ISBN: 84-605-4110-XDep. Legal: C-1563/95

Fotografias e ilustracións:Xulio Gutiérrez Roger

Editor:Xulio Gutiérrez Roger

Impreso en GaliciaGráficas CucadasAvda. Compostela, 7Tlf/fax 981 847 280E-mail cucadas@boiro.net15930-Boiro

Exemplar gratuíto

Obra subvencionada pola Consellería de Pesca, Marisqueo e Acuiculturada Xunta de GaliciaXunta de GaliciaXunta de GaliciaXunta de GaliciaXunta de Galicia

2

INTRODUCCIÓNINTRODUCCIÓNINTRODUCCIÓNINTRODUCCIÓNINTRODUCCIÓN

Actualmente existe un amplo consenso entre os expertos eneducación sobre a importancia que o estudio da contorna exerce sobre aaprendizaxe do alumnado. Así se recoñece en tódolos documentos emanadosdos grandes cumios de educación ambiental (Estocolmo, Tiblisi e Río deXaneiro) e do actual ordenamento xurídico de ámbito educativo.

Pero o estudio do medio non só é un recurso didáctico de enormeimportancia no proceso de ensino-aprendizaxe dos contidos científicos demaior carga conceptual senón que tamén é considerado como un importantevehículo de transmisión de contidos procedementais e actitudinais dada asúa dimensión holística. Neste senso, debe incardinarse como actividadede educación ambiental que introduce unha dimensión transversal nasmaterias tradicionais.

Ademais, cómpre destacar que os case mil trescentos quilómetrosde costa, o asentamento da maioría da poboación na faixa costeira de Galiciae a puxanza económica vinculada ó mar son argumentos suficientementeconvincentes como para que os educadores sintamos unha necesidadeimperiosa por nos afanar no estudio do medio mariño e as actividadeshumanas con el relacionadas.

Froito destas reflexións naceu o proxecto que se presenta de seguido,que consiste nun caderno de traballo para a educación ambiental titulado:Explorando a beiramar.

Esta obra está concibida como un material didáctico recomendadopara o ensino medio (ESO e bacharelato) e especialmente para centrossituados preto da costa, se ben e coas adaptacións curriculares pertinentespode ser empregado noutros escenarios docentes. A obra está estructuradanas seguintes partes:

- O LITORAL GALEGO. Algúns datos e conceptos básicos sobre o mediocosteiro que deben ser coñecidos previamente.

- O TRABALLO DE CAMPO. Suxestións metodolóxicas sobre o traballode campo, particularmente a exploración da beiramar, para o ensinosecundario.

- A AUGA. Información sobre as características das augas litorais asícomo instruccións para a realización dalgunhas análises simples.

- A PAISAXE LITORAL. Proposta de traballo sobre a descrición xeralda comarca ou da zona onde se vaian situa-las ulteriores visitas deestudio.

3

- VISITAS DE ESTUDIO. Conxunto de fichas para o traballo de campo.Conteñen variadas propostas de actividades para un estudio polo miúdodos lugares visitados.

O principal obxectivo que pretendemos pode resumirse como ocoñecemento do contorno litoral próximo ó alumnado para que o sintancomo propio e desenvolvan actitudes positivas cara a el, posibilitando aparticipación e corresponsabilizándoos na súa defensa.

Pero a pesar desta formulación, debemos explicar algunhasmatizacións de interese didáctico en forma dos seguintes obxectivosespecíficos:

- Analiza-los elementos que compoñen a costa (medio fisicoquímico, seresvivos e seres humanos) e as estreitas relacións que hai entre eles.

- Utilizar técnicas de traballo e investigación axeitadas.- Valora-los problemas ambientais dos ecosistemas litorais.- Formular opinións fundadas en datos obxectivos sobre a explotación

dos recursos mariños e litorais.

Finalmente, queremos expresa-lo noso desexo de achegar un mate-rial útil e motivador para abrir un pouco máis as aulas ó seu contorno e paraencetar novas e fructíferas liñas metodolóxicas.

Os autores.

4

1. O LIT1. O LIT1. O LIT1. O LIT1. O LITORALORALORALORALORAL GALEGO GALEGO GALEGO GALEGO GALEGO

1.1. INTRODUCCIÓN

Galicia é a rexión pesqueira máisimportante de Europa e unha das máisdestacadas do mundo. A razón deste feito hainaque buscar nunha secular tradición mariñeiraque se sustenta nas excepcionais condiciónsnaturais do noso litoral.

A longa costa, de máis de 1.200 km delonxitude, dos que case 300 km corresponden apraias, segue un trazado moi recortado quefavorece a existencia de moitos portos naturais.Aquí a riqueza en plancto das augas atrae emantén moitos e variados bancos de peixes,moluscos e crustáceos.

1.2. MORFOLOXÍA DO LITORALGALEGO

A costa galega é moi variada. Aalternancia de praias,cantís, esteiros,p r o m o n t o r i o s ,marismas, areais elitoral rochoso baixoforma un conxuntoúnico de harmoniosabeleza asemade moiapropiado paraalbergar unha grandiversidade deecosistemas. Na costagalega pódenseconsiderar cinco zo-nas ou arcos bendiferenciados:

¨ - ARCO CANTÁBRICO. Costa alta eexposta, con pequenas rías orientadas ónorte: as rías altas.

¨ - ARCO ÁRTABRO. Entre o cabo Ortegale as illas Sisargas. Costa de relevo suaveorientado ó noroeste e rías de dimensiónsintermedias.

¨ - ARCO FISTERRÁN. Entre as illasSisargas e Fisterra. Costa rochosa baixa,abrupta e moi exposta: a Costa da Morte.As rías son pequenas e de dobre seo.

¨ - ARCO DAS RÍAS BAIXAS. EntreFisterra e cabo Silleiro. Altérnanse rías epenínsulas de grandes dimensiónsorientadas ó sudoeste.

¨ - ARCO MINIANO-DURIENSE. Entrecabo Silleiro e o esteiro do Miño. Costabaixa e rochosa orientada en dirección norte-sur.

As rías son os sistemas de formas litoraismáis peculiares dacosta galega. En xeralpódense definir comoentrantes de marflanqueados porgrandes macizosrochosos. Asdimensións das ríasoscilan entre os 8 kmde lonxitude e 15 m deprofundidade das ríasaltas e os 25 km delonxitude e 50 m deprofundidade das ríasbaixas.

5

1.3. PRODUCTIVIDADE DO LITORAL

A enorme productividade biolóxica dacosta galega, en especial das rías, é froito dunhaafortunada confluencia de factores físicos,atmosféricos e xeolóxicos que compensan unhaescasa plataforma litoral de tan só 15 millas.

Estacionalmente prodúcese unafloramento de augas profundas, frías, quearrastran grandes cantidades de sales mineraisdo fondo mariño ata as capas máis altas e beniluminadas do interior das rías. Estefornecemento de nutrientes comeza en marzo eten o seu apoxeo en agosto, o que provoca unhaconsiderable diminución da temperatura dasaugas.

A concentración de nutrientes que seproduce durante o afloramento triplica osvalores normais das augas costeiras. Enconsecuencia, os organismos fotosintéticos (al-gas microscópicas que forman o fitoplancto)multiplícanse extraordinariamente. Xeralmenteprodúcense dúas grandes floracións defitoplancto, no outono e na primavera, duranteas que se acadan valores medios de 6.000células/ml ata máximos de 10.480 células/ml.Segundo a FAO, a productividade das ríasgalegas é das maiores do mundo (250-260 g C/m2 e ano).

1.4. FUNCIONAMENTO DAS RÍAS

O afloramento estival de augasprofundas nas rías galegas é debidoprincipalmente a catro factores:

a) CIRCULACIÓN MARIÑA. Galicia estábañada por un ramal de augas cálidas dacorrente do Golfo, de dirección norte-sur,que é responsable, en parte, da saída da augasuperficial das rías.

b) CIRCULACIÓN ESTUÁRICA. Entódalas rías existe unha circulación estuáricapositiva. A auga dos ríos que desembocanno interior das rías flúe superficialmente,pola súa menor densidade, mesturándose devagar coa auga salgada. A saída de augasuperficial compénsase coa entrada de augaoceánica profunda.

c) CONFIGURACIÓN DAS RÍAS. Comoconsecuencia da forza de Coriolis a augasuperficial nas rías sae preferentemente polamarxe norte mentres que as augas frías eprofundas do océano ascenden pola marxesur. Este fenómeno é favorecido polaconfiguración da maioría das rías que, agása de Muros, posúe unha ou varias illas nasúa entrada e, polo tanto, dúas bocasprincipais. A boca sur é moito máis profundaque a boca norte (50 m e 5 m no caso da ríade Arousa). As rías actúan comoreceptáculos nos que os sales minerais(nitratos e fosfatos principalmente) quedanatrapados.

d) O VENTO. Desempeña un papelimportante na circulación da auga nas rías.Os ventos do SO reteñen a auga doce flu-vial no fondo das rías, mentres que os ventosdo NE favorecen o transporte de auga docesuperficial cara ó mar reforzando a entradade auga oceánica profunda cara ó interiorda ría.

