erdi aroa 5. b
TRANSCRIPT
AURKIBIDEA
1. ERDI AROAREN HASIERA ETA BUKAERA
2. ERDI AROA EUSKAL HERRIAN
3. INBASIOAK: BISIGODOAK ETA FRANKOAK
4. MUSULAMANAK ETA AL ANDALUS
5. ERRESUMA KRISTAUA
6. GIZRTE ANTOLAKETA
7. FEUDOAK: HERRIAK ETA HIRIBILDUAK
8. GREMIOAK ETA LANBIDEAK
9. ZALDUNAK ETA GAZTELUAK
10. ARTEA: ERROMANIKOA, GOTIKOA ETA MUDEJARRA
11. DONE JAKUE BIDEA
12.PERTSONAIA OSPETSUAK
ERDI AROAREN HASIERA ETA BUKAERA
ERROMATAR IMPERIOAREN AMAIERA
III.mendetik aurrera Erromatar inperioa ahulduz joan zen. Armadakindarra galdu zuen eta imperioaren mugak babesgabe gelditu ziren.
Inperioa v.mendean Europako iparraldetik eta ekialdetik etorritakohainbat herrien erasoa jasaten hasi zen;herri erasotzaile horiek herrigermaniarrak ziren.
476. urtean, azken enperadorea erromatarra garaitu eta inperioa erresuma txiki independentetan banatu zen.
Erdi Aroa hasi zen erromatar inperioa erori zenean: V. Mendean.
GURUTZEA ETA ILARGIERDIA
Erdi Aroaren hasieran, Erromatar inperioak behea jo zuen eta herri germaniarrak nagusi izan ziren denbora labur batez. Ondoren, bi zibilizazioak banatuzuten mendebaldeko mundua. Alde batetik, zibilizaziokristaua zegoen, eta bestetik, islama. Zibilizazio bakoitzakbere bizi modua, pentsa moldea eta antolaketa politikoazituen.
Zibilizazio kristaua iparraldean finkatuta zegoen; bereerligioa kristautasuna zen eta ikurra gurutzea. Zibilizaziokristauaren barruan ia Europako erresuma guztiak sartzenziren.I slama, berriz, Iberia Penintsularen hegoaldean, Afrikaren iparraldean eta Ekialde Hurbilean zegoen hedatuta.Erlijio musulmanak zuten, ilargierdia ikurtzak, eta agintariak kalifa zen.
Bi zibilizazio horiek Penintsulan batera egon ziren 711. urtetik 1492 urtera arte; hots, zazpiehun urtez baino gehiago.U rte horietan, bi zibilizazioen arteko harremanek gora behera izan zituzten. Batzuetan, ituinak egin zituzten kristauek eta musulmanek; beste batzuetan, ordea, borroka izan zuten, biek zenbait lekutan agindu nahi zuttelako. Erresuma kristauek hegoaerantz jo zuten,l urralde osoa berriz konkistatzekoz asmoz. Orduan,g erra ugari piztu ziren.
BORROKA PENINTSULAKO LURRENGATIK
Musulmanek Penintsularen hegoaldeko lurrak hartu zituzten. Kristauak, ordea, iparraldeanbildu ziren eta erreinu berriak sortu zituzten.
Erreinu kristauek, apurka – apurka, lurrak kendu zizkieten Al Andaluseko musulmanei.
IX.mendearen hasieran zabaldutako berriaren arabera,Galizian Santiago apostoluren hilobia aurkitu zuten. Berrihorrek Europa osoko erromesak erakarri zituen eta horiekegindako bideari Santiago rako Done Jakue bidea esanzitzaion.
XV. mendean, gerra asko egin ostean, erreinu kristauek aurrera egin zuten hegoalderako bidean. Granadako erreinu musulmana bakarrik geratzen zitzaien konkistatzeko.
Errege Katolikoek 1.492an konkistatu zuten Granadako erreinua eta horrekin juduakpenintsulatik bota zituzten. Urte berean, Kolonek Amerikan aurkitu zuen.
GAZTELUETAKO BIZITZA GAZTELUETAKO BIZITZA
Nobleen eta zaldunen ekintza nagusia guda zen.
Txikitatik, nobleen eta zaldunen semeek ehizan, zaldi
gainean ibiltzen eta burrukatzen ikasten zuten.
Hamabi urterekin ezkutari izendatzen zuten eta
armak erabiltzen ikasten zuten. Hemezortzi
urterekin zaldun izendatzen zuten.
Zaldunen eta nobleen alabek ikasi behar
zuten gerlariek emazteak izateko.
Hauek senarrari adorea emateaz gain, semealabak hezi eta gaztelua zaindu beharzuten.
Nobleen aisialdiko jolasak ehiza eta torneak ziren.
Musukariek eta akrobatek gazteluko biztaldeak alaitu egiten zituzten.Trobatzaileeketa koblakariek zaldunen jestak kantatzen zituzten.
NOLA EDO ZERGATIK BUKATU ZEN ERDI AROA?
Zaila da esatea zein urtetan bukatzen den Erdi Aroa baina Kolonek Amerikaaurkitzen duenetik bukatu dela esan dezakegu. Gainera, beste ekintza batzuk eregertatu ziren Erdi Aroarekin bukatzeko: izurritte beltza (herri askotan jende askohil egin zen) eta ekialdeko musulmanen inperioa ere bukatu zen.
ANARTZ ARRI eta NORA VAZQUEZ
ERDI AROA EUSKAL HERRIAN
V.mendean, Europako iparraldetik etorritako barbaroen talde batzuek Erromatar inperioarenlurraldeak eraso zituzten. Talde horien artean bisigodoak zeuden eta hauek iberiar penintsulakonkistatu zuten.
