi biki bëţáar pëyël pëniínu ; kabáambi ka ţu ñáan ni ba topaciiriţi kul bëdicës, na kakiëj, na ukam, uŋáay na dëko, pëţëp ngëloŋ. Pëñaw kul bakáaţ kayëţ ka naţ bukuŋ ţi kul, pa kabuk ayëţ bukal ţëcoka.

27

We ka ñawëna wuŋ kabáambi ţi nanjáku ?Ucak kabáambi ka ñawëna bëtakáala unu katáab ndëmáas.Utëbanţëŋ ni ka ñawi kaţas uguk, në siir ndëpegat, nëţas bëlenj bëñingëţ, kalitar puat pëfáacal, na páay.

Vincent Mendy

28

Pësiën koorRoyaume

PëlëmCérémonie pour faire revenir une personne

BënoonţLa lutte

KaboatanL'adoption

KaduaCérémonie pour faire revenir une personne

BëteenanLe fétichisme

PëgarLes funérailles

KámbacLa circoncision

PëniëwruëţInitiation manjáku

KajárAgriculture traditionelle

PëyíijL'héritage

Náyafan ngëpiLe berger et ses chèvresFunéraille manjáku

Pëtër kakoArroser

PënguraŋLe féticheur

Kabáambi