6

7

2. O 2. O 2. O 2. O 2. O TRABALLO DE CAMPOTRABALLO DE CAMPOTRABALLO DE CAMPOTRABALLO DE CAMPOTRABALLO DE CAMPO

2.1. INTRODUCCIÓN

Seguramente todos témo-la idea decoñecermos ben a nosa contorna. Non adoita serasí. Normalmente temos unha visión parcial,nesgada e, precisamente por tan familiar, nonreparamos en moitos elementos, feitos erelacións que pasan totalmente inadvertidos.

Con este caderno de educaciónambiental pretendemos facer un estudio globale interdisciplinario da zona litoral próxima ólugar onde transcorre a nosa actividade diaria.Tamén faremos algunhas actividades de análisesmoi específicas para matizar esa visión global,sempre en función dos obxectivos científicos edidácticos así como dos recursos dos que sedispoña.

A realización do traballo supón aformación de grupos de catro ou cinco persoas.Cada grupo realizará independentemente atotalidade do traballo proposto e ó final faraseunha presentación común dos resultados econclusións.

A función do docente debe se-la de guía(algúns autores propoñen o símil de catalizador)que facilite e conduza o proceso de investigacióndo alumnado. En palabras de Daniel Gil, “oprofesor debe actuar como un investigadorexperto que traballa en colaboración cun grupode investigadores noveis”.

As actividades que se propoñen nestaobra están agrupadas en dúas fases de traballo:o estudio da paisaxe litoral e as visitas de estudio.

2.2. ESTUDIO DA PAISAXE LITORAL

En primeiro lugar debemosfamiliarizarnos cos conceptos de paisaxe,elementos da paisaxe e unidades paisaxísticas,imprescindibles para facer un estudio obxectivo

sobre unha zona do litoral.

Despois debemos buscar un lugar altodesde onde dominar unha ampla panorámica dazona que pretendemos estudiar e onde localiza-las ulteriores visitas de estudio. Desde este lugaralto faremos unha observación repousada detodo o conxunto. A amplitude da panorámicacambia os esquemas espaciais normais e así asdistancias adquiren outro significado. Isto quedaclaro se, por exemplo, facemos mentalmenteunha viaxe habitual entre dúas vilas recordandotódolos datos posibles (curvas, lugares, pontes,edificios, etc). Despois faremos unha análise doselementos da paisaxe e as unidades que aconforman e establecerémo-las relaciónspertinentes entre uns e outras.

2.3. VISITAS DE ESTUDIO

A realización dun estudio xeral sobre apaisaxe costeira proporciona suficienteselementos de xuízo para facer unha seleccióndos lugares máis interesantes do litoral.

Os lugares onde se realizarán as visitasde estudio deben ter un interese científico edidáctico axeitado e, na medida do posible,deben posuír varios elementos diferentes deinterese: botánicos, xeolóxicos, económicos,ecolóxicos, etc. Ademais é conveniente que oacceso sexa doado para non correr riscosinnecesarios, sobre todo en cantís e praias moibatidas polas ondas.

As actividades que se realizarán nasvisitas de estudio estarán en función dascaracterísticas de tales lugares e dos interesesdo grupo; sen embargo, recomendamos que setraten os seguintes bloques de actividades:¨ - As características fisicoquímicas das

augas, tanto as mariñas coma as docesvertidas na costa.

8

¨ - Os ecosistemas naturais, os seres vivosque os forman e as relacións ecolóxicas queexisten entre eles.

¨ - As actividades máis importantes doshabitantes do litoral e a influencia que talesactividades exercen sobre o medio ambiente.

A metodoloxía suxerida consiste encubri-las fichas para o traballo de campo. Paratal efecto, no capítulo 5 preséntanse variosmodelos de fichas para cada zona de estudio quese visite.

Debido ás características do lugar, podeser necesario facer copias dalgunhas ou detódalas fichas, ou engadir outras de elaboraciónpropia para estudiar máis proveitosamenteoutros aspectos do litoral que puidesen terinterese.

2.4. FASES DO TRABALLO DE CAMPO

O traballo de campo debe sercoidadosamente planificado para aproveitareficazmente o tempo. Así, podemos considerartres etapas que se realizarán en tres momentosdiferentes:

a) TRABALLO PREVIO. Normalmente ocupavarias xornadas de planificación,documentación, busca de bibliografía ecartografía, preparación de materiais demostraxe e de selección das actividades, asícomo de cuestións colaterais pero moiimportantes (transporte, orzamento, solici-tude de permisos e autorizacións, etc.).

b) TRABALLO DE CAMPO propiamentedito.

c) TRABALLO POSTERIOR. De tratamentode datos, análise de resultados, redacción deinformes, actividades de laboratorio e sínteseglobal.

9

3.1. INTRODUCCIÓN

Son moitas as agresións ás que estásometido o medio litoral. O impacto que supóna gran concentración de poboación, deindustrias, de explotacións agrícolas e gandeiras,así como o propio aproveitamento dosecosistemas costeiros pode racha-los delicadosequilibrios naturais.

O primeiro lugar onde se podenestudia-los efectos das actividades humanas éna composición das augas. De feito, a calidadeambiental do medio litoral pode ser definida conmoita exactitude pola calidade das súas augas,doces e salgadas.

Os elementos ou substancias quepoden contamina-las augas son moitos e dediversa natureza. Entre os máis significativospodemos sinalar: materia orgánica, ácidos,bases, sales, sólidos en suspensión, substanciasradioactivas, microorganismos e substanciasproductoras de escumas. O seu coñecemento éimprescindible para a valoración da calidadeambiental.

Os métodos de análise de auga máisrápidos, precisos e cómodos empregan aparelloscaros e sofisticados (refractómetros,espectrofotómetros, conductímetros, etc.). Poresta razón indicaremos algúns métodos sinxelos(ó alcance dos laboratorios que existen noscentros de ensino) para determinar algúnsparámetros fisicoquímicos das augas doces esalgadas.

3. 3. 3. 3. 3. AAAAA AUGAAUGAAUGAAUGAAUGA

3.2. COR

A auga pura é incolora, perosegundo as substancias que leve en disoluciónpode presentar diferentes cores. Así o estudioda cor da auga é un método rápido para adetección de diversas substancias.

10

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO COLORIMÉTRICOODO COLORIMÉTRICOODO COLORIMÉTRICOODO COLORIMÉTRICOODO COLORIMÉTRICO

Test de análise da cor da auga do mar(por exemplo Aquaquant de Merck, ref.14421).

MateriaisMateriaisMateriaisMateriaisMateriais: tubo longo de fondo chan,cartolina branca.

PrPrPrPrProcedementoocedementoocedementoocedementoocedemento: enche-lo tubo cou auga,coloca-la cartolina baixo o tubo e observardesde arriba.

ResultadosResultadosResultadosResultadosResultados: as causas máis probables dasdiversas coloracións son:

Verde: fitoplancto (algas verdes).Entre amarela e marrón: materiaorgánica.Entre vermello e amarelo:fitoplancto (dinoflaxelados).Pardo: minerais en suspensión.Irisado: aceites, hidrocarburos.

3.3. 3.3. 3.3. 3.3. 3.3. TEMPERATEMPERATEMPERATEMPERATEMPERATURATURATURATURATURA

Da temperatura da auga dependenalgúns parámetros físicos como a solubilidadede sales e gases, a conductividade, o pH e ascondicións de vida da maioría de especiesanimais e vexetais. As variacións estacionais detemperatura tamén regulan a periodicidade de

MaterialMaterialMaterialMaterialMaterial: termómetro graduado en décimas de graos centígrados.

PrPrPrPrProcedementoocedementoocedementoocedementoocedemento: medide a temperatura da auga no momento de toma-la mostra, movendo otermómetro en forma circular entre tres e cinco minutos. Non se debe saca-lo termómetroda auga para face-la lectura. É conveniente facer medidas a distintas profundidades.

importantes eventos biolóxicos como as épocasreproductivas e as migracións.

A medida da temperatura é simplepero a precisión dependerá da calidade do ma-terial empregado: termómetros clásicos dealcohol e mercurio ou termómetros dixitais.

3.4. pH

O pH indica a concentración de ións dehidróxeno presentes na auga a unha temperaturadada. Os valores de pH normais nas augasmariñas oscilan entre 6,5 e 8,5 e nas augas doces,que son algo máis ácidas, entre 7 e 7,5, poloque a maioría dos organismos acuáticos estánadaptados a estes valores.

As actividades humanas orixinancon moita frecuencia grandes e bruscos cambiosdo pH das augas, que producen un grandeimpacto na flora e na fauna local. Outrasvariacións do pH débense a fenómenos naturais,por exemplo a actividade bacteriana, ocrecemento explosivo de fitoplancto ou ascrecidas dos ríos.

O método máis rápido e preciso consiste namedición directa cun pH-metro debidamentecalibrado.

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PARAARAARAARAARA AUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCES

MaterialMaterialMaterialMaterialMaterial: papel indicador de pH, recipiente pequeno.

PrPrPrPrProcedementoocedementoocedementoocedementoocedemento: introducide un anaquiño de papel indicador na mostra de auga. Observadea cor e comparádea coa táboa patrón que aparece na propia caixa do papel.

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PARAARAARAARAARA AUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCES

Test de reactivos para medida do pH (por exemplo Aquaquant de Merck ref. 11137).