BARBAROAK EUSKAL HERRIAN
Bisigodoak Frantziako hegoaldetik sartu ziren, hau da, ipar Euskal Herriko lurraldeetatik, eta Gasteizeraino iritsi ziren. Frankoek VI. mendean bisigodoak Ipar Euskal Herritik bota zituzten. Iberiar penintsulako euskal lurraldeetako biztanleek bisigodoen kontra borroka egin zuten.
PENINTSULAREN IPARRALDEKO MENDIETAN ZENBAIT ERRESUMA,KONDERI ETA JAUREGI ERATU ZIREN.
Musulmanak Penintsularen alderik beroenean jarri ziren bizitzen, baina ia ez zen musulmanik iritsi iparraldeko mendi ingurunetara. Euskadi ez zuten okupatu ,ez baitzen oso leku erakargarria.
Denborak aurrera egin ahala, mendietan bizi ziren kristauek erresuma,konderri eta jauregiak eratu zituzten, horrela sortu ziren Leon,Gaztela Nafarroa eta Aragoiko erresumak, Kataluinako Konderriak... Erresuma horiek hegoalderantz hedatuz joan ziren, pixkanaka XI.mendean.
MERKATARITZA EUSKADIN
Euskadiko portuetatik abiatzen ziren esportazioek asko egin zuten gora Erdi aroa. Merkataritzako mugimendu horiek funtsezkoak izan ziren gure ekonomiarako. Artilez, burdinaz, zerealez edo beste elikagaiez kargaturik etortzen ziren ontziak.
GIZARTE BOTEREA
Kristau erresumetako gizartea taldetan banatzen zen: noblezia, kleroa eta nekazariak.
Noblezia: zaldunek osatzen zuten, erregeren basailu ziren. Gazteluetan biz ziren eta gerra zuten jarduera nagusi.
Kleroa: apezpiku, abade, apaiz, monjen eta mojek osatzen zuten. Monasterioetan bizi ziren eta kultura eta otoitz egitea ziren haien egitekoak.
Nekazariak: herrixketan bizi ziren, eta lurrak lantzen zuten.
ERDI AROKO BIZIMODUA
Biztanle gehienak herrixketan bizi ziren eta nekazaritzan eta abeltzaintzan lan egiten zuten. Lurrak eta abereak dorretxeetan bizi diren jauntxoenak ziren. Jauntxoak soldaduak zituen nekazariak babesteko eta nekazariek nekazaritzako produktuekin ordaintzen zioten. Antolamendu sistema horri feudalismo deitu zitzaion.
Bizkaiko Jauregia jauntxoen esku zegoen Erdi Aroan.
Gero, Lapurdi,Nafarroa Behera eta Zuberoa Nafarroako erresumaren barnean zeuden IX. Mendean.
NAFARROAKO ERRESUMA
Nafarroako klanak elkartu egin ziren eta Eneko Aritza errege izendatu zuten. Nafarroako erregeek arabiarren kontra egin behar izan zuten borroka beraien lurraldeak mantentzeko. Beranduago, erresuma asko hedatu zen, Aragoitik Leoneraino eta Lapurditik Gaztelaraino euskal probintziak barne.
MADDI TIFE eta MAORE TOLOSA
INBASIOAK: BISIGODOAK ETA FRANKOAK
Bisigodoen erresuma egun hegomendebaldeko Frantziako zati batean eta Iberiar penintsulan V. eta VIII. mendeetan zehar izandako erresuma izan zen.
Walia erregeak zuzendutako bisigodoek erromatarren kontrolpean zegoen Akitanian sortu eta Iberiar penintsula osora zabaldu zen. 400.urte inguruan, erromatar inperioa Europako iparraldetik zetozen germaniar herrien erasoak ari zen jasaten, zenbait urtez.Bisigodoak ziren herri horietako bat. Hispaniara etorri eta erresuma bat sortu zuten. Toledo hiriburu bihurtu zuten.
VI. menderako frankoek Galian zeuzkaten lurraldeak jadanik konkistatuakzituzten, Frantziako kostaldean zegoen lerro bat izan ezik. Hala ere, mende horrenbukaeran Iberiar penintsula kontrolpean zuten, suebiarrak eta baskoiak menderatueta gero.
716an Marokotik ateratako islamiar gudarosteek erresuma osoa konkistatu zuteniparraldea, baina kristauen eskuetan geratuz. Horrela, Asturiasko erresumakordezkatu zuen, lehendabiziko buruzagia Pelaio izeneko godoa izanik.
Bisigodoen agindupean , erromatarrek lortutakoaren gainbehera egin zuten, bai merkataritzan eta eskulangintzan ere. Landa ingurunearen lanetan eta haren jardueraren inguruan, hau da, nekazaritzak eta abeltzaitzak aldiz, gora egin zuen.
Bisigodoak ariotar kristauak ziren, eta hispanoerromatarrak, berriz, kristau katolikoak. Gainera, herri bakoitza bere legeak zituen. Erresumari batasuna ematearen aldera, Rekadero I.a eeregeak alde batera utzi zuen bere erligioa 589.urtean eta katolisis mora bihurtu zen, eta harekin batera, herri bisigodo guztia.Gerora, Resesvitoren erregealdian, lege komunak egin zituen bisigodoentzat eta hispanoerromatarrentzat.
Toledoko erresuma kohesionatzeko ahaleginak egin zituzten arren, ohikoak izan zirengerra zibilak. Izan ere , errege titulua ez zuen semeak aitarengandik oinordetzan hartzen zuen ; erregea hautatu egiten zuten. Erregeak ohitura hori aldatzen saiatu ziren eta boterea eskuratzeko liskar asko eragin zituen.
XI.mendean zehar,penintsulako ipar aldeko errege kristauek musulmanei eraso egineta gure lurrak Nafarroko erreinuaren esku geratu ziren.Ondoren,XII. Mendean,Gastelako erreinura igaro ziren.
