evo morales dossier - terra e tempo. a primeira · está ben, mais non lexitima unha acción de...

A política de redistribución estatal e da Unión Europea

A liberalización do ensino público

Lorenzo Varela, a memoria no exilio

A experiencia uruguaia

Unha fin de semana no Xálima

DOSSIER | SARTRE

Entrevista aEvo Morales

Nº 133 • XANEIRO | FEBREIRO | MARZO 2005 • 4,50 €

Nº 1

33 •

XAN

EIRO

| FE

BREI

RO |

MAR

ZO 2

005

DOSS

IER

| SAR

TRE

Edita | Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas. Clasificada de interese cultural e declarada de interese galego por Orde da Consellaría de Cultura,Comunicación Social e Turismo do 23 de novembro de 2004 (D.O.G. 17/12/2004). Inscrita no Rexistro Único de Fundacións de Interese Galego co número 2004/20 |Xunta Directiva do Padroado da Fundación | Bautista Álvarez Domínguez (Presidente), María Pilar García Negro (Directora Xerente), Xoán Carlos Garrido Couceiro(Director do Terra e Tempo), Lois Diéguez Vázquez (Director de Programación de Cursos e Publicacións), Xosé Ramón Ermida Meilán (Director de Arquivos), Luís Ovelleiro Piñón (Secretario) e Roberto Vilameá Ponte (Tesoureiro) | CIF G-15947450 | Corrección lingüística | Robert Neal Baxter | Redacción, publicidade esubscricións | Avenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela, Galiza. Telf. 981 57 02 65 | Correo electrónico | [email protected] | Litonor, S.A.L. | Deseño | seteseoito | D.L. | C-1361-1995 | © Permítese a reprodución citando a fonte | Feche de edición | 1 de xuño de 2005.

Opinión

[ Xesús Seixo Fernández ]

[ Carme da Silva Méndez ]

Entrevista

Evo Morales[ Xoán Carlos Garrido Couceiro ]

Economía

A política de redistribución estatal e da Unión Europea[ Xosé Díaz Díaz ]

Cultura

A liberalización do ensino público[ Xoán Costa Casas ]

Lorenzo Varela, a memoria no exilio[ Carlos Manuel Callón Torres ]

Internacional

A experiencia uruguaia[ Niko Schvarz ]

Viaxes

Unha fin de semana no Xálima[ Isidro Novo ]

DOSSIER | SARTRECentenario de Jean-Paul Sartre[ Xoán Carlos Garrido Couceiro ]

Sartre e a cuestión nacional na Europa[ Sonia Sánchez Muñoz-Redondo e Xoán Carlos Garrido Couceiro ]

Prólogo a Les damnés de la terre(Os condenados da terra), de Frantz Fanon [ Jean-Paul Sartre ]

Prólogo de A portrait du colonisé(Retrato do colonizado) de Albert Memmi[ Jean-Paul Sartre ]

4

5

9

1519

22

30

333640

48

Nº 133 • XANEIRO | FEBREIRO | MARZO 2005sum

ario

5

9

22

33

Raíña, 19 | Compostela |GALIZATelf. 981 560 137

Un país senlibrarías é unpaís sen cultura

LIBROS GALEGOS E PORTUGUESES

Rúa do Home Santo 55, Santiago de Compostela. Telf. 981 585 403. Fax: 981 580 984Correo electrónico: [email protected] Páxina electrónica: www.librariapedreira.com

disponíbel nas librarías de toda Galiza

Contra a submisión e o silenciamento loitou

durante toda a súa vida Bautista Álvarez.

Poucos compatriotas haberá que podan ostentar

con maior merecimento as credenciais dignísi-

mas de entrega á significación política e cultu-

ral da nación e á súa representación, na socie-

dade e nas institucións. Credenciais de que

nunca quixo facer gala, de que nunca alardeou,

cunha modestia –rarissima avis no mundo

actual– cuxos valados quixemos atravesar para

colocarmos no seu lugar persoas e feitos, luga-

res e acontecimentos relevantes, nunha biogra-

fía que vai moito máis alá do individuo, porque

está intimamente vinculada ao ser e ao estar da

Galiza actual.

❏ Desexo subscribirme desde o número _____ por 4 números anuais ao prezo de 15 €.

(A subscrición inclúe un desconto do 16% sobre o PVP)

Forma de pagamento:

❏ Domiciliación Bancaria:

Sr./Sra. Director/a do Banco ou Caixa: Prégolle que tome nota dos recibos que ao meu nome serán

presentados para cobro pola Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas

Entidade Oficina D.C. Número de conta

Nome do/a titular .............................................................................N.I.F. . ........................ Data ..........................

Subscrición á Revista “Terra e Tempo”

Sinatura autorizada

01

Bautista Álvarez

Unha vida para a nación

Guión Lois Diéguez

Entrevista Carme Vidal

Realización Xoán Carlos Garrido e César Caramés

SVCD / 36 minutos

Agosto de 2004

a imaxedo pensamento

Fundación

de Estudos NacionalistasBautista Álvarez

Todas as subscricións recibidas agasallaranse co audiovisual (en formato SVCD)Bautista Álvarez, unha vida para a nación

Nome e apelidos....................................................................................................... N.I.F. ....................................Data de nacemento .................................

Enderezo............................................................................................................................. Concello....................................................... C.P. .....................

Teléfono .............................................. Móbil .............................................. correo electrónico .............................................................................................

Os datos persoais que vostede nos facilita serán incluídos nun ficheiro automatizado da Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas, para xestionar a relación comercial. Vostede ten os dereitos de acceso, can-celación, rectificación ou oposición, que poderá exercitar mediante carta dixirida a esta Fundación na Avenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela. Se non desexa ser informado dos nosos produtos e/ouservizos, marque cun “X” neste recadro ❒ (Lei Orgánica 15/1999 de 13 de Decembro).

Remitir a: FUNDACIÓN BAUTISTA ÁLVAREZ DE ESTUDOS NACIONALISTASAvenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela - Galiza

Datos persoais

Non aspiro a facer deste artigo un capítulo de teoría políti-ca. Só pretendo levar ao papel as miñas reflexións sobre al-gúns aspectos do devalar histórico actual, sobre os mitos ali-mentados polo poder que se resiste a perecer. A únicalexitimación á que apelo para as miñas opinións son os anos deentrega á militanza política, de loita pola liberación da miña Te-rra e pola emancipación da clase á que pertenzo. Dous comba-tes, nacionalista e proletario, ambos fundidos no mesmo ob-xectivo de transformación da sociedade.

O protagonismo atribuído ao “Maio do ´68” polo cadernodominical dun xornal galego de ampla tiraxe provocou en minunha reflexión crítica sobre a ideoloxía que se acocha no que aopinión pública define como esquerda. Non deixa de ser un mi-to –máis que pretencioso, irreverente– conceder incidencia re-volucionaria no plano económico e social ao movimento uni-versitario francés. Un episodio que o delirio pequeno-burguésquer introducir na historia como mérito dun movimento estu-dantil que tomou a guerreira pero non o fusil do Che Guevara.Onde están agora todos os Cohn-Bendit axiña deglutidos polareacción? Quizais sexa arriscado pola miña parte ligar co Maiofrancés a paternidade do termo “progresía”. É tal a semellan-za, porén, que resulta obrigada a vinculación xenética.

A esta “progresía” quero referirme. Está na esquerda ou nadireita? Plantexar o dilema constitúe unha insinuación insul-tante para quen usa e abusa a cotío do calificativo de “esquer-das”. O abuso débese, talvez, á necesidade de encobrir a súaideoloxía elitista de raigame pequeno-burguesa. Non coñezo anengún obreiro que se defina como “progre”. Pode, si, habelosde direitas. Temos así xa acoutado o campo en que xermolouunha ideoloxía que, máis que combater, afortala o sistema po-lítico imperante. Sería anecdótica a súa existencia de non es-tar instalada naqueles partidos de tradición e vocación revolu-cionaria. Revolucionaria, si, na semántica orixinal dunha nobrepalabra, satanizada hoxe como sinónima de caos e violencia.Reducido o vocábulo á súa acepción pexorativa significa re-nunciar aos cambios cualitativos que mudaron e aceleraron ocurso da historia. Lembremos, só a título de exemplo, a revolu-ción industrial ou as liberdades democráticas conquistadas po-la Revolución Francesa.

Está ben, mais non lexitima unha acción de governo de es-querdas a supresión de tabús sexuais ou a proclamación de di-reitos xa recoñecidos pola revolución que derrubou o Ancien Ré-gime: divorcio, laicismo, liberdade de imprensa. Son logros darevolución burguesa. Centrar e reducir o esforzo á loita librada po-los demócratas do século XIX é retroceder. Chegou a hora da re-volución social, a que iniciou o Che nos montes de Bolivia, a queestá a gañar o rexime bolivariano de Hugo Chávez. É esta a queencabuxa ao comité executivo das transnacionais e á súa xen-darmaría do Pentágono. Todo o demais son andrómenas para alaxa moral burguesa praticante da promiscuidade e mancebía.

O máis preocupante desta involución é a anemia que se estáa introducir no discurso político. Nada de tons radicais. Arrom-bouse a palabra “proletario”. No seu lugar, “traballadores”, cate-goría compartida por obreiros e burgueses. Non se esforza, tal-vez, o empresario capitalista pola inata cobiza de incrementar asplusvalías? Aquí reside a diferenza do burgués co señor feudal.Os beneficios deste dependían da extensión das terras e vasalos,sendo irrelevante a capacidade de xestión. Por iso era a clase pro-priamente ociosa. Para combater o aborrimento, festas, cazatas e

seraos. Tamén se divertía coas xustas medievais e facendo a gue-rra as máis das veces.

Síntoma desa anemia do discurso é a desaparición de re-ferencias á división de clases. A única que subsiste é a clasepolítica, na que podemos incluir a Berlusconi e a Fidel Castro.Governa ela para todos. Eleva ao mesmo tempo salarios e be-neficio empresarial. Unha maravilla. Antes, inclusive a direitamenos reaccionaria recoñecía a función social da actividadeeconómica. A esquerda de hoxe subordina esta función ao im-perio da economía de mercado. Reparemos no texto aquí rati-ficado no referendo do mes de Febreiro pasado.

Situemos a cuestión nun axioma indiscutíbel. É ou non aeconomía o motor da historia? Negar esta evidencia significa ig-norar a escravitude, a servidume, as migracións, a xestación dosImperios antigos ou modernos. Neste capítulo, a teoría de Marxresulta inexpugnábel. O lucro está ao final e mesmo ao principiodas xestas colonizadoras. Froito da loita de clases foi a Revolu-ción Francesa: a burguesía ascendente contra a aristocracia pa-rasitaria e decadente. Esa revolución está feita. Ficar nela é re-troceder. Forma parte da tradición, da gloriosa tradición. A etapaactual esixe protagonistas e obxectivos diferentes. Eis a liña di-visoria entre a esquerda real e a nominal. A vontade de trans-formar a sociedade implica a economía e non á inversa. Cando oEstado renuncia a planificar, está entregando a planificación aosmonopolios. Planificar, palabra sacrílega no léxico neoliberal, co-mo se os staff executivos das empresas capitalistas fosen intru-sos a desterrala por alteraren o correcto funcionamento das for-zas produtivas. Da interpretación que veño de facer non sededuce unha leitura que simplifique o problema, desbotando op-cións diferentes á defendida pola vía radical. Nen sequer que osocialismo apareza como obxectivo a conquistar. Mais, iso si,unha esquerda digna de tal nome, unha esquerda que non sexaa carauta encobridora das vergoñas da direita, ten que se distin-guir porque subordina a economía á sociedade. Nada de conni-vencias coa economía de mercado, pois non pertence ao tal mer-cado, inexistente, senón aos monopolios. Nada de converter osector público en hospital para a terapia gratuíta das desordescometidas polo capital privado.

Non é da miña exclusiva esta opinión. Xa hai tempo que osanalistas políticos alertaron da fraude que representa encherde contidos ideolóxicos burgueses partidos orixinariamente re-volucionarios. Resulta preocupante, e incluso ofensiva, a redu-ción da confrontación política a disputas puramente tecnocrá-ticas, cando se pretende gañar a batalla na eficacia da xestión.Atina Petras ao definir o papel da social-democracia europeaactual: a instauración dun novo modelo de acumulación capita-lista. Ou sexa, converter os partidos chamados obreiros en la-caios do patrón.

Faise precisa unha nova cultura capaz de xerar unha novacivilización. Quizais o cambio teña que vir dos povos que hoxetransitan pola porta de servizo, pois as mutacións históricasproducíronse sempre na periferia do sistema. Esgotadas as ide-as no centro, nos arrabaldos aluma esa raiola de esperanza.

BAUTISTA ÁLVAREZ DOMÍNGUEZ

carta do presidentePOLÍTICA DE ESQUERDAS OU POLÍTICA SINISTRA?

4 terra e tempo xaneiro|febreiro|marzo 2005

Opinión

ENCE instalouse na enseada de Lourizán a principios dos 60,en plena ditadura franquista, cando a represión e o medo domi-naban a sociedade, cunha forte oposición social.

No ano 2001 a empresa de celulosas foi privatizada. Dossubstanciosos beneficios obtidos no proceso privatizador o Esta-do non reinvestiu na Galiza e, nomeadamente, na ría de Ponteve-dra nin un só dos máis de 225 millóns de euros que se embolsoucon esa operación, a pesar das exixencias neste sentido do BNG,tanto no Congreso como no Parlamento Galego.

Resulta evidente que xa daquela, o poder económico-finan-ceiro de Galiza, representado por Caixa Galicia, e o poder políticoobstentado polo PP, tiñan pactado a consolidación de ENCE na súaactual ubicación. Un acordo que era parte fundamental das con-dicións de privatización negociadas. Comeza entón a estratexiaconxunta PP-Caixa Galicia para consolidar a pasteira en Lourizáne, como primeiro paso, anuncian a construción dunha papeleira aoseu carón, vendida mediaticamente como peche do ciclo produti-vo, a pesar de que trataría tan só o 5% da pasta producida. Este“anuncio” irá acompañado dunha forte campaña mediática paraintentar, por todos os medios, que o BNG non revalidase a Alcal-día de Pontevedra, sabedores como eran que unha Alcaldía na-cionalista ia supor un serio obstáculo para os seus intereses.

Os resultados electorais en Pontevedra, que confirmaron aoBNG na Alcaldía, van supor un grande problema á estratexia de-finida para ENCE por Caixa Galicia e o PP. Comeza entón unha se-gunda fase caracterizada pola declaración, por parte da Xunta, daincidencia supramunicipal para o asentamento industrial de ENCE

na Ría de Pontevedra, unha decisión sen precedentes, que violen-ta a lexislación vixente e se vería paralizada pola actuación deci-dida e intelixente por parte do BNG na Alcaldía de Pontevedra.

Ante a imposibilidade de efectivizar o acordo pactado entreCaixa Galicia e o PP de consolidación da ubicación por esa vía, re-crua a campaña de agresión ao BNG. Esta fase irá acompañadapor investimentos multimillonarios en propaganda para tentarconseguir un “cambio de opinión” na cidadanía, e por unha viru-lencia sen precedentes por parte de ENCE. Este forte investimen-to, sen embargo, non dá os froitos agardados pola empresa.

De todo este proceso podemos sacar as seguintes conclusións:a) Caixa Galicia debe ter claro que o futuro de ENCE en Gali-

za pasa, inevitabelmente, polo seu traslado da ría de Pontevedraa unha ubicación menos agresiva e que permita o peche do seuciclo produtivo.

b) Que o BNG é útil para a cidadanía. Que os gobernos lide-rados polo BNG non se pregan aos designios dos grupos empre-sariais por moi poderosos que sexan, e que pon todos os instru-mentos na defensa de Galiza e do ben común. O BNG demostroucomo desde unha Alcaldía se poden defender con eficacia os de-reitos da cidadanía.

c) En todo este proceso Manuel Fraga exerceu como un meroaxente comercial de ENCE e non como Presidente dos galegos egalegas. Galiza precisa trocar esta situación, precisa un Presiden-te que defenda os intereses de Galiza e as súas xentes. O que, co-mo se demostrou no Concello de Pontevedra, só terá lugar cun go-berno presidido por un nacionalista.

Aprendizaxes na loita polo traslado de ENCE[ Carme da Silva Méndez ]

Atopámonos ante un panorama sociolaboral en Galiza marca-do polos altos índices de desemprego; de precariedade laboral; deperda de empregos en todo o que ten que ver co sector agrogan-deiro, naval, téxtil ou pesqueiro; de deterioración dos servizos pú-blicos, e todo esto vén derivado, fundamentalmente, do apoio daXunta de Galiza ás políticas neoliberais que emanan da UE e da suafalta de compromiso coa defensa dos nosos sectores produtivos.

Consecuencias directas desta situación son os altos índices deemigración que se están a dar de novo de moitos miles de mozase mozos galegos que buscan emprego e saída profesional noutrasnacións do Estado ou de Europa; o avellentamento da poboación,así como a perda de emprego no sector primario, co abandono demiles de explotacións agrarias e perda de poboación no rural.

Desde o campo sindical, vemos con interese o posíbel cambiono Goberno Galego a partir das eleccións do próximo 19 de xuño.Sería importante para Galiza e para a clase traballadora galega,que o PP perdera a maioría absoluta, se puxera á fronte da Xuntao nacionalismo, o BNG, e se empezasen a facer políticas nas que adefensa dos intereses de Galiza fosen o suxeito principal; políticasde desenvolvemento das nosas forzas produtivas; de potenciación

do gasto público e dos sistemas públicos de protección social; dedefensa, normalización e dignificación do uso da nosa língua ou dedesenvolvemento do marco galego de relacións laborais.

O papel que nos teñen asignado como nación no actual modelode Estado, o noso carácter periférico dentro do actual modelo eco-nómico de desenvolvemento da UE; o propio modelo de configura-ción territorial e socioecómico da UE no que se marxina as naciónssen Estado e se lle outorgan amplas competencias, que até o deagora eran dos Estados, a institucións europeas sobre as que existeun nulo control cidadán, pero si existe un control moi importante porparte do capital transnacional europeo e dos grupos económicos depresión, obríganos a ser máis exixentes a hora de reivindicar maio-res competencias e máis soberanía política para a Xunta de Galizae o Parlamento Galego, á hora de decidir sobre calquera tema de in-terese para o desenvolvemento social e económico do noso pobo.

Na procura dun goberno galego con maioría nacionalista, temosque pular todas as organizacións que formamos parte do movemen-to nacionalista galego, co convencemento de que é o mellor para oPaís e coa exixencia a ese novo goberno de que faga políticas orien-tadas a defender os intereses das clases traballadoras galegas.

Por un cambio necesario[ Xesús Seixo Fernández ]

xaneiro|febreiro|marzo 2005 terra e tempo 5

Entrevista

A experienciaboliviana de loitasocial e políticado nacionalismoindíxena contra o neoliberalismo

O ano pasado tivo lugar un encontro do dirixente cocaleiro Evo Morales con dirixentes dos

sindicatos agrario e obreiro nacionalistas no marco da Semana Galega de Filosofía de

Pontevedra. Viña de encabezar un movemento popular que derrocara un presidente fedatario

dos intereses das grandes corporacións norteamericanas e que acaba de “exiliarse” en Miami.

Accedeu ao poder Carlos Mesa, contando co apoio tácito de Morales e o Movimento Ao

Socialismo (MAS) a cambio dun compromiso a favor dunha nova lexislación de hidrocarburos

favorábel aos intereses bolivianos e a refundación política do país. Eses compromisos non

foron cumpridos, e hoxe Bolivia abócase a un estoupido social como consecuencia da

intervención na rexión dos Estados Unidos de América (EUA) na defensa dos seus intereses.

Por todo iso, consideramos de interese a reprodución aquí do falado nesta xuntanza e que

pode resultar clarificador non só sobre o que acontece nese espazo xeográfico convulsionado,

senón tamén de como funciona o sistema económico vixente e cales son as experiencias dos

movementos sociais e políticos que o combaten en prol dun mundo máis xusto.

XOÁN CARLOS GARRIDO COUCEIRO

Evo

Morales©

Pac

o Vi

laba

rros


Entrevista a Evo Morales

Evo Morales, á dereita de Lidia Senra –Secretaria

Xeral do SLG, destacou que a poboación indíxena

en Bolivia representaba perto do 80% do totalEvo Morales: Como movemento

social e campesiño formamos par-te da “Vía Campesina”. E desde aque-la temos relacións moi estreitas coaCoordinadora Labrega Europea (CPE),pero tamén estamos nun movementopolítico, o MAS. Actualmente son opresidente do MAS. Nese proceso deavance do campo, tema terra, comer-cialización dos produtos, o MAS fíxo-se hexemónico moi pronto no agro eestamos agora a procurar unha alian-za coa clase media e con outros mo-vementos sociais para artellar unhaalternativa nacional para ocupar o po-der político. Así pois, saíndo do mo-vemento campesiño xa estamos im-plicando a oito sectores sociais. Manuel Mera: Tanto o SLG -que for-ma parte tamén da “Vía Campesina”-como nós, a CIG, como representan-tes do movemento obreiro, seguimoscon moito interese o que pasa en Bo-livia, e sabemos da situación especial-mente conflitiva na que están agorapolo asunto do gas, un exemplo daaplicación do mesmo modelo econó-mico que estamos a sufrir todos.Evo Morales: Si, lamentabelmente enBolivia o neoliberalismo fíxonos moi-to dano. Utilizouse o pretexto de quecoa empresa privada se ía resolver oproblema do desemprego e da pobre-za e mesmo o tema da corrupción.Mais a verdade é que se incrementoua corrupción, medrou o desemprego ea crise económica e, por tanto, a crisepolítica. E aínda así, Gonzalo Sánchezde Losada, como presidente da Repú-blica quería seguir privatizando o gas,

polo que houbo un grande movemen-to pola recuperación da propiedadedos hidrocarburos que pretendían en-tregar a través de Chile aos EUA. O le-vantamento popular fixo fuxir efecti-vamente o símbolo do neoliberalismo,Gonzalo Sánchez de Losada, pero nonrematamos co sistema. Este gobernoacordou no 17 de outubro do 2003 un-ha nova lei de hidrocarburos, un refe-rendo e unha asemblea constituínte, oque significa a refundación do país. Éa axenda aprobada. E en base a isoacordamos un pacto social non escritoco actual goberno.Manuel Mera: E nese proceso, a cues-tión plurinacional como é abordada?Evo Morales: Si, iso é precisamenteo que queremos acometer cos pobosindíxenas desde a Asemblea Consti-tuínte, porque na fundación do paísno ano 1825 non participaron na con-figuración do Estado. Iso estaba nos planos aprobados, pe-ro o actual goberno volve a inclinarsepara o modelo económico neoliberal,e por iso xorde de novo a protesta.Nós non dicimos que non imos ven-der o gas, senón que o imos facernoutras condicións de xeito que be-neficie aos bolivianos e non só ástransnacionais. E se non é posíbelelaborar unha nova lei de hidrocarbu-ros, modifiquemos a que hai, que segrave 50% da explotación do gas po-las transnacionais, que XacementosPetrolíficos Bolivianos se habilite co-mo operador en representación doEstado, que haxa plantas procesado-ras do gas natural e empezar a indus-trializar. E neso temos o apoio da co-munidade internacional e especial-mente da ONU. Pero hai gobernosque queren entrar ao negocio e aí es-tá a grande corrupción. Batemos o ré-cord mundial neste tema.Manuel Mera: Nesa loita contra o ne-oliberalismo tamén estades á beira domovemento obreiro, a Central ObreiraBoliviana (COB) co que tedes coinci-dencias pero tamén diferenzas...Evo Morales: Temos diferenzas conalgún dirixente da COB, con JaimeSolares. El di “insurrección armada e



goberno obreiro-campesiño” sen res-pectar as regras de xogo da actualdemocracia. Nós decidimos comomovemento campesiño pasar dasprotestas ás propostas e entrar nasregras desta democracia aínda quenon estamos de acordo con moitasdelas. Pero para superar eses desacor-dos estaría a Asemblea Constituínte.Queremos profundar nesa democra-cia formal incorporando, por exem-plo, a democracia comunal da nosatradición indíxena. Nesa democraciacomunal non hai maiorías nin mino-rías, senón que funciona por con-senso, ten que entenderse en base arazóns e non intereses irreconciliá-beis. Esa é a diferenza fundamentalcon Solares que non sería coa COBsenón máis ben co sector do PartidoObreiro Revolucionario... que sempreandan con iso da loita armada peronunca a fan. Despois, en aspectosprogramáticos e mesmo no feito deque eu sexa presidente do país nonexpresan a súa desconformidade.Pero cando dixeron “Peche do Parla-mento!”, iso é ditadura, e a COB é aque recuperou a democracia nas pele-xas dos anos 70 contra as terríbeisditaduras que sufrimos. Hoxe do quese trata é de reorientar a democraciaque está en mans da oligarquía afavor do pobo, pero non acabar coademocracia conquistada. Ás veces parece que os sectores tros-quistas que reclaman esa insurrec-ción armada están a facer o xogo aossectores golpistas do exército que es-tán agardando a oportunidade parase alzaren de novo co poder.Xesús Seixo: Cal é a situación dunhasforzas armadas que sabemos que enLatinoamérica tiveron un papel moideterminado na súa historia e son fun-damentais para permitiren ou impedi-ren os cambios que se leven a cabo.Evo Morales: A vantaxe que temos éque están moi divididos. Hai bos mi-litares, do alto mando incluso, e so-bre todo na tropa que están moi iden-tificados con nós. Hai moitosmilitares aimará e quechua que nonrenegan do que son.