11

3.5. 3.5. 3.5. 3.5. 3.5. TURBIDEZTURBIDEZTURBIDEZTURBIDEZTURBIDEZ

As augas, incluso as máis limpas,sempre posúen unha certa cantidade departículas en suspensión. A profundidade quepoden acada-los raios de luz solar depende damaior ou menor cantidade destas partículas, oque se denomina turbidez da auga.

A turbidez da auga pode deberse ápresencia de minúsculas partículas minerais,como limos e arxilas, a microorganismos, comofitoplancto e zooplancto, e a diminutosfragmentos de materia orgánica e restos de seresvivos.

Unha certa turbidez é debida ósmovementos e turbulencias naturais propias dosmares (ondas, mareas, correntes, etc.) e ós ciclosvitais dos seres vivos acuáticos, especialmenteó fitoplancto. Sen embargo, algunhasactividades humanas aumentanextraordinariamente a turbidez (os refugallosagrícolas, o tráfico marítimo, a erosión debidaa obras no litoral, etc.).

O exceso de turbidez durantelongos períodos de tempo reduce a cantidadede luz que chega ós productores primarios e, enconsecuencia, diminúe a productividade dosecosistemas costeiros.

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO DE SECCHIODO DE SECCHIODO DE SECCHIODO DE SECCHIODO DE SECCHI

MaterialMaterialMaterialMaterialMaterial: disco metálico de 20 cm de diámetro, dividido en cuadrantes pintadosalternativamente de branco e de negro. Está suxeito a unha longa corda con marcas a cadametro e cun peso na cara inferior.

PrPrPrPrProcedementoocedementoocedementoocedementoocedemento: introducide o disco na auga e deixádeo baixar. Anotade a profundidade áque se deixa de ver. Deixádeo baixar un pouco máis e despois subídeo. Anotade aprofundidade á que se volve a ver. Recoméndase que esta medición se realice con marcalmo, ceo claro e boa iluminación pero sen que o Sol incida directamente sobre o disco.

CálculosCálculosCálculosCálculosCálculos: facede a media aritmética das dúas anotacións, que será considerada como aprofundidade ata a que penetra a luz solar.

12

3.6. SALINIDADE3.6. SALINIDADE3.6. SALINIDADE3.6. SALINIDADE3.6. SALINIDADE

A salinidade defínese como acantidade de sales disolta na auga. Exprésaseen tanto por mil (‰) ou gramos de sales en 1.000g de auga. A auga do mar ten unha salinidademedia do 35 ‰ e a auga doce do 0,5 ‰.

A salinidade da auga oceánica éelevada e xeralmente aumenta coa profundidade.Na costa prodúcese o encontro entre as augascálidas e doces que proceden do continente e asaugas salgadas do océano. Estas masas de auga

de distintas salinidades non se mesturan senónque as augas continentais, menos densas, tendena situarse sobre as oceánicas. Sen embargomareas, correntes e ventos poden, endeterminadas condicións, eliminar esta fronteirae provoca-la mestura.

A salinidade das augas é un factorque limita a presencia de especies animais evexetais a certos hábitat. A maioría das especiesde auga doce non poden vivir na auga salgada eviceversa. Só unhas poucas, como a anguía ouo salmón escapan a esta limitación.

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO FÍSICO: DENSÍMETROODO FÍSICO: DENSÍMETROODO FÍSICO: DENSÍMETROODO FÍSICO: DENSÍMETROODO FÍSICO: DENSÍMETRO

Este método consiste en medi-la densidade da auga cun densímetro e calcula-la salinidademediante unha táboa de conversión.

MaterialMaterialMaterialMaterialMaterial: densímetro, probeta.

PrPrPrPrProcedementoocedementoocedementoocedementoocedemento: introducide o densímetro nunha probeta que conteña unha mostra de auga.Coidade de face-la lectura desprezando a curvatura do menisco.

CálculosCálculosCálculosCálculosCálculos: buscade na táboa a salinidade correspondente a cada temperatura e densidade,tendo en conta que a salinidade está expresada en g/l. Se empregades un densímetro 15º/4ºC hai que facer unha corrección:Salinidade

60º/60º F = Salinidade

15º/4º C - 1,3

13

TÁBOATÁBOATÁBOATÁBOATÁBOA DE CONVERSIÓN P DE CONVERSIÓN P DE CONVERSIÓN P DE CONVERSIÓN P DE CONVERSIÓN PARAARAARAARAARA UN DENSÍMETRO 60º/60º F UN DENSÍMETRO 60º/60º F UN DENSÍMETRO 60º/60º F UN DENSÍMETRO 60º/60º F UN DENSÍMETRO 60º/60º F

10ºC10ºC10ºC10ºC10ºC 111111ºC1ºC1ºC1ºC1ºC 12ºC12ºC12ºC12ºC12ºC 13ºC13ºC13ºC13ºC13ºC 14ºC14ºC14ºC14ºC14ºC 15ºC15ºC15ºC15ºC15ºC 16ºC16ºC16ºC16ºC16ºC 17ºC17ºC17ºC17ºC17ºC 18ºC18ºC18ºC18ºC18ºC 19ºC19ºC19ºC19ºC19ºC 20ºC20ºC20ºC20ºC20ºC

1.00001.00001.00001.00001.0000 0,0 0,2 0,3 0,6 8,0

1.00101.00101.00101.00101.0010 0,5 0,6 0,6 0,7 0,8 1,0 1,2 1,5 1,6 1,9 2,4

1.00201.00201.00201.00201.0020 1,8 1,9 2,0 2,1 2,3 2,4 2,5 2,8 2,9 3,2 3,4

1.00301.00301.00301.00301.0030 3,1 3,2 3,3 3,4 3,6 3,7 3,8 4,1 4,2 4,5 4,8

1.00401.00401.00401.00401.0040 4,4 4,5 4,6 4,8 4,9 5,0 5,1 5,4 5,5 5,8 6,11.00501.00501.00501.00501.0050 5,5 5,7 5,8 5,9 6,2 6,3 6,6 6,7 7,0 7,1 7,41.00601.00601.00601.00601.0060 6,8 7,0 7,1 7,2 7,5 7,6 7,9 8,0 8,3 8,5 8,8

1.00701.00701.00701.00701.0070 8,1 8,3 8,4 8,5 8,8 8,9 9,2 9,3 9,6 9,8 10,1

1.00801.00801.00801.00801.0080 9,4 9,6 9,7 9,8 10,0 10,2 10,5 10,6 10,9 11,1 11,4

1.00901.00901.00901.00901.0090 10,7 10,9 11,0 11,1 11,3 11,5 11,8 11,9 12,2 12,4 12,7

1.01001.01001.01001.01001.0100 12,0 12,2 12,3 12,4 12,6 12,8 13,1 13,2 13,5 13,7 14,0

1.011.011.011.011.011010101010 13,4 13,5 13,6 13,7 13,9 14,1 14,4 14,5 14,8 15,0 15,3

1.01201.01201.01201.01201.0120 14,7 14,8 14,9 15,0 15,2 15,4 15,7 15,8 16,1 16,3 16,6

1.01301.01301.01301.01301.0130 15,8 16,0 16,2 16,3 16,5 16,7 17,0 17,1 17,4 17,7 17,9

1.01401.01401.01401.01401.0140 17,1 17,3 17,5 17,7 17,8 18,0 18,3 18,6 18,7 19,0 19,3

1.01501.01501.01501.01501.0150 18,4 18,6 18,8 19,0 19,1 19,3 19,6 19,9 20,0 20,4 20,6

1.01601.01601.01601.01601.0160 19,7 19,9 20,1 20,3 20,4 20,6 20,9 21,2 21,3 21,7 22,0

1.01701.01701.01701.01701.0170 21,0 21,2 21,3 21,6 21,7 22,0 22,2 22,5 22,7 23,0 23,3

1.01801.01801.01801.01801.0180 22,3 22,5 22,6 22,9 23,0 23,3 23,5 23,8 24,0 24,3 24,6

1.01901.01901.01901.01901.0190 23,6 23,8 23,9 24,2 24,3 24,6 24,8 25,1 25,3 25,6 25,9

1.02001.02001.02001.02001.0200 24,8 25,1 25,2 25,5 25,6 25,9 26,1 26,4 26,6 26,9 27,2

1.02101.02101.02101.02101.0210 26,1 26,4 26,5 26,8 26,9 27,2 27,4 27,7 27,9 28,2 28,5

1.02201.02201.02201.02201.0220 27,4 27,7 27,8 28,1 28,2 28,5 28,7 29,0 29,2 29,5 29,8

1.02301.02301.02301.02301.0230 28,7 28,9 29,1 29,4 29,5 29,8 30,0 30,3 30,6 30,8 31,2

1.02401.02401.02401.02401.0240 30,0 30,2 30,4 30,6 30,8 31,1 31,3 31,6 31,9 32,1 32,5

1.02501.02501.02501.02501.0250 31,3 31,5 31,7 31,9 32,1 32,4 32,6 32,9 33,2 33,4 33,8

1.02601.02601.02601.02601.0260 32,6 32,8 33,0 33,2 33,4 33,7 33,9 34,2 34,5 34,7 35,1