XIV.mendean, gerrak, izuriak eta uzta txarrak nagusitu ziren euskal lurraldeetaneta
Gastelako erreinu osoan.Krisi horrek XV.mendera arte iraun zuen.
Bisigodoak metalesko objetuak eta bitxietara adituak ziren.
CRISTIAN AGUIRRE ETA MARTXEL CORTIJO
MUSULMANAK ETA AL ANDALUS
Penintsula inbaditu zuten arabiarrek erlijio islamikoa zuten. Mahomaren jarratzaileak ziren eta horregatik deitzen zaie mahomatarrak edo musulmanak.
711. urtean, armada musulman bat Afrikatik Iberiar penintsulara iritsi zen, eta erresuma bisigodoa inbaditu zuen. Urte gutxiren buruan, iberiar penintsula osoa eta balear uharteak konkistatu zituen. Lurralde horri Al Andalus jarri zioten izena eta Kordoban ezarri zuten hiriburua.
Hasieran Al Andalus emirreria izan zen; hots, emir batek gobernatutako probintzia zen.
Duela ia 1300 urte, musulmanak Afrikaren iparraldetik penintsulara iritsi ziren eta u rte askotan egon ziren bertan bizitzen, 1492an erabat kanporatu arte. Gaur egun badira beste kultura batzuetako emigratzaileak gure artean bizitzen.
Arabian, Mahomaprofeta besteerligio batzabaltzen hasizen, VII.mendearenhasieran: islama.Mahoma hilzenean , erligio horretako fededunek musulmanak erlijio hori azkar zabaltzeari ekin zioten.
Musulmanek zibilizazio distiratsu bat garatu zuten. Antziaroko greziaren eta erromaren inordea hartu zuten,eta mendikuntzari, matematikari eta filosofiari buruzko ezagutza zabaldu zuten Europan.
Islama musulmanen erlijioa da eta Arabian sortu zen VII mendean Mahoma jainko bakar baten existentzia aldarrikatzen zuen; Alarena hain zuzen. Alaren doktrina Koranean dago bilduta, musulmanen liburu sakratuan.
X.mendetik aurrera, Al Andaluskulturagune handia bilakatu
zen. Hirietan, mediku, idazle,astronomo, matematikari etafilosofo garrantzitsuak bizi
ziren. Adibidez, Aberroes eta Maimonides.
Al Andalus garaiko hainbat aztarna dituzte espainar estatuko gaur egun kulturek. Euskarazko zenbait hitzek, esate baterako, arabiar jatorria dute: alkate, azoka, arroa(neurria), gutun...
Era beran, gastrono miako zenbait jaki, adibidez, almendragozokia ...eta zenbait eraikin mota ere, adibidez, patiodun etxeak andalustar kulturatik jaso diren zenbait gelei esaten zaie.
Etxe musulmanek zenbait gela izaten zituzten, barrualdeko patiora begira. Zenbait patiotan, gainera, putzua edo iturria izaten zen. Familia aberatsek landetxeak zituzten, hiriaren kanpoaldean, baratzeekin eta lorategiekin.
Hirigunea, mendia, oso zalapartatsuaizaten zen egunez. Musulmanak
azokara edo mezkitara joaten ziren, baieta bainuetxe publikoetara ere, beren
burua garbitzeko eta itxura zaintzeko.
Musulmanek laborantza tenknikaberriak sartu zituzten. Putsuak egiten
zituzten, bideak eta errekak egitenzituzten, ekialdetik landareak ekarri
zituzten, adibidez: arroza, limoiondea eta laranjodoa.
• Bere erlijioak dio musulmanek egunean bost aldiz, beren jarduerak eten eta otoitz egin behar dutela. Ostiraletan mezkitara joaten dira, denek batera otoitzegitera.
OMAR THIOR, IBON IGARTUA eta CALEB VASQUEZ
ERRESUMA KRISTAUA
Kristauenerresuma honela sortu zen:Penintsularen iparraldean bizi ziren kristauek gogor egin zieten aurre konkistatzaile musulmanei.
Kantaurialdeko kristauek Pelaio izena zuen noble bisigodo bat hartu zuten errege; eta Asturiasko Erresuma sortu zuten, 722an.Narancoko Santa Maria, Asturiasen. Asturiaseko errege erreginen jauregi bat izan zen.
Garai horretan erresuma asko izan ziren: Nafarroako Erresuma, Kataluniakoa eta Aragoiko Erresuma.Zortzi mendetanzehar Erresumak borrokatu ziren.711.urtean, musulmanek Erresuma Bisigodoainbaditu zuten eta Iberiar penintsularen zati handi bat konkistatu zuten. Hartuzuten lurraldeari Al Andalus izena jarri zioten. Iparraldean bizi ziren kristauek gogor egin zieten aurre,eta erresumatan eta konderritan antolatu.Garai horretako nobleen eta erregeen helburu nagusia bakarra zen: Musulmaneilurrak kentzea eta nekazari kristauakmusulmanen lurrean jartzea.Erresuma hoietanbizitza oso gogorra zen nekazaritza pobreazelako eta komertzioa eskasa.Nekazariek osoetxe pobreak zituzten,ate bakarrarekin etaleihorik gabe. Ez zuten altzaririk eta lurreanegiten zuten lo,berobero egoteko egindakosuaren inguruan.Nekazariek ilarrak egositaeta beste horrelako hainbat gauza jatenzituzten.Herrixka kristauak soroz eta basoz inguratuta
zeuden.Herrixketan ehun edo berrehun laguninguru baino ez ziren bizi.
Kristau erresumak eta Al Andalus elkarrenondoan bizi ziren zortzirehun urtez.Merkataritzan aritu etaezagutzak trukatu zituzten, baina borrokan erearitu ziren.