Manuel Mera: E en canto á relaciónentre consciencia de clase e identida-de étnica...? Evo Morales: Si, antes nos obreirosnon había ese orgullo indíxena que to-pamos hoxe, senón todo o contrario.Hoxe xa se oe “eu son quechua”, “euson aimará”, “eu son guaraní”. Antesoíase iso de que aos indios nos van le-var en ombros ao poder os obreiros.Eran eles os arquitectos da revolucióne nós só os albaneis. Pero agora isocambiou. Hoxe hai moito respecto.Hai que ter en conta que a poboaciónindíxena somos 62% do país segundoo último censo do 2001 no que moitosdesclasados non se declararon comotales aínda sabendo que o eran. Pen-samos que realmente somos 80%Lidia Senra: No contexto desa loitacontra o modelo neoliberal no agro,como está a cuestión dos organismosxeneticamente manipulados (OXM) econcretamente na cuestión da Soia.Aquí na Galiza a alimentación animalestá moi complementada con millo esoia que vén fundamentalmente dosEUA. E os fabricantes de alimenta-ción animal dinnos que cada vez émáis difícil atopar millo e soia quenon sexa OXMEvo Morales: En Bolivia non temossoia manipulada xeneticamente. Euveño de estar en Venezuela, que es-taba pechando o mercado para a soiaboliviana en favor da de Colombia eParaguai. Faleino con Chaves –queestá sendo acosado polo imperio– edíxenlle: se ti caes, tamén nós cae-mos, e se nós caemos tampouco tites fortaleza. Neste momento, te-mos un problema económico, cóm-prenos soia e iso axudaranos a saírda crise. E Chaves falou cun e conoutro ministro e díxome: non haiproblema, pola democracia e por tiEvo, compramos soia. Iso fará posí-bel manter a soia boliviana allea ásmultinacionais e permitirá producilade xeito natural sen transxénicos ádiferenza do que ocorre noutros paí-ses, e permitiranos oferecer ao mer-cado europeo unha soia non mani-pulada xeneticamente.

Hoxe do que se trata é

de reorientar a

democracia que está

en mans da oligarquía a

favor do pobo, pero non

acabar coa democracia

conquistada

Xesús Seixo, Secretario Xeral da CIG, fíxolle

entrega de diversas publicacións a Evo Morales

ao remate do encontro



O problema non é a coca senón a cocaína, e para

que se transforme a coca en cocaína, de onde

veñen os axentes químicos que se usan? Por que

non hai control diso? Bolivia non produce ácido

sulfúrico

En calquera caso eu non son especia-lista nese tema, eu non son produtorde soia... son produtor de coca, e osnosos problemas son ben distintos.Por exemplo, a identificación que sefai entre a folla de coca e a cocaína e autilización da cuestión da droga paraxustificar o incremento da interven-ción dos EUA nos nosos países. Aescusa en Iraq foron as armas de des-trución masiva, para Latinoamérica axustificación é o “narcoterrorismo”.Véxase o caso do Plano Colombia,IRA e o adestramento das nosas for-zas armadas nos EUA.Lin unha reportaxe no que entrevista-ban a un deses militares que fora aesas escolas de adestramento e pre-guntábanlle: “qué aprendeu vostede?”,”Aprendemos a matalos”. “e quen sonos seus inimigos?”, “primeiro os pobosindíxenas, segundo algúns axitadoresurbanos e terceiro algunhas ONGs” Pero por qué os pobos indíxenas, poisporque somos os lexítimos propieta-rios do noso territorio, e por fin es-pertamos e queremos recuperalo. E oterritorio non é só o chan, é tamén osrecursos naturais que ten o subsolo.Entón recuperar o territorio é rematarcoas transnacionais, coas concesiónsmineiras, coas privatizacións dos hi-drocarburos... e aí está o problemados EUA que utilizan o asunto da loi-ta contra o narcotráfico como instru-mento de sometemento. Xesús Seixo: Logo, vós defendedes odereito a producir coca para usos le-gais pero os EUA sosteñen que é parao narcotráfico, empregando isto como

coartada para o seu intervencionismona rexión.Evo Morales: Claro. A coca é un sim-ple pretexto porque se non houbese co-ca, usarían o tema do control da reser-va forestal, ou senón sería outra cousa.Eu son produtor de coca e acepto de-limitar os cultivos para o consumo le-gal. Máis temos unha demanda para ouso legal de coca por enriba do quehoxe producimos. O que ocorre é queos EUA non permiten que se vendacoca a outros países ademais deles.Non nos deixa vender a China, porexemplo, que nos pide que triplique-mos a produción. E o problema non éa coca senón a cocaína, e para que setransforme a coca en cocaína, de ondeveñen os axentes químicos que seusan? Por que non hai control diso?Bolivia non produce ácido sulfúrico. Eu lancei unha oferta de pacto cosEUA contra o narcotráfico e non obti-ven resposta. En cambio, o embaixa-dor norteamericano reuníuse con polí-ticos condenados por narcotráfico paraimpedir que o MAS chegue ao poder. Agora estase a descubrir, por exemplo,que a DEA estivo implicada no narco-tráfico para xerar recursos económicospara financiar a CONTRA de Nicaraguapara combater os Sandinistas. Quenmanexa o millóns de dólares da cocaí-na? Os campesiños? Non, só os quecontrolan o poder político e económico.Xosé Ramón Cendán: Nós como ga-legos entendemos a loita polo recoñe-cemento dos indíxenas, tendo en con-ta a nosa experiencia de loita polorecoñecemento da nosa nación nega-da. Todos estamos pola consecucióndun Estado Plurinacional.Evo Morales: Eu o que quero que seentenda é que nós queremos a unida-de pero dentro do recoñecemento dadiversidade. A clase dominante chá-manos racistas por falarmos de aima-rá e quechua... pero cando nós fala-mos da refundación do país nonfalamos de exclusión. Os indíxenasxamais fomos excluíntes, máis ben aorevés. Queremos refundar o país paravivirmos xuntos sen que haxa discri-minados e discriminadores ■

© P

aco

Vila

barro

s


Economía

Neste sentido deberiamos terclaro que os resultados actuais quepoidan apresentar as balanzas fiscaispasadas e actuais –cuxo coñecece-mento resulta porén unha necesida-de, pese ás dificultades metodolóxi-cas inherentes– non son máis que unepifenómeno da situación de depen-dencia, ademais de que a mesma rea-lidade económica non se deixa resu-mir neste aspecto limitado, ignorandoos procesos reais: intercambios reais e

financieros (comercio, sistema finan-ciero, Galiza como subministradoradunha energía barata ao resto do Es-tado e facendo unha entrega moneta-ria gratuíta inmensa a través do me-canismo da tarifa unitaria…). Sónunha situación de recoñecementodo carácter plurinacional do Estado,só nunha nova situación na que Gali-za teña capacidade política-financeirareal poderá encarar a súa actual situa-ción de atraso a respecto do Estado e

A política de redistribuciónestatal e da Unión Europea

As políticas rexionais e os procesos de converxencia real con espazos máis avanzados só

realizan os seus obxectivos nun horizonte temporal de medio ou longo prazo e requiren para

a súa viabilización tanto unha meirande capacidade de decisión propia sobre os elementos

determinantes da configuración dun desenvolvemento autocentrado, como dun

funcionamento correcto, baseado na aplicación dun principio de equidade territorial

adecuado e xusto, das políticas redistributivas realizadas pola UE e polo Estado.

XOSÉ DÍAZ DÍAZ

Economista. Foi membro do Comité de

Empresa de ASTANO. Foi deputado do

BNG no Parlamento de Galiza no

período 1997-2005


Economía

territorializábel, traducido especial-mente na obriga por parte dos poderespúblicos estatais “de promover unhadistribución equitativa da renda rexio-nal” (Aª 40 ) e de velar “polo estabele-cemento dun equilibrio económicoadecuado e xusto entre as diversaspartes do territorio español” (Aº 138-1), na realidade este gasto público tencomo característica salientábel unhadistribución territorial moi desigual,propia dun modelo centro-periferico,de tal maneira que Galiza vén perci-bindo un volume de fundos inclusoinferior ao que lle correspondería entermos da súa poboación relativa, cri-terio redistributivo insuficiente e in-xusto en termos de equidade. Dilata-do no tempo, este fenómenoconstitúe unha das dimensións damarxinación estrutural a que está sub-metido o noso pais, e que só o avancena capacidade de autogoberno, no re-coñecemento do estado plurinacional,pode permitir superar, de maneira deviabilizar na realidade o aseguramentodo acceso por todos os galegos aos ser-vizos públicos fundamentais en condi-cións de igualdade, e de instrumentarmecanismos de cohesión territorialque impulsasen e promovesen actua-cións destinadas a potenciar o desen-volvemento dos territorios máis atra-sados –como é o caso galego–,posibilitando a súa converxencia realen renda, emprego e benestar.

Así, os criterios efectivos de dis-tribución dos diferentes fundoscomunitarios maioritariamente dexestión estatal: do fundo de compen-

da UE, de mellorar portanto o benes-tar da súa poboación, de fomentar aautoresponsabilización coas conse-cuencias políticas derivadas a respec-to da asunción do nacionalismo polopobo galego, a comezar polas súas cla-ses traballadoras. A permanencia dasituación político-institucional actualé a garantía da estabilidade desta si-tuación de atraso cando non da súafutura deterioración á vista dos novosretos que temos diante de nós.

O desenvolvemento rexionalconstitúe, desde hai tempo, unha dasprincipais políticas da UE e dos seusEstados membros, co obxectivo deconseguir unha distribución maísequilibrada e sostíbel da riqueza dobenestar e do desenvolvementosocioeconómico. O propio proceso dedescentralización política e adminis-trativa experimentada polo Estado através da conformación do chamadoEstado das Autonomias, resituou,aínda que só fose de maneira moilimitada, os procesos de desenvolve-mento no ámbito autonómico, facén-donos máis evidente a necesidade deafondar nesta dirección, negada conrotundidade polo estado, en cuxasmans permanencen aínda os máispoderosos instrumentos políticos eeconómicos, cuxas distribución terri-torial determina de maneira conside-rábel a evolución deste obxectivos dedesenvolvemento.

Malia o recoñecemento constitu-cional formal-declarativo da igualdadee solidariedade como criterios de equi-dade en relación co gasto de carácter

Peirao galego con inscrición que pode lerse en

dobre sentido atendendo a retranca popular sobre

os impedimentos a desenvolver calquera

actividade produtiva que pasa a equipararse a

calquera outra delitiva que puidera cometerse.

Os límites á desenvolver os nosos sectores

produtivos non compensan as axudas que poidan

aportarse


Economía

sación interterritorial (FCI) creadopor mandato do artigo 158.2 daConstitución española para “ corrixiros desequilibrios económicos interte-rritoriais e facer efectivo o principiode solidariedade; da política de incen-tivos rexionais, para o fomento eimpulso da capacidade produtiva edo emprego: ou dos investimentospúblicos reais realizados polo Estadoatendendo a criterios de necesidade,de desenvolvemento rexional e decrecemento e eficiencia económica;constitúen un conxunto de elemen-tos de máxima importancia, tantocuantitativa como cualitativamente,de cara á promoción dos desenvolve-mentos para unha autonomía dada, edeterminan en grande parte as súasposibilidades de converxencia real edesenvolvemento, evitando que nonquede máis remedio que o recurso áemigración para subsistir nunhascondicións relativamente subdesen-volvidas e case asumindo unha fun-ción de simple reserva estatal.

É sabido que, como moito, o cre-cemento xeral non é máis que unhacondición necesaria pero non sufi-ciente para que exista un desenvolve-mento equilibrado territorial e social-mente, propiamente tal. A ideoloxiadisfrazada de ciencia de que o crece-mento económico xeral per se permi-te resolver de maneira automática osproblemas caracteristicos dos paisesou rexións atrasadas, menos desen-volvidas, tanto a nivel internacional,como comunitario ou estatal, ten unresultado completamente falso, comopon en evidencia a experiencia empí-rica. O caso galego demóstranolo sennecesidade de contemplar a realidadedo desenvolvemento/subdesenvolve-mento, dentro do Estado español, co-mo as dúas caras da mesma moeda.

O feito mesmo de que a nivel co-munitario ou español se contemple anecesidade de pór en prática as deno-minadas políticas rexionais, ou políti-cas de coesión económica e social, noné máis que o recoñecemento palatinode que o simple crecemento xeral, deque o funcionamento sen trabas das

“forzas do mercado” so o prisma deconsiderar o mercado como un “deusex marchina”, por si sós, non fan se-nón acentuar os desequilibrios territo-rios e sociais, o que obriga a unha in-tervención pública para mitigar esesefectos automáticos de concentraciónterritorial e social da riqueza e o be-nestar. As cifras de crecemento dadesigualdade, de concentración e cen-tralización da riqueza, de crecementodo número dos excluídos mesmo den-tro dos espazos avanzados, constitúeunha realidade de recoñecemento xe-ral, sen necesidade de ter que recorreraos informes de DesenvolvementoHumano elaborado pola ONU.

Na Galiza a ausencia por parte dogoberno galego dunha política efectivaorientada a impulsar e fomentar undesenvolvemento autocentrado, o seucomportamento rutineiro e pasivo, asúa actitude submisa e na reivindicati-va perante o goberno español, non faimáis do que consolidar permanente-mente a negativa posición Galega en

Ría galega aproveitada nos seus diversos usos

produtivos e recreativos. A falta de iniciativa

institucional para apoiar as vantaxes

comparativas dos nosos produtos impide

incrementar a creación de riqueza e emprego

necesario para evitar a sangría migratoria

O crecemento xeral non

é máis que unha

condición necesaria

pero non suficiente

para que exista un

desenvolvemento

equilibrado territorial e

socialmente


Economía

que membros integrantes destes espa-zos estatal e supra-estatal.

Paradoxalmente, reiterase macha-conamente a idea que estas políticasrexionais teñen en conta as circuns-tancias económicas, sociais e demográ-ficas galegas. O tópico da “Galiza sub-vencionada”, prédica recorrente dospartidos de ámbito estatal, pon de re-leve non só a defensa dunha nadamoderna e absurda idea mendicante,impropia da dignidade do país no quevivimos, senón que espalla a ideaperversa de Galiza como país inútil,incapaz de valerse por sí propio, inca-paz logo de tanta “subvención” deacadar os niveis relativos de riqueza ebenestar existentes como media noEstado o una Unión Europea. UnhaGaliza “subvencionada” que ten tantode verdade como que son os paísesperiféricos os que explotan as metró-poles, de maneira que a súa situaciónde dependencia opera en sentido be-neficiosos para eles!

Claro que se o que realmenteacontecera é que a política redistri-butiva que practican a UE e o Estadoespañol resultara inxustamente in-suficiente na Galiza relativamente ásúa situación de partida e actual, ca-racterizada por unha menor rendapor habitante, taxas de ocupación eactividade máis baixas, maior des-emprego, menor dotación de capitalprodutivo e social, tanto público co-mo privado, menor dotación de capi-tal tecnolóxico, etc, poranse nitida-mente ao descuberto a finalidadeintrinsicamente demagóxica e ideo-lóxica do recorrente eslogan da “Ga-liza subvencionada”, a as verdadeirasintencións dos seus promotores.

Non parece que visións científi-cas, rigorosas, ou as incluídas nos di-ferentes informes sobre a CohesiónEconómica e Social comunitarios, se-xan demasiado concordantes coasafirmacións baseadas na simple falsi-dade, na simple propaganda, realiza-das sen o rubor máis mínimo polaXunta de Galiza, con descricións idí-licas da evolución relativa do nosopaís no contexto estatal e comunita-

termos relativos no conxunto do Esta-do e na UE, tal como nos mostran osindicadores habituais que pretendemedir a criazón de riqueza, o emprego,a investigación, desenvolvemento e in-novación (I+D+i), a sociedade da in-formación e do coñecemento, o crece-mento ou os diferentes elementos queintegran o concepto do benestar. Po-rén, para a Galiza, o obxectivo fulcralde se achegar en converxencia real cosespazos máis avanzados do Estadonon será posíbel sen realizar mundan-zas políticas na dirección de se dotardun meirande poder político e finan-ciero propio, dunha meirande capaci-dade de decisión sobre as súas fontesde creación de riqueza e de actuaciónsobre os motores determinantes doproceso de acumulación, e que exixa eposibilite simultaneamente a aplica-ción nos ámbitos comunitario e estatalde políticas redistributivas efectivas,de rexionais ou de coesión económicae social, que fagan viábel e posíbel unproceso de converxencia real en tanto

A mocidade está a ter unha presenza activa nas

mobilizacións do sindicalismo nacionalista

galego. Na imaxe, manifestación polas rúas

de Vigo


Economía

rios nas que nada menos pretendeaparecer como pioneiro en case todo,constituíndo unha auténtica envexamundial, malia á súa concepción da“Galiza subvencionada”

Tamén é verdade que o regresivomomento político actual, caracteriza-do no ámbito do Estado por unha in-tensificación da recentralización, porun reforzamento ideolóxico do espa-ñolismo e a súa deriva de profundiza-ción do centralismo por unha inva-sión acrecentada das xa caseinexistentes competéncias exclusivasa través dunha aplicación abusiva dalegislación básica estatal e outrosprocedementos, agora matizados po-lo “zapaterismo”, por unha negativateimuda mesmo a completar o propiocontido estaturio, xa que non diga-mos a súa modificación para mellorserver aos intereses galegos, preten-dendo reducir o actual estado das au-tonomias a unha simples descentrali-zacións administrativas, van xustona dirección contraria do que Galizaprecisa, para ser capaz de avanzar naconverxencia real. Mesmo o falsodogma do ‘déficit cero’ utilizase paralimitar radicalmente as posibilidadesde actuación dos gobernos autonómi-cos na dirección de impulsar o desen-volvemento das súas comunidades ede ser capaces de atender suficiente-mente ás demandas crecentes de ser-vizos públicos modernos e de calida-de por parte dos seus cidadáns.

No entanto, de considerarmos osresultados na Galiza en relación coamedia estatal, da aplicación dos re-cursos comunitarios e de aquelesprocedentes da política rexional edos investimentos previstos reais es-tatais no periódo 1986-1999, de acor-do cos datos oficiais, os datos sonben elocuentes: a) Segundo a evolución dos pagos

con cargo aos fundos comunita-rios do Fedre, o Fse, o Feoga, sec-cións Garatía e Orientación, o Ifope outros recursos agrários e pes-queiros, e o Fundo de Cohesión,recibidos polo Estado Español noperíodo 1986-1999, a participa-

ción neles do noso país foi unica-mente de 5,8%.

b) A distribución do FCI, que actual-mente só perciben as rexións ob-xectivo 1 e as cidades de Ceuta eMelilla, e fundos anexos (compen-sacións transitorias e fundo de Te-ruel) correspondente a este perío-do, significou unha participacióngalega promedio de 13,4%

c) No ámbito dos incentivos rexio-nais estatais, a participación mediagalega nas propostas de pago des-de o 1 de xaneiro de 1987 ao 31 dedecembro de 1999 foi de 7,5%

d) Finalmente, no contexto dos inve-timentos públicos reais previstos,a través dos orzamentos xerais doEstado, cotemplando a partir doano 1977 tamén os investimentosda Seguridade Social e das empre-sas públicas, no mesmo período1986-1999, a participación mediagalega traducíuse en 3.9%%

e) Como resumo, a participación com-binada media galega neste conxun-

O slogan da “Galiza

subvencionada” non

constitúe mais que

unha consigna para

consumo interno, de

maior ou menor

eficacia, mais que nada

ten a ver co que

acontece na realidade

Recibidos porRecursos Galiza Estado % G/EFondos comunitarios 1 1.064.735 18.236.126 5,84FCI + CT + Fondo Teruel 422.268 3.145.930 13,42Incentivos Rexionais * 25.567 339.594 7,53Investimentos previstos do Estado 830.160 21,551.255 3,85TOTAL 2.342.730 43.272.905 5,41

* Período 1987-1999

Recibidos porGaliza Estado % G/E

FEOGA-Garantía 148.738 8.952.883 1,66FEDER 442.561 4.529.670 9,77FSE 167.456 2.321.025 7,21FEOGA-Orientación, IFOP e outros Recursos Agrarios e Pesqueiros 195.653 1.400.996 13,97Fondo Coesión 110.328 1.031.553 10,70TOTAL 1.064.735 18.236.126 5,84

POLÍTICA REXIONAL ESPAÑOLA E FONDOS COMUNITARIOS Período 1986-1999 (millóns de pesetas de 1999)

1 FONDOS COMUNITARIOS NO PERÍODO 1986-1999 (millóns de pesetas de 1999)


Economía

Guillerme Vázquez, Salomé Álvarez, Luciano

Sobral, Miguel F. Lores e Luís Ovelleiro nunha

manifestación en Pontevedra

to de importantes recursos finan-cieros para o desenvolvemento,procedentes das políticas redistri-butivas da UE e do Estado, sitúasenun 5,4% moi inferior ao promedioque a poboación galega significouneste período temporal a respectoda poboación española (7.1%), que-dando claro que o slogan da “Galizasubvencionada” non constitúemais que unha consigna para con-sumo interno, de maior o ou me-nor eficacia, mais que nada ten aver co que acontece na realidade.De igualar a participación galeganos recursos mencionados á parti-cipación poboaciónal, Galiza debe-ría ter recibido neste período de 14anos unha cuantia monetaria adi-cional de case 4.423.608,8 millónsde euros do ano 1999, 315,54 mi-llóns euros/ano adicionais.

f) Pola contra, o goberno galego, á di-ferenza do que acontece co restodas comunidades autónomas, per-mítese practicar unha especie de“solidariedade invertida” ao asumiro financiamento total ou parcial deinvestimentos que correpondería afinanciar e executar exclusivamen-te a Administración central.Tamén debería ficar claro que un

criterio de equidade fundamentado naigualdade de aportación financeira porhabitante no se pode considerar apro-piado, pese ás apariencias, e pese a serdefendido teóricamente polas forzaspolíticas estatais, xa que é ben coñeci-do que o seu actual nivel de necesida-des é moi superior á média estatal,

que a dotación de infraestruturas pro-dutivas (estradas, camiños de ferro,hidráulicas, portos, aeroportos) ou deequipamento de carácter social resultaen xeral máis oneroso na Galiza dadasas concretas circunstancias do seu te-rritorio e o asentamento especifico ediferencial da súa poboación. Éo moi-to menos de se tomar en conta, comose debería, o seu menor nivel de rendarelativa a respecto da media española,ocupando o terceiro lugar pola cola noEstado, superando unicamente a Ex-tremadura e Andalucia, a mesma si-tuación que se produce de consideraro nivel na taxa de paro, aínda que ago-ra invertindo a situación, para nestecasos ser a terceira pola cabeza.

Así, debería ficar claro que á vistade que os criterios nos que se fuda-menta a distribución de recursos pro-cedentes da UE e da política rexional ede investimentos do Estado están sus-tentados en criterios de equidade queperxudican notoriamente a Galiza, dei-xando de recibir cuantias monetariasde enorme importancia cuantitativaque lle coutan as súas posibilidades deconverxencia real cos espazos máisavanzados do Estado e da Unión Euro-pea. Así, unha das actuacións máis re-levantes que debe afrontar un gobernogalego, propiamente tal, debería con-sistir en estabelecer unha negociaciónco goberno central para alcanzar uncompromiso na forma dun convenioou equivalente, de maneira que a polí-tica de redistribución do Estado conGaliza atenda a criterios de equidade eeficiencia que teñan en conta as súasnecesidades relativas, a súa participa-ción relativa poboaciónal, o maior cus-to relativo na dotación de todo tipo deinfraestruturas necesarias para o des-envolvemento económico e social, e asúa posición relativa actual en termosde riqueza e benestar, que permitanque Galiza avance na converxencia re-al coa media estatal e comunitaria, re-cuperando o tempo perdido en anosanteriores como resultado da ausenciadunha política de defensa dos intere-ses galegos no contexto estatal no queestamos integrados ■


Cultura

XOÁN COSTA CASAS

Presidente da Asociación Socio-

Pedagóxica Galega (AS-PG). Profesor

no ensino secundario e autor de

diversas publicacións para o ensino

E non son de estrañar esas políti-cas se temos en conta que o sectoreducativo (incluíndo o orzamentoque os estados destinan a educacióne o mercado da educación propia-mente dito) move mundialmente, se-gundo algunhas estimacións, un or-zamento próximo aos 60 billóns dedólares, con máis de 50 millóns detraballadores (necesitaríanse 15 mi-llóns máis nos próximos 10 anos, se-gundo a UNESCO) e con unha clien-


Para moitos galegos e moitas galegas o ensino debe ser, ante todo, un servizo

destinado a dar formación –prioritariamente ás novas xeracións– e que debe ter

como principios de actuación os cinco seguintes: galego, público, laico, democrático e

de calidade. Centrarémonos neste artigo na análise dos procesos de mercantilización

do sistema educativo e na necesidade de manter o ensino como un servizo público.

No mundo chamado desenvolvido,distintos gobernos e diferentes políti-cas educativas veñen actuando nos de-rradeiros 15 anos para mudar a concep-ción do ensino como servizo públicocoa pretensión de substituíla por outraque entende o ensino como un máisdos sectores en que a iniciativa privadapode prestar servizos a cambio de obterbeneficios, sen importar se os benefi-cios se obteñen por aportación do Esta-do ou dos propios usuarios.