1.02701.02701.02701.02701.0270 33,9 34,1 34,3 34,5 34,7 35,0 35,2 35,5 35,8 36,2 36,4

1.02801.02801.02801.02801.0280 35,1 35,4 35,6 35,8 36,0 36,3 36,5 36,8 37,1 37,5 37,7

1.02901.02901.02901.02901.0290 36,4 36,7 36,8 37,1 37,3 37,6 37,8 38,1 38,4 38,8 39,0

1.03001.03001.03001.03001.0300 37,7 38,0 38,1 38,4 38,6 38,9 39,1 39,4 39,7 40,1 40,3

1.03101.03101.03101.03101.0310 39,8 39,3 39,4 39,7 39,9 40,2 40,5 40,7 41,0 41,4 41,8

14

MÉTODO QUÍMICO PARA ANÁLISE DE SALINIDADE EN AUGAS DOCES

O cloro, en forma de cloruro, presente na auga determínase cunha disolución valorada denitrato de prata en presencia do indicador cromato potásico. No punto final, os ións cromatocombínanse co exceso de ións prata dando un precipitado pardo vermello de cromato deprata. Ó ir engadindo a disolución de nitrato de prata precipitará en primeiro lugar o clorurode prata, e o cromato comezará a precipitar xusto cando estean en equilibrio ámbolos doussales coa disolución.A mostra analizada debe ser neutra ou lixeiramente alcalina. Se é demasiado alcalinaprecipitará o hidróxido de prata, e se o pH é inferior a 5 o punto final aparecera moilentamente e de xeito pouco claro, debido á diminución de ións cromato que reaccionan cosprotóns. O pH debe manterse entre 6,5 e 9, o que se pode lograr engadindo á mostra unpouco de carbonato de calcio puro.

Material: balanza, matraz aforado, vaso de precipitados, matraz erlenmeyer, pipeta, bureta(mellor unha microbureta), funil, papel de filtro, soporte, pinza para bureta.

Reactivos:1. Disolución de nitrato de prata (AgNO

3) 0,005 M. Tomade 0,8495 g de nitrato de prata (se

non se dispón dunha balanza tan precisa, vale 0,85 g) e disolvédeo con auga destiladanun vaso de precipitados de 50 ml. Levádeo a un matraz aforado de 1 l e diluíde rasandocunha pipeta. Gardade a disolución nun frasco cor topacio para que non lle afecte a luz.Manipulade o nitrato de prata con moito coidado pois queima a pel.

2. Disolución de cromato potásico (K2CrO

4) ó 5 %. Disolvede 5 g de cromato potásico en

50 ml de auga destilada. Engadide nitrato de prata 0,1 M gota a gota, ata que apareza unprecipitado vermello permanente. Filtrade e diluíde ata 100 ml.

Procedemento: tomade 50 ml da mostra de auga nun vaso de precipitados ou nunerlenmeyer, engadide catro gotas da disolución de cromato de potasio. Montade a bureta nosoporte e botade nela a disolución de nitrato de prata, rasando exactamente no cero coachave.Valorade, axitando continuamente, ata que apareza a primeira cor parda vermellapermanente. Lede o volume gastado de nitrato de prata. Repetide a experiencia tres veces efacede a media do valor obtido (V

2).

Procurade unha boa iluminación e poñede un papel branco baixo a mostra para observarmellor o cambio de cor na valoración.

Cálculos: expresade a cantidade de cloruro en g/l mediante a fórmula:

Mg Cl-/1 = 35,45 1000.V2 M

2 V

1

V1 : volume da mostra en ml.

V2 : volume de nitrato de prata gastado, en ml.

M2 : molaridade da disolución de nitrato de prata.

15

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO QUÍMICO PODO QUÍMICO PODO QUÍMICO PODO QUÍMICO PODO QUÍMICO PARAARAARAARAARA ANÁLISE DE SALINIDADE EN ANÁLISE DE SALINIDADE EN ANÁLISE DE SALINIDADE EN ANÁLISE DE SALINIDADE EN ANÁLISE DE SALINIDADE EN AUGASAUGASAUGASAUGASAUGASSALGADAS (salinidades entrSALGADAS (salinidades entrSALGADAS (salinidades entrSALGADAS (salinidades entrSALGADAS (salinidades entre 4 e 40 ‰).e 4 e 40 ‰).e 4 e 40 ‰).e 4 e 40 ‰).e 4 e 40 ‰).

Con este método calcúlase a salinidade a partir da clorinidade, ou cantidade deións cloruro presentes na mostra.

MateriaisMateriaisMateriaisMateriaisMateriais: pipeta, bureta, vaso de precipitados grande.

MostraMostraMostraMostraMostra: tomade un volume de 1 ou 2 litros de auga de mar filtrada. Estabilizadecanto antes a mostra cuns poucos cristais de timol e pechade a botella.

ReactivosReactivosReactivosReactivosReactivos:1. Solución de nitrato de prata. Disolvede 49 g de nitrato de prata por cada litro

de disolución. Usade auga destilada e almacenádea en botella negra. Axitadeantes de usala.

2. Solución indicadora. Disolvede 3,5 g de cromato de potasio (K2CrO

4) en

cada litro de auga destilada.

PrPrPrPrProcedementoocedementoocedementoocedementoocedemento: introducide unha mostra de 10 ml de auga de mar nun vaso deprecipitados grande mediante unha pipeta. Facédeo moi de vagar e sen que seformen burbullas. Entonces engadide 15 ml de solución indicadora. Valorade asolución cunha bureta de 25 ml.Cando se aproxima o punto final, fórmase un precipitado vermello que sedifunde por toda a solución. No punto final a pálida cor verde amarela docontido da solución pasa a amarelo forte e transfórmase en rosa pálido cando seexcede o punto. Rexistrade a lectura da bureta coa maior aproximación posible.Coidade que a temperatura das mostras e da solución de nitrato de prata sexa amesma (a temperatura ambiente).

CálculosCálculosCálculosCálculosCálculos: a lectura da bureta en ml corresponde á clorinidade expresada entantospor mil (‰).

Salinidade (en ‰) = 0,03 + (1,805 x clorinidade)

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PODO COLORIMÉTRICO PARAARAARAARAARA AUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCES

Test de análise de cloruros (por exemplo Aquaquant ref. 14401 ou Microquant ref.14753 de Merck).

16

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO ODO ODO ODO ODO WINKLER MODIFICADO PWINKLER MODIFICADO PWINKLER MODIFICADO PWINKLER MODIFICADO PWINKLER MODIFICADO PARAARAARAARAARA MEDIDA MEDIDA MEDIDA MEDIDA MEDIDA DO OSÍXENO DISOL DO OSÍXENO DISOL DO OSÍXENO DISOL DO OSÍXENO DISOL DO OSÍXENO DISOLTTTTTOOOOOEN EN EN EN EN AUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCESAUGAS SALGADAS E DOCES

Consiste na determinación indirecta do osíxeno disolto na auga a partir da valoración doiodo producido por unha serie de reaccións intermedias.

MaterialMaterialMaterialMaterialMaterial: botellas de 300 ml ou de 150 ml (que se poidan pechar hermeticamente),pipetas, buretas, probetas, matraces aforados, morteiro, frascos topacio e brancos paragardar disolucións, matraces erlenmeyer, balanza, estufa, queimador Bunsen.

4 A salinidade (a auga doce ten maiorcapacidade de conter osíxeno que a augasalgada).

5 A turbulencia da superficie acuática (cantamaior turbulencia maior osixenación).

6 A influencia de certas actividades humanas.

O osíxeno é consumido non só poloproceso de respiración dos seres vivos senóntamén pola transformación da materia orgánicaen materia inorgánica. Se aumenta moito acantidade de compostos orgánicos vertidos áauga (lixo, excrementos, augas fecais, etc.)rómpese o equilibrio entre o osíxeno consumidoe o que se produce e tamén entre o dióxido decarbono que se desprende e o que se absorbe. Aauga empobrécese tanto no osíxeno que dá lugara un grande aumento do número das bacteriasanaerobias. Estas podrecen a materia orgánicae producen substancias tóxicas como omonóxido de carbono, amoníaco, nitritos,nitratos e, ás veces, tamén aumentan a acidez.

A diminución do osíxeno disolto nasaugas é un índice moi importante dacontaminación. As augas de orixe industrial eagrícola levan frecuentemente productos tóxicosque varían o pH da auga e envelenan os seresvivos que hai nela. Os restos destes seres taménconsomen moito osíxeno para sedescompoñeren.

3.7. OSÍXENO DISOLTO NA AUGA

O osíxeno disolto na auga éimprescindible para a respiración da maioría dosanimais e vexetais acuáticos agás para unpequeno número de bacterias. Este osíxenoprocede, en parte, do aire que está en contactocoa auga e, en parte, do producido durante o díapola fotosíntese das algas e das plantas acuáticas.

A actividade vital nas augas limpas é moiintensa, polo que conteñen moito osíxenodisolto. Unha diminución da concentración doosíxeno disolto afecta moi negativamente ósorganismos que dependen del para sobrevivir.

A cantidade de osíxeno disolto nas augaspode variar por diversas causas:

1 Tanto os animais como os vexetaisconsomen osíxeno pola súa respiración, oque conduce á caída da concentración deosíxeno disolto pola noite.