GURUTZADAK
Gurutzadak XI. eta XIII. Mendean artean Aita Santuak deitutako kanpaina militar batzuk izan ziren, musulmanei Lur Santuak kentzea helburu zutenak.
Funtsean, noble feudalen hedatze nahiek, Asiako merkataritzaren kontrolak eta AitaSantuak ekialdeko elizekiko nahi zuen nagusitasunak bultzatu zituzten.
HAIZEA GOMEZ ETA UNAX UBETAGOYENA
ERDI AROA :GIZARTE ANTOLAKETA
ERREGEAK:Erregea goimailako noblea zen. Erregea guztien jauna zen, eta ez inoren basailua. Bere gainetik ez zeukan inor, Jainkoa ez bazen. Erregea zen erresumako buruzagi militar gorena, gerrak zuzentzen zituena, eta bere agintepean zeuden erresumako gaztelu, gotorleku... Noble boteretsuenak (kondeak, dukeak eta markesak) erregearen zuzeneko basailuak ziren, baita elizako goikarguak ere (gotzainak eta abadeak). Harremansare konplexu horren jatorria lurraldearen konkistan eta defentsa zegoen, eta baita nekazariei kendutako errenten banaketan ere.
NOBLEAK: Herria armekin defendatzeko ardura zuten. Talde pribilegiatuak ziren, beraz ez zuten lan egiteko ardurarik. Gerlariak ziren lanbidez, ez zuten ekoizpenjarduerarik egiten, eta ez zuten zergarik ordaindu behar. Noble guztiak ez ziren maila berekoak. Bi noblezia mota bereizten ziren: goinoblezia eta behenoblezia.Behenoblezia zaldunek osatzen zuten ;erregearen basailu ziren. Gazteluetan bizi ziren eta gerra zuten eginkizun nagusi.
Goimailako nobleak erregeen basailu zuzenak ziren. Erregeak emandako feudoetatik bizi ziren; jakina, feudo horiek oso handiak ziren. Dukeek eta kondeek osatzen zuten goimailako noblezia. Erregearen kontseiluko kideak ziren; erregeak, gobernuko erabakiak hartu baino lehen, aholkua eskatzen zien.
KLEROAK:
Kleroa apezpiku, abade , apaiz ,monja eta mojek osatzen zuten eta monasterioetan bizi ziren. Kultura eta otoitz egitea ziren haien egitekoak eta erlijio bizitzari emandabizi ziren. Kristauek botere handia lortu zuten Erdi Aroan .Klerikoek ez zuten zergarik ordaindu behar, ezta zenbait lege bete behar ere. Fededunen dohaintzei esker(uste zuten horrela zerua irabazita zutela), elizak lursail asko lortu zituen.
Gainera, nekazariei hamarrenak eta beste zerga batzuk kobratzen zizkieten, eta haiek guztiak dirusarrera garrantzitsuak osatzen zituzten. Elizako goikarguek jaun feudalak balira bezala administratzen zituzten jabetza ikaragarri haiek. Gainera, Erdi Aroan kulturaren ardura ere beren esku zegoen.
NEKAZARIAK :
Erdi Aroan, biztanleriaren gehiengoa nekazaria zen eta herrixketan bizi zen. Baina XIII. Mendean ,komertzioaren hazkundeari esker, hiriak hazi egin ziren. Nekazariek lur lehorrez egindako etxeetan bizi ziren. Teilatuan lastoa edo kanabera jartzen zuten. Etxebizitza hauetan gela bat baino ez zegoen eta bertan bizi zen familia guztia. Nekazarien lanak oso gogorrak ziren, hauen tresnak ez ziren batere aurreratuak, antzinako lurra lantzeko lanabesak erabiltzen zituzten eta ongarria ez zen oso ugaria. Nekazarien elikadura ez zen nahikoa haiek egiten zuten lanerako. Garia eta artoa (ogia,opila) lekariak eta zopa urdaiarekin edo haragiarekin. Lurretik hartutako produktua ez zenez nahikoa eta sarri baino sarriago uztak eskasak zirenez goseteak eltzen ziren. Garai hauetan heriotzak nagusiak ziren.
KERMAN IGUIÑIZ ETA OLATZCARRERA
FEUDOAK: HERRIAK ETA HIRIAKSISTEMA FEUDALA:
Sistema feudala edo feudalismoa da Erdi Aroko Europak garatu zuen sistemapolitiko eta militarra deskribatzeko erabiltzen den terminoa. Beraien jatorriafrankoetatik dator, frankoek agintari edo jauntxo bati fideltasuna zen eginziotenekoa, babes eta zarien truke.
FeudalismoaErdi ArokoEuropakosistemapolitiko,ekonomiko eta soziala izan zen, IXXV. mendeen artean iraun zuena. Erreinuakkonderri eta jaurerri txikiagoetan banatuta zeuden, non jauntxoek beraien basailueibabesa ematen zieten. Basailuek, trukean, zergak eta tributuak ordaindu beharizaten zituzten, jaunaren lurrak erabiltzeagatik. Jauntxo feudal haiek nobleak edotaElizako kide ziren, eta erregearekin menpekotasun erlazio bat zuten, handiagoa edotxikiagoa izan zitekeena.
HIRIEN JATORRIA:
Erromatar Inperioaren gainbeheraren ondoko herri barbaro inbasioetan datza; baita nekazaritzaren nagusitasunean eta gizartearen kontzeptu piramidalean.
HIRIEN HEDATZEA:
1000. urtetik 1300.era arte, hirien europar askoren joera oso mota desberdina izanzen. Hirien zabalkuntza XI. mendean hasi zen. Hiriak etengabe hazten joan ziren.1300 aldera, hirukoiztu edo laukoiztu egin zen hirietako biztanleria.