Cultura

Aspecto do correlingua celebrado en Ferrol,

diante do concello

Estas políticas, teñen como finali-dade adaptar os sistemas educativos áchamada economía global, de xeitoque algúns “expertos” comezan a falarda necesidade dun modelo de ensinointernacional, que teña como funda-mentos un programa de contidos fixa-do a nivel estatal centrado sobre todonas matemáticas e nas linguas estran-xeiras; o desprazamento das decisiónsoperativas aos centros escolares; a uti-lización dos exames como barómetrode competencias e un proceso deaprendizado que dure toda a vida, pe-ro por conta do individuo, xa que seentende que é responsabilidade do in-dividuo formarse ou non para compe-tir adecuadamente no sistema.

Todas estas directrices, queconstitúen a aplicación ao sistemaeducativo da política neoliberal, ci-méntanse en informes surxidos nosanos 90 e que teñen a súa derradeiraexpresión a nivel europeo nas indi-cacións emanadas dos cumes de Lis-boa e Niza, e concretadas no docu-mento Futuros obxectivos precisosdos sistemas educativos.

Hoxe non resulta estraño falar daeducación como un mercado, sobretodo en América do Norte, onde ha-bitualmente se fala de: mercado daeducación,de education business,mercado de produtos e servizos rela-cionados coa educación, empresaseducativas, etc.

E non debe ser casualidade que oI Mercado mundial da Educación secelebrase en Vancouver en Maio de2000, coincidindo case co Cume deLisboa, onde se celebrou en 2003 oII Mercado

Sobre o que é o Mercado da Educa-ción Mundial (WEM) non ofrecen dú-bidas as aclaracións que figuran noprograma da edición de Lisboa: “wemé o único evento profesional dedicadoao negocio internacional da educación,formación e educación permanente.(...) O enfoque céntrase en transac-cións comerciais –compra e venda deprodutos, dereitos, servizos e siste-mas, así como encontrar socios, mode-los e expertos institucionais que me-

tela potencial de máis de 1200 mi-llóns de persoas. Así que neste con-texto, e cunha orientación políticaadecuada, temos todos os elementospara que os planos de reforma dossistemas educativos se sucedan entoda Europa e, se ben teñen algunhasparticularidades segundo os Estados,tamén é certo que tenden a se parecerfortemente por seguiren directricescomúns, emanadas de organismoscomo a OCDE, o Banco Mundial, oumáis recentemente a OrganizaciónMundial de Comercio que desde1994, pero especialmente desde oano 2000, inclúe o ensino entre ossectores que se deberán liberalizar.

Tamén o asume así a propia Co-misión Europea, como entidade polí-tica que debe levar a cabo esas instru-cións, cando di “chegou o momentoda educación fora da escola e a libera-lización do proceso educativo que asíse fai posíbel, desembocará nun con-trol por parte de provedores de servi-zos educativos máis innovadores queas estruturas tradicionais”

Desde esta perspectiva incídese nosector privado para que se lance ta-mén á conquista da formación inicial,básica. E os gobernos, especialmente aXunta de Galiza, facilítano sen proble-mas, cando non o fomentan quer deforma directa quer de modo indirecto,facendo unha interpretación da lei to-talmente parcial: Aí están os concer-tos en Educación Infantil e outros tra-mos de ensino non obrigatorio e ascantidades de diñeiro aportadas polaXunta para financiar o ensino privado.


Cultura

llor respondan a obxectivos concretos.(...) Ademais, existen amplas oportuni-dades para o ensino a través do pro-grama da conferencia que se centra narealización de negocios internacionaisno ensino, con sesións que proporcio-nan visións xerais sobre as necesida-des e oportunidades no mercado doensino, así como a información sobreasociacións e modelos comerciais e so-bre as mellores prácticas de vantaxecompetitiva en todo o mundo”

Esta concepción do ensino asimi-la a formación con unha mercadoría,–sobre todo a formación superior–os pais e nais como clientes e a esco-la como un produto, ao que obvia-mente se lle debe pór unha etiquetade calidade. Así o entende o BancoMundial nun informa presentado áUNESCO en 1998:

“A educación superior, argu-menta o Banco Mundial, é un benprivado –non público– cuxos pro-blemas son manexables ou estánao alcance de solucións de merca-do. Isto é, enmárcase nunha ofertalimitada, non está en demanda portodos, e está dispoñible por un pre-zo. Tamén, os consumidores (nego-cios e industria) están “razoable-mente ben informados’’ mentresque os provedores (administrado-res e profesores) están “frecuente-mente mal informados –condi-cións que son ideais para queoperen as forzas do mercado”

E sendo un produto debe estarsuxeito aos mecanismos reguladoresdo mercado. En Nova Iorque os xor-nais publican cada primavera a clasi-ficación das escolas para que os paise nais elixan. Estas listas circulanlogo nas axencias inmobiliarias, che-gando a condicionar o prezo davivenda a clasificación da escola. Aisto algúns chámanlle igualdade deoportunidades. Na realidade o quefai e clasificar os centros segundo aprocedencia socio-económica dosalumnos. Polo tanto, desigualdadede clase = desigualdade no accesoaos centros e ao ensino. Tamén haiguías impresas e páxinas en Inter-

net. Pode verse un exemplo enhttp://www.usnews.com. Pódese com-prar a Guía dos mellores colexios parao 2006 por 14,95 dólares. En Galizatamén comezan a aparecer indicado-res deste tipo e no Estado xornaiscomo El Mundo publican anualmentea súa clasificación.

Razóns para falarmos de mercadonon faltan: Algunhas estimaciónsindican que o gasto mundial en edu-cación é mais do dobre do do mer-cado do automóbil. É polo tanto unsector ben apetecíbel para a empresaprivada. Por iso, xa en 1989 a patro-nal europea, reunida na ERT publicaun informe titulado Educación ecompetencia en Europa. O seu obxec-tivo declarado: comunicar aos políti-cos que a xestión do ensino debíapasar as súas mans. Neste primeirorelatorio pódese ler: “o desenvolve-mento técnico e industrial dasempresas europeas esixe claramenteunha renovación acelerada dos siste-mas de ensino e dos seus programas,que a educación e a formación sonconsideradas como investimentosestratéxicos vitais para o éxito futuroda empresa” E o informe lamenta que“a industria case non teña influenciasobre os programas de ensino” que“os ensinantes teñen unha compren-sión insuficiente do entorno econó-mico, dos negocios e da noción deproveito” e ademais “non compren-den as necesidades da industria”.

En 1995 a mesma patronal nunnovo informe: Unha educación euro-pea, cara a unha sociedade que apren-

O Banco Mundial

entende a formación

con unha mercadoría,

sobre todo a formación

superior, os pais e nais

como clientes e a

escola como un produto


Cultura

E esta é a doutrina da OCDE “Ospoderes públicos unicamente deberánasegurar o acceso ao aprendizado aaqueles que nunca constituirán unmercado rendíbel e cuxa exclusión dasociedade en xeral se acentuará a me-dida que outros continúen progresan-do”. ¿Estamos perante un extraordina-rio momento de lucidez ou perante unenorme acto de cinismo? Que cadaquen pense o que queira. Eu pensoque o último, pois hai tempo que osideólogos do neoliberalismo se apro-piaron de algúns elementos do discur-so pedagóxico que movementos de re-novación pedagóxica ou organizaciónspolíticas e sindicais viñan mantendopara instrumentalizalos con fins eco-nómicos e así xustificar o seu modelo:consignas como aprender a aprender,a interdisciplinaridade, a calidade ou oensino para todos foron habilmenterecuperados e utilizados polo poderpolítico e económico.

Mais, que nos queda? Podemosinverter esta tendencia? Está claroque si. Os propios pensadores da OC-DE son ben conscientes do rexeita-mento social á privatización do ensi-no e da cultura: de aí que escriban: “areforma máis perigosa é a das empre-sas públicas, sexa para reorganizalasou para privatizalas. Esta reforma émoi difícil porque os asalariados des-te sector están case sempre ben orga-nizados e controlan sectores estraté-xicos. Van loitar con todos os mediosposíbeis... Canto máis desenvolto se-xa o sector público, máis difícil serálevar a cabo a reforma.”

Nestes momentos pais, nais, a so-ciedade en xeral está a manifestar oseu malestar por todos estes procesosde mercantilización do ensino. De-mostremos que estamos ben organi-zados e que podemos parar todo isto,sabendo que só o ensino público po-derá acometer a construción dunhasociedade máis aberta e plural paraeste século XXI; só desde o ensinopúblico se pode promover a toleran-cia, aprender a edificar a democracia.Únamos todas as voces en defensa doensino público ■

Concentración diante do Reitorado da

Universidade de Santiago, na Praza do Obradoiro,

contra a Lei de Ordenación Universitaria

de, afírmase que a educación debeconsiderarase como un servizo presta-do e que os gobernos deben comezar a“consumir” formación ao longo de to-da a vida. Pouco despois a ComisiónEuropea dá a luz o libro branco sobrea educación e a formación onde se in-siste na necesidade dunha formaciónpolivalente. Case simultaneamente uninforme da OCDE considera que aeducación para sempre é un imperati-vo do mercado.

Toda esta política de desregula-mentación e de liberalización do siste-ma educativo ten, entre outras, unhapretensión: o fin do ensino público,un final programado, se habemos decrer os ideólogos da Comisión Euro-pea, que pensan que “chegou o tempoda educación fóra da escola”. Mais ta-mén ten unha consecuencia: o acre-centamento das desigualdades sociaisperante o acceso ao saber.

Vivimos nun momento en que,dunha parte, o mercado de empregoreclama un pequeno número de traba-lladores con elevada cualificación,mais doutra parte propón unha masacrecente de empregos precarios, malpagados e que non necesitan mais queas competencias básicas. Por iso, enmarzo de 1998, nos locais de IBM enStuttgart, o presidente da PatronalAlemá, reclamaba un cambio radicalnos sistemas educativos cara a un “re-forzamento da especialización, da di-ferenciación e da competencia”. Ousexa, ensino privado superespecializa-do para uns, ensino público nos arra-baldes do sistema para outros.


Cultura

LORENZO VARELA: PASOU O DÍA?.Este ano 2005, o Día das Letras tivoun matiz singular ao lle ser dedicadoa unha figura pouco coñecida e per-tencente ás xeracións vencidas pologolpe militar do 36. Claro que a difu-sión do nome honrado tamén costu-ma ter na celebración das Letras un-ha parte importante de distorcióndesde a oficialidade autonómica. Boexemplo é o material pedagóxico en-viado pola Xunta de Galiza aos cen-

Lorenzo Varelaa memoria no exilio

CARLOS MANUEL CALLÓN TORRES

Profesor de Lingua e Literatura, é autor

de diversos traballos centrados na

sociolingüística. Preside a Mesa pola

Normalización Lingüística

O Día das Letrasinaugurouse en 1963aproveitando a efemérideda primeira edición dosCantares gallegosrosalianos. Configurouseesta celebración nunmomento histórico difícil,como unha xornada queserviría para difundir alingua e a literatura denoso, carentes de difusióne recoñecemento oficial,cando non vítimas deperseguición e censura.Porén, coa pasaxe dosanos vese que acelebración, ao se mantercoa mesma formulacióninicial, ficou ancilosada.Hai xa sobre a mesa dedebate moitas propostaspara arexar a data, paraque recupere o seupotencial dinamizador dalingua que nos une, daliteratura que nos soña.


Cultura

tros de ensino, que non cita nin unhasoa vez que Varela militou no PartidoComunista e que non aclara se viaxouá Arxentina como exilado, comoemigrante ou como turista...

O caso é que pasou o Día e é detemer que pasase xa a romaría, comono refrán. Varela, tras o 17 de Maio,voltará á galería de esquecidos, e conel irán os protagonistas dos seus ver-sos: María Balteira, Roi Xordo, o bis-po Adaúlfo, a guerrilla... Mágoa quese perdese a oportunidade de dar acoñecer de verdade no país, non só opercurso biográfico, político ou crea-dor de Lorenzo Varela, senón taméno mundo novo que proxectaron osnosos exilados e as nosas exiladas.

ESCRITOR EN GALEGO. Foi motivode polémica neste Día das Letras ofeito de que Varela sexa autor dunhaobra cativa en lingua galega: para alénde algún texto solto en prosa, levan asúa sinatura menos de trinta poemas,esparexidos en dous volumes en gale-go: Catro poemas pra catro gravados(1944) e Lonxe (1954), así como unhacompilación póstuma bilingüe: Ho-maxes (1979). Trátase dunha obra li-teraria escasa no noso idioma, maissingular polas escollas temáticas fei-tas e pola terra e o tempo en que Va-rela opta por se presentar como poetano noso idioma, nun momento dedesercións e confusionismo.

Luís Seoane elabora catro grava-dos sobre catro figuras da historia daGaliza e entrégallos ao amigo poetapara que escriba versos para cada un

dos deseños. Así nacen os Catro poe-mas pra catro gravados, unha obra co-operativa que pretende realizar unhaintervención política nun momentode esperanza na derrota do fascismo.Porque a poética, dicían eles, para osgalegos é política.

Nesta obra hai innovacións na li-teraturización da historia da Galiza.Quérese subliñar unha historia valen-te de revolucións sociais, mais taménunha historia atrevida de revoluciónssexuais. As catro figuras homenaxea-das nesta obra son María Pita, RuiXordo, María Balteira e o bispo Ada-úlfo. Fagamos un breve recordatoriode cada unha destas persoas: MaríaPita foi a heroína que defendeu A Co-ruña do ataque inglés no século XVI;María Balteira é a máis lembrada dasnosas satirizadas soldadeiras medie-vais; Roi Xordo foi o líder da fracasa-da primeira revolta irmandiña, e Ada-úlfo foi un bispo de Iria condenado amorte por unha acusación de sodo-mía, mais salvado por un milagre.

Os Catro poemas pra catro grava-dos teñen unha estrutura simétricaque axuda a subliñar a importanciadas mulleres na historia. No texto dehomenaxe a María Pita saliéntase oseu carácter de líder militar con queno eu lírico di compartir unha mesmaloita pola comunidade. Ademais, nopoema sobre María Balteira sublíñaseo papel marxinal que lles toca vivir ásmulleres nunha sociedade misóxina.Os versos de Varela falan dunhasnormas sociais que impiden falar bendunha muller como María Balteira.

Luís Seoane manifestaba nun arti-go de 1954 na revista Galicia emi-grante que pretendía facer unha seriede escritos sobre as mulleres. Dicíaque o facía coas seguintes preten-sións, que traduzo: “Non só para queas feministas teñan en Galiza unexemplo do seu xeito de pensar, se-nón tamén para que os descendentesde galegos e os que non o son, encon-tren na nosa terra un novo valor.” Re-feríase neste último caso a que en BosAires se facía da “muller galega un te-ma de sainete”. Sobra dicer que o mo-

A primeira intervención pública de Varela como

autor no sistema literario galego prodúcese no

ano 1944 no exilio en Bos Aires


Cultura

vemento feminista nos anos 40 e 50estaba varrido da Galiza. Era a súa un-ha pretensión de alimentar o futuro,para dignificar o país nun presenteprecario e de surtir a despensa discur-siva dun movemento progresista co-mo o do feminismo con referenteshistóricos pouco coñecidos. Estasmesmas premisas pódense constatarnos Catro poemas pra catro gravados.

Ademais, nesta obra sublíñase queos protagonistas da historia son osheroes e heroínas das clases populares(María Pita e Rui Xordo), ou aquelaspersoas marxinais socialmente polasúa conduta, sexan próximas ao lum-pen nalgúns trazos (María Balteira) oupertencentes ás clases dominantes (obispo Adaúlfo ou o proprio Rui Xordo).Porén, estas figuras pertencentes ánobreza laica ou eclesiástica son recon-vertidas e, portanto, “reconciliadas”coas clases populares, pois o nobre RuiXordo lidera un movemento anti-señorial e o bispo é vítima dun xuízodo cal, por vía sobrenatural, sae ileso.

Sobre as marxinalidades de MaríaBalteira e o bispo Adaúlfo, LorenzoVarela posiciónase coas actitudes res-peitosas co diferente: o xograr do se-gundo poema burla as normas sociaisque impedían louvar á soldadeira, e otouro que debería matar ao bispo porhomosexual opta por non lle facerdano, en contraste coa realidade enque non acontecen tales milagres.

A proximidade da Guerra Civil, ocontexto bélico en Europa contra ofascismo e o coñecemento da existen-cia de guerrilleiros nas montañas ga-legas fixeron que, para alén do que ostextos puidesen dicer, a mensaxe quedeles se recebía viñese mediatizadapor esta situación. Mais no exilio o li-bro tamén interacciona nun contextoinzado de prexuízos cara á Galiza po-lo republicanismo español, pois nal-gúns sectores era identificada comounha terra mansa ou como unha “re-xión” filofascista, debido á súa rápidacaída no bando dos insurrectos.

POETIZAR UN PRESENTE AFASTA-DO. En 1954, Varela publica un outro

libro de versos en galego: Lonxe.Desta volta, son os seus poemas osacompañados polos gravados de Seo-ane, e non á inversa como na anteriorocasión. Lonxe está composto de dezpoemas, con tres liñas temáticas cla-ramente interconectadas: a resisten-cia contra o fascismo, a emigración(tamén vinculábel ao exilio) e a sau-dade da patria (através de imaxes daGaliza máis tradicional). Os poemas máis difundidos, aíndaque limitadamente, son os do últimogrupo, que eran tamén os máis ino-cuos no contexto político. Porén, ostextos salientados pola crítica futurason os referidos ás vítimas da repre-sión franquista: “Manuel Ponte”,“Manuela Sánchez” e “Compañeirosda miña xeneración mortos ou asesi-ñados”. Estas son composicións poé-ticas novidosas, innovadoras, dentrodo que se publicaba tanto no enclaveporteño do sistema literario galegocomo, evidentemente, na Galiza.Dous destes textos refírense á loitada guerrilla nas montañas galegas:Manuel Ponte foi un coñecido líderdo movemento e Manuela Sánchezfoi unha muller asasinada por defen-der unha partida de guerrilleiros. Re-paremos que, novamente, hai a in-tención de non escurecer o papel dasmulleres na historia. Homenaxéase erecórdase a dúas figuras próximas notempo, que non podían ser coñecidasna comunidade a que pertenceran. Aliteratura tenta cumprir así o papelde difundir as figuras que a censuranon permitía que saísen nos mediosde comunicación, a non ser dun xei-to desfigurado.

MANTER A MEMORIA. A obra poé-tica en galego de Lorenzo Varela con-tribúe para o mantemento da memo-ria, frente a amnesia e a narcotizaciónpromovidas polo fascismo. Nos seusversos achamos a memoria dun pasa-do de revolucións sociais e atreve-mentos sexuais, mais tamén a da re-sistencia heroica no presente e orecordo das vítimas do franquismo. Éesta unha historia que nos pertence ■

A obra poética en

galego de Lorenzo

Varela contribúe para o

mantemento da

memoria, frente a

amnesia e a

narcotización

promovidas polo

fascismo

Portadas de dous libros sobre Lorenzo Varela.

O da esquerda escrito polo autor deste artigo e o

outro por Marga Romero


Internacional

NIKO SCHVARZÉ membro da Comisión de Asuntos e

Relacións Internacionais da FronteAmpla (CARIFA) e comentarista

internacional do diario La República deMontevideo. Exerce o periodismo desde

fai máis de medio século. Foi membrodo Comité Central do Partido Comunista

do Uruguai, subdirector e redactorresponsábel do histórico diario

comunista uruguaio El Popular desde asúa fundación (1957) até a súa clausura

pola ditadura (1973), entrevistou adestacados líderes dos Movementos de

Liberación Nacional, entre eles a HoChi Minh en dúas ocasións, unha en

plena guerra (Hanoi, 1965), e a ErnestoChe Guevara (Punta del Este, 1961)durante a Conferencia do Consello

Interamericano Económico e Social daOrganización de Estados Americanos,

foi corresponsal en varios países,colaborou coa Revista Internacional,

L’Humanité, periódicos mexicanos e coarevista do P.T. Brasileiro Teoria e

Debate. Escrebeu os libros “AméricaLatina e o retoñar da utopía” e “José

Carlos Mariátegui e Rodney Arismendi,dous cumios do marxismo na América

Latina”, é tamen co-autor de variaspublicacións sobre marxismo

A experiencia uruguaiaNo Uruguai sobreviñeron nos últimos meses cambios transcedentais nacalidade e cantidade, que implican a apertura dun novo ciclo historico. Ocadro político transformouse de arriba a baixo. Os vellos partidos perderon ocontrol do goberno que detentaron durante os 175 anos de vidaindependente da República. Neste artigo para o Terra e Tempo, debúllanseas claves da historia recente de Uruguai.

© Iv

án F

ranc

o


Internacional

Por vez primeira, a esquerdaacadou o goberno nacional e conquis-tou varios e importantes gobernos lo-cais. Esta vitoria insértase, en toda li-ña, nun cadro político renovado enAmérica do Sul, subliñado polo acce-so de Lula á presidencia do Brasil,acada a esta altura o carácter dun xi-ro continental cara á esquerda e por-fía próximos avances nesa dirección.O acontecido no Uruguai é o froitoprecioso dunha unidade de todas asforzas da esquerda, avanzadas e an-tiimperialistas; dun longo, consecuen-te e sistemático proceso de acumula-ción de forzas populares. Estamoscomezando a demostrar, na prácticapolítica e na vida dos cidadáns, queoutro Uruguai é posíbel. Está é a ex-periencia do máis pequeno país deAmérica do Sul, con apenas 3,4 mi-llóns de habitantes sobre 187.000Km2, situado entre dous colosos, Bra-sil e Arxentina, na costa norte do Ríoda Prata, e cunha saída acotada aoAtlántico. É a nosa contribución átransformación do mundo que é a ra-zón das nosas vidas.

UN CAMBIO RADICAL: A ES-QUERDA NO GOBERNO. O 31 deOutubro do 2004 realizáronse elec-cións presidenciais e das dúas ramaslexislativas, as que seguiron o 8 demaio do 2005 as eleccións municipais(de intendentes dos 19 departamen-tos e as respectivas Xuntas Departa-mentais). Por vez primeira, estas dúaseleccións teñen lugar por separado.Antes, todos os cargos (executivos,parlamentarios e departamentais) vo-tábanse nun mesmo acto electoral, enfollas separadas, pero corresponden-tes todas ao mesmo partido. En todosos casos, antes e agora, para os cargoslexislativos de ambas as Cámaras rixeo sistema da representación propor-cional integral. Nas eleccións de 1999inaugurouse o sistema de votación pa-ra a elección do presidente da Repú-blica. Iso foi imposto polos dous parti-dos tradicionais, o Partido Colorado eo Partido Nacional (o Branco), me-diante unha reforma constitucional,

para impedir que a esquerda chegaraao goberno. Nesas eleccións, acadarono seu obxectivo. Porque apesar de quea esquerda, nesas alturas vertebradano Encontro Progresistas-Fronte Am-pla, se consagrou como o primieropartido do país, non acadou a maioríaabsoluta; e na segunda quenda bran-cos e colorados uniron os seus votos,apesar das diferenzas historicas entreeles, para arrebatarlle o triunfo a es-querda. Pero só lograron postergaloaté a elección seguinte. En efecto, naseleccións do 31 de outubro do 2004 aesquerda (que incorporara outros sec-tores no seu proceso unitario conti-nuou configurando o Encontro Progre-sita-Fronte Ampla-Nova Maioría)acadou a presidencia da República con50,7% de todos os votos emitidos. En-téndase ben: superou a maioría abso-luta de todos os votantes que conco-rreron ás urnas. Ou sexa, tivo máisvotos que o Partido Colorado e o Par-tido Nacional sumados, máis os votosde todos os demais partidos menores(en número de cinco, e un deles, o Par-tido Independente, con representa-ción parlamentaria), máis os votos enbranco e observados incluso os votosanulados. Todos os votos emitidoscontabilizábanse, segundo a elevadaexixencia imposta a prepotencia polospartidos tradicionais coaligados quexamais podería ser sobrepasada. A es-querda tivo a maioría absoluta sobretodos eles xuntos. O listón colocousemoi alto, e a vontade cidadán saltoupor riba. Unha verdadeira fazaña.Complementada polo feito de que, nomesmo envión, a esquerda obtivo amaioría absoluta da Cámara de Repre-sentantes (52 deputados de 99, con re-presentación en cada un dos 19 de-partamentos) e a maioría absoluta doSenado (17 senadores de 31). Todo is-to era inédito. O 1º de Maio TabaréVázquez asumiu a presidencia da Re-pública, e Rodolfo Nin Nova a vicepre-sidencia e á vez a presidencia do Sena-do e da Asemblea Xeral (reunión deambas as Cámaras). O resultado admi-te unha única lectura: era a expresiónda vontade de cambio da maioría da

A Fronte Ampla naceu o

5 de febreiro do 1971 en

base ao principio rector

da unidade sen

exclusións, sendo unha

unión de partidos e de

Comités de Base

diseminados en todo o

territorio nacional

Xeneral Líber Seregni (1916-2004). Co-fundador

da Fronte Ampla en 1971, foi seu Presidente até

1996. Candidato á Presidencia da República nas

eleccións de 1971 e 1989, sendo impedido de

presentarse nas de 1984, recén caída a ditadura.

Estivo na cadea durante 11 anos (1973-1984).

Militar de carreira, ingresa na Escola Militar en

1933. En 1963 obtén o grado de Xeneral. Catro

anos despois acada a Comandancia da División I

do Exército, a máis importante do país. En 1969

pasa ao retiro ao negarse a cumprir as ordes

presidenciais de reprimir as manifestacións

populares nun país en crise. (Fotografía cedida

por La República de Montevideo)


Internacional

O autor deste artigo (á esquerda) con Rodney

Arismendi (1913-1989) líder histórico do Partido

Comunista do Uruguai

(www.fundacionarismedi.org), ingresou nas

fileiras comunistas nos anos 30. Ocupou a

Secretaria Xeral do Partido desde 1955 até 1987,

e a Presidencia até fins do 1989. Foi decano da

Cámara de Diputados, con 27 anos de traballo

parlamentar continuo (1946-1973) até a irrupción

da ditadura en 1973. Dirixe o Partido na

clandestinidade até a súa detención e expulsión

do país en 1975. Igual que o seu compañeiro

Líber Seregni foi impedido de presentarse aos

comicios de 1984, foi eleito Senador en 1989 non

chegando a ocupar a súa bancada parlamentar

ao finar en decembro dese mesmo ano.