2 As altas presións modifican a solubilidadedo osíxeno na auga (favorecendo o procesode disolución).

3 As temperaturas baixas aumentan acapacidade da auga de conter osíxeno.

17

ReactivosReactivosReactivosReactivosReactivos: tódolos reactivos deben ser de tipo analítico.1. Disolución de sulfato de manganeso (II). Dependendo do sal do que dispoñades,

disolvede 365 g de MnSO4.H

2O, 400 g de MnSO

42H

2O ou 480 g de MnSO

4.4H

20

en auga destilada e diluíde ata un litro nun matraz aforado desta capacidade.2. Disolución de sosa iodurada. Disolvede 500 g de hidróxido de sodio en 500 ml de

auga destilada e 300 g de ioduro de potasio (KI) en 450 ml de auga destilada.Mesturade as dúas disolucións e gardade nun frasco escuro con tapón de goma.

3. Disolución de tiosulfato de sodio 0,01 M. Disolvede 2,9 g de tiosulfatopentahidratado (Na

2S

2O

3.5H

2O) en auga destilada e diluíde ata un litro. O factor

fíxase contra unha disolución de iodato potásico.As disolucións de tiosulfato preparadas con auga en ausencia de ácidos son establesdurante moito tempo, pero a auga destilada ordinaria contén exceso de CO

2, e pode

causa-la descomposición lenta do sal con separación de xofre. Esta descomposicióntamén pode ser causada por algúns microorganismos, descomposición que seacelera en presencia da luz, polo que se recomenda face-las disolucións con augadestilada acabada de ferver e botarlle 0,1 g de carbonato de sodio por litro e unhagota de sulfuro de carbono (ou 10 mg de HgI

2 por litro) e garda-la disolución nun

frasco escuro.4. Disolución iodato potásico 1,667 · 10-3 M. Secade un pouco de iodato de potasio

(KIO3) nunha estufa a 105º C durante unha hora. Deixádea arrefecer, tomade

0,3567 g e disolvédeos en 200 ml de auga destilada morna. Deixade arrefecer erasade nun matraz de 1 l. Esta disolución é estable e pódese gardar nun frascobranco.

5. Disolución indicadora de amidón. Preparade unha disolución de amidón soluble ó0,1 ou ó 0,2 %. Para conserva-la solución varios meses podedes ferver 500 ml deauga, engadir unha mestura de 5 g de amidón soluble e 10 mg de HgI

2. Deixade

arrefecer e engadide 15 g KI. Empregade 2 ou 3 ml deste indicador en cadavaloración.Nas determinacións iodométricas indirectas o amidón non se debe engadir ata caseo punto final da valoración do iodo co tiosulfato para evita-la absorción irreversibledo iodo polo amidón. Este indicador cunha disolución de iodo diluída debe dar corazul pura, se dese violeta habería que preparar de novo o indicador.

6. Determinación do factor da disolución de tiosulfato. Medide coa pipeta 1 ml deácido sulfúrico concentrado e 1 ml de solución alcalina iodurada. Mesturade nunvaso e axitade ben. Engadide 1 ml de disolución de sulfato de manganeso e volvedeaxitar. De seguido engadide 10 ml (se ides empregar unha bureta de 25 ml) dedisolución de iodato potásico perfectamente medidos cunha pipeta rasada. Axitadee esperade tres minutos (nunca máis de cinco) para que se libere todo o iodo.Valorade o tiosulfato e calculade o factor.

f = factor da solución de Na2S

2O

3 = vol. de KIO

3 (ml) / vol. de Na

2S

2O

3

Ensaio en branco para comprEnsaio en branco para comprEnsaio en branco para comprEnsaio en branco para comprEnsaio en branco para comproba-lo estado dos roba-lo estado dos roba-lo estado dos roba-lo estado dos roba-lo estado dos reactivoseactivoseactivoseactivoseactivos: poñede nun matrazerlenmeyer 100 ml de auga destilada e engadide 1 ml de ácido sulfúrico concentrado.Mesturade ben, botade 1 ml de solución alcalina iodurada e seguide axitando. Valoradecontra o tiosulfato, se se necesitan máis de 0,1 ml haberá que volver prepara-los reactivos.

PrPrPrPrPreparación da mostraeparación da mostraeparación da mostraeparación da mostraeparación da mostra: recollede a mostra cun caldeiro e fixade in situ o osíxeno. Para

18

iso tendes que lava-lo frasco un par de veces con parte desa auga e despois enchede ofrasco coidando que non queden burbullas. Pechade o frasco con coidado de que non entrenada de aire.Despois abrídeo e botade inmediatamente e por esta orde, 1 ml de disolución de sulfato demanganeso (II) e 1 ml de solución alcalina iodurada. Para iso poñede a punta da pipeta áaltura da boca do frasco, sen toca-la auga. Ó pechalo de novo rebordarán 2 ml de auga.Pechade os frascos cos tapóns esmerilados coidando que non quede ningunha burbulla deaire e axitádeos con forza varias veces. Deixádeos na escuridade o tempo necesario paraque o precipitado sedimente e ocupe só un tercio do volume do frasco antes de proceder ádeterminación do osíxeno.As reaccións que se produciron son:

MnSO4 + 2 NaOH ? Na

2SO

4 + Mn (OH)

2

Mn(OH)2 + 1/2 O

2 ?H

2MnO

3 MnO

2 + H

2O

H2MnO

3 + 2 KI + 2 H

2SO

4 ? MnSO

4 +K

2SO

4 + 3 H

2O + I

2

Nota: Se usades frascos de 350 ml ou máis debedes engadir 2 ml de cada un dos reactivosen lugar de 1 ml. Para os cálculos haberá que corrixi-lo volume do frasco en V-4, no cantode V-2.

DeterminaciónDeterminaciónDeterminaciónDeterminaciónDeterminación: destapade o frasco, engadide l ml de ácido sulfúrico concentrado coapipeta (sen toca-la auga) e volvede pechar. Axitade para que se disolva o precipitado.Observade que aínda que reborde 1 ml de auga non se perde nada de osíxeno, pois este estáfixado no precipitado. Pasade o contido do frasco a un erlenmeyer, lavade ben o frasco conauga destilada e botade a auga de lavado tamén no erlenmeyer. Valorade coa disolución detiosulfato empregando a disolución de amidón como indicador.A reacción que se está a producir é:

I2 + 2 Na

2S

2O

3 ? 2 NaI + Na

2S

4O

6

Coñecendo a cantidade de iodo consumido na valoración co tiosulfato, saberémo-lacantidade de osíxeno que había na mostra, pois por cada mol de sulfato de manganesoconsómese medio mol de osíxeno e prodúcese un mol de iodo.

CálculosCálculosCálculosCálculosCálculos:mg O

2/l = 80 · V’ · f / V - 2

V : volume do frasco de mostra.V’ : ml de tiosulfato consumidos na valoración.f : factor da disolución de tiosulfato.

EstequiometríaEstequiometríaEstequiometríaEstequiometríaEstequiometría:

En 1 ml de disolución 0,01 M de tiosulfato hai 10-5 mol de tiosulfato.

1/2 mol de O2 ——— 1 mol de I

2 ——— 2 mol de Na

2S

2O

3

x ——————————————————— 10-5 mol de Na2S

2O

3

x = 2,5·10-6 mol de O2 = 8·10-5 g de O

2 = 8·10-2 mg de O

2

19

e se en 1 ml de NaSO3 —————— 8·10-2 mg de O

2

en V’ml ——————— xx = 0,08 mg de O

2

entón no volume da mostra V – 2 ml auga —————— 0,08 mg de O2

e en 1 l de mostra 1000 ml auga —————— x

x = 80 V´/ V – 2 mg de O2 / l

se f é o factor da disolución de tiosulfato...

mg de O2 / l = 80 V´ f / V - 2V-2

Cálculo do volumeCálculo do volumeCálculo do volumeCálculo do volumeCálculo do volume: para calcula-lo volume teremos en conta a temperatura e a presión,e considerando que o osíxeno se comporta como un gas ideal aplicarémo-la ecuación deestado dos gases perfectos.

Por exemplo, se a mostra está a 0º C multiplícanse os mg por 0,7 para obte-los ml deosíxeno, pois:

PV = n RT ? 1 at · V = x · 10-3 g · 0,0082 at· l / K · mol · 273 K

V = 0,7 · x ml de O2 / l

sendo x o número de mg de osíxeno por litro de auga do problema.

20

3.8. NUTRIENTES

Especialmente o nitróxeno e ofósforo son substancias esenciais para asupervivencia de moitas especies de organismosacuáticos. O nitróxeno é un compoñente básicona síntese de proteínas e o fósforo intervén nosprocesos metabólicos de transferencia deenerxía. Ámbolos dous nutrientes aparecen encantidades limitadas nas augas limpas, pero a

súa sobreabundancia, xeralmente debida a certasactividades humanas, provoca unha explosiónincontrolada no crecemento dalgunhas algasmicroscópicas. Estas esgotan o osíxeno disoltona auga e acaban por morrer. Daquela os restosorgánicos comezan a ser degradados porbacterias anaerobias que, en condiciónsextremas, poden deixar anóxicas (sen osíxeno)as augas de lagoas e esteiros.