Egungo historialariek uste dute hirien hazkundea izan zela nekazaritzarenhazkundeagatik eta horren ondorioz, eskualdeko azokan sorrera sortu ziren etajendea nekazariak hirietara bizitzera joan ziren.
Hiriak harresiz inguratuta zeuden; hiriko gobernadorea alkazarrean bizi zen, jauregigotortu batean. Kaleak estuak eta luzeak ziren.
Erdi Aroko hiriek garrantzia artu zuten XII. Mendetik aurrera. XIIImendetikaurrera, mendebaldeko Europaren zati handienean, hiriak suspertzen hasi zirenberriro. Nekazaritzan ekoizpena hobetzeak demografiaren hazkundea ekarri zuen,elikagaiak ugaritzeak hilkortasuna jaitsarazi egin baitzuen. Era berean, elikagaiaksobera zituztenez, lanbanaketa zehazten joan ziren, merkataritzak eta artisautzakaurrera egin zuten eta horrek guztiak hiriak birsortzea eragin zuen.
Merkatariak lekuseguruetan,herrixkazaharretakoharresieninguruan, kokatuziren, nekazaritzako eta artisautzako gaiak salerosteko. Gero, artisauak eremerkatarien inguruan finkatzen joan ziren. Gune horiek burguek ziren eta haietakobiztanleei burgesak deitu zitzaien. Erdi Aroko gizartean giza talde berri bat sortuzen. Hiriek artisautzaren eta merkataritzaren bilakaera geldiezina ekarri zuten.Artisauak gremiotan bildu ziren. Artisau maisuak bere lantegia izan ohi zuen, ofizialeta ikasleekin, eta baita denda bat ere, produktuak saltzeko.
IÑIGO ALTUNA ETA PERU GARCIA
LANBIDEAK ETA GREMIOAK
Artisaujarduerak batez ere hiriguneetan egiten ziren.
Batzuk metalen lanketarekin lotuta zeuden: errementariak, sarrailagileak,eztainugileak, zilarginak, labangileak, armagileak…
Beste batzuk ehunekin eta jantziekin: ilaginak, ehuleak, brodatzaileak, jostunak,zapatariak, sokagileak, uhalgileak…
Edo larruarekin: zamarginak, tindatzaileak, poltsagileak, pergaminogileak…
Eraikuntzarekin zein etxeko tresnekin ere bazeuden: arotzak, harginak,tornulariak, pitxargileak… etab.
Artisau talde bakoitza gremio banatan antolatu ohi zen. Gisa hartako lanbideakhirietan zeuden. Lanbide horiek zeuden kaleek lanbideen izenak hartzenzituzten.
Iruñean adibidez, izen hauek zituzten hiribilduko kaleek: Correría, Cuchillería,Carpintería, Zapatería, Herrería, etab. Eta gauza bera gertatzen zen beste hainbathiritan ere (Gasteizko Correría, Cuchillería, etab). Hondarribian ere badituguhorrelako kaleak: Denda Kalea...
GREMIOAK
Erdi Aroan, hiriak eta artisautzak goraldi bat izan zuten, eta artisauen lanaarautzen hasi ziren. Lanbide berean pertsonek beren interesen alde egitekoelkarteak, gremioak, antolatu zituzten.
1. Gremio ezagunenak honako hauek ziren: errementariak, olagizonak, ehuleak,larrugileak, tindatzaileak, etxegileak, ontzigileak, armagileak, teilagileak, eta,
Flandrian eta Italian nagusi zirenak, oihalgintzarekin lotutakoak. Esatebaterako, Parisen, XIII. mendearen bukaeran, 130 gremio inguru zeudenaraututa.
Gremioen araudietan gauza asko zehazten ziren: langile motak, lan egiteko era,salneurriak…
Artisautzasistema hark Industria Iraultzaren garaira arte, XVIII. mendera arte,iraun zuen.
Gremioetan hiru langile mota bereizten ziren:
MAISUA: Lanabesen eta lantegiaren jabea.
OFIZIALA: Soldata baten truke lan egiten zuena. Urte askoan lanean aritu etamaisulana egiten bazuen, maisu bihur zitekeen, lantegia edo denda zabaltzeko nahikodiru izanez gero, behintzat.
IKASLEAK: Oso gazterik lantegian hasitakoa. Bost edo sei urtez ikasten aritubehar izaten zuen. Gehienetan, maisuaren etxean bizi zen, lanaren truke mantenuadoan zuela. Batzuetan gurasoek ordaindu ere egiten zioten maisuari, semeari ofizioa
IKER SANCHEZ ETA JENNI ROMERO
GAZTELUAK ETA ZALDUNAK
GAZTELUAK
Erdi Aroan,gazteluak errege edo jauntxoaren etxebizitza
gotortuak ziren. Ziegak,armategiak,altxor biltegia eta gudarientzako gelak zeuden.Gerrak ugariak zirenez, garrantzitsua zen erregea edo jauntxoa, beraien familiak eta
jarraitzaileak ondo babestuta egotea.
Mendi tontorretan egoten ziren defentsarako eta horma sendoak izaten zituzten.Erdialdean gorazarre dorrea izeneko gotorleku zentrala egoten zen.
Gorazarre dorrea babeslekurik onena izateaz gain,erregearen,bere sendiaren etajarraitzaileen bizilekua ere bazen.
Leihoek beirarik ez zutela eta gazteluak toki hotzak ziren.
Gauetan,erregea eta emaztea beraien gelara joaten ziren eta jarraitzaileak berokietanbildu eta gazteluko abereekin egiten zuten lo.Urez betetako zulo (foso) batek
gaztelua inguratzen zuen eta hormetan zirrikitu estuak bazeuden geziak bota ahalizateko.
