el calendario romano tridentino tras su...

21
1 EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU PROMULGACIÓN Y SUS PRIMERAS MODIFICACIONES (1568-1602) A partir de la publicación en 1568 del Breviario Romano 1 , el primer libro litúrgico tridentino, el rito romano contó por primera vez en la historia con un mismo y único Calendario litúrgico, ya que este libro litúrgico juntamente con el Misal Romano 2 , que vio la luz dos años más tarde, fueron impuestos como obligatorios para todas las Iglesias locales y órdenes religiosas del rito romano 3 . De tal modo que podemos señalar el 9 de julio de 1568, día en el que fue firmada por el papa la bula de aprovación del Breviario, como la fecha de inicio del Calendario tridentino que, hasta 1969 4 , año en el fue promulgado el Calendario renovado tras la reforma litúrgica realizada por mandato del Concilio Vaticano II 5 , jalonaría el Año Litúrgico con diferentes celebraciones, bien del Señor, bien de la Virgen María, bien de los santos. Durante sus cuatrocientos años de vida, el Calendario Romano tridentino acogió nuevas celebraciones en un número considerable, otras vieron modificado su grado celebrativo, otras fueron cambiadas de día y algunas pocas fueron suprimidas. Todo ello fue realizado por la Sede Apostólica, bien con un documento pontificio, bien con un decreto de la Sagrada Congregación de Ritos, creada en 1588 6 . 1 Cf. M. SODI - A.M. TRIACCA (eds.), Breviarium Romanum. Editio princeps (1568), Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 1999 (= Monumenta Liturgica Concilii Tridentini 4). 2 Cf. Cf. M. SODI - A.M. TRIACCA (eds.), Missale Romanum. Editio princeps (1570), Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 1998 (= Monumenta Liturgica Concilii Tridentini 2). 3 Se exceptuaban aquellas Iglesias locales u órdenes religiosas que tuvieran un Misal o un Breviario propio con una antigüedad superior a doscientos años, tal y como prescriben sus correspondientes bulas papales de aprobación y promulgación (cf. PIUS V, «Bulla Breviarii Romani ad psallendum horas canonicas, ex decreto Sacri et Oecumenici Concilii Tridentini restituti, approbatio, cum prohibitione usus aliorum Breviariorum praeterquam a primaeva institutione Ordinis a Sede Apostolica vel a consuetudine supra annos ducentum approbatorum “Quod a nobis” (9 iulii 1568)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 7, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1861, n. 101, p. 686; PIUS V, «Bulla Missalis Romani ad rite missas celebrandas, Concilii Tridentini decreto reformati, approbatio et aliorum abolitio “Quo primum” (14 iulii 1570)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 7, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1861, n. 166, p. 840). 4 Cf. PAULUS VI, «Litterae apostolicae motu proprio datae “Mysterii Paschalis” (14 februarii 1969)», AAS 61 (1969) 222-226; SACRA CONGREGATIO RITUUM, «Decretum “Anni liturgici ordinatione” (21 de marzo de 1969)», Notitiae 5 (1969) 163-165. 5 Cf. Calendarium Romanum ex decreto sacrosancti Œcumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli Pp. VI promulgatum. Editio typica (21 martii 1969), Typis Polyglottis Vaticanis, In Civitate Vaticana, 1969. 6 Cf. SIXTUS V, «Bulla: Institutio quindecim congregationum sanctae Romanae Ecclesiae, cardinalium, cum iurisdictionum et facultatum partita concessione, ad faciliorem universae republicae christianae statusque ecclesiastici et Romanae Curiae negociorum et causarum

Upload: others

Post on 25-Jul-2020

18 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

1

EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU

PROMULGACIÓN Y SUS PRIMERAS MODIFICACIONES

(1568-1602)

A partir de la publicación en 1568 del Breviario Romano1, el primer libro

litúrgico tridentino, el rito romano contó por primera vez en la historia con un

mismo y único Calendario litúrgico, ya que este libro litúrgico juntamente con el

Misal Romano2, que vio la luz dos años más tarde, fueron impuestos como

obligatorios para todas las Iglesias locales y órdenes religiosas del rito romano3.

De tal modo que podemos señalar el 9 de julio de 1568, día en el que fue

firmada por el papa la bula de aprovación del Breviario, como la fecha de inicio

del Calendario tridentino que, hasta 19694, año en el fue promulgado el

Calendario renovado tras la reforma litúrgica realizada por mandato del Concilio

Vaticano II5, jalonaría el Año Litúrgico con diferentes celebraciones, bien del

Señor, bien de la Virgen María, bien de los santos.