(Fotografía cedida por Niko Schvarz)

cidadanía, que aspiraba a terminar concase dous séculos de predominio in-compartido dos vellos partidos (osmaís vellos do mundo) e abrir a novasforzas políticas, unidas no conglome-rado da esquerda.

Esta tendencia consolidouse naseleccións municipais do 8 de maio do2005. O poderío da esquerda exten-deuse e profundizouse. Sectores lúci-dos da esquerda, que viñan partici-pando neste proceso desde as súasorixes, sinalaron que a acumulaciónde forzas por parte dos sectores pro-gresistas, a incorporación de novosnúcleos e o fortalecemento de cadaun, debía abarcar unha extensión cadavez maior sen minguar a profundiza-ción da súa elaboración programática.Iso é precisamente o que ocorreu. Fa-louse entón dunha avalancha, dun te-rremoto electoral. En Montevideo, acapital que concentra ao redor de co-renta por cento da poboación e doelectorado, a esquerda gañou por cuar-ta vez consecutiva, mantendo porcen-tanxes da orde de 60 por cento e cons-tituíndose no bastión inexpugnábeldo progresismo. Despois da ditadura(que se extendeu desde o golpe de Es-tado do 27 de xuño de 1973 até finsdo 1984) verificáronse cinco eleccións,e a esquerda gañou en Montevideo entodas, salvo a primeira, influenciadaésta polas proscricións políticas e aexistencia de numerosos presos políti-cos e exiliados. Pero ademais, á dife-renza do que aconteceu en todas asanteriores, nas últimas eleccións mu-nicipais a esquerda extendeuse con

grande forza no interior do país, so-brepasando todas as expectativas. Ga-ñou sete das dezaoito intendencias dointerior, entre elas as máis pobladas eas de maior gravitación económica.Canelones, o segundo departamentomáis poboado, e Maldonado, no queestá situado Ponta do Este; Rocha, concosta Atlántica e Trinta e Tres, un de-partamento nos que os brancos nuncatiñan perdido; Salto e Paysandú, sobreo litoral do río Uruguai, fronteirizo conArxentina e Florida no centro do país.En conxunto, os oito departamentoen que gañou a esquerda as elecciónsmunicipais reúnen 74% da poboación,obtendo unha porcentaxe incluso su-perior ao de Montevideo (62%), outrostantos feitos inéditos. Elixíronse ade-mais tres Xuntas locais autónomas,nas cales a esquerda gañou a presi-dencia e 3 cargos en 5 de dúas delas(San Carlos e Bella Unión) e a minoríamaior na terza (Río Branco).

En votos, ao igual que nas elec-cións presidenciais do 2004, a es-querda sobrepasa todos os demaispartidos sumados: 1.032,662 do EP-FA-NM contra 1.003.396 do PartidoNacional, máis o Partido Colorado,máis o Partido Independente, máis oPartido dos Traballadores, máis oPartido Intransixente, máis o PartidoLiberal, máis a Unión Cívica, segundoescrutinio primario da Corte Electo-ral. En comparación coas elecciónsmunicipais do ano 2000, aumentouconsiderabelmente os seus votos e asúa porcentaxe e multiplicou os seusconcelleiros en todos e cada un dos18 departamentos, sen excepción,chegando en Montevideo e Canelo-nes a 20 concelleiros sobre un totalde 31 en cada Xunta Departamental.

Nas presidenciais do 2004 aesquerda logrou, segundo o escruti-nio definitivo,a cifra de 1.124.761votos. Nunca ningún partido na his-toria do Uruguai acadara un millónde votos. Nin siquera cando, á vota-ción das presidenciais de 1999 sesumaron os votos en branco os votospara elixir presidente Jorge Batlle.Nas épocas lonxanas, cando se xes-


Internacional

taba a unión da esquerda, o secreta-rio xeral do Partido Comunista, Rod-ney Arismendi, dicía que a esquerdadebía dialogar cun millón de cida-dáns. Agora superou o millón de von-tades expresadas en votos.

En maio a esquerda desprazou aosbrancos de cinco intendencias do inte-rior e aos colorados de dúas delas. Ásúa vez, os brancos desprazaron os co-lorados doutras dúas intendencias. Ensuma, os brancos retrocederon pasan-do globalmente de 10 a 13 intenden-cias e perdendo algunhas que eranemblemáticas e o seu feudo incontro-vertido ao longo de todo o século pa-sado. Ademais, na capital acadaronunha votación de un só díxito. Maispara o Partido Colorado, que perdeucatro intendencias para quedarse ape-nas con 1 (Rivera), a elección munici-pal significou unha verdadeira catás-trofe. Nos 18 departamentos restantesé a terza forza, sen excepción. En 14departamentos está por debaixo do10%, e en tres deles por debaixo de5%. En dous departamento conservaapenas 1 concelleiro, e en outros dousningún. Estes feitos dan tamén unhamedida do volco na consciencia cida-dá. Un notorio dirixente do PartidoNacional. Wilson Ferreira Aldunate,activo loitador pola recuperación de-mocrática conxuntamente coa esquer-da, dicía que o Partido Colorado era onome que en Uruguai se lle daba aogoberno. Agora todo foi trascanteado.

O avance da esquerda nas elec-cións municipais foi similar en todo opaís. Este é outro cambio fundamen-tal. Ao longo da segunda metade doséculo pasado, a esquerda lograraconstituírse nunha forza de peso nacapital, principal centro da concentra-ción obreira, pero era sumamente dé-bil en todo o interior, cunha presenzacase testemuñal. Esto foise revertindomediante un traballo lento e prolon-gado, no que puxeron a alma moitosmilitantes e que conduciu ao xurdi-mento de cadros locais, arraigados noseo do pobo. De modo que nas últi-mas eleccións non só se foi pechandoa fenda entre Montevideo e o interior

(tema permanente na discusión políti-ca dos partidos de esquerda), senónque ademais comezou a estreitarse adiferenza entre as capitais departa-mentais, por unha parte, e por outraos pobos e pequenos caserios, o Uru-guai profundo. Iso foi o resultado dolabor de todos e cada un dos sectoresda esquerda. Na campaña electoral,Tabaré Vázquez realizou nun ano seisxiras por todo o interior do país, sendeixar de visitar as pequenas aldeas.E como símbolo, a poucos días de asu-mir o goberno o 1º de maio, convocoua primiera reunión do Consello de Mi-nistros nunha aldeiña de 800 habi-tantes, Zapicán (departamento de La-valleja), onde a esquerda non gañou.Isto xamais acontecera no Uruguai. Eé apenas a primeira das reunións dogabinete en aldeas do interior.

VIAXES AS ORIXES: XÉNESE DAUNIDADE DA ESQUERDA. Reunidoen setembro do 1955, o XVI Congre-so do Partido Comunista do Uruguai(PCU) propúxose cambiar radical-mente a situación política e social dopaís, e pasar dunha esquerda atomi-zada e dun movemento sindical divi-dido en tres partes e con correntesenfrontadas, a unha esquerda unida eun movemento obreiro unificadonunha só central. A terza direcciónde traballo apuntaba ao engrandece-mento do propio PCU, concebido nonsó como un cuestión interna senóntamén como condición imprescindí-bel para levar a bo porto outros dosobxectivos centrais, compromenten-do o esforzo teimoso dos seus mili-tantes en ambas as frontes.

Do Congreso xurdiu unha propos-ta de unidade co Partido Socialista, re-xeitada e reiterada logo co mesmo re-sultado negativo. A menxase unitariaampliouse a un conxunto de corren-tes da esquerda en ocasión do 40ªaniversario da fundación do Partido(1960). Xestáronse logo formas em-brionarias de conxunción de forzas deesquerdas nun clima político conmo-cionado pola revolución cubana, unhadelas a Fronte Esquerda de Liberación

A experiencia uruguaiatira pola borda tantobarullo oco de gruposda ultraesquerda quemenosprezan o papeldas eleccións e queocultan tras unhaparolada insubstanciala súa incapacidade dechegar ás grandesmasas, que son as quefan a historia


Internacional

Montevideo 1º de marzo pasado, o recén

investido Presidente saudando ao pobo desde os

balcóns do Senado. Tabaré Vázquez (1940)

médico oncóloco e profesor universitario é

Presidente da Fronte Ampla desde 1996. Era a

terceira vez que se candidataba á Presidencia da

República, xa o fixera antes polo Encontro

Progresista-Fronte Ampla nos comicios de 1994 e

de 1999, tomando o testigo deixado polo Xeneral

Líber Seregni. (Fotografía cedida por La

República de Montevideo)

(conocido pola sigla de FideL). A loitaconxunta contra os desbordamentosrepresivos do réxime de Pacheco Are-co, o feito augural de que dirixentes egrupos políticos dos partidos tradicio-nais tivesen a valentía de queimar asnaves e pasarse ás filas da esquerdaxunto cunha pléiade de dirixentesobreiros, estudiantís e de organiza-cións sociais, de militares e civís, defiguras relixiosas, crentes e ateos: contodos eses ingredientes amasouse aFronte Ampla, que naceu o 5 de fe-breiro do 1971 en base ao principiorector da unidade sen exclusións.

O movemento sindical seguiu uncurso análogo, aínda que na realidadeo seu impulso unitario callou antesque a unidade política e dalgunhamaneira brindoulle o seu exemplo.Nun proceso de discursión fraterna,de unidade de acción e de solidarie-dade mutua entre os sindicatos e fe-deracións por reivindicacións co-múns e na defensa da democracia(aspecto fundamentalísimo e semprepresente nas asembleas sindicais, so-bre todo a partir do golpe de Estadobrasileiro do 1964) constituíuse en1966 na central única (ConvenciónNacional de Traballadores, CNT)agrupando a grande maioría das or-ganizacións sindicais de todas as ra-mas do traballo, a cultura e a arte, eligadas por pactos de unidade de ac-ción e de apoio recíproco as organiza-cións que non integraban as súas fi-las. A CNT á súa vez foi a alma máterdo Congreso do Pobo que reuniu des-de mediados dos anos 60 a clase

obreira coas entidades da sociedadecivil organizada (xubilados e pensio-nistas, cooperativistas de vivendas,educadores e intelectuais e as queconstitúen a rede social dos barriospopulares).

A Fronte Ampla e a CNT manti-véronse vivos e actuantes a través detodas as vicisitudes da loita, enfron-tando os embates da represión: des-pois de Pacheco Areco contra o réxi-me autoritario de Juan MaríaBordaberry e da ditadura militar quedurante máis de 11 anos ensanguen-tou o país e xurou erradicar da escenanacional a esquerda unida e o move-mento obreiro unido. Resistiron conpaixón e lucidez no cárcere, na clan-destinidade e no exilio, a unha dita-dura sanguinaria; engrandecéronsena loita pola reconquista da democra-cia e souberon á vez manterse unidose rexeitar os intentos de disolverse oudiluírse con mingua da identidadeesencial. Desta maneira reafirmabana vixencia do concepto unitario quelles deu orixe e guiou a súa acción aolongo de todo este período.

Este é o momento de destacar un-ha peculiaredade uruguaia neste te-rreo. Refírome ás relacións entre ospartidos da esquerda e os movemen-tos sindicais e sociais. A nosa expe-riencia indica que ela debe estar ba-seada na independencia recíproca.Esta condición é imprescindíbel, e aconfusión entre ambos os camposcontribuíu para xerar non poucasdesventuras na nosa historia común.Existen, loxicamente, vínculos frater-nos e intercambios de opinións entreos dous termos da ecuación, aíndaque só sexa porque uns e outros co-bran vida pola acción de militantesde carne e óso. Isto supón contactosa varios niveis, intercambios máis oumenos fluídos. Pero á hora de tomardecisións, tanto os partidos como osmovementos sindicais e sociais estánchamados a actuar no marco estritoda súa competencia, a guiarse cadacal pola súa disciplina e os seus esta-tutos propios, absténdose de dar or-des e de interferir nos campos de ac-


Internacional

ción alleos, actuando sempre pola víado razoamento e da persuasión. Esteconcepto agora porase máis unha vezá proba, nun cadro completamentedistinto, na relación con novo gober-no e os seus partidos integrantes.

O proceso arriba sinalado prosi-guíu na postditadura. Tivo altibaixos,pero na liña de longa duración nestasdúas décadas verificase un crecemen-to e unha vigorización moi marcada eunha sólida implantación no seo dopobo. En certo momento, determina-das forzas abandonaron as filas, paramáis adiante reintegrarse baixo ou-tras formas ao extendido abano dasforzas de esquerda, expresión viva daunidade na diversidade. Unha maioramplitude acadouse coa incorpora-ción de sectores que emigraron do P.Nacional e o reingreso do Partido De-mócrata Cristián, que participara naetapa fundacional en alianza co grupode Zelmar Michelini (dirixentes fron-teamplistas provintes do Partido Co-lorado, asesinado o 20 de maio de1976 en Bos Aires nos marcos da“Operación Cóndor”). A nova forma-ción pasou a denominarse EncontroProgresista-Fronte Ampla, e o ulte-rior acordo co Novo Espazo agregou-lle as siglas o nome de Nova Maioría.

Esta complexa arquitectura recreasen cesar novas formas organizativaspara abarcar a todas as súas forzas in-tegrantes, dotadas de complexos vin-culos entre si. Por exemplo, unhaalianza formada por sectores fronte-amplistas con outros grupos e perso-nalidade que non o son, reflicte eseproceso de incorporacións crecentesao que foi a primixenia organizaciónda Fronte Ampla, á súa vez produtoda unión de numerosos sectores polí-ticos, con formas entrelazadas de vin-culos entre eles. Todas as listas pre-sentadas pola esquerda ás recenteseleccións levaban o triplo membreteidentificatorio de Encontro Progresis-ta-Fronte Ampla-Nova Maioría. Asíquedou plasmada, até agora, a concep-ción que deu impulso á unión de todasas forzas de esquerda, sen excepción,hai case medio século. Houbo debates

internos, e de todo calibre, pero noesencial preservouse a unidade.

Isto non significa –ao revés doque sosteñen algúns analistas políti-cos– que a esquerda chegase ao teito.Ao longo da campaña electoral, nu-merosos compatriotas sumaron a súaadhesión ao EP-FA-NM, mediante ovoto e/ou a militancia activa. Moitosmáis poderían incorporarse ao cursoda súa acción de goberno e dotalodunha máis sólida base de apoio. Apropia organización do conglomera-do de esquerda, que presenta múlti-plas vías e canles de acceso a cida-dáns provintes de moi diversascorrentes de opinión ou filosóficas,facilita a súa cómoda integración aogrupo co que sintan maior afinidade.

Esta inserción vese facilitada ade-mais por outra peculariedade tipica-mente uruguaia, que non existe ninexistiu nos países en que se fraguou aunión da esquerda: os Comités de Ba-se da Fronte Ampla. Son centos deorganizacións de base, que se creannos distintos barrios da capital, nascidades e poboados do interior. Nu-clear os integrantes dos distintos sec-tores fronteamplistas no seu radio deacción, e tamén as que non están sec-torizados. Na capital, os comités debase están agrupados en 18 coordina-doras zonais e alí desenvolven a súaactividade. Os Comités de Base eli-xen as súas autoridades, están repre-sentados nas coordinadoras e contanasí mesmo con representación naMesa Política da Fronte Ampla, aomesmo título que os partidos políti-

Para nós a democraciasignifica: participaciónna vida interna da forzapolítica, incluída a súarelación co goberno;participación dosafiliados nasorganizacións demasas, correctarelación destas cospartidos, control etransparencia daxestión do goberno

O acto de peche de campaña electoral da Fronte

Ampla, concentrou en outubro do ano pasado a

unha masa de pobo endexamais vista xunta nas

rúas deste país. Un de cada tres uruguaios

estaban presentes. (Fotografía cedida por La



Internacional

cos. Envían os seus delegados, elixi-dos por cada Comité de Base, aosCongresos da Fronte. En suma, aFronte Ampla é unha unión de parti-dos e de Comités de Base disemina-dos en todo o territorio nacional. Istodiferénciao de organismos como aFronte Popular francesa de 1936, quereunía as cúpulas dos partidos (co-munista, socialista, radical) sen queexistisen organismos de base. O mes-mo cabe dicir da Unidade Popularchilena que levou Salvador Allende ápresidencia.

A xénese deste proceso en Uru-guai pode seguirse a través do libro“A construción da unidade da esquer-da”, que reúne aspectos esenciais dosescritos de Rodney Arismendi dedi-cados a este tema desde 1955 até asúa morte en 1989 editados pola Fun-dación que leva o seu nome.

DEMOCRACIA, ELECCIÓNS, PAR-TICIPACIÓN POPULAR. A experien-cia uruguaia tira pola borda tanto ba-rullo oco de grupos da ultraesquerdaque menosprezan o papel das elec-cións. Ou, mellor dito, que ocultantras unha parolada insubstancial asúa incapacidade de chegar ás gran-des masas, que son as que fan a his-toria. Co agregado de que o pobo uru-guaio é partidario, por valiosatradición, de dilucidar os problemaspolíticos e sociais nos máis diversosámbitos mediante o recurso democrá-tico do voto. E que gañar as masasnon se dá dunha vez para sempre, se-nón que é tarefa de todos os días. Ao

respecto vale a pena recordar algúnstextos clásicos que fundamentan asnosas posicións. Na súa Introduciónde 1895 a “As loitas de clase en Fran-cia” de Marx, Engels cita as palabrasdo mestre reproducidas no programado Partido Obreiro francés aprobadono Congreso de Le Havre de 1880, nosentido de transformar o sufraxiouniversal “de medio de engano (dupe-rie) que foi até agora, en instrumentode emancipación”. Alí Engels tomacomo un barómetro o “crecementosorprendente” do número de votos doPartido obreiro alemán e considera osufraxio universal como “unha armanova, das máis afiadas”. Recorda quexa o Manifesto tiña proclamado a loi-ta polo sufraxio universal, pola demo-cracia, como unha das máis importan-tes tarefas do proletariado militante.E mostra o revés da trama nesta fraseben coñecida. “a ironía da historiauniversal pono todo patas arriba.Nós, os “revolucionarios”, os “elemen-tos subversivos”, prosperamos moitomáis cos medios legais que con me-dios ilegais e a subversión. Os parti-darios da orde, como eles se chaman,vanse ao pique coa legalidade creadapor eles mesmos. Exclaman desespe-rados con Odilon Barrot: La légalitenous tue, a legalidade mátanos, men-tres nós botamos, con esta legalidade,músculos vizosos e carrillos encarna-dos e parece que nos alcanzou o soproda eterna xuventude”.

A mención da democracia condu-ce ao corazón do tema. Durante o pe-ríodo ditatorial, definíramos como ta-refa principal derrotar a ditadura,reconquistar a democracia, extender-la e profundizala para logo, en etapassucesivas, avanzar na democraciarumbo a un réxime de democraciaavanzada (ese era á vez o noso lemaelectoral), desde o que sería viábel al-biscar unha perspectiva socialista.Por esa senda fomos progresando.

Á vez, o tema da democracia for-múlase dunha maneira extremada-mente dinámica. O seu tributo funda-mental é a participación de cidadánsdonos do seu destino persoal e do

Participando é o xornal do Movemento de

Participación Popular MPP, que se presenta aos

procesos electorais como a lista 609, é a

expresión electoral na que traballa o Movemento

de Liberación Nacional-Tupamaros. É a lista máis

votada de cantas compoñen a Fronte Ampla.

Carta Popular é o semanario do Partido

Comunista do Uruguai


Internacional

destino colectivo, segundo a magnifi-ca definición pola que “o libre desen-volvemento de cada un (eines Jeden)será a condición do libre desenvolve-mento de todos”. As eleccións son unaspecto insustituíbel, pero a democra-cia non se reduce a elas. Require a par-ticipación do pobo en todas as instan-cias do debate e de toma de decisións.No noso caso esto significa, como as-pectos principais: participación na vi-da interna da forza política, incluída asúa relación co goberno nas formasadecuadas; participación dos afiliadosnas organizacións de masas, correctarelación destas cos partidos, control etransparencia da xestión do goberno,loita decidida contra todas as formasde corrupción.

Ultimamente na América Latinaxestáronse novas formas de democra-cia, caracterizadas por un grado máisextendido e profundo de participaciónpopular. Expresanse en particular noschamados orzamentos participativospostos na práctica polos gobernos doPT, en forma paradigmática nas suce-sivas administracións de Porto Alegre,extendidos logo a moitas outras cida-des e tomadas como modelo en paísesde América e incluso de Europa. Trá-tase de fixar as prioridades orzamen-tais do municipio en consulta co con-xunto dos poboadores e das súasorganizacións. Isto vénse aplicando enforma por demais exitosa, representaxa unha tradición institucionalizada econfigurada como escola de aprendi-zaxe dos cidadáns –cociñeiras incluí-das– na arte de gobernar.O XIRO CONTINENTAL. Creo queAmérica Latina é un continente noque se perfilan, máis que en calqueraoutra rexión do planeta, cambiosfavorábeis aos pobos e a chegada degobernos dispostos a enfrontaren aconcepción do mundo unipolar baixoa éxida de Washington. Como dixe-mos, neste proceso marca a súaimpronta a vitoria do PT no Brasil,con 53 millóns de votos. Desde faimáis de catro décadas Cuba é unmodelo de dignidade e resistencia,inquebrantábel, ao imperio. Vene-

zuela coa súa revolución bolivarianarecorre camiños de independencia esoberanía. Arxentina vaise ubicandonas antípodas da funesta décadamenemista. En países como Boliviacrecen as forzas de cambio, e noutrosxéstase a consolidación (Chile) ou oxurdimento (México) de gobernosprogresistas. O Proxecto imperialistada ALCA foi retirado da orde do día.En todas as partes o neoliberalismosufriu unha derrota ideolóxica, naconsciencia dos pobos. Hoxe é valoradmitido que outra América é posí-bel. É nese sentido no que falamosdun xiro continental.

En xullo celebramos na capitalpaulista o 15º aniversario da funda-ción do Foro de São Paulo (FSP), quereúne partidos e movementos da es-querda, avanzados, atiimperialistas,nacionalistas da América Latina. Cre-ouse no 1990 á iniciativa do xovenPT, cando planeaba no mundo unhaperspectiva sombría, marcada pola ca-ída dos países socialistas do leste eu-ropeo. Con todo, o FSP tivo a audaciade afirmar nese movemento a súa ad-hesión aos valores da democracia ple-na e a certeza de que non caducase aperspectiva socialista. Pouco tempoantes, pechárase o ciclo das ditadurasmilitares no sur de América (Chile,Brasil, Argentina, Uruguai, Paraguai),nalgúns países quedaban vivos osseus rescaldos. Pero o FSP abriu aperspectiva dos cambios progresistas.Nela inscríbese a vitoria uruguaia,neste ano que condensa varias déca-das de loita sen tregua ■

América Latina é uncontinente no que seperfilan, máis que encalquera outra rexióndo planeta, cambiosfavorábeis aos pobos ea chegada de gobernosdispostos a enfrontarena concepción domundo unipolar baixo aéxida de Washington

O Presidente Tabaré Vazquez dirixíndose aos

parlamentarios electos durante os actos de

investidura como Presidente da Nación

celebrados en Montevideo o 1º de Marzo pasado

no Pazo do Senado da República. Preside o acto o

titular do Senado José “Pepe” Mujica e líder,

xunto co tamén senador Eleuterio Fernández

Huidobro, do Movemento de Liberación

Nacional-Tupamaros. (Fotografía cedida por La



Viaxes

ISIDRO NOVO

Escritor, ten publicado varios libros,

maiormente en prosa, galardonados

con varios premios. Forma parte do

colectivo Círculos Líticos

Prevendo o cansa que podía resultara aventura, pola longa distancia a sal-var e o apertado tempo de estancia,moita xente renunciara a enfrontala,por iso foi gratísima sorpresa ver nosprimeiros asentos do coche e capita-neando a expedición a don AvelinoPousa Antelo, un afouto capitán aoque lle faltaba un nadiña para con-verterse en nonaxenario. E meritoriae valente era tamén a súa compaña, oseu inseparábel amigo Xoán XoséFernández Abella.

O tempo, caloroso, logo do sal-mantino xantar, provocou o lóxicosopor e aínda que non é doado que osarrolos dun autocar en marcha sexanquen de levar a un totalmente áinconsciencia, si que debín polomenos sonear un algo, porque de veraos touros zainos correr por devesasde chairo chan alopécico e queimado,unicamente adornadas por repoludasaciñeiras, os meus ollos percibironunha paisaxe completamente distinta.O terreo abandonara a lisura ateigada

Unha fin de semana noTodo se fraguara nunha cea en Chantada candoviñamos de presentar en público un libro-discohomenaxe ao trobador Xohán de Requeixo naque por azar saíu o tema do galegotransfronteirizo. Quixo ese azar que na zona decomensais onde xurdiu o tema estivese VázquezPintor, que vive na península do Morrazo e queacolleu a espontánea suxestión de visitar aGaliza estremeña con apaixonado interese, poiso concello de Moaña xa establecera vínculos pormediación do seu alcalde Millán Otero, queademais é recoñecido poeta e talvez por isosensíbel ao achegamento coa xente de máis aládos lindes territoriais oficiais que fala o nosoidioma. Tiñamos curiosidade por constatar insitu o estado actual de saúde do noso idioma,asentado no noroeste de Cáceres dende finaisdo século XII. Con esa idea emprenderiamosviaxe o venres día tres de setembro do pasadoano dous mil catro.