ZALDUNAK
Zaldunak errege edo jauntxo baten zerbitzura zeuden zaldizko
gudariak ziren. Zaldunek fideltasun eta ohore kodea jarraitu behar
zuten ahulenak babesteko.
18 urterekin zaldun izendatzen zituzten ospakizun berezi batean. Une horretartikaurrera zaldun bezala, ausartak izan behar zuten, jaunari leila izan eta ahulak eta
emakumeak defendatu.
XENEN VACAS
ERROMANIKOA
NOIZ SORTU ZEN:
Arte erromanikoa Europan XI. eta XII. mendeansortu zen. VII. Eta IX. mendeetan gertaturikoinbasioak bukatu ondoren, herri inbaditzaileakkultura bereganatu zuten. Arte Erromanikoa DoneJakue Bidearen bitartez iritsi zen iberiarpenintsulara. XI. mendez geroztik Europa guztikoerromesak iritsi ziren bide horretatik , SantiagoKonpostelara Done Jakue apostoluaren hilobiabisitatzera. Horrela, erromesak bide horretan elizakeraikitzen joan ziren. Gainera, garai hartankristautasuna zabaltzen ari zenez, herritarrakelizak eraikitzen hasi ziren.
NOLAKOA DEN:
Arte erromanikoa diren elizak ez diraoso altuak, baina dorreak dituzte.Portadak eskulturekin daudeapainduta eta puntu erdiko arkuakzirkunferentzierdikoak dira. Hormalodiak dituzte eta barruko hormak apainduta daude, Liburu Santuariburuzko pinturekin. Leihoak oso txikiak dira. Elizaren atzeko aldeari abside deitzen zaio. Eliza erromanikoak oso ilunak dira.
ELAIA ZAPIAIN
ARTE GOTIKOA
NOIZ SORTU ZEN:Arte gotikoa, XII. Mendeko bigarren erdialdetikaurrera gertatu ziren aldaketekin erlazionatuta dago.Izan ere, arte gotikoa Europan nagusitu zen egoeraberri baten ondorioz sortu zen, ideia berriak sortu,garatu eta zabaldu zirelako.
NOLAKOA DEN:XIII. Eta XIV . Mendeetan arte – estilo berri batekin egin ziren eraikinak : gotikoa.Katedral eta eliza gotikoak askoz argitsuagoak ziren erromanikoak baino.
Gotikoen eraikinak, hormetan leiho asko daude,koloretako beiratez apainduak; hori dela eta, elizaeta katedral gotikoak oso argitsuak dira. Arku
zorrotzak dituzte, erdian erpina dutenak. Fatxadak eskulturaaskorekin apainduta daude.
Eraikinak oso altuak dira eta horma meheak; Fatxadetan leihozirkular handiak daude arrosa kolorekoak. Beirateakkoloretakoak dira.
Elizak lehen baino altuagoak dira eta haien dorre zorrotzekzerua ukitzen dutela ematen zuten. Margolan eta eskulturagotikoek figura erlijiotsuak irudikatzen dituzten. Erromanikoak baino errealistagoak dira eta mugimendu gehiago adierazten dute.
IRATI HERNANDEZ
ARTE MUDEJARRA
NOIZ SORTU ZEN:
Mudejar estiloa XII. Mendean sortu zen iberiar penintsulaosoan, bereziki Gaztelan, Aragoian eta Andaluzian; bainalehenengo arte lanak Sahagunen (Leonen) agertu ziren.
NOLAKOA DEN:
Mudejar estiloa musulman kulturatik dator eta beste estilokoezaugarriak nahasten ditu: erromanikoa eta gotikoa.Krsitautasuna zabaltzen ari zela, XV. Mendean juduakpenintsulatik bota zituztenean musulman batzuk ez ziren joanbaina ez zituzten kristauen ohiturak mantendu beraienakbaizik.
Buztin egosia erabiltzen zuten eraikinak egiteko; egurra eta zeramika.
Arkuak borobilak eta ertzdunak osonabarmenak dira xehetasun guztiekin etaadreiluz osatuta daude. Eraikinak altuak dira.
NAROA LARRARTE
DONEJAKUE BIDEA
DOEJAKUE BIDEA Europa osoko erromesek Compostelako Donejakue izenhistorikoa duen Santiago de Compostela hirira (Galizia, Espainia) iristeko eta handikitzultzeko egiten duten bidea da. Hiri hartako Done Jakue katedralean dauden DoneJakue eliizgizona erlikiak izan ziren erromesaldia sortzeko arrazoia. Erdi Aroanjendetza ibiltzen zen bide horretan. Gerora ahaztu samartuta izan zen, baina XX.mendearen bukaeraz geroztik gorakada izan du, erlijiozko arrazoiengatik ez ezik,turismo, arte, kirol eta kultura arrazoiengatik ere.
IBILTARIEN ETORRERAREN HASIERA
Done Jakue apostoluaren heriotzatik (K.o. I .mendean) zortzi mende pasa ondoren,Espaniako ipar mendebalde inguruan Done Jakue apostolua, zonaldea ebanjelizatuostean, bertan hilobiratu zutenaren kondaira zabaldu zen. Alfontso II.a bertarahurbildu zen bere gorte guztiarekin, Historiako lehen erromesa izan zelarik.Iritsitakoan bertan elizatxo bat eraikitzea agindu zuen. Albiste hau azkar zabalduzen inguruko lurretan.
814. urtetik aurrera Compostelako Donejakue konfidantza handia jasotzen hasi zen,apostoluaren hilobiaren aurkikuntzaren ostean. VII. mendearen lehen erdianbultzada handia izan zuen bertarako erromesaldiak. Albistea azkar zabaldu zenEuropa katolikoan zehar eta bertatik erromesak iristen hasi ziren hilobia zegoengunera Campus Stellaera, eta hortik egungo Compostela izena.