Durante sus cuatrocientos años de vida, el Calendario Romano tridentino

acogió nuevas celebraciones en un número considerable, otras vieron modificado

su grado celebrativo, otras fueron cambiadas de día y algunas pocas fueron

suprimidas. Todo ello fue realizado por la Sede Apostólica, bien con un

documento pontificio, bien con un decreto de la Sagrada Congregación de Ritos,

creada en 15886.

1 Cf. M. SODI - A.M. TRIACCA (eds.), Breviarium Romanum. Editio princeps (1568), Libreria

Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 1999 (= Monumenta Liturgica Concilii Tridentini 4). 2 Cf. Cf. M. SODI - A.M. TRIACCA (eds.), Missale Romanum. Editio princeps (1570), Libreria

Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 1998 (= Monumenta Liturgica Concilii Tridentini 2). 3 Se exceptuaban aquellas Iglesias locales u órdenes religiosas que tuvieran un Misal o un

Breviario propio con una antigüedad superior a doscientos años, tal y como prescriben sus

correspondientes bulas papales de aprobación y promulgación (cf. PIUS V, «Bulla Breviarii

Romani ad psallendum horas canonicas, ex decreto Sacri et Oecumenici Concilii Tridentini

restituti, approbatio, cum prohibitione usus aliorum Breviariorum praeterquam a primaeva

institutione Ordinis a Sede Apostolica vel a consuetudine supra annos ducentum approbatorum

“Quod a nobis” (9 iulii 1568)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum

sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima

plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad

praesens 7, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1861, n. 101, p.

686; PIUS V, «Bulla Missalis Romani ad rite missas celebrandas, Concilii Tridentini decreto

reformati, approbatio et aliorum abolitio “Quo primum” (14 iulii 1570)», en A. TOMASSETI

(ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis

editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum

actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 7, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo

editoribus, Augustae Taurinorum, 1861, n. 166, p. 840). 4 Cf. PAULUS VI, «Litterae apostolicae motu proprio datae “Mysterii Paschalis” (14 februarii

1969)», AAS 61 (1969) 222-226; SACRA CONGREGATIO RITUUM, «Decretum “Anni liturgici

ordinatione” (21 de marzo de 1969)», Notitiae 5 (1969) 163-165. 5 Cf. Calendarium Romanum ex decreto sacrosancti Œcumenici Concilii Vaticani II

instauratum auctoritate Pauli Pp. VI promulgatum. Editio typica (21 martii 1969), Typis

Polyglottis Vaticanis, In Civitate Vaticana, 1969. 6 Cf. SIXTUS V, «Bulla: Institutio quindecim congregationum sanctae Romanae Ecclesiae,

cardinalium, cum iurisdictionum et facultatum partita concessione, ad faciliorem universae

republicae christianae statusque ecclesiastici et Romanae Curiae negociorum et causarum

Page 2: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

2

Vamos a recorrer, en varios artículos, todos estos años de su historia para

conocer detalladamente las variaciones que sufrió el Calendario Romano,

indicando los documentos de la Sede Apostólica que prescriben estas

modificaciones.

Todos los decretos relativos a la Sagrada Congregación de Ritos se encuentran

en las actas manuscritas de sus reuniones, conservadas actualmente en el Archivo

de la Congregación para las Causas de los Santos (Roma). Se trata de un total de

233 volúmenes, en cuyo primer tomo figura el título Regestum decretorum et

epistolarum Sacrae Congregationis Rituum7, y que hemos consultado para llevar

a cabo nuestra investigación8.

Algunos de estos decretos, pocos, están publicados dentro de la selección9

realizada por Giovanni Battista Pittono a mediados del siglo XVIII10 o por

Giovanni Michele Cavalieri11 en esas mismas fechas o por Luigi Gardellini12 un

siglo más tarde o en Analecta Juris Pontificii a mediados del siglo XIX13 o por la

propia Sagrada Congregación de Ritos a finales de ese mismo siglo XIX y

expeditionem “Immensa aeterni Dei” (11 februarii 1588)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum,

diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior

facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S.