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO CUALITODO CUALITODO CUALITODO CUALITODO CUALITAAAAATIVTIVTIVTIVTIVO DE O DE O DE O DE O DE ANÁLISE DE NITRITANÁLISE DE NITRITANÁLISE DE NITRITANÁLISE DE NITRITANÁLISE DE NITRITOS EN OS EN OS EN OS EN OS EN AUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCES

MaterialMaterialMaterialMaterialMaterial: vasos de precipitados, contagotas ou pipetas.

ReactivosReactivosReactivosReactivosReactivos: nitrito sódico ou potásico, ácido sulfúrico ou acético, papel indicador de pH,papel ioduro-amidón para medir nitritos.

PrPrPrPrProcedementoocedementoocedementoocedementoocedemento: etiquetar tres vasos de precipitados. No vaso nº 1 botade 50 ml de augadestilada (a auga corrente non serve porque contén cloro). No vaso nº 2 poñede 50 ml deauga destilada cuns poucos cristais de nitrito sódico ou potásico. No vaso nº 3 poñede 50ml da mostra de auga.De seguida botade en cada vaso unhas gotas de ácido sulfúrico. Axitade para que o ácidose mesture ben coa auga e comprobade co papel indicador que as disolucións sevolveron ácidas. En lugar de sulfúrico pódese empregar ácido acético que é máis seguroe manexable aínda que a reacción é máis lenta.Tomade unhas gotas de cada vaso, poñédeas sobre o papel de ioduro-amidón eobservade as cores que adoptan os papeis. Os vasos nº 1 e nº 2 son de referencia.

ResultadosResultadosResultadosResultadosResultados: canto maior sexa a contaminación con nitritos máis azul se porá o papel.

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ANÁLISE DE FOSFANÁLISE DE FOSFANÁLISE DE FOSFANÁLISE DE FOSFANÁLISE DE FOSFAAAAATTTTTOS EN OS EN OS EN OS EN OS EN AUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESE SALGADASE SALGADASE SALGADASE SALGADASE SALGADAS

Test con comparador de cores azul de fosfomolibdeno (por exemplo Aquamerck ref. 14661de Merck).

21

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ANÁLISE DE NITRAANÁLISE DE NITRAANÁLISE DE NITRAANÁLISE DE NITRAANÁLISE DE NITRATTTTTOS EN OS EN OS EN OS EN OS EN AUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCES

Test con comparador de cores (por exemplo Aquamerck ref. 11169 de Merck).

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ANÁLISE DE NITRITANÁLISE DE NITRITANÁLISE DE NITRITANÁLISE DE NITRITANÁLISE DE NITRITOS EN OS EN OS EN OS EN OS EN AUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESE SALGADASE SALGADASE SALGADASE SALGADASE SALGADAS

Test con comparador de cores (por exemplo Aquamerck ref. 14658 de Merck).

22

3.9. MATERIA ORGÁNICA

Como estudiamos anteriormente,cando hai materia orgánica na auga teñen lugar

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO DO ODO DO ODO DO ODO DO ODO DO AZULAZULAZULAZULAZUL DE METILENO EN DE METILENO EN DE METILENO EN DE METILENO EN DE METILENO EN AUGAS DOCES E SALGADASAUGAS DOCES E SALGADASAUGAS DOCES E SALGADASAUGAS DOCES E SALGADASAUGAS DOCES E SALGADAS

Este método está baseado nunha propiedade da auga, que se comporta como un sistemaredox cando posúe materia orgánica en presencia de osíxeno. Daquela a relación aparenteentre a concentración das especies oxidadas e reducidas dará unha estimación dacantidade e calidade da materia orgánica.O azul de metileno é un indicador redox que presenta dúas cores distintas, segundopredomine a súa forma oxidada ou reducida, tinxindo de azul ou mantendo incolora adisolución na que se atope. A estimación realízase medindo o tempo que tarda a mostra enperde-la cor cando se garda na escuridade e se incuba a 25º C.Nestas condicións a materia orgánica, gracias á actividade catalítica microbiana, consomeo osíxeno presente na auga, primeiro o disolto, despois o contido nos nitratos e nitritos epor último o contido nos sulfatos. Cando xa está consumido o osíxeno disolto e o presentenos nitritos e nitratos, as condicións convértense en anaerobias e prodúcese a reducción daforma coloreada ata a incolora. Se a mostra contén sulfatos a súa reducción provoca uncheiro desagradable ó abri-lo frasco.

MaterialMaterialMaterialMaterialMaterial: tubo de ensaio con tapón de rosca de punta convexa de 50 ml, pipeta de 1 mlgraduada, estufa.

ReactivosReactivosReactivosReactivosReactivos: disolución de azul de metileno ó 0,5 %.

PrPrPrPrProcedementoocedementoocedementoocedementoocedemento: introducide no tubo de ensaio 0,3 ml de azul de metileno. Completade ovolume de 50 ml coa auga do problema. Pechade hermeticamente, sen deixar aire, eaxitade. Etiquetade o tubo indicando o día e a hora, e finalmente poñede o tubo na estufa,a escuras, e a unha temperatura entre 20º C e 27º C.ResultadosResultadosResultadosResultadosResultados:a) Perde a cor antes de 6 h: auga moi contaminada por materia orgánica.b) Perde a cor entre as 12 e 15 h: auga contaminada por materia orgánica.c) Perde a cor despois de 5 días: auga non contaminada por materia orgánica.

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ODO COLORIMÉTRICO DE ANÁLISE DE MAANÁLISE DE MAANÁLISE DE MAANÁLISE DE MAANÁLISE DE MATERIATERIATERIATERIATERIA ORGÁNICA ORGÁNICA ORGÁNICA ORGÁNICA ORGÁNICA EN EN EN EN ENAUGAS DOCES E SALGADASAUGAS DOCES E SALGADASAUGAS DOCES E SALGADASAUGAS DOCES E SALGADASAUGAS DOCES E SALGADAS

Test con comparador de cores (por exemplo Aquamerck ref. 11107 de Merck).

diversos procesos que a transforman en materiainorgánica, o que produce unha diminución doosíxeno disolto con importantes efectosnegativos sobre os seres vivos e sobre osecosistemas.

23

3.10. MICROORGANISMOS PATÓXENOS

Os microorganismos son unhaparte importante dos ecosistemas naturais, peroexisten algúns capaces de causar graves doenzasa persoas e animais. Habitualmente estesmicroorganismos patóxenos están asociados aoutros pouco perigosos: os coliformes fecais.

Por esta razón, emprégase a detección decoliformes totais como indicadora decontaminación microbiolóxica das augas. Candoa detección é positiva cómpre facer unhaanalítica máis precisa para determina-lasespecies contaminantes, pero estas análises sonperigosas e precisan da realización de cultivosde laboratorio.

MÉTMÉTMÉTMÉTMÉTODO CUALITODO CUALITODO CUALITODO CUALITODO CUALITAAAAATIVTIVTIVTIVTIVO DE DETECCIÓN DE COLIFORMES O DE DETECCIÓN DE COLIFORMES O DE DETECCIÓN DE COLIFORMES O DE DETECCIÓN DE COLIFORMES O DE DETECCIÓN DE COLIFORMES TTTTTOTOTOTOTOTAIS ENAIS ENAIS ENAIS ENAIS ENAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCESAUGAS DOCES

MaterialMaterialMaterialMaterialMaterial: reactivo químico colorante (por exemplo reactivo químico de colibacilos deAnalema).

PrPrPrPrProcedemento:ocedemento:ocedemento:ocedemento:ocedemento: poñede nun tubo de ensaio 5 cm3 de auga e engadide 2 cm3 do reactivo.Se existen colibacilos debe presentarse unha coloración vermella cereixa antes de 10minutos.

24

4. 4. 4. 4. 4. AAAAA P P P P PAISAXE LITAISAXE LITAISAXE LITAISAXE LITAISAXE LITORALORALORALORALORAL

A palabra paisaxe é usada nalinguaxe corrente en multitude de ocasións eseguramente todos temos unha idea intuitiva,máis ou menos clara, do que significa, aínda quenon resulte fácil expresa-lo seu significado. Enxeral o termo paisaxe asóciase a unha imaxevisual formada por un conxunto de elementosrelacionados.

Cando nos situamos ante unhapaisaxe percibimos en primeiro lugar os seuscompoñentes máis rechamantes (rochas,árbores, nubes, estradas, etc.). Podemos dicirque unha paisaxe está formada por unha seriede elementos visibles e outros non visibles queestán relacionados entre si.

¨ Os compoñentes naturais domedio físico son: as rochas (granitos, xistos,calcarias, etc.), as formas do relevo (vales,outeiros, rías, cordilleiras, mesetas, etc.), oscursos e masas de auga (ríos, torrentes, lagos,mares, etc.), o solo e o clima.

¨ Os compoñentes vivos do medionatural son: a vexetación e a fauna naturais(bosques autóctonos, vexetación de dunas emarismas, fauna salvaxe), a vexetaciónintroducida por actividades humanas eaclimatada ó medio e a fauna comensal do home(ratas, gaivotas, pardais).

¨ As actividades humanas son moidiversas, máis desde o punto de vista da súa

influencia na paisaxe: poboamento, agriculturae silvicultura, pesca e acuicultura, gandería,industria, turismo, etc.

