EUSKAL LITERATURA XX. MENDEAN

GERRAOSTEA: ILUNPEETATIK

SORTZEN

GERRAOSTEA:ILUNPEETATIK

SORTZEN

Testuinguru sozio-kulturala

Erbestea

Euskal narratiba:

J. EtxaideE. Erkiaga

Lirika:T. Monzon

S. MitxelenaN. Etxaniz“Iratzeder”

Gerraurrekoak

Argitalpenak:

EKIN(argitaletxea)

EUZKO-GOGOA(aldizkaria)

Dramatika:LabaienLarzabal

AgirreZubikarai

Testuinguru sozio-kulturala

• Gerraosteko urte latzak (1945-1957)– Gerra Zibila (1936-1939)

• Franco jenerala, eskuindarren laguntzaz, errepublikaren aurka altxatu

• Izugarrizko kolpe latza gizarte eta kulturarentzat (miseria, atzerapauso handia eta diktadura)

– Gerraosteko diktadura (1940-1975)• Etsipena, erbestea, debekua…euskal kultura, ohiturak eta

hizkuntzan.– Bigarren Mundu-Gerra (1939-1945)

• Potentzia totalitarioen (Alemania, Italia, Japonia…) eta aliatuen (Ingalaterra, Frantzia, AEB) arteko gerra.

• Hegoaldeko euskaldunek urrutitik (Francoren diktadurapean)• Iparraldera erbesteratu zirenak, beste gerra bat jasan

ERBESTEA

• Biziberritzen hasitako euskal kulturaren etena

• Erbestea gertaerarik aipagarriena (Bizk. eta Gip. “probintzia traidore” izendatuak)

• Kartzela eta heriotza saihesteko kulturgile askok atzerrira ihes egin behar

Orixe

Zaitegi

Guatemala

Ibiñagabeitia Venezuela

Eizagirre Kuba

Monzon Mexiko

S. Mitxelena Ekuador

Irazusta Argentina

Barandiaran

Labaien

Barriola

Iparraldea

ERBESTEA

• Gerraurreko idazle eta pentsalari garrantzitsuenak hilik (Lizardi, Aitzol, Lauaxeta): pizkundearen etena

• Proiektu bateratuak argitaratzeko zailtasuna (baliabide eskasak eta sakabanaketa)

• Euskal kultura desagertzeko zorian egonik, idazleen helburua: hizkuntza bera gorde eta indartzea

• Euskal kultura biziberritzeko lehen pausoak atzerrian

ARGITALPENAK

• Gerraostean ere eragin handia.• Lehen pausoak erbestean:

– EKIN argitaletxea (Buenos Aires, 1942)• Euskal literatura garatzeko esparru bakanetarikoa• Sortzaileak: Andres Mª Irujo eta Ixaka Mendizabal

– Euzko-Gogoa aldizkaria (Guatemala, 1950)• Sortzailea: Jokin Zaitegi (1906-1979)• Kanpoan eta EHn esperantzarik gabe zeudenen arteko zubia• Belaunaldi eta pentsaera desberdinetako idazleak bildu• Idazle gehienentzako erreferentzia (Orixe, Aresti, Mirande,

Krutwig)

ARGITALPENAK

• Erbestean hasitako ekimenak EH bertan jarraitu:– Apurka-apurka argitalpen batzuk agertu– Gerraurrekoak berrargitaratzen hasi: Karmel,

Zeruko Argia, Euskera, Gure Herria, Gernika…

– 50eko hamarkadaren amaieran idazle gazteagoen eskutik sortu: Egan (Donostia, 1948) eta Jakin (Arantzazu, 1956)

NARRATIBA

• Bitartekorik gabe eta errepresio-giroan, literatur jarduera gerraostean berandu hasi baina kopuru polita argitaratu

• Orokorrean gerraurreko tradizioari eutsi (ohitura-nobela)

NARRATIBA

• Jon Etxaide (1920-1998)– Genero guztiak: eleberriak, ipuinak,

itzulpenak, antzerkiak, garaiko aldizkari askotan kolaboratzaile…

– Eleberri historikorako joera:• Dokumentazio zehatza (errealismoa)• Hizkuntzarekiko ardura: estiloaren perfekzioa eta

adierazpenaren garbitasuna (argitaratu ondoren ere zuzenketak eta moldaketak)

• Alos-Torrea (1950), Joanak joan (1955), Gorrotoa lege (1964)

NARRATIBA

• Eusebio Erkiaga (1912-1993)– Genero guztiak landu – Hizkuntzarekiko kezka (garaiko ezaugarria)– Euskara batua heltzear, euskalki

ezberdinetan idatzi– Garai honetan hiru eleberri:

• Arranegi (1958)• Araibar zalduna (1962)• Batetik bestera (1962)