Valverde


Viaxes

de calvicies e o verdor abranguía cantoera capaz de percibir a vista a travésdo vidro da xanela do autocar. Piñei-rais, carballeiras, freixeiros... Por unmomento pasóuseme polo caletre quepor vez de dar unha pequena cabe-zada, quedara frito tempo suficientecomo para que o condutor dese a voltae estivésemos regresando a Galiza.Pero non foi duradeira a miña confu-sión, pois algo había de peculiar quediferenciaba aquela paisaxe da deaquí, e era a ausencia absoluta dunhaplanta tan abondosa na nosa terracomo é o toxo. No lugar desa espi-ñenta planta, a que proliferaba eraoutra que nada lle ten que envexar enasunto de pugas, cal é a cactácea eastrinxente chumbeira. Estabamoschegando ao val do Xálima.

En San Martín de Trebello baixa-mos todos do autocar e os gaiteirosde Melide deixaron patente a alegríado encontro. Seguidamente os das le-tras repartímonos entre as tres pobo-acións para dar unha pequena charlaen cada unha delas. Xa en Valverde,Ramón Caride, Xosé Lois García equen isto asina, logo de ser presenta-dos por Begoña, a alcaldesa, amosa-mos algo da nosa obra en verso. Emáis tarde, á hora da cea, tivemosocasión de probar as marabillas culi-narias da zona que tiñan na caza osexemplos de máis lustre, viandas ás

XálimaXálimaque lles fomos abrindo paso cun tintoda propia Serra de Gata.

Ramón Caride e mais eu, coasnosas respectivas parellas, fomoshospedados por un agradábel matri-monio, Ramona e Ángel, que axiñafixo que nos sentísemos como enfamilia. Ramona Martín, ademais,revelounos deseguida o seu ánimoinquedo amosándonos un poema seuen valverdeiro dedicado á emigración.Como o que puidera ter escrito cal-quera galego, asunto do que ademaispodía falar en primeira persoa, poiseles dous tamén tiveran que ir buscara vida a Donostia, cidade onde aíndahoxe pasan parte do ano.

O sábado era o día no que a nosapresenza tiña que facerse máis paten-te. Almorzamos acompañando o cafécos doces típicos do lugar, unhas sa-borosas froitas de tixola chamadas ri-turcíus e seguidamente leváronnosata As Ellas, a máis pequena e enfes-ta das tres localidades, onde os nososgaiteiros animaron a praza maior en-

San Martiño de Trebello

As Ellas

As Ellas


Viaxes

tre o entusiasmo da xente, que polaentrega demostrada semellaba abso-lutamente identificada coa nosa cul-tura. E precisamente no programaestaba que dous galegos BenxamínRiobó e Miguel Anxo Sartal, da mando sabio da zona e recente membroda R.A.G., Domingo Frades Gaspar,presentasen alí o seu libro Fala eCultura d’Os Tres Lugaris, que non énin máis nin menos ca un estudo so-bre o que o título refire. De camiñoao salón no que tería lugar o acto,aproveitamos para preguntarlle aonoso ilustre capitán e inminente no-naxenario polo seu estado de saúdee cunha sorprendente cara de satis-facción, don Avelino confesounosque durmira de marabilla e que in-cluso as súas pernas funcionabanmellor que habitualmente.

O programa na preciosa localida-de de Trebello, a onde fomos segui-damente, resultou do máis variada.Foi alí onde deixamos o noso carga-mento de libros que logo se repartiríanas tres partes correspondentes e on-de a nosa expedición resultou agasa-llada a un xantar móbil, é dicir, per-correndo bodegas, tabernas e demaisgaritos relacionados coa libación e amanduca, elementos estes que en ca-da un dos locais estaban á nosa dis-posición en mesas a modo de bufé.Unha xira gastronómica á que algúnsdemos remate debullando acios tin-tos dunha parra que nos acaeu polofinal do itinerario.

Para o serán estaba programadoo espectáculo na praza maior da vila,

pero debido ás datas da visita, algúnsque se comprometeran a ir tiveronque facelo pola súa conta. Este foi ocaso do grupo A Quenlla. Reuníronsecon nós alá polas seis da tarde noMuseo do Aceite, lugar que os queforamos fretados estabamos a visitarguiados por un antigo traballador esobre todo por Domingo Frades Gas-par que, agarimoso e coidador, ven-do que os recentemente chegados sedeixaban seducir polo azucre zume-gante que exhibían os froitos das fi-gueiras comúns que había a carón dainstalación, aconselloulles que come-ran dos que non estaban expostos aosol, polo perigo de que os quenteslles fermentasen no cácabo.

E se sacrificada foi a viaxe do gru-po A Quenlla e dalgún membro deNa Virada, que dicir do Mago Antón?O noso maguísimo chegou no seu tu-rismo cando xa comezara A Quenlla,subiu ao escenario cando esta rema-tou, actuou, comeu un bocado na ba-rra dun bar da praza facendo trucosentre bocado e bocado e inmediata-mente marchou a cumprir cos seuscompromisos profesionais. Metén-dolle ao corpo entre trece e catorcehoras de viaxe.

O día do regreso os actos foronen Valverde. Mulleres de alí repre-sentaron con graza algúns sainetesda súa paisana Isabel López Lajas etamén nos ofreceron un variado re-pertorio de canto coral.

Don Avelino, o noso portavoz,que o día antes demostrara a súa boaforma e habilidade subindo ao esce-nario cos gaiteiros para tocar o tam-boril, non se arredou á hora debailar unha muiñeira cando os meli-daos, logo dun xantar informal napropia praza, atacaron con esa danzaguerreira nosa tocando xa as pezasde adeus.

E se ben é certo que moitos nonpuidemos pasar sen pelar cebolas,non o é menos que de tan satisfeitospolo trato recibido, chegamos a Gali-za sen miga de canseira malia a quilo-métrica somanta que os nosos corposviñan de recibir ■

Panorámica do Val do Xálima

Valverde

Valverde

Valverde

Centenario de Jean-Paul SartreXoán Carlos Garrido Couceiro

Sartre e a cuestión nacional na EuropaSonia Sánchez Muñoz-Redondo e Xoán Carlos Garrido Couceiro

Prólogo a “Os condenados da terra”Jean-Paul Sartre

Prólogo a “Retrato do colonizado”Jean-Paul SartreDo

ssie

r SARTRE


Dossier | SARTRE

Se facemos caso a Nietzsche, a histo-ria da filosofía naceu como conse-cuencia de que o home máis feo deGrecia, Sócrates, tivo a xenial ideapara ocultar a súa abominábel facede afirmar que o físico non era im-portante (“non nos fiemos dos senti-dos”, dicía); e por esta mesma lóxica,guiándonos por Ernesto Sábato, po-deríamos tamén declarar que a histo-ria da filosofía rematou cando o ho-me máis feo de Francia, Sartre,asumiu a súa fealdade.

E asumir non é so acatar a fatali-dade, senón aceptar a responsabili-dade de que a lectura que un fai desafatalidade reside na absoluta liberda-de do que valora. Sartre non podíaevitar ter cara de sapo, pero alcanzoua consciencia de que era el o que es-collía o sentido que lle daría o seuhorríbel rostro, e isto impedía botar aculpa á natureza, a Deus, á humani-dade, ou a calquera outro. Foi unatranco para volverse resentido e vin-gativo e, en definitiva, obrigouno aser un home moral (non un santo) namedida en que adoitou unha existen-cia auténtica. Sócrates duplicou omundo: creou outro mundo ideal pa-ra fuxir deste e colocouse fóra del.Sartre optou por vivir neste mundoen vez de inventarse outro para nonincriminarse e aceptou que cada pa-labra súa e cada silencio ía repercutirnel. Por tanto, tiña que responsabili-zarse plenamente deses seus actoscon todas as consecuencias, se que-ría que a súa vida non fose unha far-sa de monicreques. Partindo de que obotaron á escena sen contar coa súavontade, agora tiña que admitir queera el quen movía os fíos.

Neste centenario de Sartre tere-mos ocasión de coñecer todos os de-talles máis escabrosos da súa intensavida sexual para desviarnos da súa

produción literaria e filosófica e, so-bre todo, do seu compromiso políti-co. Constataremos as dificultades daaxenda dun octoxenario que decidira–contradicindo o refrán– reservar oSábado para durmir só. Algún, ao leristo precisará volver a follear a fotoque lle tirou Cartier-Bresson e pre-guntarase: que vían nel as mulleres?Pois aínda queda xente da opinión deTomé de Aquino segundo a cal asmulleres non teñen alma. Pero asmulleres saben ben o que querentanto no caso de Sócrates, candomaltrataban este embusteiro comocando adoraban Sartre. Cal é a dife-renza entre estes dous feos? Pois queo feo en si non existe. O feo non nacesenón que se fai. E canto máis unpretende ocultar a súa fealdade máishorríbel se pon –dicir que Sócrates(quen tanto renegou de si) foi o quepopularizou o “coñécete a ti mesmo”,por iso con el tamén naceu a ironía–,mentres que aquel que aprende aquererse e valorarse a si mesmo tal

como é, conquista finalmente a bele-za pois, como dicía Castelao, a verda-de é fermosa.

Sartre nace o 21 de xuño de haicen anos en París. Se lle deixasen éposíbel que tivese escollido outro lu-gar con máis raíces, pero non lle que-dou outro remedio que recoñecer queera un francés. Iso foi cando se deca-tou de que unha persoa, antes que unser humano é sobre todo un francés,un alemán, un xudeo, un bretón, ungalego... Tivo ocasión de comprobalonos campos de concentración nazis,pero sobre todo de describilo de xeitomáis clarificador na súa obra teatral“A Puta respectuosa” (1946)

Remóntase ao ano 1924 a compli-cidade con Simone de Beauvoir coacal compartiría unha frutífera aventuraintelectual. Pero houbo outras moitaspersoas que formaron parte del. Cen-tos de mulleres ás que só exixía un re-quisito: a intelixencia. Aos homes nonse lle podía pedir tanto. Sempre optoupola compañía e a conversa feminina,

Centenario de Jean-Paul Sartre

Xoán Carlos Garrido Couceiro

Presentación

máis nunca tratou as mulleres como unfeixe de carne pois, como reflexiona no“Ser e a Nada”, converter as mulleresen feixe de carne, en que converte oshomes senón niso mesmo?

Foi determinante a presenza cons-tante e inquisitorial do seu amigo dexuventude, o novelista Paul Nizan queparecía estar dicíndolle a cada mo-mento: “como podes claudicar por esamiseria cando a min tiveron que pe-garme un tiro para dobregarme?”

Sartre con outros intelectuais como Giacometti,Wols, Picasso, Vian, Leiris e Camus


por solidariedade cos escritores dospaíses do Leste que só se lle outorga-ba este galardón cando podían crearproblemas aos seus gobernos. Logoconcrétalle máis a pregunta sobre arelación dos escritores cos gobernos emesmo se refire á posibilidade de queun sexa ministro de Cultura. Sartre fá-lalle do cómico que resultaría un es-critor exercendo un cargo deste tipona Administración. O seu interlocutor,Jorge Semprún, non tiña ese sentidodo ridículo e rematou de Ministro deCultura de Felipe González. Pero é queJorge Semprun si que era Comunista,Socialista, ou o que fixera falta paranon ser el mesmo. E cando un non serecoñece é cando xa perde totalmentea vergoña. Mentres só pasaba por co-

munista, marxista-leninista, mesmomaoísta, por exixencias do guión deseguir sendo el mesmo. Nin sequerapoderíamos despachalo coa etiquetade “existencialista” para arrombalodefinitivamente.

Nesta presentación non podemosofrecer doadamente catro trazos cosque aforrar ao lector o seguimento dasúa obra para saber quen realmentefoi Sartre. Dixemos que o fundamentalnel foi asumirse a si mesmo. Quizaisisto abonde para quen comparta a súaaspiración a autenticidade e se vexanel reflectido. Entón encherá de conti-do concreto esta palabra e o significa-do que el lle deu, isto é, “asumir a res-ponsabilidade por ser o que se é erecoñecerse libre de ser o que se é” ■

SARTRE | Dossier

Outra amizade dos tempos novosfoi Raymond Aron, quen o ensinouque era posíbel facer filosofía a partirdunha xerra de cervexa. Logo, cosanos a intelectualidade tivo que es-coller, tal como se dicía daquela, en-tre equivocarse con Aron ou equivo-carse con Sartre, pois xa mantiñanposturas irreconciliábeis.

Outra grande amizade e inimizadeao mesmo tempo foi Albert Camus.Con el coñeceu a miseria moral do an-ticomunismo: ese vello truco do astu-to intelectual que abandona á súa sor-te aos oprimidos, escandalizado polasaccións dalgúns deles cando ao finchegan ao poder. Xa Kant constataracomo se quedara só defendendo a Re-volución Francesa ao pouco de queesta derivara nun réxime de terror. ARevolución Francesa fracasou, a Repú-blica caeu, pero qué sería da humani-dade hoxe se non houbese intelec-tuais como Kant que, a pesar de todo,seguiron mantendo a vixencia dos ide-ais da Revolución Francesa?

Kant revolucionario? Sartre co-munista? Un pode agarrarlle da pala-bra cando di que un ou se é comunis-ta ou se é un porco. Pero debemosrecoñecer que Sartre nunca foi un au-téntico comunista. Acompañounosnas súas loitas e criticounos nos seuserros (invasión de Hungría) pero esteeterno compañeiro de viaxe nunca foicomunista por medo ao ridículo. Sefacía falta metíase na maleta dun co-che para entrar camuflado na Renaultpara arengar aos obreiros, pero sem-pre soubo que non era un deles esentíase tan incómodo como comu-nista, como cando pasaba por femi-nista ou cando facía de nacionalistaprologando a Fannon, consciente deque corría o risco de semellar un pre-suntuoso paternalista. Sartre o únicoque foi con seguridade, é el mesmo, ocal non é pouco. E desde esa cons-ciencia apoiou a toda clase social, xé-nero ou pobo oprimido que lle custa-ba tomar consciencia de si.

Cando un escritor exiliado españolo entrevistou para saber porque rexei-tara o premio novel, contestoulle que

Sartre optou por vivir neste mundo en vez deinventarse outro para non incriminarse eaceptou que cada palabra súa e cada silencioía repercutir nel

Sartre vendendo persoalmente pola rúa o xornal “A causa do pobo”, que viña de ser prohibido pologoberno francés.

Sastre profesor do Instituto do Havre en 1936. Neses anos “apolíticos” o seu espírito vaise versacudido pola guerra civil española, diante da cal xa non cabe indiferenza.


Dossier | SARTRE

Remexendo nos arquivos da UPG po-demos dar con este autor entre asfontes das que bebían aqueles que ti-veron que reinventar o nacionalismona orfandade dunha estraña posgue-rra imposta a un país que non tivoguerra senón un etnocidio e unhalimpeza ideolóxica.

Alí estaba “Les Temps Modernes”dirixidos por Sartre titulado “minorí-as nacionais en Francia” no que escri-be Robert Lafont, Calvet, Yves Per-son... e onde se analiza o caso bretóncorso, occitano, catalán norte..., e noque aparecen traballos con títulostan significativos como “Bilingüismoou dominación lingüística?”, “Loitanacional ou loita de clases no move-mento vasco”, “As nacións prohibi-das”, etc... Estamos a falar de agosto-setembro do 1973.

Alí tamén estaba o “Dossier Es-pagne 1976” que conta cunha presen-tación de Sartre na que fai a seguinteanotación: “Este número, en fin, re-flicte a incomprensión da capital cas-telán no tocante ás nacionalidadesoprimidas. Os textos que proveñen da“meseta” (centro) están escritos porantifranquistas marxistas ou marxisti-zantes: nunca se pensou no estatutode diferenza dos vascos, cataláns ougalegos. Estas nacionalidades, que seexpresan na parte titulada ‘singulari-dades irredutíbeis’, escolleron, habé-molo de ver, unha linguaxe tan radicalcomo as loitas que elas mantiverondesde 1936”. E efectivamente alí ato-pamos un extenso apartado titulado:“Galiza: o seu problema nacional nocontexto do Estado Español” no quese dá conta da historia de resistenciaeconómica, cultural e política do paísaté os nosos días, facendo menciónexpresa da UPG e da AN-PG.

Mais, entre os documentos destefilósofo, o que máis nos sorprende

atopar é a edición en catalán do prefa-cio do “Procès de Burgos” de GisèleHalimi, por canto dá conta non só dointerese e solidariedade do autor fran-cés coa loita de liberación nacional noEstado Español, que está sobrada-mente contrastada, senón da recep-ción de Sartre e do interese polas sú-as opinións que mesmo levou arealizar traducións clandestinas comaesta para nutrir de carga teórica osemerxentes movementos nacionalis-tas da península empuxado pola nece-sidade intelectual de explorar a fusiónentre o marxismo e a cuestión nacio-nal aplicada a un contexto europeo.

Lendo estas páxinas, parécenosviaxar no tempo a través dunha termi-noloxía xa en desuso pero que nondeixa de ser vixente o que denota, un-ha linguaxe que nos resulta familiar;tráenos ese recendo da infancia de or-ganizacións que xurdían como necesi-dade de dar resposta aos distintos re-tos que se lle impuñan máis quexermolar como resultado da execucióndunhas determinadas receitas globais.Os MLN das diferentes nacións senEstado tiñan a urxencia de se dotarendun discurso que blindase os seusmembros cuns referentes mínimos xaque nun contexto de reacción emocio-nal fronte á opresión, á inxustiza, á tor-

tura: a práctica ía por diante da teoría,respondíase aos problemas sociais elogo pronunciábanse catro consignaspara xustificar esa resposta.

Tamén é certo que estaba o mar-xismo-leninismo (ML) como recursoinmediato de identificación ideolóxi-ca xa situaba a un cun marco que lleaforraba ter que dar máis voltas aoasunto. Pero esa adscrición nada tiñaque ver cunha conclusión teórica lo-go de demoradas lecturas destes au-tores pola militancia que así se defi-nía (cantos marxistas-leninistashabía que nunca leran nin Marx ninLenin). Non había tempo para isto.Mais, despois de todo, como dicíaChe Guevara a Sartre: “Nós marxis-tas? Non sei se o son, pero si que seique é marxista a realidade”.

E nesa realidade marxista-leninis-ta de fins dos 60 e 70 facíase necesarioafinar máis o marco teórico para evitarfalsas identificacións que colocase osmilitantes fóra da realidade como re-sultado de importar esquemas alleosque nada tiñan que ver co terreo noque debían poñelos en práctica. Poriso había unha grande preocupaciónpor dotar dun corpus conceptual o no-vo nacionalismo, unha teoría acaídapara un espazo e un tempo con pecu-liaridades diferentes aos MLN do cha-mado terceiro mundo e ao nacionalis-mo de preguerra. Quizais daquelahabía máis preocupación que hoxepor canto había máis dúbidas, máisinseguridade, máis incerteza. Erananos de chumbo e non só na acción secorrían riscos senón tamén no pensa-mento. Os Grandes Teóricos estabanao servizo das Grandes Causas. Nisocoincidían tanto o marxismo oficialdos PCs ou heterodoxo das academiasignorando o feito nacional agás noterceiro mundo (canto máis lonxe me-llor). Polo que o nacionalismo de es-querda recentemente reinventado sólle quedaba pensar por si mesmos, pi-sar forestas virxes e abrirse camiño nasilveira ideoloxísta desas décadas.

Mais alí estaba Sartre para botarunha man. E aínda que este traballodo ano 71 está condicionado pola ne-

Sartre e a cuestiónnacional na EuropaOccidental

Sonia Sánchez Muñoz-Redondo

Xoán Carlos Garrido Couceiro


SARTRE | Dossier

paña, porque revelou aos ignorantes aexistencia do feito nacional vasco, eque este feito, aínda que singular, es-tá lonxe de ser único, e que as grandesnacións inclúen colonias dentro dasfronteiras que se deron a si mesmas.”

Unha ignorancia para a que foroneducadas as diferentes xeracións eque explican o estupor de decembrodo 70 cando afociñan de súpeto cunpaís que non estaba nos mapas, poisfomos educados para ignorarmos estarealidade tal como analiza Sartre: “cunexemplo é suficiente, ensínase aos pe-quenos franceses que a historia deFrancia non é outra cousa que a unifi-cación de todas as “nosas” provincias,comezada baixo os reis, proseguidapola Revolución Francesa, rematadano século XIX. É necesario, dicíanmecando estudaba, crelo: a unidade na-cional, levada a termo na nosa casa,explicaba a perfección da nosa linguae o universalismo da nosa cultura.Calquera que fosen os nosos prexuí-zos políticos estaba prohibido volver apoñela en cuestión. Sobre este puntoos socialistas e os comunistas esta-ban de acordo cos conservadores;considerábanse herdeiros do centra-lismo xacobino e reformistas ou revo-lucionarios, que querían quedarse cosbeneficios do novo réxime, considera-ban o Hexágono como un todo indivi-síbel. Que o absolutismo monárquiconacera ao mesmo tempo que o desen-volvemento das vías e medios de co-municación, que a aparición do ca-nón, que as exixencias “mercantís” docapital comercial, que a Revolución eo xacobinismo permitiran á burguesíapoder continuar a unificación da eco-nomía rematando as últimas barreirasfeudais e étnicas e gañar guerras es-tranxeiras mediante as levas en masade todos os habitantes que tiñan ida-de para levar armas sen facer caso dasúa orixe étnica e que o século XIX re-matara a “putada” coa industrializa-ción e as súas consecuencias (o éxodorural, a concentración e a nova ideolo-xía, o nacionalismo burgués), que aunidade presente sexa, finalmente, oefecto do proxecto secular da clase ac-

tualmente dominante e que esta teñaintentado producir por todos os sitios,do Bidasoa á fronteira belga, o mesmotipo de home abstracto, definido po-los mesmos dereitos formais –esta-mos en democracia!– e as mesmasobrigas reais sen ter en conta as súasnecesidades concretas, a todo istoninguén hoxe presta atención: é así, aíestá e non se cambiará nada”.

O Proceso de Burgos atraía aatención sobre un feito novo peroque existiu de xeito larvado desdemoi atrás. E a pouco que se rasquepodemos atopar onde menos conta-mos por ese feo costume de pintar osestados da mesma cor nos atlas: “osconflitos sociais teñen unha dimen-sión étnica, ‘provincias’ descóbrensenacións e reclaman máis ou menosabertamente un estatuto nacional.Un dáse conta de que as fronteirasactuais corresponden ao interese dasclases dominantes e non ás aspira-cións populares, que a unidade queas grandes potencias levan con tantoorgullo esconde a opresión das et-nias e o uso escondido ou declaradoda violencia represiva”.

Este novo espertar da consciencianacional é explicado por Sartre porunha serie de feitos históricos entreos que apunta desde a bomba atómi-ca (a ameaza xa non son os veciñosque nos poidan invadir e fronte aoscales se hai que unir, senón os doutrobloque que nos poidan destruír pormoito que nos unamos), até o regreso

cesidade de dar resposta á represiónfranquista (condenados á pena demorte 9 dos acusados de pertenza aETA) e centrado no caso de Euskadi.Na medida en que esta experiencia íapór sobre a mesa a cuestión nacionalna Europa das fronteiras intanxíbeis,quizais non fose suficientemente pon-derado polas demais nacionalidades,tendo en conta que é unha situaciónextrema na cal un podía ver iluminadaa súa propia situación tal como afir-maba Sartre: “o feito vasco, impóndo-se en Burgos na súa necesidade, nonacabou de ilustrar os cataláns, bre-tóns, galegos, occitanos, sobre o seudestino”. De aí que leve a cabo estelabor específico co fin de contribuír ta-mén ao que os outros – entre os quecita expresamente aos galegos – poi-damos sacarlle proveito, pois para ofilósofo a “sorte” (as aspas son de Sar-tre e sen elas non se entendería nada)da brutalidade coa que se mostra orostro da dominación nacional enEuskadi é a “verdade” na que consisteen última instancia esta dominaciónen todas partes, por moito que nou-tros lugares é disfrazada baixo os bosmodais da tolerancia de quen nonsente ameazada aínda a súa hexemo-nía e que, de producirse no seu dunproceso reformista o tratamento deadiamento até as “calendas gregas” emaquillaxe autonomista, ía ocultar oesencial deste fenómeno. Isto é, comodicía Hegel a verdade móstrase nas si-tuacións límites –ou como diría cal-quera que non lese a Hegel– os ami-gos coñécense nas ocasións. E estaera a ocasión de que se coñecera unproblema soterrado que xa chamaba áporta da consciencia para que foseabordado ao fin: “Se debemos crer aprensa, o proceso de Burgos tería le-vantado un escándalo deste xeito sóporque fixo patente a ferocidade ab-surda do réxime franquista. Non ocreo: o salvaxismo franquista necesitaser demostrado? Non houbera de1936 en adiante encadeamentos, tor-turas e execucións por toda a Penín-sula Ibérica? O proceso turbou asconsciencias, en España e fóra de Es-

Os movementos nacionalistas da penínsulaestaban empuxados pola necesidade intelectualde explorar a fusión entre marxismo e a cuestiónnacional para ser aplicado ao contexto europeo

Sartre co Che o mesmo día en que Korda llesacou a famosa foto, o 5 de marzo de 1960, ábeira de Fidel nun acto de denuncia polasabotaxe a un buque francés no que viñan demorrer 136 vítimas


Dossier | SARTRE

á metrópole dos que participaron nasguerras coloniais e se decatan de quea súa situación como bretón é seme-llante á do alxerino: “É un francés pordereito de conquista”. Pero sobre todoa experiencia de Vietnam que fixopensar a moitos que o imposíbel podefacerse real (vencer os omnipotentesEUA). Mais a irrupción en escena dofenómeno vasco será moi relevante. Ocal non pode levarnos a considerar–como nos di Sartre– que os naciona-lismos respondan a analoxías ou mi-metismos, senón que teñen causasmáis profundas e históricas: “O exem-plo do País Vasco, no entanto, está aípara nos ensinar que este renacemen-to non é ocasional senón necesario eque non tería tido lugar se estas anti-gas provincias non tivesen unha exis-tencia nacional que durante séculosse buscou sacarlles e que, obturada,escurecida polos vencedores, perma-necera aquí como a ligazón histórica efundamental entre os seus habitantese se a existencia desta ligazón tacita-mente recoñecida polo poder central,non explicaba a situación inferior daetnia conquistada no seo do país con-quistador e, consecuentemente, a loi-ta feroz que esta ten posta en marchapola autodeterminación.”