En cada tipo de paisaxe pódenseidentificar unidades ou pezas elementaishomoxéneas e ben delimitadas, desde o puntode vista da súa orixe, funcionamento, morfoloxíae organización. Son unidades diferenciadas, perorelacionadas entre si, que se repiten, dando ápaisaxe o aspecto dun mosaico (alternancia deprados, sebes e masas arbóreas).

As principais unidades paisaxísticasque se poden atopar na Galicia costeira son:

1. Unidades onde predominan oscompoñentes xeolóxicos: praias, dunas,cantís, litoral rochoso baixo, illotes, lagoas,barras litorais, marismas, meandros,xunqueiras, etc.

2. Unidades onde predomina a flora:bosques (fragas, sobreirais, soutos, teixidos,carballeiras, etc.), matogueiras (toxeiras,queirogais, piorneiras, etc.), praderíasnaturais, etc.

3. Unidades onde predominan asactividades humanas: paisaxe urbana,paisaxe industrial, paisaxe forestal, paisaxegandeira (prados, granxas), paisaxepesqueira e de acuicultura, vías decomunicación e obras públicas.

25

26

a) ¿Cal vos gusta máis? ¿Por que?

b) ¿En cal poderiades vivir mellor?, ou dito doutro xeito ¿Cal cobre máis necesidades humanas(vestido, alimento, vivenda, cultura, ocio, etc.)? ¿Por que?

c) Observade os signos de acción humana que hai en cada unha delas (edificios, vías decomunicación, industrias...). Indicade cáles signos dos anteriores se poden considerarpositivos e cáles negativos.

Positivos:¿Por que?

Negativos:¿Por que?

d) ¿Como se podería mellorar cada paisaxe?

Actividade 1Actividade 1Actividade 1Actividade 1Actividade 1. Observade as ilustracións da páxina anterior e contestade as seguintes cuestións:

27

Actividade 2Actividade 2Actividade 2Actividade 2Actividade 2. Indicade os elementos principais das paisaxes anteriores.

Actividade 3Actividade 3Actividade 3Actividade 3Actividade 3. Facede unha trama conceptual na que se indiquen as relacións que existen entre oselementos que forman as paisaxes anteriores.

28

Actividade 4Actividade 4Actividade 4Actividade 4Actividade 4. Pegade no recadro unha fotocopia do mapa da zona onde ides face-lo estudio.Sinalade o lugar desde onde se realiza a observación e os puntos de referencia máis importantes.

29

Actividade 5Actividade 5Actividade 5Actividade 5Actividade 5. Buscade as unidades da paisaxe que existen na zona seleccionada. Localizádeas esinaládeas na folla de papel vexetal. Empregade os símbolos e coidade de que se superpoñanexactamente sobre o mapa.

30

Actividade 6Actividade 6Actividade 6Actividade 6Actividade 6. Descrición da paisaxe a partir do estudio dos seus elementos.

Formas do relevo (montes,vales, chairas, etc.).

Cursos de auga.

Masas de auga.

Outras característicasnotables.

Formacións vexetais cos-teiras que formen masasimportantes.

Especies vexetais singu-lares, raras ou exóticas.

Especies animais abundan-tes na beiramar.

Especies animais singula-res, raras ou exóticas.

Poboacións observadas.

Tipo de agrupamento dasedificacións (lineal, con-centrado, disperso, etc.).

Tipos constructivos (casasde planta baixa, edificiosaltos, chalés apegados, etc.).

XEOLÓXÍA

FLORA

E

FAUNA

POBOAMENTO

31

Tipos de explotaciónpesqueira e de acuicultura.

Especies explotadas demaior importanciaeconómica.

Repercusión económicado sector na bisbarra.

Industrias máis importantes emprazadas no litoral.

Efectos que a actividadeindustrial producena paisaxe.

Repercusión económica esocial do sector na bisbarra.

Vías de comunicación máisimportantes que afectenó litoral.

Efectos que as vías de co-municación producenna paisaxe.

PESCA

INDUSTRIA

VÍAS

COMUNIC.

OUTROS

Outras actividades huma-nas que inciden na beira-mar (agricultura, turismo,mosteiros, instalaciónsmilitares, etc.).

Importancia económicae social das vías de comu-nicación estudiadas.

Actividade 6Actividade 6Actividade 6Actividade 6Actividade 6. (continuación)

32

5. 5. 5. 5. 5. VISITVISITVISITVISITVISITAS DE ESTUDIOAS DE ESTUDIOAS DE ESTUDIOAS DE ESTUDIOAS DE ESTUDIO

Nome do lugar: Data:

Autores:

Breve descrición da zona de estudio:

Debuxo panorámico da zona de estudio:

Actividade 7.Actividade 7.Actividade 7.Actividade 7.Actividade 7. Descrición xeral da zona.

33

Actividade 8Actividade 8Actividade 8Actividade 8Actividade 8. Pegade no recadro seguinte un mapa da zona de estudio (tamén vale unhafotocopia ou debuxo aproximado).

34

Actividade 9Actividade 9Actividade 9Actividade 9Actividade 9. Características do medio. Atmosfera e auga mariña.

Forma das ondas:

♦ Rebentadas

♦ Colapsadas

♦ Mergulladas

♦ Refluentes

Análise da auga:

Escuma:

Cheiros:

Aceites e hidrocarburos:

Cor:

Temperatura:

pH:

Turbidez:

Salinidade:

Osíxeno disolto:

Nitratos:

Nitritos:

Fosfatos:

Materia orgánica:

Coliformes totais:

Tempo meteorolóxico:

Temperatura do aire:

Forza do vento:

♦ Sen vento apreciable♦ Suave♦ Moderado♦ Forte

Dirección do vento:

Estado da marea:

♦ Preamar♦ Baixando♦ Baixamar♦ Subindo

Hora da preamar:

Hora da baixamar:

Superficie da auga:

♦ Calma (0 m)♦ Rizada (0-0,1 m)♦ Tranquila (0,1-0,5 m)♦ Lixeira (0,5-1,25 m)♦ Moderada (1,25-2,5 m)♦ Grosa (2,5-4 m)♦ Moi grosa (4-6 m)

35

♦ Despexado♦ Parcialmente nubrado♦ Cuberto♦ Chuvia♦ Néboa♦ Outros meteoros:

Actividade 10Actividade 10Actividade 10Actividade 10Actividade 10. Características do medio: correntes de auga doce.

Nome:

Tipo(río, regato, presa, filtración,

entubado, etc.):

Sección en m2

(nas canles abertas estímasemultiplicando a anchura pola

profundidade media):

Velocidade da auga en m/s(estímase medindo a velocidade

dun obxecto entre dous puntos):

Caudal(calcúlase multiplicando a sec-

ción pola velocidade da auga):

Lixo na canle:

Peixes mortos:

Escuma:

Cheiros:

Aceites e hidrocarburos:

Cor:

Temperatura:

pH:

Turbidez:

Osíxeno disolto:

Nitratos:

Nitritos:

Fosfatos:

Materia orgánica:

Coliformes totais:

36

Actividade 1Actividade 1Actividade 1Actividade 1Actividade 11.1.1.1.1. Características do medio: substrato xeolóxico.

Tipo de costa:

♦ Areal♦ Litoral rochoso baixo♦ Litoral lamacento♦ Outros:

Anchura da zona supralitoral:

Anchura da zona mesolitoral:

Anchura da zona infralitoral:

Material que forma a beiramar:

♦ Rocha♦ Gravas♦ Lama♦ Outros:

Tipo de rocha aflorante:♦ Granito♦ Lousa

Outras:

Estructuras xeolóxicas máis importantes (diques, pregamentos, furnas, etc.):

Estudio dos sedimentos finos (area ou lama):

1. Granulometría:Tamaño medio dos graos:

2. Composición:♦ Seixo♦ Carbonatos♦ Materia orgánica♦ Outros

♦ Praia entre rochas♦ Cantil♦ Artificial

♦ Cantos rodados♦ Areas♦ Formigón

♦ Xisto♦ Gneis

Debuxo:

37

Para estudia-la distribución dos seres vivos que habitan na beiramar é moi útil realizar inventariosen series perpendiculares á liña da costa, chamados transectos. Para realizar un transecto cómpresegui-los seguintes pasos:

1. Seleccionade unha zona que teña aproximadamente 25 metros entre os niveis máximo emínimo da marea, que teña unha pendente uniforme e teña fácil acceso.

2. Tendede dúas cordas paralelas (cunha separación entre elas de 1 metro) perpendicularmenteá liña da costa para delimitar un corredor que será a zona de estudio.

3. Facede un perfil topográfico do corredor nunha folla cuadriculada (recomendamos unha domaior tamaño posible, por exemplo A3). Para realiza-lo perfil pódese empregar algunhatécnica precisa (teodólito, niveis de burbulla, estacas graduadas, etc.) ou facer unhaaproximación “a ollo”.

4. Situade sobre o perfil tódalas observacións que se fagan no campo: tipo de substrato,localización de algas e liques, presencia de seres vivos, obxectos e indicios de contaminación,etc.

Actividade 12Actividade 12Actividade 12Actividade 12Actividade 12. Características do medio: seres vivos.