IKURRA
konfiantzamaskorra ohikoa da Galiziako kostaldean. Erdi Aroan, Donejakue bideakSantiagotik haraindira jarraitzen zuen, Finisterrera iritsi arte. Han, erromesek bieirabat hartzen zuten, erromesaldiaren erakusgarri. Horrela, Bidearen ikur bihurtu zen.Egun ere, Donejakue bidea markatzeko erabiltzen den ikur nagusia da.
EUSKAL HERRIA, BIDEGURUTZEA
Donejakue bidea egiteko Euskal Herritik zehar hiru aukera nagusi daude:Nafarroako Bidea, Iparraldeko edo Kostaldeko Bidea eta BarnealdekoBidea. Bigarren mailako beste adar bat dago, halaber, Iruñea eta Agurain Sakanatiklotzen dituena.Europa Kontinentaletik datozen Bide nagusiak Frantzian elkartzendira, Iberiar Penintsulan sartuz, horregatik du izen hau. Haien artean hiruOstabaten biltzen dira, Donibane Garazitik jarraituz eta Orreagatik Pirineoakzeharkatzen ditu. Bestea Arlestik dator, eta Pirinioak Somporten zeharkatzen ditu;biak Garesen batzen dira eta, Bide bat izanik, Nafarroatik, Errioxatik, Burgostik,Leondik, Lugotik eta Coruñatik barrena jarraitzen du, Santiago de Compostelaraino.
Erromes bidea apostoluaren zerraldoa aurkitzearekin batera hasi zen. AsturiaskoErresuma bere eremua zabaltzen ari zen, eta Leongo lurrak konkistatzen,
musulmanekiko mugak hegoalderantz eramanez. Gaztelako lurrak irabazi etatinkaturik, eta arriskurik gabe, Nafarroako eta Gaztelako erregeek, Bidearengarrantziaz jakitun, herri arteko ibilbidea behar adinako azpiegituraz hornitu zuten,burguak ezartzen dute merkataritza bultzatzeko, eta kleroz baliatzen diraerromesaldi izpiritua pizteko. Horrela hasi zen Santiago Bideen guztien arteanibiliena, ezagunena, Frantses Bidea deritzona.
BIDEAK
Hainbat bide daude, helburu Santiago dutenak. Nagusiak Frantzian abiatu etadenek bat egiten dute Nafarroan.
Garrantzi txikiagoko beste bide batzuk ere badira. Horietako bat, KostaldekoDonejakue bidea, Euskal Herriko kostari jarraitzen dio Baionatik Muskizeraino.
FRANTZIAN
Frantzian lau bide nagusi dira:
• Via Turonensis (Parisen hasi eta Toursen barrena doan bidea) • Via Lemovicensis (Vezelayen hasi eta Limogesen barrena doan bidea) • Via Podiensis (PuyenVelayen hasten den bidea) • Via Tolosana (Arlesen hasi eta Tolosan barrena)
ARAGOIAN
Camino Aragonés edo Aragoiko Bidea Frantziako laugarren bide nagusia den ViaTolosana bidearen jarraipena da. Somportetik barrena jarraitzen du Espainianbideak, Huescan, Zaragozan eta Nafarroan barrena, Garesa heldu arte. Herrihorretan elkartzen da Nafarroako Bidearekin, Santiago de Compostelarainoko tarteaegiteko.
EUSKAL HERRIAN
Egungo Donejakue Bideak.
Frantziako bideek bat egiten zuten Nafarroako Erresuman sartu eta gero. Batuaurretik, hainbat etapa egiten dituzte Nafarroa Beherean zehar.
● Frantziatik datorren Soulaceko Bidearen jarraipena da, Irundik aurrera.Bizkaiko Golkoaren kostaldea jarraituz Gipuzkoa, Bizkaia, Kantabria,Asturias eta Lugo igaro ondoren, Arzua herrian bide nagusiarekin elkartzenda, Santiago de Compostelarainoko bide zatia egiteko. Espainiako IparraldekoBideen artean, Kostaldekoa ezagunena eta erabiliena da, baita Donejakuebiderik zaharrena. Bere hasiera Apostoluaren zerraldoa aurkikuntzaraatzeratzen da, Alfontso II.a Asturiasko Erresumako hiriburua zen Oviedotik,erromeria egin zuenean zerraldo berria ikustera. Lehenbiziko Bidea zen,Kantauriar mendikatea zeharkatuz leku sakraturaino joaten zena; Tineo,Fonsagrada eta Lugotik pasatzen. Erresumako erromesak berehala konturatuziren kostaldetik joan ezkero bidea askoz leunagoa eta erosoagoa zela;Kostaldeko Bidea jaioa zen. Asturiar Erresuma bere domeinuak zabaltzendituen batera, Done Jakue apostoluaren zerraldoko aurkikuntzako berriazabaltzen da, eta kostaldetik erromeriak gorantz zihoazen hegoaldeko lurretanarabiarren josita zeuden lurretatik urrutik.
Europa kontinentaletik zetorren erromesak, Irundik iberiar penintsulansartuz, eta itsasotik zetorrenak eusko, kantabriar edo asturiar kaietanlehorreratzen zirenak, Bidean zehar elkartzen ziren Mendebalderantzjarraituz, islamiar osten urrun. Kristau Birkonkistak islamiarren kontrairabazitako lurrak ziurtatuak egon ondoren, nafar eta gaztelar erregeek,Bideko garrantziaz jakitunak, burguak ezarri zuten eta herri arteko ibilbideabehar adinako azpiegituraz hornitzen dute (zubiak, ospitaleak, ostatuak...)bidea barneko lurretara saihesten, Frantses Bidea edo Nafarroako Bidera,Santiago Bideen artean ibiliena eta ezagunena.