Desde esta perspectiva, Sartreproponse analizar a historia, a econo-mía e a cultura vascas para sacar assúas conclusións a respecto do quesignifica o nacionalismo neste con-texto: “Quero intentar aquí opor áuniversalidade abstracta do huma-nismo burgués a universalidade sin-gular do pobo vasco, mostrar que cir-cunstancias conducen isto por unhadialéctica inelutábel a producir unmovemento revolucionario e queconsecuencias teóricas se poden ra-zoabelmente sacar da súa situaciónactual. Isto é, que mutación profundaa descentralización pode aportar des-de hoxe ao socialismo centralizador”.Permítasenos seguir con longas citasos pasos do razoamento sartriano pa-ra que queden ilustradas non só assúas ideas, senón a linguaxe á cal an-tes fixemos referencia e que dá conta

os termos nos que se formalizaba opensamento político no que xermo-lou o nacionalismo daquel momento.

O primeiro que terá que abordar éa propia definición de Euskadi comocolonia. Algo nada doado tendo enconta a súa renda per cápita e o seunivel de industrialización. Algo fun-damental porque “é nas colonia ondea loita de clase e a loita pola inde-pendencia nacional se confunden”.Mais o sistema colonialista tradicio-nal defínese polo fornecemento dospaíses colonizados á metrópole dematerias primas e produtos alimen-tarios a baixo custo e o uso dunhaman de obra pagada cun subsalario.“Atoparíase, se houbera colonia, oparadoxo de que o país colonizadorsería pobre e sobre todo agrícolamentres que o país colonizado seríarico e ofrecería o perfil demográficodas sociedades industrializadas.”Mais non é ouro todo o que reloce enon toda Euskal Herría está nesa si-tuación industrializada (véxase a Be-he Nafarroa/Baixa Navarra), e sobretodo os datos económicos “ensína-nos que España libra un auténtico pi-llaxe fiscal do País Vasco”. Chega Sar-tre á conclusión de que “rouba,entón, tres mil millóns quiñentas milpesetas para asear o deserto caste-lán” Logo, “a pesar da sobreindus-trialización do país, volvemos atopardous compoñentes esenciais da colo-nización clásica: a pillaxe –fiscal oudoutro tipo– do país colonizado e asobre explotación dos traballadores.”

E é neste contexto que hai que in-serir a loita de clases en Euskadi: “Se-ría necesario facerlles comprenderque, no caso de Euskadi, a cuestióneconómica e social se coloca en ter-mos nacionais: cando o país non pa-gue máis o tributo fiscal ao ocupante,cando os seus verdadeiros problemasse formulen e solucionen en Bilbo een Iruñea (Pamplona) e non en Ma-drid, poderá ao mesmo tempo trans-formar libremente as súas estruturaseconómicas. É necesario repetilo, osespañois explotan os vascos porqueestes son vascos”.

Porque incluso para os ocupantes,por moito que negan a diferenza dosvascos, o certo é que son perfecta-mente conscientes de que están a tra-tar cuns que non son coma eles: “Sennunca confesalo oficialmente, estánconvencidos de que os vascos son unsoutros etnicamente e culturalmente.Crese que esqueceron as guerras car-listas, a República de 1936, as folgasde 1947? Se non se lembrasen, poríantal encarnizamento en destruír a lin-gua vasca? É obvio que se trata dunhapráctica colonial: os franceses, duran-te cen anos esforzáronse en destruír alingua árabe en Alxeria; se non o con-seguiron, polo menos transformaron oárabe literario nunha lingua mortaque xa non se ensinaba; fixeron igual,con éxito diverso, co euskera na BeheNafarroa (Baixa Navarra) e co bretónna Bretaña. Así, de punta a punta dafronteira, búscase facer crer que a un-ha etnia enteira que a súa lingua é sóun dialecto que agoniza.”

Por iso, para Sartre a loita culturalestá intimamente unida á económica eé fundamental nos movementos de li-beración nacional: “En Burgos, as últi-mas declaracións dos ‘acusados’ foronfeitas en euskera: recusando o tribunalespañol, que pretendía xulgalos e ninsequera os entendía, convocaban aoseu pobo todo a aquela sala. Naquelinstante foi invisíbel. O proceso verbaloficial considera a este propósito queos acusados razoaron de feito ininteli-xíbel: ‘nunha lingua que parecía servasco’. Marabilloso eufemismo: os xu-íces non entendían nada de nada, perosabían pertinentemente de que ía acousa; para evitar parecer que se da-ban conta de que a nación de Vasconiainvadise a sala reduciron o vasco a serso unha lingua probábel, tan perfecta-mente escura que non se sabe nuncase o interlocutor a fala de verdade ouse pronuncia vocábulos desprovistosde significado. Tal é entón o núcleo dacultura de Euskadi e o máis grande dorde cabeza dos opresores. Se conse-guían destruír esta lingua, o vasco se-ría o home abstracto que desexan e fa-laría en castelán, que non estivo, nin

O primeiro que terá que abordar é a propiadefinición de Euskadi como colonia. Algo nadadoado tendo en conta a súa renda per cápita e oseu nivel de industrialización


SARTRE | Dossier

nunca estivera, na súa lingua; pero co-mo non deixaría con isto de ser sobre-explotado, sería suficiente con que to-mase consciencia da colonización paraque o euskera resucitase. Naturalmen-te a inversa tamén é verdade: falar asúa lingua para un colonizado xa é unacto revolucionario”.

Así pois, fronte a esta situaciónaparecen dúas respostas igualmentedesaxeitadas a ollos de Sartre. En pri-meiro lugar, temos a dun PC queignora o feito nacional: “O PC consi-dera Euskadi como unha simple deno-minación xeográfica. Toma as ordes enMadrid, do PCE, de xeito que perma-nece centralista –entendendo social-mente progresista e politicamenteconservador– tenta arrastrar os traba-lladores vascos cara á loita de clases‘quimicamente pura’. Esquece que setrata dun país colonizado, é dicirsobreexplotado. O PC non entende –apesar dalgunhas declaracións oportu-nistas a favor de ETA no momento doproceso de Burgos- que as accións quepropón teñen obxectivos inadecuados,e por conseguinte sen alcance. Se osvascos se poñen a loitar contra aexplotación da cabeza aos pes, aban-donan os seus propios problemas paraaxudar os traballadores españois aacabaren coa burguesía franquista. Éao mesmo tempo desvasquizarse elimitarse a reclamar unha sociedadecapitalista para o home universal eabstracto produto do capitalismo cen-tralizador. E cando este home estea nopoder en Madrid, e cando teñan osseus instrumentos de traballo os vas-cos poden contar co seu recoñece-mento para conseguir a autonomía?Non hai nada menos seguro: veuseque a República se fixera estirar daorella; e os países socialistas son hoxe,facilmente colonizadores”.

Outra resposta inadecuada paraSartre é a do nacionalismo de derei-tas que naquel momento representa-ba o PNV, pois considera que inevita-belmente a soberanía nacional só éposíbel a través dunha política econó-mica de control do Estado dos pro-pios recursos se non se quer un con-

verter novamente nunha colonia: “selograse construír un Estado vasco detipo burgués, é verdade que a sobre-explotación española chegaría ao fin,pero non faría falta moito para queeste estado caer baixo as gadoupasdo capitalismo americano. En tantoque a sociedade conservaría unha es-trutura capitalista, pódese pensar queos compradores se venderían á quemáis poxara: os capitais estranxeirosmergullarían ao país, os Estados Uni-dos, por mediación da burguesía lo-cal, gobernarían, o neocolonialismosucedería á colonización e, por máisdisfrazada que fose, a sobreexplota-ción non deixaría de subsistir. Só un-ha sociedade socialista pode, senarriscarse demasiado, estabelecer re-lacións económicas coas nacións ca-pitalistas e socialistas porque contro-la a súa economía rigorosamente.”

Nestes argumentos susténtanseas razóns que naquel entón xustifica-ron o nacemento de organizacións deesquerda nas nacións periféricas quese negaban a unha dirección unitariaen base á coartada da loita de clasesuniversal e rexeitaron baleirarse decontido social baixo a escusa dunhaloita nacional igualmente abstracta.Son os mesmos argumentos que fun-damentan a idea de que o protago-nismo da loita nacional debe recaerno proletariado sen renunciar a im-plicar as demais clases agredidas po-la opresión nacional: “a situación dunpaís colonizado fai que, nas clasesmedias, grupos importantes neguena despersonalización cultural sen sedaren conta sempre das consecuen-cias sociais que implica este rexeita-mento. Son, en principio, os aliadosdo proletariado; un movemento revo-lucionario e consciente do seu traba-llo, nunha colonia, non debe inspirar-se no principio de “clase contra clase”que só ten sentido nunha metrópole,máis ben, pola contra, debe aceptar apreponderancia da pequena burgue-sía e dos intelectuais coa condiciónde que os revolucionarios saídos dasclases medias se poñan baixo a auto-ridade da clase obreira. Vese que o

traballo que hai que facer, para come-zar, consiste nunha aclaración pro-gresiva e dupla: o proletariado debetomar consciencia da súa condiciónde colonizado e as outras clases,máis facilmente nacionalistas, debenentender que o socialismo é, paraunha nación colonizada, o único ac-ceso posíbel á soberanía”.

Hoxe un bota unha ollada ao pa-sado e ve que moitos dos conceptosempregados e das estruturas organi-zativas ensaiadas xa perderon opera-tividade. Mais o que nunca se podeesquecer é que se hoxe estamos on-de estamos é grazas a naquel entóntermos mantido as posicións quemantiñamos. Isto é; eran os termosadecuados para definir a realidadenaquel tempo. E á nosa beira o últi-mo grande filósofo da historia dopensamento que curiosamente pen-saba coma nos. Nunca pensou pornos. E sempre pensou en nos, e entodos os pobos oprimidos. Por iso,neste seu centenario en que se pro-duce o único caso que se coñece dehomenaxe a unha figura para destri-pala, o nacionalismo non pode calare debe render o tributo que se mere-ce a quen se di que “naceu en Franciae morreu en todas partes” porqueningunha loita lle foi allea. Pode quehoxe Sartre non dixer o mesmo queen 1971, pero do que estamos segu-ros é de que seguiría sendo o mesmoque entón, como nós seremos osmesmos na medida en que sexamosauténticos, pois –como el escribía aoCastor (Simone de Beauvoir) desdeun campo de prisioneiros do nazis-mo– a autenticidade, peocupacióncentral da súa filosofía, non reside nafidelidade a unha situación pasada,senón que consiste en ser o mesmo através de todas as situacións, un pro-xecto único ■

Falar a súa propialingua para uncolonizado xa é unacto revolucionario


Dossier | SARTRE

Non hai moito tempo, a terra esta-ba poboada por dous mil millóns dehabitantes, quer dicer, cincocentos mi-llóns de homes e mil cincocentos mi-llóns de indíxenas. Os primeiros dis-puñan do Verbo, os outros collíanoemprestado. Entre aqueles e estes, rei-siños vendidos, señores feudais, unhafalsa burguesía forxada dunha soa pe-za servían de intermediarios. Nas colo-nias, a verdade aparecía espida; as“metrópoles” preferíana vestida; erapreciso que os indíxenas as amaran.Como a nais, en certo sentido. A eliteeuropea dedicouse a fabricar unha eli-te indíxena; seleccionáronse adoles-centes, fóronlles marcados na testa,con ferro candente, os principios dacultura occidental, introducíronsellesna boca mordazas sonoras, grandespalabras pastosas que se aderían aosdentes; após unha breve estadía nametrópole, eran devoltos ao seu país,falsificados. Esas mentiras viventesnon tiñan xa nada a diceren aos seusirmáns; eran un eco; desde París, Lon-

dres, Amsterdam, nós gunidábamospalabras: “¡Partenón! ¡Fraternidade!”,e, nalgures, nalgunha parte de África,de Asia, outros labios se abrían: “¡...te-nón! ¡...nidade!”. Era a Idade de Ouro.

Aquilo acabouse: as bocas abrí-ronse soas; as voces, amarelas e ne-gras, seguían a falar do noso huma-nismo, mais foi para nos reprobar anosa inumanidade. Nós escoitába-mos sen desgosto esas corteses ex-presións de amargura. Primeiro, conorgullosa admiración: ¿como?, ¿falansós? ¡Vede o que temos feito deles!Non dubidábamos de que aceitaseno noso ideal, pois que nos acusabande non lles sermos fieis; Europa acre-ditou na súa misión: helenizara aosasiáticos, criara esa especie nova. Osnegros grecolatinos. E engadíamos,entre nós, con sentido prático: cóm-pre deixalos berrar, iso cálmaos: canque ladra non morde.

Veu unha outra xeración que des-locou o problema. Os seus escritores,os seus poetas, cunha incríbel pacien-

cia, trataron e nos explicaren que osnosos valores non se axustaban á ver-dade da súa vida, que non podían nenrexeitalos de todo nen asimilalos. Isoquería dicer, máis ou menos: vostésconvertéronnos en monstros, o seuhumanismo pretende que somos uni-versais e as súas práticas racistas par-ticularízannos. Nós escoitámolos, moitranquilos: aos administradores colo-niais non se lles paga para leren He-gel; por iso, leno pouco, mais non pre-cisan deste filósofo para saberen queas conciencias infelices enredan nosseus xemidos. Se houbese, dicíannosos expertos, a sombra dunha reivindi-cación nos seus xemidos, sería a daintegración. Non se trataba de outor-gárllela, por suposto: arruinaríase osistema que pousa, como vostés sa-ben, na sobreexplotación. Mais abon-daría con facerlles crer o embuste; se-guirían adiante. Canto á rebeldía,estamos moi tranquilos. ¿Qué indíxe-na consciente se dedicaría a matar osbelos fillos da Europa co único fin dese converter en europeu coma eles?En resumo, alentábamos esa melan-colía e non víamos mal, por unha vez,outorgar o premio Goncourt a un ne-gro: iso era antes de 1939.

1961. Escoiten: “Non perdamos otempo en estéreis ladaíñas nen enmimetismos noxentos. Abandone-mos esa Europa que non deixa de fa-lar do home ao mesmo tempo que oasasina por onde quixer que o atopa,en todas as esquinas das súas pro-prias rúas, en todos os cantos domundo. Hai séculos... que en nomedunha pretensa aventura espiritualafoga a case toda a humanidade”. Oton é novo. ¿Quen ousa utilizalo? Unafricano, home do Terceiro Mundo, excolonizado. Engade: “Europa adqui-riu tal velocidade, local e desordena-da... que vai... cara a un abismo deque máis vale arredarse”. Noutras pa-labras: está perdida. Unha verdadeque a ninguén gosta declarar, mais daque estamos convencidos todos -nonsí, queridos europeus?.

Cómpre facer, porén, unha salvida-de. Cando un francés, por exemplo, di

Prólogo a Les damnésde la terre (Oscondenados da terra),de Frantz Fanon

JEAN-PAUL SARTRE

Setembro 1961

Sartre con Simone de Beuvoir no 1950 no deserto alxerino


SARTRE | Dossier

a uns outros franceses: “Estamos per-didos” -o que, polo que eu sei. Ocorrecase todos os días desde 1930- trátasedun discurso emotivo, inflamado decoraxe e de amor, e o orador inclúesea si proprio con todos os seus compa-triotas. E, ademais, case sempre enga-de: “A menos que...”. Todos ven de quese trata: non se pode cometer máis unerro; se non se seguiren as súas reco-mendacións ao pé da letra, daquela, esó daquela, o país desintegrarase. Enresumo: é unha ameaza seguida dunconsello e esas ideas chocan tantomenos canto que abrollan da intere-subxectividade nacional. Cando Fa-non, por contra, di que Europa se pre-cipita á perdición, lonxe de lanzar ungrito de alarma, fai un diagnóstico. Es-te médico non tenciona nen condena-la sen recurso -outros milagres se te-ñen visto- nen darlle os meios parasanar; comproba que está aguniando,desde fóra, baseándose nos síntomasque deu recollido. Canto a curala, non:el ten unhas outras preocupacións;tanto lle ten que se afunda ou que so-breviva. Por iso o seu libro é escanda-loso. E se vostés murmuran, meio co-mo brincadeira, meio molestos: “¡Quecousas nos di!”, escápaselles a verda-deira natureza do escándalo: porqueFanon non lles “di” absolutamente na-da; a súa obra -tan ardente para ou-tros- permanece xeada para vostés;con frecuencia se fala de vostés nela,xamais a vostés. Acabáronse os Gon-court negros e os Nobel amarelos: nonvolverá a época dos colonizados laure-ados. Un ex indíxena “de lingua france-sa” adapta esa lingua a novas esixen-cias, utilízaa para se dirixir unicamenteaos colonizados: “¡Indíxenas de todosos países subdesenvolvidos, uníde-vos!” . Qué decadencia a nosa: para osseus pais, éramos os únicos interlocu-tores; os fillos non nos consideran nensequer interlocutores válidos: somosos obxectos do razoamento. Por su-posto, Fanon menciona de pasada osnosos crimes famosos, Setif, Hanoi,Madagascar, mais non se molesta encondenalos: utilízaos, Se descobre astácticas do colonialismo, o xogo com-

plexo das relacións que unen e opo-ñen os colonos e os “da metrópole” fai-no para os seus irmáns; a súa finalida-de é ensinarlles a derrotarnos.

Nunha palabra, o Terceiro Mundodescóbrese e exprésase através desavoz. Xa se sabe que non é homoxéneoe que aínda se encontran dentro desemundo povos submetidos, outros queadquiriron unha falsa independencia,algúns que loitan por conqueriren asúa soberanía e outros máis, por últi-mo, que embora gañaron a liberdadeplena, viven baixo a ameaza dunhaagresión imperialista. Esas diferenzasnaceron da historia colonial, quer di-cer, da opresión. Aquí a Metrópolecontentouse con pagar a algúns seño-res feudais; alá, o lema de “dividir pa-ra vencer”, fabricou dunha soa pezaunha burguesía de colonizados; nou-trén, deu un duplo golpe: a colonia é ávez de explotación e de poboación.Así, Europa fomentou as divisións, asoposicións, forxou clases e racismos,intentou por todos os meios provocare aumentar a estratificación das socie-dades colonizadas. Fanon non ocultanada: para loitar contra de nós, a anti-ga colonia debe loitar contra de simesma. Ou, máis ben, ambas loitasnon son senón unha soa. No fogo docombate, todas as barreiras interioresdeben desaparecer, a impotencia bur-guesa dos negociantes e comprado-res, o proletariado urbano, sempreprivilexiado, o lumpen-proletariat dosbairros miserábeis, todos se debenaliñar na mesma posición das masasrurais, verdadeira fonte do exército co-

lonial e revolucionario; nesas rexiónscuxo desenvolvimento foi detido deli-beradamente polo colonialismo, ocampesinado, cando se rebela, apare-ce decontado como a clase radical: co-ñece a opresión espida, sofreuna moi-to máis do que os traballadores dascidades e, para que non morra de fa-me, precísase nada menos que unhaderruba de todas as estruturas. Se tri-únfa, a Revolución nacional será so-cialista; se se cortar o seu alento, se aburguesía colonizada tomar o poder, onovo Estado, apesar dunha soberaníaformal, fica en mans dos imperialistas.O exemplo de Katanga ilústrao moitoben. Así pois, a unidade do TerceiroMundo non está feita: é unha empresaen vías de se realizar, que ha de pasaren cada país, tanto despois como an-tes da independencia, pola unión detodos os colonizados sob o mando daclase campesina. Isto é o que Fanonexplica aos seus irmáns de África, deAsia, de América Latina: realizaremostodos xuntos e en toda a parte o so-cialismo revolucionario ou seremosderrotados un a un polos nosos anti-gos tiranos. Non oculta nada; nen asdebilidades, nen as discordias nen asmixtificacións. Aquí, o movimento tenun mal comezo; alá, após brillanteséxitos, perde velocidade; acolá, deten-se; se se quixer reanudalo, cumpriráque os campesinos lancen ao mar asúa burguesía. Advírtese seriamenteao leitor contra as enaxenacións máisperigosas: o dirixente, o culto á perso-nalidade, a cultura occidental e, igual-mente, o retorno ao lonxincuo pasadoda cultura africana: a verdadeira cultu-ra é a Revolución, o que quer dicerque se forxa a lume vivo. Fanon fala envoz alta; nós os europeus podémoloescoitar: a proba é que teñen vostedeseste libro nas súas mans; ¿non temeque as potencias coloniais tiren pro-veito da súa sinceridade?

Non. Non teme nada. Os nososprocedementos están anticuados: po-den retardar ocasionalmente a eman-cipación, mais non a deterán. E nonhai que imaxinar que podemos modi-ficar os nosos métodos: o neocolonia-

Se triúnfa, a Revolución nacional será socialista; sese cortar o seu alento, se a burguesía colonizadatomar o poder, o novo Estado, apesar dunhasoberanía formal, fica en mans dos imperialistas

Sartre con Fidel Castro. A pesares das críticaspuntuais, Sartre sempre apoiou a quen lleresumira o seu pensamento cunha soa frase:“non aturo a inxustiza”.


Dossier | SARTRE

lismo, ese soño lánguido das metró-poles, non é máis que ar; as “ TerceirasForzas” non existen ou ben son as bur-guesías de folla-de-lata que o colonia-lismo xa colocou no poder. O nosomaquiavelismo ten pouca influenciasobre ese mundo, xa moi desperto,que descobriu unha detrás de outra asnosas mentiras. O colono non tenmáis que un recurso: a forza candoaínda a tiver; o indíxena non ten máisque unha alternativa: a servidume oua soberanía. Que pode importarlle aFanon que vostedes lean ou non a súaobra? É aos seus irmáns a quen de-nuncia as nosas vellas malicias, segu-ro de que non temos alternativa. Aeles dilles: Europa botou as gadoupasaos nosos continentes; hai que lleacoitelar as poutas até que as retirar.O momento favorécenos: non sucedenada en Bizerta, en Elizabethville, nocampo arxelino sen que a terra enteirasexa informada; os bloques asumenposicións contrarias, respéitanse mu-tuamente, aproveitemos esa parálise,entremos na historia e que a nosairrupción a fixer universal por primeiravez; loitemos: a falta de outras armas ,chegará a paciencia do coitelo.

Europeos, abran este libro, pene-tren nel. Despois de dar algúns pasosna escuridade, verán algúns estran-xeiros reunidos arredor do lume,achéguense, escoiten: discuten a sor-te que reservan ás axencias de voste-des, aos mercenarios que as defen-den. Pode que estes estranxeiros sedecaten da súa presenza, mais segui-rán falando entre si, sen sequera bai-xaren a voz. Esa indiferenza fere nomáis fondo: seus pais, criaturas desombra, criaturas de vostedes, eranalmas mortas, vostedes dispénsan-lles a luz, non falaban senón a voste-des e ninguén se ocupaba de respon-der a eses zombis. Os fillos, en cambio,ignóranos: ilumínaos e quéntaos unlume que non é o de vostedes, que aunha distancia respeitábel se senti-rán furtivos, nocturnos estremecidos:a cada un o seu turno; nestas tebrasde onde vai xurdir outra aurora, oszombis son vostedes.

Nese caso dirán, guindemos estelibro pola xanela. Para que lelo se nonestá escrito para nós? Por dous moti-vos, o primeiro dos cais é que Fanonexplica aos seus irmáns como somose descúbrelles o mecanismo das no-sas enaxenacións: aprovéiteno pararevelarse a vostedes mesmos na súaverdade de obxectos. As nosas vítimascoñécennos polas súas feridas e polassúas cadeas: iso fai irrefutábel o seutestemuño. Abonda con que nos amo-sen o que fixemos delas para que co-ñezamos o que fixemos de nós mes-mos. Resulta útil? Si, porque Europaestá nun grande perigo de morte.Mais, dirán eles, nós vivimos na Me-trópole e reprobamos os excesos. Éverdade, vostedes non son colonos,pero non valen máis ca eles. Eles sonos seus pioneiros, vostedes enviáro-nos ás rexións de ultramar, eles enri-quecéronos; vostedes advertíranllelo:se facían deitar demasiado sangue,desautorízaríanos de boca para afora;da mesma maneira, un Estado –cal-quera que sexa– mantén no estranxei-ro unha turba de axitadores, de provo-cadores e de espías aos que desauto-riza cando son sorprendidos. Voste-des, tan liberais, tan humanos, quelevan ao preciosismo o amor pola cul-tura, parecen olvidar que teñen colo-nias e que alí se producen asasinatosno seu nome. Fanon revela aos seuscamaradas –a algúns deles, sobre to-do, que aínda están demasiado occi-dentalizados- a solidariedade dos“metropolitanos” cos seus axentes co-loniais. Teñan o valor de o leren: por-que os fará avergoñarse, e a vergoña,como dixo Marx, é un sentimento re-volucionario. Como vostedes ven,tampouco eu podo desprenderme dailusión subxectiva. Eu tamén lles digo:“Todo está perdido, a menos que…”Como europeo, apodérome do librodun inimigo e convírtoo nun mediopara curar a Europa. Aprovéiteno.