LIRIKA: Lizardi eta Lauaxeta galduta, hasitako berrikuntza-bidearen etena

Telesforo Monzon (1904-1981)– Bergararra jaiotzaz, gerraostean Mexikora

ihes egin zuen– Lizardiren lanaren miresle:

• Poesia sintetiko eta iradokitzailea• Naturako irudi sinbolikoetan gorderik aberriaren

aldeko apologia• Abesteko idatzi zituen bertsoak oso ezagunak:

Itziarren semea, Lepoan hartu, Euskarari bai…

LIRIKA

• Salbatore Mitxelena (1919-1965)– Frantziskotarrak atzerrian burutu zuen lan gehiena

(Bolibia, Ekuador, Panama, Costa Rica, Cuba…)– Zalantza existentziala, ezkortasuna, frustrazioa…– Arantzazu: euskal-sinesmenaren poema (1949)

gerraostean liburu moduan kaleratu zen lehena Euskal Herrian

– Poemak eragin handia Arantzazu inguruan sortzen ari zen giroan (euskal literatura bultzatu zuten idazle asko hemendik)

Bere poemak irakurri eta entzuteko

LIRIKA

• Beste poeta batzuk:– Nemesio Etxaniz (1899-1982)

• Lizardiren jarraitzaile sutsua, honen eragin handia• Lur berri bila (1967)

– Jean Marie Diharce “Iratzeder” (1920)

DRAMATIKA

• Labaien: – Gerraurre eta gerraostean euskal teatroaren bultzatzaile

nagusienetakoa– Teatro modernoaren izen handiko idazleen lanak itzuli zituen

(Castelao, Bertol Brecht…)

• Pierre Larzabal– Lan komikoak eta kritika politiko zein sozialak

• Maria Dolores Agirre– Toribio Alzaga hil zenean, bera arduratu zen Euskal Iztundeaz – Aurreko idazle zahar (Soroa, Alzaga, Barriola…) eta berrien

(Larzabal, Monzon…) lanak eszenaratu ziren Euskal Iztundearen bidez. Euskararako bihurtutako lanak ere bai (Molliere, Lorca, Buero Vallejo…)

GALDERAK

Hona naturako elementuen bidez errealitatea azaltzen duen T. Monzonen olerkia. Zein da olerkiaren gaia?Zeren ordez agertzen dira hemen txoria eta belatza?

Nornairi diru pixka bat kentze,

ludian lapurketa izena du.

Erriai azkatasun ostutze,

izen gogorragoa bear du...!

Zugaitzetatik zugaitzetara,

basoan azke zebil txoria.

Belatzak eldu, egak atera

ta utzi zun, ager odol gorria.

"

«Biotza —zion— nai dizut ausi.

Debeka dizut abestea!

Nai ba'dezu nik abesten utzi,

zuk artu bear abots nerea!

Ta nere izkuntzaz oyu egizu:

Gora belatza nere ama...!»

Antziñatik ala dabilkigu

gure Euskalerria'kin, España...

 

ERANTZUNAK

Zein da olerkiaren gaia?

Alegoria honek euskal nortasunaren ukapena du gaitzat.

Zeren ordez agertzen dira hemen txoria eta belatza?

• Txoria: EUSKAL HERRIA• Belatza: ESPAINIA

Lirikara itzuli

SALBATORE MITXELENA

• Arretaz irakurri S. Mitxelenaren bertsook:

1. Non ikus daiteke kristau pentsaeraren ikuspegitik sortu dela poema?

2. Abertzaletasun- kutsuaz gain zer ezaugarri du azpimarragarri?

PAKEA

Kristau-animak gora du lege;

Errekatxoak gainbera…

Euskaldun prankok igo behar du

Galtzara ontan aurrera,

Birjiña Amari eskerrak eman

Ta berriak eskatzera!

Santatria-aitza, Artia-gaña,

Urrexola, Katabera:

Lau aldetatik lau probintziak

Datoz, bidazti, onera,

Jentil-aroko gandu artetik

Arantzazu-gallurrera,

Mundu-aurrean Iñigo’rekin

Euskal-Garaia irixtera!

ERANTZUNAK

1. Non ikus daiteke kristau pentsaeraren ikuspegitik sortu dela poema?

– Kristauen aipamena, – Birjina amari eskerrak ematea (artzain

euskaldun bati azaltzen zaio), – Arantzazu saindutegia azaltzea (euskaldunon

biltoki bihurtuz)

2. Abertzaletasun- kutsuaz gain zer ezaugarri du azpimarragarri?

– Herrikoitasuna bai doinuz, bai teknikaz (bertsolaritza eta erromantze zaharren moldetan eratutako poema da).

Lirikara itzuli

• Egilea: Maite Goñi Eizmendi

• Euskaljakintza

• Jakintza Ikastola (Ordizia)

• Euskara, DBHO 2