• Barnealdeko Bidea
Erdi Arotik erromesak Iberiar Penintsulan sartzen ziren Erdialdeko Europatik.Erromesak Irunen, Oiartzunen edo Astigarragan banatzen ziren: batzuek kostaldekobideari jarraitzen zioten; besteek, barnealdeko erregebideari. Azken horiek, Gipuzkoazeharkatu eta Lizarrateko tunela pasatu ondoren, Araban sartzen ziren, geroGaztelako lurretan barneratzen Frantses Bidearekin bat egiteko, dela SantoDomingo de la Calzadan, dela Burgosen (Briviescatik igaro ondoren). Gipuzkoakobarnealdean zehar zihoan bide horrek, garai batean, Orreagatik sartzen ziren bainoerromes gehiago izan zuen.
HODEI ALKAIN ETA MIKEL ELOSEGUI
ERDI AROKO PERTSONAIA OSPETSUAK
Rikardo I.a, Lehoibihotza
Ingalaterrako erregea izan zen 1189
eta 1199 bitartean.
Haren aitak, enrique IIak bere semeen artean banatu zituenmenpean zituen lurraldeak. Rikardori Poitu, Perigord, Limoges eta Gaskonia lurraldeak egokitu zitzaizkion. Halaere, 1173an anaia zaharrekin batera aitaren kontraborrokatu zuen. Garaituta, barkamena lortu zuten.
Enrike, bere anaia zaharrena, 1184an hil zen.
Rikardok 1189ko irailaren 3an eskuratu zuen Ingalaterrako koroa. 1192an Zipre etaAkre hartutakoan, Saladinekin bakea sinatu zuen.
Rikardo, 1191ko maiatzaren 6an Berengaria Nafarroakoarekin ezkondu zen,Leonor Akitaniakoak nahi zuen bezala. Hala ere, batzuek esaten dute Rikardohomosexuala zela.
Akitaniara bueltatutakoan, hainbat baroirenaurka borrokatu zuen. Borroka horietanzaurituta, 1199an hil zen.
PELAIO ASTURIETAKOA
Musulmanen Agintearen aurkako gerra zuzendu zuen. Asturietako Erresuma fundatu eta bere lehenbiziko erregeabilakatuko zen. Bere erregetza 722an hasi eta 737an bereheriotzarekin batera amaituko zen.
BOABDIL EL NIÑO
Muhammad XII.a Muhammad izenarekinbezala ezagutua eta historiara Boabdil izenarekin pasa zena, hala ezagutu baitzutenkristauek.
Bere aita Muley Haceni izenekoa tronua kendu zion, eta denbora batez honekin eta bere osaba El Zagalekin borrokatu zuen tronuagatik.
Boabdil izango zena Alhambran (Granada) jaio zen 1459 aldera eta Muley Hacen etaAixa sultanen semea zen.
1482an, Guadixen borrokatu zen bere aitaren aurka eta, abenzerrajeak eta bere amak lagunduta, tronura iritsi zen.
Aita eta osabaren aurka borrokatu beharrean izan zen, haiek ere Granadako
Erresuemako errege legitimoak izateko nahia baitzuten.
Azkenean, Boabdil Granadatik bota zuten. Erregeerreginakatolikoek
hartu zuten preso Lucenan. Horri esker Gaztelak gerrabukatu ahal izan zuen.
Frogatzerik ez badago ere, leiendak dioenez, Boabdilerbesterako bidea hartu zuenean, errege ohiak burua jiratuzuen eta negar egin zuen azken aldiz Granada ikustean.Ama Aixak horrela esan zion:
“Egizu negar emakumeak bezala, ez zenuen gizon bezaladefendatueta!”
MOMO
Bizkaiako lehenengo kondea izan omen zen. 925 urte inguruan bizi izan zen etaBelaskita andrearekin ezkondu zen, Nafarroako Antso I.a Gartzesen alabarekin,alegia.
Bizkaia konderria izan zen garai hartan; kondea zen lurraldearen buru. Erresumarenmende zegoen orduan.
Abd arRahman III.a
21 urte besterik ez zituela, hasi zen alAndalus gobernatzen.
Haren agintaldian AlAndalus Europako estaturikaberatsena eta oparoena izan zen.
Abd arRahmanek izugarrizko ospea lortu zuen eta, errege kristauek ere errespetu handia izan zioten.
EMAKUMEAK
AKITANIAKO LEONOR
Leonor Akitaniakoa Frantzia
eta Ingalaterrako erregina eta Erdi Aro osoko emakumerikboteretsuenetakoa izan zen.
Leonor izena bere amaren omenez jarri zioten nahiz eta modu askotara idatzi izan den . Hala ere, ez da historian ezagutzen den lehendabiziko Leonor, Normandiako Leonor bera baino mende bat lehenago bizi izan baitzen.
Erdi Aroko ohitura nagusien aurka, bere aitak ahalegin berezia egin zuen alabak hezkuntza garatua jaso zezan. Latinez irakurtzen eta idazten ikasi zuen, baita musika eta literatura bezalako arteak ere.
Harrigarriago dena, emakume izan arren, zaldi gainean ibiltzen, salerosketan eta ehizan ere ikasi zuen. 1130ean, zortzi urte zituela, ama eta anaia txikia hil zitzaizkion. Akitaniako dukerriaren lurrak garai hartako Frantziako aberatsenak ziren.
1137ko uztailaren 25anFrantziako oinordeko Luisekinezkondu zen. Luisek Frantziakotronua eskuratu zuen. Leonorrek,beraz, Akitaniako aginteaberetzat gorde zuen.
AINARA ARRUE ETA NAROA ZAPIAIN