E aquí está a segunda razón: sedescartan a verborrea fascista de So-rel, comprenderán que Fanon é o pri-meiro despois de Engels que volveu asacar á superficie a parteira da histo-

ria. E non crean que o sangue dema-siado ardente ou unha infancia des-grazada lle crearon algún gosto sin-gular pola violencia: simplemente seconverte en intérprete da situación:máis nada. Pero isto basta para queconstitúa, etapa por etapa, a dialécti-ca que a hipocrisía liberal lles ocultaa vostedes e que nos produciu a nóso mesmo que a el.

No século pasado, a burguesíaconsideraba os obreiros como envexo-sos, aqueloutrados por groseiros ape-titos, mais preocupábase por incluíreses seres brutais na nosa especie: denon seren homes e libres, cómo pode-rían vender libremente a súa forza detraballo? Na Franza, na Inglaterra, ohumanismo presume de universal.

Co traballo forzado sucede todo ocontrario. Non hai contrato. Ademais,hai que intimidar: a opresión resultaevidente. Os nosos soldados, en Ultra-mar, rexeitan o universalismo metro-politano, aplican ao xénero humano onumerus clausus: como ninguén podedespoxar o seu semellante sen come-ter un crime, sen sometelo ou matalo,plantexan como principio que o colo-nizado non é o semellante do home. Anosa forza de choque recibiu a misiónde converter en realidade esa abstrac-ta certidume: ordénase reducir os ha-bitantes do territorio anexado ao nívelde monos superiores, para xustificarque os colonos os traten como bestas.A violencia colonial non se propón sócomo finalidade manter en actituderespeitosa os homes sometidos, tratade deshumanizalos. Nada será aforra-do para liquidar as súas tradicións, pa-ra substituír as súas linguas polas no-sas, para destruír a súa cultura sendarlles a nosa; serán embrutecidos apoder de cansazo. Desnutridos, enfer-mos, se resisten aínda ao medo levara-se a tarefa até o fin: diríxense contra ocampesiño os fusís, veñen civís que se

Vostedes, tan liberais, tan humanos, que levan aopreciosismo o amor pola cultura, parecen olvidarque teñen colonias e que alí se producenasasinatos no seu nome

A censura perseguiu aos opostos aocolonialismo. Sartre será un autor prohibidoen numerosos países


pira o seu propio furor. Encóntranseacurralados entre as nosas armas queos apuntan e eses tremendos impul-sos, eses desexos de matar que xor-den do fondo do seu corazón e quenon sempre recoñecen: porque non éen principio a súa violencia, é a nosa,invertida, que medra e os destroza; eo primeiro movemento deses oprimi-dos é ocultar profundamente esa in-aceptábel cólera, reprobada pola súamoral e pola nosa e que non é, porén,máis que o último reduto da súa hu-manidade. Lean a Fanon: comprende-rán que, no momento de impotencia,a loucura homicida é o inconscientecolectivo dos colonizados.

Esa furia contida, ao non estalar,vira en redondo e dana os propios

SARTRE | Dossier

instalan na súa terra e co látego obrí-gano a cultivala para eles. Se se resis-tir, os soldados disparan,é un homemorto; se ceder, degrádase, deixa deser un home; a vergoña e o medo vanromper o seu carácter, desintegrar asúa persoa. Todo se fai a tambor ba-tente, por expertos: os “servizos psico-lóxicos” non datan de hoxe. Nin o la-vado de cérebro. Porén, pese a todosos esforzos, non se acada o fin en nin-gunha parte: nin no Congo, onde secortaban as mans aos negros nin enAngola onde, recentemente, se fura-ban os labios dos descontentos, parapechalos con cadeas. E non sosteñoque sexa imposíbel convertir a un ho-me en besta. Só afirmo que non se lo-gra sen debilitalo considerabelmente;non abondan os golpes, hai que pre-sionar coa desnutrición. É o mau coaservidume: cando se domestica a unmembro da nosa especie, diminúese oseu rendimento e, por pouco que se lledea, un home de curral acaba por cus-tar máis do que rende. Por esa razónos colonos vense obrigados a deixarena medias a domesticación: o resulta-do, nin home nin besta, é o indíxena.Golpeado, subalimentado, doente, te-meroso, mais só até certo ponto, tensempre, xa for amarelo, negro ou bran-co, os mesmos rasgos de carácter: épreguiceiro, astuto e ladrón, vive decalquera cousa e só coñece a forza.

Pobre colono!: a sua contradiciónqueda á vista. Debería, como fai, se-gundo se di, o ogro, matar ao quecaptura. Mais iso non é posíbel. Nonfai falta acaso que os explote? Ao nonpoder levar a matanza até ao xenoci-dio e a servidume até ao embrutece-mento animal, perde o control, a ope-ración invírtese , unha implacábellóxica levaráo até a descolonización.

Mais non de inmediato. Primeiro,reina o europeo: xa perdeu, mais nonse dá conta; non sabe aínda que os in-díxenas son falsos indíxenas; afirmaque os dana para destruír o mal queexiste entre eles; despois de tres xera-cións, os seus perniciosos instintos xanon rexurdirán. Que instintos? Os queimpulsan o escravo a matar o amo?

Como non recoñece a súa propiacrueldade dirixida agora contra el mes-mo? Como non recoñece no selvaxis-mo deses campesiños oprimidos o sel-vaxismo do colono que absorberonpor todos os seus poros e do que noncuraron? A razón é sinxela: ese perso-naxe déspota, entolecido pola súa om-nipotencia e polo medo de perdela, xanon recorda que foi un home: considé-rase un látego ou un fusil; chegou acrer que a domesticación das “razas in-feriores” se obtén mediante o condi-cionamento dos seus reflexos. Non to-ma en conta a memoria humana, osrecordos imborrábeis; e, sobre todo,hai algo que pode que non souberanunca: non nos convertemos no quesomos senón é mediante a negacióníntima e radical do que fixeron denós.Tres xeracións? Desde a segunda,mal abrían os ollos, os fillos viron co-mo petaban nos seus pais. En termosde psiquiatría, están “traumatizados”.Para toda a vida. Mais esas agresiónsrenovadas sen cesar, en vez de levalosa sometérense, sitúanos nunha con-tradición insoportábel que o europeopagará, máis tarde ou máis cedo. Des-pois diso, aínda que foren domestica-dos outra vez, aínda que se lles ensinara vergoña, a dor e a fame, non se pro-vocará nos seus corpos outra cousaque non for unha raiba volcánica cuxaforza é igual á da presión que se exer-ce sobre eles. Dicían vostedes que noncoñecen máis que a forza? É certo; pri-meiro será só a do colono e xa despoisa súa popia: é dicer, a mesma, que in-cide sobre nós como un reflexo que,desde o fondo dun espello, vén ao no-so encontro. Non se equivoquen, poresa louca roña, por esa bile e ese fel,polo seu constante desexo de matar-nos, pola contracción permanente demúsculos fortes que temen repousar,son homes: polo colono, que quere fa-celos escravos, e contra el. Aínda cego,abstracto, o odio é seu único tesouro:o Amo provócao porque tenta embru-tecelos, non pode chegar a quebranta-lo porque os seus intereses detéñenoa medio camiño; así, os falsos indíxe-nas son aínda humanos, polo poder e

a impotencia do opresor que se trans-forman, neles, nun rechazo obstinadoda condición animal. Aliás, xa se sabe;por suposto, son nugalláns: é sabota-xe. Renartes, ladróns. Claro! Os seuspequenos furtos marcan o comezodunha resistencia aínda desorganiza-da. Iso non chega: hai quen se afirmalanzándose coas mans espidas contraos fusís; son os seus heroes; e outrosfanse homes asasinando europeos.Mátanse: bandidos e mártires, o seusuplicio exalta as masas aterrorizadas.

Aterrorizadas, si: nese momento,a agresión colonial interiorízase comoTerror nos colonizados. Non me refirosó ao medo que experimentan diantedos nosos inesgotábeis meios de re-presión, senón tamen ao que lles ins-

Ao non poder levar o colono a matanza até oxenocidio e a servidume até o embrutecementoanimal, perde o control e unha imparábel lóxicalevará até a descolonización

Sartre polemizoudirectamente conDe Gaulle polapostura de Franciaa respecto daguerra de Vietnam


Dossier | SARTRE

oprimidos. Para librárense dela, aca-ban por matarse entre si: as tribos loi-tan unhas contra as outras ao non po-deren enfrontarse ao inimigoverdadeiro -e, naturalmente, a políti-ca colonial fomenta as súas rivalida-des; o irmán, ao levantar o coitelocontra o seu irmán, cre destruír dunhavez por todas a imaxe detestada doseu envilecemento común. Mais esasvítimas expiatorias non claman a súasede de sangue: non evitarán lanzarsecontra as metralladoras, se non é fa-céndose os nosos cómplices: elesmesmos van acelerar o progreso desadeshumanización que rexeitan. De-baixo da ollada de burla do colono,protexeranse contra si mesmos conbarreiras sobrenaturais, reanimandoantigos mitos terribeis ou atándosemediante ritos meticulosos: o obsesoevade así a súa exixencia profunda,inflixíndose manías que o ocupan entodos os momentos. Bailan: iso ocú-paos; relaxa os seus músculos doloro-samente contraídos e ademais a dan-za estimula secretamente, confrecuencia a pesar deles, o Non quenon poden dicer, os asasinatos quenon ousan cometer. En certas rexiónsutilizan este último recurso: o transo.O que antes era o feito relixioso nasúa simplicidade, certa comunicacióndo fiel co sagrado, convérteno nunhaarma contra a desesperanza e a humi-llación: os zars, as loas, os santos dasantería descenden sobre eles, gober-nan a súa violencia e gástana no tran-so até ao esgotamento. Ao mesmotempo, esas altas personaxes proté-xenos: isto quere dicer que os coloni-zados se defenden da enaxenacióncolonial acrecentando a enaxenaciónrelixiosa. O único resultado, ao final,é que se acumulan ambas as dúas en-axenacións e que cada unha reforza aoutra. Así, en certas psicoses, cansos

de seren insultados todos os días, osalucinados cren un bon día que escoi-taron a voz dun anxo que os eloxia;porén, os deostos non desaparecen: aseguir, alternan co eloxio. É unha de-fensa e o final da súa aventura: a per-soa está disociada, o enfermo vai caraá demencia. Hai que engadir, no casodalgúns desgrazados rigorosamenteseleccionados, ese outro transo deque falei máis arriba: a cultura occi-dental. No seu lugar, dirán vostedes,eu preferiría os meus zars á Acrópole.Ben, iso quer dicer que comprende-ron. Mais non de todo, porén, porquevostedes non se encontran no seu lu-gar. Aínda non. Doutra maneira sabe-rían que eles non poden escoller: acu-mulan. Dous mundos, quer dicer,dous transos: báilase toda a noite,coa alborada apértanse nas igrexaspara ouviren misa; día a día, a fendaamplíase. O noso inimigo atraizoa osseus irmáns e faise o noso cómplice,os seus irmáns fan o mesmo. A condi-ción do indíxena é unha neurose in-troducida e mantida polo colono en-tre os colonizados, co seu consentimento.

Reclamar e negar, á vez, a condi-ción humana: a contradición é explo-siva.E fai explosión, vostedes sábenoigual ca min. Vivimos na época da de-flagración: chega con que o aumentodos nacementos acrecente a escase-za, que os recén chegados teñan quelle temeren á vida un pouco máis queá morte, e a enxurrada de violenciarompe todas as barreiras. Na Arxelia,en Angola, mátase ao chou os euro-peos. É o momento do boomerang, oterceiro tempo da violencia: vólvesecontra nós, alcánzanos e, como deco-te, non comprendemos que é a nosa.Os “liberais” fican confusos: recoñe-cen que non eramos o bastante corte-ses cos indíxenas, que sería máis xus-to e máis prudente outorgarlles certosdereitos na medida do posíbel; nonpedían outra cousa que seren admiti-dos a eito e sen padriños nese clubetan cerrado, a nosa especie: e velaquíque ese desencadeamento bárbaro etolo non os respeita en maior medidaque aos maus colonos. A esquerda

metropolitana síntese molesta: coñe-ce a verdadeira sorte dos indíxenas, aopresión sen piedade de que son ob-xecto e non condena a súa rebeldía,sabendo que fixemos todo por provo-cala. Mais, de todas as maneiras, pen-sa, hai limites: eses “guerrilleros”1 de-berían esforzarse por amosarsecabaleiros; sería o mellor meio deprobaren que son homes. Ás veces re-préndeos: “Van vostedes demasiadolonxe, non os seguiremos apoiando”;a eles non lles importa; para o queserve o apoio que lles dá, xa pode fa-cer con el o que máis lle preste. Des-de que comezou a súa guerra, com-prenderon esa rigorosa verdade:todos valemos o que somos, todosnos aproveitamos deles, non teñenque probar nada, non farán distin-cións con ninguén. Un só deber, unobxectivo unico: expulsar o colonia-lismo por todos os meios. E os máisalertas entre nós estarían dispostos,en rigor, a admitíreno, mais non po-den deixar de ver nesa proba de forzao meio inhumano que os subhomesasumiron para conseguiren que llessexa outorgada carta de humanidade:que lles sexa outorgada o máis cedoposíbel e que traten logo, por meiospacíficos, de a mereceren. As nosasalmas belas son racistas.

Serviranos a lectura de Fanon; esaviolencia irreprimíbel, demóstrao ple-namente, non é unha absurda tem-pestade nin a resurrección deinstintos salvaxes nin sequera unefecto do resentimento: é o homemesmo a se reintegrar. Esa verdade,coido, coñecémola e esquecémola:ningunha dozura borrará os sinais daviolencia; só a violencia pode destruí-las. E o colonizado cúrase da neurosecolonial expulsando o colono coasarmas. Cando a súa ira estala, recu-pera a súa transparencia perdida,coñécese na medida mesma en que sefai; de lonxe, consideramos a súa gue-rra como o triunfo da barbarie; maisprocede por si mesma á emancipaciónprogresiva do combatente, liquida nele fóra del, progresivamente, as tebrascoloniais. Desde que comeza, é unha

“O Muro”,escrito no1939, conta unepisodio daGuerra Civilespañola naque un grupode homes éfusilado

As tribos loitan unhas contra as outras ao nonpoderen enfrontarse ao inimigo real, e porsuposto a política colonial fomenta estasrivalidades


SARTRE | Dossier

guerra sen piedade. Ou se continúa aaterrorizar ou se volve un terríbel; édicer: ou se abandona un ás disocia-cións dunha vida falseada ou se con-quista a unidade innata. Cando oscampesinos reciben os fusís, os vellosmitos palidecen, as prohibicións des-aparecen unha por unha; a arma duncombatente é a súa humanidade. Por-que, nos primeiros momentos darebelión, hai que matar; matar a uneuropeo é matar dous paxaros duntiro, suprimir á vez un opresor e unoprimido: fican un home morto e unhome libre; o sobrevivente, por pri-meira vez, sente un chan nacionaldebaixo da planta dos pés. Nese intre,a Nación non se afasta del:encóntraseonde queira que el vai, alí onde el está-nunca máis lonxe- confúndese coasúa liberdade. Mais, após a primeirasorpresa, o exército colonial reaxe: haique unirse ou deixarse matar. As dis-cordias tribais atenúanse, tenden adesaparecer: primeiro porque poñenen perigo a Revolución e, máis nofondo, porque non tiñan máis finali-dade que derivar a violencia cara a fal-sos inimigos. Cando persisten –comono Congo– é porque son alimentadaspolos axentes do colonialismo. Anación ponse en marcha: para cadairmán está onde queira que combatanoutros irmáns, O seu amor fraternal éo contrario do odio que lles teñen avostedes: son irmáns porque cada undeles matou ou pode, dun momento aoutro, matar. Fanon amosa aos seuslectores os límites da “espontanei-dade”, a necesidade e os perigos da“organización”. Mais, calquera que fora inmensidade da tarefa, en cada pasoda empresa profundízase a concienciasocial. Os últimos complexos desapa-recen: que non falen do “complexo dedependencia” no soldado do A.L.N.Librado das súas vendas nos ollos, o

campesiño toma conciencia das súasnecesidades: eles mátano, mais el tra-taba de os ignorar; agora descóbreoscomo exixencias infinitas. Nesta vio-lencia popular, para se soster cincoanos, oito anos como fixeron os arxe-linos, as necesidades militares,sociais e políticas non se poden dis-tinguir. A guerra -aínda que só foseexposto o asunto do mando e as res-ponsabilidades- institúe novas estru-turas que serán as primeirasinstitucións de paz. Eis, pois, o homeinstaurado até nas novas tradicións,fillas futuras dun horríbel presente,eilo lexitimado por un dereito que vainacer, que nace cada día no lumemesmo: co último colono morto,reembarcado ou asimilado, a especieminoritaria desaparece e cede o seulugar á fraternidade socialista. E istonon basta: ese combatente queima asetapas; por suposto non arrisca a súapel para encontrarse ao nível do vello“metropolitano”. Ten moita paciencia:pode que soñe ás veces cun novoDien-Bien-Phu; mais en realidade nonconta con iso: é un mendigo que loita,na súa miseria, contra os ricos forte-mente armados. Á espera das vitoriasdecisivas e con frecuencia sen esperarnada, fusrtiga os seus adversarios atéos exacerbar. Isto non se fai senespantosas pérdidas; o exército colo-nial vólvese feroz: cuadrillas, ratissages2,concentracións, expedicións puniti-vas; son asasinadas mulleres e crian-zas. El sábeo: ese home novo comezaa súa vida de home polo final; sábesemorto en potencia. Matarano: non sóacepta o risco senón que ten a certeza;ese morto en potencia perdeu a súamuller, os seus fillos; viu tantas ago-nías que prefire vencer a sobrevivir;outros gozarán da vitoria, el non: estádemasiado canso. Por esa fatiga docorazón é a fonte dun incríbel valor.Encontramos a nosa humanidademáis acó da morte e da desespera-ción, el encóntraa máis aló dos supli-cios e da morte. Nós sementamos ovento, el é a tempestade. Fillo da vio-lencia, nela encontra a cada intre asúa humanidade: eramos homes ás

súas expensas, el faise home ásexpensas nosas. Outro home: demellor calidade.

Aquí detense Fanon. Amosou ocamiño: voceiro dos combatentes,reclamou a unión, a unidade do Con-tinente africano contra todas as dis-cordias e todos os particularismos. Oseu fin está logrado. Se quixera des-cribir integralmente o feito históricoda descolonización, tería que falar denós, e ese non é, sen dúbida, o seupropósito. Mais, cando cerramos o li-bro, continúa en nós, a pesar do seuautor, porque experimentamos a for-za dos pobos en revolución e respon-demos coa forza. Hai, pois, un novomomento de violencia e énos nece-sario volvernos cara a nós esta vezporque esa violencia está a nos cam-biar na medida en que o falso indíxe-na cambia a través dela. Que cada-quén reflexione como queira, con talde que reflexione: na Europa de ho-xe, atordoada polos golpes que reci-be, na Franza, en Bélxica, na Inglate-rra, a menor distracción dopensamento é unha complicidadecriminal co colonialismo. Este libronon necesitaba un prefacio. Sobretodo, porque non se dirixe a nós. Es-cribino, porén, para levar a dialécticaaté ás súas últimas consecuencias:tamén a nós, os europeos, nos estándescolonizando; é dicer, están extir-pando nunha sanguenta operación ocolono que vive en cada un de nós.Debemos de volver a ollada cara anós mesmos, se temos o valor de fa-celo, para ver que hai en nós. Primei-ro hai que afrontar un espectáculoinesperado: o striptease do noso hu-manismo. Velaquí está espido e nadafermoso: non era máis que unha ide-oloxía mentireira, a exquisita xustifi-cación da pillaxe; as súas tenruras eo seu preciosismo xustificaban asnosa agresións. Que bonito predicara non violencia!: nin vítimas nin ver-dugos! Vamos! Se non son vostedesvítimas, cando o goberno que acep-taron nun plebiscito, cando o exérci-to en que serviron os seus irmánsmáis novos, sen vacilación nin re-

7 de xaneiro de 1962. Unha das tres bombasque colocaron na casa de Sartre pola súadenuncia do imperialismo e o colonialismo nadefensa da independencia de Alxeria

A nación ponse enmarcha: para cadairmán está alí ondecombatan outros irmáns


Dossier | SARTRE

morsos, emprenderon un “xenoci-dio”, indudabelmente son verdugos.E se prefiren ser vítimas, arriscarse aun ou dous días de cárcere, simple-mente optan por retiraren a súa car-ta do xogo. Non poden retirala: tenque permanecer alí até ao final.Compréndano dunha vez: se a vio-lencia acaba de empezar, se a explo-tación e a opresión non existironnunca sobre a Terra, quizais a prego-ada “non violencia” podería poñer finá querela. Mais se todo o réxime eaté as súas ideas sobre a non violen-cia están condicionados por unhaopresión milenaria, a súa pasividadenon serve máis que para aliñalos dolado dos opresores.

Vostedes saben ben que somosexplotadores. Saben que nos apode-ramos do ouro e os metais e o petró-leo dos “continentes novos” paratraelos ás metróples. Mais non senexcelentes resultados: palacios, cate-drais, capitais industriais; e candoameazaba a crise, aí estaban os mer-cados coloniais para a amortiguarenou a desviaren. Europa, cargada de ri-quezas, outorgou de iure a humani-dade a todos os seus habitantes: unhome, entre nós, quere dicer un cóm-plice, posto que todos nos beneficia-mos coa explotación colonial. Esecontinente gordo e lívido acaba porcair no que Fanon chama xustamenteo “narcisismo”. Cocteau irritábasecon París, “esa cidade que fala todo otempo de si mesma”. E que outracousa fai Europa? E ese monstrosupereuropeo, a América do Norte?

Palabras: liberdade, igualdade, frater-nidade, amor, honor, patria. Que seieu? Isto non nos impedía pronunciar-mos ao mesmo tempo frases racistas,porco negro, porco xudeu, porco rato.Os bos espíritos, liberais e tenros -osneocolonialistas, nunha palabra- pre-tendían sentirse anoxados por esa in-consecuencia; erro ou má fe: nadamáis consecuente, entre nós, que unhumanismo racista, posto que o eu-ropeo non puido facerse home máisque coa fabricación de escravos emonstros. Mentres existiu a condi-ción de indíxena, a impostura non sedescobriu; encontrábase no xénerohumano unha abstracta formulaciónde universalidade que servía para en-cobrir prácticas máis realistas: había,do outro lado do mar, unha raza desubhomes que, grazas a nós, en milanos quizais, acadarían a nosa condi-ción. En resumo, confundíase o xéne-ro coa elite. Actualmente o indíxenarevela a súa verdade; dun golpe, onoso clube tan cerrado revela a súadebilidade: non era nin máis nin me-nos que unha minoría. O que é pior:posto que os outros se fan homes ánosa contra, demóstrase que somosos inimigos do xénero humano; a eli-te descobre a súa verdadeira nature-za: a dunha “panda”. Os nosos carosvalores perden as súas asas; se oscontemplarmos de perto, non encon-traremos un só que non estea man-chado de sangue. Se precisaren vos-tedes un exemplo, lembren asgrandes frases: que xenerosa é aFranza! Xenorosos nós? E Setif? Eeses oito anos de a guerra feroz quecustaron a vida a máis dun millón dearxelinos? E a tortura. Mais compren-dan que non se nos reprocha o atrai-zoarmos unha misión: simplementeporque non tiñamos ningunha. É axenorosidade mesma a que se pon endúbida; esa fermosa palabra cantari-na non ten máis que un sentido: con-dición outorgada. Para os homes deenfronte, novos e liberados, ninguénten o poder nin o privilexio de dar na-da a ninguén. Cada un ten todos osdereitos. Sobre todos; e a nosa espe-

cie, cando un día chegar a ser, non sedefinirá como a suma dos habitantesdo globo senón como a unidade infi-nita das súas reciprocidades. Aquídetéñome; vostedes poden seguir olabor sen dificultade. Abonda conollarde frente, por primeira e últimavez, as nosas aristocráticas virtudes:morren; como poderían sobrevivir áaristocracia de subhomes que as en-xendraron? Hai anos un comentadorburgués -e colonialista- para defen-der a Occidente non puido dicer nadamellor que isto: “Non somos anxos.Mais, ao menos, temos remorsos.”Que declaración! Noutra época, o no-so Continente tiña outro salvavidas:O Partenón, Chartres, os Dereitos doHome, a svástica. Agora sabemos oque valen: e xa non pretenden salvar-nos do naufraxio máis que atráves domoi cristiano sentimento da nosaculpabilidade. É a fin, como veránvostedes: Europa fai auga por todasas partes. Que ocorreu? Simplemen-te, que éramos os suxeitos da histo-ria e agora somos os seus obxectos. Arelación de forzas invertiuse, a desco-lonización está en marcha; o únicoque poden intentar os nosos merce-narios é demoraren a súa realización.