38

Actividade 13Actividade 13Actividade 13Actividade 13Actividade 13. Descrición dun ser vivo:

Nome vulgar:

Nome científico:

Breve descrición do ser vivo:

Debuxo:

Descrición do habitat:

39

Actividade 14Actividade 14Actividade 14Actividade 14Actividade 14. Características do medio: lixo.

Indicade a presencia de grandes obxectos (mobles, electrodomésticos, pneumáticos, etc.):

Restos plásticos de artes de pesca

Bolsas e obxectos de plástico brando

Envases de plástico duro

Polistireno (cortiza branca)

Alcatrán, brea, piche...

Aceite, petróleo, gasóleo...

Pilas, baterías...

Restos téxtiles, calzado, roupa...

Papel, cartón, madeira, restos vexetais...

Restos de alimentos, ósos, espiñas...

Excrementos de mamíferos

Material sanitario, preservativos, compresas, cueiros...

Residuos médicos, xiringas, vendas...

Vidro

Latas

Outros restos de especial interese:

Valoración xeral sobre a cantidade de lixo atopado na zona de estudio:Moi sucio (imposible camiñar sen pisa-lo lixo).Moderadamente sucio.Limpo (sen lixo ou con menos de 10 obxectos en 100 metros).

Indicade a presencia de pequenos obxectos. Podedesindica-lo número (no caso das latas ou das pilas) ouben cuantificar mediante unha escala (Non hai – escasos– poucos - abundantes – moi abundantes)

Zonasupralitoral

Zonamesolitoral

40

Principais valores da zona de estudio:

• Paisaxísticos:

• Ecolóxicos:

• Económicos:

• Sociais:

Principais problemas atopados na zona de estudio:

Valoración e propostas de mellora:

Actividade 15Actividade 15Actividade 15Actividade 15Actividade 15. Valoración xeral.

41

BIBLIOGRAFÍA

ANALEMA. Reactivo químico de colibacilos. Productos Analema. Apartado 512. Vigo.

ANTELO CORTIZAS, J. M. e outros (1986). Parámetros fisicoquímicos de las aguas de las cuencasdel Tambre y del Ulla. Edit. Os autores. Universidade de Santiago de Compostela.

ASUNCIÓN, M. e outros. Proyecto: jugando a entender el mundo. Edit. ADENA/WWF.

BENAYAS, J. e outros (1990). Fichero de sugerencias didácticas para explorar el complejo mundodel agua. Edit. Mancomunidad de Pamplona.

BERMEJO MARTÍNEZ, F. (1974). Química analítica general e instrumental. Edit. Departamentode química analítica da facultade de química. Universidade de Santiago de Compostela.

BERMÚDEZ MENESES e outros. El río Manzanares. Edit. Consejería de Educación y Juventudde la Comunidad de Madrid.

BOSCH, M. e outros. Coordinador GALLEGO, L. (1989). Aula de la mar. Direcció General deMedi Ambient. Govern Balear. Edit Bilbilis. Palma de Mallorca.

CASTAÑÓN, M. L. e outros (1981). La enseñanza por el entorno ambiental. Edit. MEC. Madrid.

CENTRO DE INVESTIGACIONES SUBMARINAS S.L. (1988). Biótopos artificiais nas costasgalegas. Edit. Consellería de Pesca, Marisqueo e Acuicultura. Xunta de Galicia. Santiago deCompostela.

COASTWATCH GALICIA (1994). Cuestionario de estudio sobre o medio ambiente litoral.

ESCRIBANO BOMBÍN, M. e outros (1987). El paisaje. Edit. MOPU. Madrid.

GARCÍA BELLIDO, J., GONZÁLEZ TAMARIT, L. (1980). Para comprender la ciudad. Edit.Nuestra Cultura.

GARCÍA CAMPORRO, C., GUTIÉRREZ ROGER, X. (2000). A paisaxe. Ed. Xunta de Galicia.

GÓMEZ SAL, A. (1983). Interpretación y estudio del paisaje. I Jornadas sobre Educación Ambiental.Sitges.

GONZÁLEZ BERNÁLDEZ, F. (1981). Ecología y paisaje. Edit. H. Blume.

GONZÁLEZ BERNÁLDEZ, F. (1982). Tendencias actuales en ecología. La percepción del entorno.ICE de la Universidad Autónoma de Madrid.

GUTIÉRREZ ROGER, R., PELAYO BARBARÁN, M. I. (1991). A auga doce: un recurso limitado.Cadernos temáticos de investigación nº 9. Edit. Servicio de Publicacións e Intercambio Científicoda Universidade de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela.

42

GUTIÉRREZ ROGER, X., PELAYO BARBARÁN, M. I. (1990). A beiramar I, II e III. Cadernostemáticos de investigación nº 2, nº 3 e nº 4. Edit. Servicio de Publicacións e Intercambio Científicoda Universidade de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela.

LAEVASTU, T. (1980). Manual de métodos de biología pesquera. Edit. Acribia. Zaragoza.

MARTÍNEZ GRAÑA, A. M. (1994). Formación e dinámica das rías galegas. Edit. Consellería dePesca, Marisqueo e Acuicultura. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.

MITCHELL, M., STAPP, W. (1990). Field manual for water quality monitoring. Edit. ThomsonShorenic Dexter. Michigan.

MOPU DIRECCIÓN GENERAL DE MEDIO AMBIENTE (1989). Medio ambiente en España,1988. Edit. Impresión grafoffset S.L. Madrid.

NAVEH, Z., LIEBERMAN. A. (1984). Landscape ecology: Theory and application. Robert S. deSanto, Series Editor. Springer-Verlag. N. York.

OFFICE OF WATER (USEPA) (1993). Volunteer estuary monitoring: a methods manual. Edit.United States Environmental Protection Agency. Washington DC.

PADIAL MARÍN e outros (1987). La escuela del agua: informe final. Edit. Ayuntamiento de Sevilla.

PENAS PATIÑO, X. (1993). A contaminación mariña do litoral galego. Ed. do Castro.

REAL DECRETO 14-11-1990. Regulamentación técnico-sanitaria para abastecemento e controlde calidade das augas potables de consumo público.

SERVICIO DE EXTENSIÓN PESQUEIRA (1993). Onde Galicia é mar. Edit. Consellería de Pesca,Marisqueo e Acuicultura. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.

STRICKLAND, J. D. H., PARSONS. T. R. (1972). A practical handbook of seawater analisis.Edit. Fisheries Research Board on Canada. Ottawa.

TAJES GÓMEZ, M. (1991). A contaminación das augas continentais. Cadernos temáticos deinvestigación nº 10. Edit. Servicio de Publicacións e intercambio Científico da Universidade deSantiago de Compostela. Santiago dc Compostela.

TRICART. J., KILIAN. J. (1982). La eco-geografía y la ordenación del medio natural. Edit.Anagrama.

GUITIÁN RIVERA, X., coordinador. (2002). Vocabulario de química. Galego, español, inglés.Facultade de Química da Universidade de Santiago de Compostela.

VIDAL ROMANI. J. R. e outros (1991). Paisaxes de Galicia. Edit. COTOP. Xunta de Galicia.Santiago de Compostela.

XUGA (1987). Plan de saneamento para cinco sistemas de rías en Galicia. Edit. COTOP. Xunta deGalicia. Santiago de Compostela.

43

44

ÍndiceIntroducción 31. O litoral galego 5

1.1. Introducción 51.2. Morfoloxía do litoral galego 5

Arco cantábrico. 5Arco ártabro. 5Arco fisterrán. 5Arco das rías baixas 5Arco miniano-duriense. 5

1.3. Productividade do litoral 61.4. Funcionamento das rías 6

Circulación mariña. 6Circulación estuárica 6Configuración das rías. 6O vento 6

2. O traballo de campo 82.1. Introducción 82.2. Estudio da paisaxe litoral 82.3. Visitas de estudio 82.4. Fases do traballo de campo 9

Traballo previo. 9Traballo de campo 9Traballo posterior. 9

3. A auga 103.1. Introducción 103.2. Cor 10

Método colorimétrico 103.3. Temperatura 113.4. Ph 11

Método colorimétrico para augas doces 11Método colorimétrico para augas salgadas e d 11

3.5. Turbidez 12Método de secchi 12

3.6. Salinidade 13Método físico: Densímetro 13Táboa de conversión para un densímetro 60º/6 14Método químico para análise de salinidade en 15Método químico para análise de salinidade en 16Método colorimétrico para augas salgadas e d 16

3.7. Osíxeno disolto na auga 17Método winkler modificado para medida do osí 17

3.8. Nutrientes 21Método cualitativo de análise de nitritos en 21Método colorimétrico de análise de fosfatos 21Método colorimétrico de análise de nitratos 22Método colorimétrico de análise de nitritos 22

3.9. Materia orgánica 23Método do azul de metileno en augas doces e 23Método colorimétrico de análise de materia o 23

3.10. Microorganismos patóxenos 24Método cualitativo de detección de coliforme 24

4. A paisaxe litoral 25Os compoñentes naturais 25Os compoñentes vivos 25As actividades humanas 25Unidades onde predominan os compoñentes xeol 25Unidades onde predomina a flora 25Unidades onde predominan as actividades huma 25

Visitas de estudio 33Bibliografía 42