Mais aínda se ve preciso que asvellas “metrópoles” interveñan, quecomprometan todas as súas forzasnunha batalla perdida de antemán.Esa vella brutalidade colonial que fixoa dubidosa gloria dos Bugeaud atopá-mola de novo, ao final da aventura,decuplicada e insufiente. Envíase oexército á Arxelia e alí mantense den-de hai sete anos sen resultado. A vio-lencia cambiou de sentido: vitoriosos,exercíamola sen que parecese alterar-nos: descompoñía os demais e ennós, os homes, o noso humanismo fi-caba intacto; unidos polo gaño, os“metropolitanos” bautizaban comofraternidade, como amor, a comuni-dade dos seus crimes; actualmente,bloqueada por todas as partes, volvesobre nós através dos nosos solda-dos, interiorízase e posúenos. A invo-lución comeza: o colonizado reinté-grase e nos, ultras e liberais, e

Vostedes saben ben que somos uns explotadores.Saben que nos apoderamos do ouro e os metais eo petróleo dos “continentes novos” para traelos ásmetrópoles


SARTRE | Dossier

colonos “metropolitanos” descompo-ñémonos. Xa a raiba e o medo estánespidos: amósanse ao descuberto nas“cazatas de ratas” de Arxel. Onde es-tán agora os selvaxes? Onde está abarbarie? Non falta nada, nin sequerao tam-tam. A bucinas corean “ Arxeliafrancesa” mentre os europeos quei-man vivos os musulmáns. Non haimoito, lembra Fanon, os psiquiatrasaflíxianse nun congreso pola crimina-lidade dos índixenas: esa xente máta-se entre si, dicían, iso non é normal; asúa cortiza cerebral debe de estarsubdesenvolvida. Na África central,outros estabeleceron que “o africanoutiliza moi pouco os seus lóbulosfrontais”. Eses sabios deberían prose-guir agora a súa enquisa en Europa eparticularmente entre os franceses.Porque tamén nós, desde hai unsanos debemos de estar afectados deperguiza mental: os Patriotas empe-zan a asasinar os seus compratiotras;en caso de ausenicia, fan voar en ana-cos o conserxe e a súa casa. Non émáis que o principio: a guerra civil es-tá prevista para o outono ou a próxi-ma primavera. Os nosos lóbulos se-mellan, porén, estar en perfectoestado: non será, máis ben, que aonon poder aplastar o indíxena, a vio-lencia vólvese sobre si mesma, acu-múlase no fondo de nós e procura un-ha saída? A unión do pobo arxelinoproduce a desunión do pobo francés;en todo o territorio da antiga metró-pole, as tribos danzan, e prepáransepara o combate. O terror saíu de Áfri-ca para instalarse aquí: porque estános furiosos, que queren facernos pa-gar co noso propio sangue a vergoñade seren derrotados polo indíxena eestamos os demais, todos os demais,igualmente culpábeis –despois de Bi-certa, despois dos linchamentos deSetembro, quen saiu a rúa para dicer :Basta?-, pero máis sosegados: os libe-rais, os mais duros dos duros da es-querda mol. Tamén a eles lles sobe afebre. E o malhumor. Mais que espan-to! Disimulan a súa raiba con mitos,con ritos complicados; para retrasar oaxuste final de contas e a hora da ver-

dade, puxeron á cabeza do país a unGran Bruxo cuxo oficio é manternos acalquera precio na escuridade. Nadase logra; proclamada por uns, rexeita-da por outros, a violencia xira en re-dondo: Un día fai explosión en Metz,ao día seguinte en Burdeos; pasoupor aquí, pasará por aló, é o xogo deprendas. Agora tócanos o turno depercorrer, paso a paso, o camiño queleva á condición de indíxena. Mais pa-ra converternos en indíxenas de todo,sería necesario que o noso chan foseocupado polos antigos colonizados eque morrésemos de fame. Isto nonsucederá, non, é o colonialismo deca-dente o que nos posúe, o que nos ca-balgará axiña, senil e soberbo; ese é onoso zar, o noso loa. E ao ler o últimocapítulo de Fanon un convéncese deque vale mais ser un indíxena no piormomento da desventura que un excolono. Non é bon que un funcionarioda policía se vexa obrigado a torturardez horas diarias: A ese paso os seusnervos chegarán a romperse non sen-do que se prohíba aos verdugos, poloseu propio ben, o traballo en horassuplementarias. Cando se quer prote-xer co rigor das leis a moral da Nacióne do Exército, non é bon que este des-moralice sistematicamente a aquela.Nin que un país de tradición republi-cana confíe a centos de miles dosseus mozos a oficiais putchistas. Noné bon, compatriotas, vostedes que co-ñecen todos os crimes cometidos nonoso nome, non é realmente bon quenon digan a ninguén unha soa pala-bra, nin sequera a súa propia alma,por medo a ter que xulgárense a simesmos. Ao principio vostedes igno-raban, quero crelo, despois dubida-ron e agora saben, mais seguen cala-dos. Oito anos de silencio degradan.E en van: agora, o sol cegador da tor-tura está no cénit, alumea a todo opaís; debaixo de esa luz, ningunha ri-sa soa ben, non hai ningunha caraque non se cubra de enfeites para di-simular a cólera ou o medo, non hainingún acto que non atraizoe a nosarepugnancia e complicidade. Abondaactualmente con que dous franceses

se encontren para que haxa entre elesun cadáver. E cando digo un... Franzaera antes o nome dun país, hai que tercoidado de que non sexa en 1961 onome dunha neurose.

Sanaremos? Si. A violencia, comoa lanza de Aquiles, pode cicatrizar asferidas que inflixiu. Neste momentoestamos encadeados, humillados, do-entes de medo: No maís baixo. Feliz-mente isto non lle abonda aínda á aris-tocracia colonialista: Non podeconcluír a súa misión retardataria naArxelia sen colonizar primeiro os fran-ceses. Cada día retrocedemos fronte acontenda, mais poden estar segurosde que non a evitaremos: Eles, os asa-sinos, necesítana; van seguir dandovoltas ao noso redor, dando golpes ábigornia. Así rematará a época dosbruxos e os fetiches: terán vostedesque pelexar ou podrecerán nos cam-pos de concentración. É o momento fi-nal da dialéctica: vostedes condenanesa guerra, mais non se atreven aíndaa declararse solidarios dos combaten-tes arxelinos; non teñan medo, os co-lonos e os mercenarios obrigaranos adar este paso. Se cadra, entón, acurra-lados contra a parede liberarán voste-des por fin esa violencia nova suscita-da polos vellos crimes que aíndasupuran . Mais iso, como se adoita di-cer, é outra historia. A historia do ho-me. Estou certo de que xa se aproximao momento en que nos uniremos aquen a están a facer ■

1 En español no orixinal. 2 Literalmente, “cazata de ratas”, termo

utilizado polos colonialistas para califi-

caren os asaltos aos bairros e vivendas

arxelinos.

Nota: Agradecemos a colaboración na tra-

dución destes textos de Sartre de Lorena

García Suárez.

“A Náusea” foi escritano 1932. Nesta obrafundamental daliteratura universal,Sartre utiliza a novelapara expoñer o seupensamento filosóficosobre a existencia.


Dossier | SARTRE

Só o sudista pode falar de escra-vitude: coñece o negro; a xente donorte, puritanos abstractos, só coñe-ce o home, que é un ente. Este fer-moso razoamento é aínda útil: enHouston, na prensa de Nova Orleánse, como sempre se é nordista dal-guén, na Arxelia “francesa”; os xor-nais daló repítennos que só o colonoestá cualificado para falar da colonia:nós, metropolitanos, carecemos dasúa experiencia; teremos que ver a ar-dente terra africana a través dos seusollos ou só veremos o lume.

Ás persoas a quen poida intimidaresa chantaxe eu recoméndolles quelean o Retrato do colonizado, precedidopolo Retrato do colonizador; desta vez éexperiencia contra experiencia. O au-

tor contou a súa amarga xuventuden’A estatua de sal. Que é exactamente?Colonizador ou colonizado? El di: nino un nin o outro; un diría: unha e ou-tra cousa; no fondo vén a ser o mes-mo. Pertence a un deses grupos indí-xenas, mais non musulmáns, ”máisou menos favorecidos en relación ásmasas colonizadas e... rexeitados...polo grupo colonizador”, que , polacontra, non “desalenta completamen-te” os seus esforzos para integrarse nasociedade europea. Unidos ao prole-tariado por unha solidaridade de fei-to, separados del por privilexios míni-mos, os seus membros viven enperpetuo malestar. Memmi experi-mentou esa dupla solidariedade e eseduplo rexeitamento: o movemento

que opón os colonos aos colonizado-res, os “colonos que se rexeitan” aos“colonos que se aceptan”. E compren-deuno tan ben porque o sentiu, enprimeiro lugar, como a súa propiacontradición. Moi ben explica no seulibro que esas escisións da alma, pu-ras interiorizacións de conflitos so-ciais, non predispoñen á acción. Maisaquel que as padece, se toma con-ciencia de si mesmo, se coñece as sú-as complicacións, as súas tentaciónse o seu exilio, pode ilustrar os outrosfalándolles de si mesmo: “Forza des-preciábel na confrontación”, ese sos-peitoso non representa a ninguén;mais, como á vez é todo o mundo, se-rá a mellor das testemuñas.

Mais o libro de Memmi non rela-ta; aínda que estea nutrido polos re-cordos, todos chegan asimilados: é aformalización dunha experiencia; en-tre a usurpación racista dos colonose a futura nación que construirán oscolonizadores, onde “sospeita quenon haberá lugar para el”, intenta vi-vir a súa particularidade ampliándoacara ao universal. Non cara ao home,que aínda existe, mais si cara a unharazón rigurosa e que se impón a to-dos. Esta obra sobria e clara alíñaseentre as “xeometrías apaixonadas”: asúa tranquila obxectividade non é se-nón sofrimento e cólera superados.

Por iso, sen dúbida, pódese repro-char unha aparencia de idealismo: defeito, todo queda dito. Mais poremosoutros inconvenientes sobre a ordeadoptada. Sería mellor mostrar o colo-nialista e a súa vítima igualmente es-gazados polo aparello colonial: esa pe-sada máquina construída no final doSegundo Imperio, baixo a Terceira Re-pública, que despois de servir satisfac-toriamente aos colonizadores volveusecontra eles e ameaza con aniquilalos.De feito, o racismo está inserido nosistema: a colonia vende baratas asmercadorías de alimentación e os pro-dutos en bruto, e merca moi caro áMetrópole os produtos manufactura-dos. Este estraño comercio só é pro-veitoso se o indíxena traballa por nadaou por case nada. Este subproletaria-

Prólogo de A portraitdu colonisé (Retrato docolonizado) de AlbertMemmi

JEAN-PAUL SARTRE

Ano 1969

Jean-Paul Sartre participando na Sorbona nas asembleas de Maio do 68. Un movemento que coassúas luces e sombras convulsionou a Europa coa emersión doutro novo actor político relevante: omovemento estudantil


SARTRE | Dossier

do agrícola non pode nin sequera con-tar coa alianza dos europeos menos fa-vorecidos; todos viven a costa súa, in-cluíndo eses “pequenos colonos” queos grandes propietarios explotan, maisque, comparados aos arxelinos, aíndason uns privilexiados: a renda mediado francés na Arxelia é dez veces supe-rior á do musulmán. A tensión vén daí.Para que os salarios e o custo da vidasigan o máis baixos posíbel é necesa-ria unha competencia moi forte entreos traballadores indíxenas e, polo tan-to, que aumente a taxa de nacemen-tos; mais como os recursos do país es-tán freados pola usurpación colonial epolos salarios mesmos, o nível de vidamusulmán descende sen parar e a po-boación vive nun estado de perpetuasubalimentación. A conquista fíxosepola violencia, a superexplotación e aopresión esixen o mantemento daviolencia e, polo tanto, a presenza doExército. Non habería contradición seo terror reinase en toda a terra, mais ocolono goza, aló na Metrópole, de de-reitos democráticos que o sistema co-lonial nega aos colonizados; é, efecti-vamente, o sistema o que favorece ocrecemento da poboación para rebai-xar o custo da man de obra, e é taméno que prohíbe a asimilación dos indí-xenas: de teren dereito ao voto, a súasuperioridade numérica desintegraríatodo nun momento. O colonialismonega os dereitos do home a homes aosque someteu pola violencia e aos quemantén pola forza na miseria e a igno-rancia e, polo tanto, como diría Marx,en estado de “subhumanidade”. Póde-se descubrir o racismo nos feitos mes-mos, nas institucións, na natureza doscambios e da produción; os estatutospolítico e social refórzanse mutuamen-te, xa que o indíxena é un infrahome edeclaración do Dereitos do Home nonlle atinxe; polo contrario, como nonten dereitos, abandónase sen protec-ción ás forzas inhumanas da Natureza,ás “leis de bronce” da economía. O ra-cismo está xa aí, traído pola praxe colo-nialista enxendrado a cada minuto po-lo aparello colonial, sostido por esasrelacións de produción que definen

dúas clases de individuos: para un, pri-vilexio e humanidade son unha mes-ma cousa; faise home polo libre exer-cicio dos seus dereitos; para o outro, aausencia de dereitos sanciona a súamiseria, a súa fame crónica, a súa ig-norancia; en resumo, a súa infrahuma-nidade. Sempre pensei que as ideas sedebuxan nas cousas e que xa están nohome cando este as desperta e as ex-presa para explicar a súa situación. O“conservadorismo” do colono, o seu“racismo”, as suas relacións ambiguascoa metrópole, todo existe nel xa deantemán, antes de os resucitar no“complexo Nerón”.

Memmi responderíame que enrealidade non di outra cousa: seino1,polo demais, talvez é el quen ten ra-zón. Expoñendo as súas ideas namesma orde do seu descubrimento,é dicir, a partir das intencións huma-nas e das relacións vividas, garante aautenticidade da súa experiencia:primeiro sofreu nas súas relaciónscos outros, nas súas relacións consi-go mesmo atopou a estrutura obxec-tiva aprofundando na contradiciónque o esnaquizaba; e entréganolasasí, en bruto, ainda impregnadas dasúa obxectividade.

Mais deixemos de poñer pexas. Aobra estabelece algunhas verdades

capitais. E primeiro lugar, que nonhai colonos bos e malos: só hai colo-nialistas. Entre eles, algúns rexeitana realidade obxectiva: arrastrados po-lo aparello colonial realizan, de feito,todos os días, o que condenan en so-ños, e cada un dos seus actos contri-búe a manter a opresión. Non cam-biarán nada, non servirán a ninguén eencontrarán a súa posición moral nomalestar; iso é todo.

Os demais -o maior número- em-pezan ou acaban por aceptarse.

Memmi describiu notabelmente aserie de pasos que os conduce á “au-toabsolución”. O conservadorismoenxendra a selección dos mediocres.Como esa minoría de usurpadores,conscientes da súa mediocridade, po-dería fundamentar os seus privile-xios? Por un só meio: rebaixar o colo-nizado para glorificarse, negar a cali-dade de homes aos indíxenas, defini-los como simples privacións. Isto nonserá moi difícil, xa que o sistema prí-vaos de todo; a práctica colonialista

O colonialismo nega os dereitos do home a homesaos que someteu pola violencia e aos que manténpola forza na miseria e a ignorancia e, polo tanto,como diría Marx, en estado de “subhumanidade”.

Noticia do rexeitamento de Sartre de recibir opremio novel en solidariedade cos países doleste. Sartre a pesar de criticar aspectos do“socialismo real” como a política imperialistada URSS ou a burocratización, defendeunossempre dos ataques anti-comunistas, inclusonos tempos do estalinismo.


Dossier | SARTRE

gravou a idea colonial nas cousasmesmas; é o movemento das cousaso que designa á vez o colono e o co-lonizado. Así, a opresión xustifícasepor si mesma: os opresores producene manteñen pola forza os males, quevolven aos ollos do oprimido, cadavez máis parecido ao que debería serpara merecer a súa sorte. O colononon pode absolverse se non é perse-guindo sistematicamente a “deshu-manización” do colonizado, é dicir,identificándose un pouco máis cadadía ao aparello colonial. O terror e aexplotación deshumanizan, e o explo-tador fúndase nesa deshumanizaciónpara explotar aínda máis. A máquinavira en círculo; é imposíbel distinguira idea da praxe e esta da necesidadeobxectiva. Eses momentos do colo-nialismo quer se condicionan recipro-camente quer se confunden. A opre-sión é antes que nada o odio do opre-sor contra o oprimido. Cun só limite aese impulso de exterminación: o mes-mo colonialismo. Aquí encontra o co-lono a súa propia contradición: “Cocolonizado desaparecería a coloniza-ción, incluído o colonizador.” Cantomáis subproletariado, máis superex-plotación; de se retornar ás formas or-dinarias da explotación capitalista, ossalarios e os prezos igualaríanse cosda Metrópole: sería a ruína. O sistemaquere á vez a morte e a multiplicacióndas vítimas; toda transformación se-ríalle fatal: quer asimilando, quer ma-sacrando os indíxenas, o custo daman de obra subiría en ambos os ca-sos. A pesada máquina mantén entrea vida e a morte -sempre máis próxi-ma da morte que da vida- aos que seven obrigados a movela; unha ideolo-xía petrificada adícase a considerar oshomes como bestas que falan. Inutil-mente: porque para lles dar ordes,aínda que sexan as máis duras e as

máis insultantes, hai que comezar porrecoñecelos; e como non se pode es-tar a os vixiar todo o tempo, hai queacabar por confiar neles: ninguén po-de tratar a un home “como a un can”se antes non o ten por un home. Adeshumanización imposíbel do opri-mido vólvese econvértese en alinea-ción do opresor: é el quen resucitacos seus menores xestos a humanida-de que quer destruír. E, cando a está anegar nos demais, vólvea a encontraren todas as partes, como a unha forzainimiga. Para escapar a ela é precisoque se mineralice, que adopte a con-sistencia opaca e a impermeabilidadeda rocha; en suma, que se “deshuma-nice” á súa vez.

Unha reciprocidade despiadadacrava o colonizador ao colonizado.Memmi sinalouno intensamente;con el descobrimos que o sistemacolonial é unha forma en movemen-to, nacida cara á metade do séculopasado e que provocará a súa propiadestrución; hai xa moito tempo que

custa ás metrópoles máis do que llesproporciona; a Franza está abrumadapolo peso da Arxelia, e agora sabe-mos que abandonaremos a guerra,sen vitoria nin derrota, cando sexa-mos demasiado pobres para pagala.Mais é ante todo a rixidez mecánicado aparello a que está en vías de seavariar: as vellas estruturas socias fi-caron esfareladas, os indíxenas están“atomizados”, mais a sociedade colo-nial non pode integralos sen destru-írse; polo tanto, terán que recuperara súa unidade contra ella. Estes ex-cuídos reivindicarán a súa exclusiónbaixo o nome de personalidade na-cional: é o colonialismo o que crea opatriotismo dos colonizados. Manti-dos por un sistema opresivo ao nívelda besta, non se lle concede ningúndereito, nin sequera o de vivir, e asúa condición apiora cada día; can-do un pobo non ten outro recursomáis que elexir a súa forma morte,cando só recibe dos seus opresoresun único regalo , a desesperación,que lle queda por perder? A infelici-dade convertirase en valor; ese eter-no rexeitamento absoluto da coloni-zación. O segredo do proletariado,dixo Marx nunha ocasión, é o que le-va en si mesmo a destrucción da so-ciedade burguesa. Hai que agrade-cer a Memmi o recordarnos que ocolonizado tamén ten o seu segredoe que estamos asistindo á atroz ago-nía do colonialismo ■

1 Acaso non escribe: “A situación colonial

fabrica colonialistas da mesma maneira

que fabrica colonizadores”? Toda a dife-

renza entre nós reside, talvez, en que el ve

unha situación onde eu vexo un sistema.

Nota: Agradecemos a colaboración na tra-

dución destes textos de Sartre de Lorena

García Suárez.

Hai que agradecer a

Memmi o recordarnos

que o colonizado

tamén ten o seu

segredo que é levar no

seu seo a destrución

do colonialismo

Edita | Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas. Clasificada de interese cultural e declarada de interese galego por Orde da Consellaría de Cultura,Comunicación Social e Turismo do 23 de novembro de 2004 (D.O.G. 17/12/2004). Inscrita no Rexistro Único de Fundacións de Interese Galego co número 2004/20 |Xunta Directiva do Padroado da Fundación | Bautista Álvarez Domínguez (Presidente), María Pilar García Negro (Directora Xerente), Xoán Carlos Garrido Couceiro(Director do Terra e Tempo), Lois Diéguez Vázquez (Director de Programación de Cursos e Publicacións), Xosé Ramón Ermida Meilán (Director de Arquivos), Luís Ovelleiro Piñón (Secretario) e Roberto Vilameá Ponte (Tesoureiro) | CIF G-15947450 | Corrección lingüística | Robert Neal Baxter | Redacción, publicidade esubscricións | Avenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela, Galiza. Telf. 981 57 02 65 | Correo electrónico | [email protected] | Litonor, S.A.L. | Deseño | seteseoito | D.L. | C-1361-1995 | © Permítese a reprodución citando a fonte | Feche de edición | 1 de xuño de 2005.

Opinión

[ Xesús Seixo Fernández ]

[ Carme da Silva Méndez ]

Entrevista

Evo Morales[ Xoán Carlos Garrido Couceiro ]

Economía

A política de redistribución estatal e da Unión Europea[ Xosé Díaz Díaz ]

Cultura

A liberalización do ensino público[ Xoán Costa Casas ]

Lorenzo Varela, a memoria no exilio[ Carlos Manuel Callón Torres ]

Internacional

A experiencia uruguaia[ Niko Schvarz ]

Viaxes

Unha fin de semana no Xálima[ Isidro Novo ]

DOSSIER | SARTRECentenario de Jean-Paul Sartre[ Xoán Carlos Garrido Couceiro ]

Sartre e a cuestión nacional na Europa[ Sonia Sánchez Muñoz-Redondo e Xoán Carlos Garrido Couceiro ]

Prólogo a Les damnés de la terre(Os condenados da terra), de Frantz Fanon [ Jean-Paul Sartre ]

Prólogo de A portrait du colonisé(Retrato do colonizado) de Albert Memmi[ Jean-Paul Sartre ]

4

5

9

1519

22

30

333640

48

Nº 133 • XANEIRO | FEBREIRO | MARZO 2005

sumario

5

9

22

33

Raíña, 19 | Compostela |GALIZATelf. 981 560 137

Un país senlibrarías é unpaís sen cultura

LIBROS GALEGOS E PORTUGUESES

Rúa do Home Santo 55, Santiago de Compostela. Telf. 981 585 403. Fax: 981 580 984Correo electrónico: [email protected] Páxina electrónica: www.librariapedreira.com

disponíbel nas librarías de toda Galiza

Contra a submisión e o silenciamento loitou

durante toda a súa vida Bautista Álvarez.

Poucos compatriotas haberá que podan ostentar

con maior merecimento as credenciais dignísi-

mas de entrega á significación política e cultu-

ral da nación e á súa representación, na socie-

dade e nas institucións. Credenciais de que

nunca quixo facer gala, de que nunca alardeou,

cunha modestia –rarissima avis no mundo

actual– cuxos valados quixemos atravesar para

colocarmos no seu lugar persoas e feitos, luga-

res e acontecimentos relevantes, nunha biogra-

fía que vai moito máis alá do individuo, porque

está intimamente vinculada ao ser e ao estar da

Galiza actual.

❏ Desexo subscribirme desde o número _____ por 4 números anuais ao prezo de 15 €.

(A subscrición inclúe un desconto do 16% sobre o PVP)

Forma de pagamento:

❏ Domiciliación Bancaria:

Sr./Sra. Director/a do Banco ou Caixa: Prégolle que tome nota dos recibos que ao meu nome serán

presentados para cobro pola Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas

Entidade Oficina D.C. Número de conta

Nome do/a titular .............................................................................N.I.F. . ........................ Data ..........................

Subscrición á Revista “Terra e Tempo”

Sinatura autorizada

01

Bautista Álvarez

Unha vida para a nación

Guión Lois Diéguez

Entrevista Carme Vidal

Realización Xoán Carlos Garrido e César Caramés

SVCD / 36 minutos

Agosto de 2004

a imaxedo pensamento

Fundación

de Estudos NacionalistasBautista Álvarez

Todas as subscricións recibidas agasallaranse co audiovisual (en formato SVCD)Bautista Álvarez, unha vida para a nación

Nome e apelidos....................................................................................................... N.I.F. ....................................Data de nacemento .................................

Enderezo............................................................................................................................. Concello....................................................... C.P. .....................

Teléfono .............................................. Móbil .............................................. correo electrónico .............................................................................................

Os datos persoais que vostede nos facilita serán incluídos nun ficheiro automatizado da Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas, para xestionar a relación comercial. Vostede ten os dereitos de acceso, can-celación, rectificación ou oposición, que poderá exercitar mediante carta dixirida a esta Fundación na Avenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela. Se non desexa ser informado dos nosos produtos e/ouservizos, marque cun “X” neste recadro ❒ (Lei Orgánica 15/1999 de 13 de Decembro).

Remitir a: FUNDACIÓN BAUTISTA ÁLVAREZ DE ESTUDOS NACIONALISTASAvenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela - Galiza

Datos persoais

A política de redistribución estatal e da Unión Europea


Lorenzo Varela, a memoria no exilio

A experiencia uruguaia

Unha fin de semana no Xálima

DOSSIER | SARTRE

Entrevista aEvo Morales

Nº 133 • XANEIRO | FEBREIRO | MARZO 2005 • 4,50 €

Nº 1

33 •

XAN

EIRO

| FE

BREI

RO |

MAR

ZO 2

005

DOSS

IER

| SAR

TRE

evo morales dossier - terra e tempo. a primeira · está ben, mais non lexitima unha acción de...

Documents