Leone Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae

Taurinorum, 1853, n. 117, pp. 985-999. 7 El título va variando en cada tomo, el más habitual es Sacrorum Rituum Congregationum

decreta annorum… o Sacrorum Rituum Congregationum decreta ab anno… usque ad annum…

Muchos volúmenes comienzan directamente con el índice, sin ningún tipo de título; en estos

casos para citarlos hemos utilizado el texto que figura en el lomo del libro, señalándolo con la

indicación [s.t.], esto es, «sine titulo» (sin título). Por otra parte, debemos señalar que también

varía el modo de referirse a la Congregación de Ritos ya que en algunas ocasiones el adjetivo

«sacrum» se refiere a «congregatio», esto es, «Sacra Rituum Congregatio», y en otras acompaña

a «ritus», esto es, «Sacrorum Rituum Congregatio». 8 Aprovechamos la ocasión para agradecer al prefecto de la Congregación para las Causas de los

Santos, el cardenal Angelo Amato, y al personal a él subordinado el acceso a la documentación

requerida para elaborar este estudio, así como la delicada atención prestada por el personal que

trabaja en el mencionado Archivo: Simona Durante y Lorella Maioresi. 9 Por regla general, solamente se incluyeron en estas coleccciones de decretos de la Sagrada

Congregación de Ritos aquellos que están dirigidos a diócesis u órdenes religiosas,

normalmente respondiendo a dubia, para que sirvieran de ejemplo a quienes pudieran

encontrarse con semejantes interrogantes. Sin embargo, los decretos con las disposiciones para

la Iglesia universal suelen estar omitidos en estas recolecciones. 10 Cf. I.B. PITTONO (ed.), Constitutiones Pontificae et Romanarum Congregationum decisiones

ad sacros ritus spectantes, omnibus utriusque cleri ecclesiasticis ubique locorum existentibus

perutiles et necessariae, Leonardus Pittonus Collectoris Pater, Venetiis, 1739. 11 Cf. I.M. CAVALIERI, Opera omnia liturgica seu Commentaria in authentica Sacrae Rituum

Congregationis decreta ad romanum praesertim breviarium, missale, et rituale quomodolibet

attinentia 1-5, Ex. typ. Remondiana, Venetiis, 1758. 12 Cf. A. GARDELLINI (ed.), Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum ex actis

eiusdem collecta 1-5, Typis Sacrae Congregationis de Propaganda Fide, Romae, 31856-1890. 13 Cf. «Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum», en Analecta Juris Pontificii.

Recueil de dissertations sur différents sujets de droit canonique, de liturgie, de theologie et

d’histoire 7, Librairie de la Propagande, Roma, 1866, nn. 1-1762, cc. 1-384; «Decreta

authentica Congregationis Sacrorum Rituum», en Analecta Juris Pontificii. Recueil de

dissertations sur différents sujets de droit canonique, de liturgie, de theologie et d’histoire 8,

Librairie de la Propagande, Roma, 1866, nn. 1763-2716, cc. 1137-1388.

Page 3: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

3

principios del XX14. Con la aparición en 1885 de la revista Acta Sanctae Sedis

transformada en Acta Apostolicae Sedis en 1909, los documentos emanados de la

Sede Apostólica vieron la luz entre sus páginas. De modo que, a partir de ese

momento, los decretos fueron recogidos en esta revista.

No es la primera vez que se publica la relación de fechas en las que el

Calendario tridentino ha sido modificado, bien para incorporar bien para suprimir

celebraciones o para modificar la fecha o el grado celebrativo de alguna de ellas.

Así lo hicieron Bartolomeo Gavantus y Gaetano Maria Merati15, Josef Löw16 o

Pierre Jounel17. También figuran las fechas de las variaciones realizadas en

Calendario Romano a lo largo de los siglos, en el Diccionario de las fiesta y de

los santos que se encuentra en el tercer suplemento a la Memoria sulla riforma

liturgica18, trabajo preparado por la sección histórica de la Sagrada Congregación

de Ritos –principalmente por Josef Löw– para la reforma general litúrgica que

deseaba acometer el papa Pío XII. Ahora bien, en ninguna de estas publicaciones

se mencionan los documentos pontificios, bien del propio papa bien de la

Sagrada Congregación de Ritos, que mandan realizar dichas modificaciones en el

Calendario y, en algunas ocasiones, hay un error respecto al día, al mes e incluso

al año en el que indican que se mandó realizar la inserción de una celebración o

el cambio de su fecha o de su grado celebrativo.

En este primer trabajo vamos a exponer el estado inicial del Calendario

Romano promulgado tras el Concilio de Trento y las modificaciones sufridas

hasta el año 1602, cuando el papa Clemente VIII publica una nueva edición

típica del Breviario Romano realizando un cambio en la graducación celebrativa.

1. CALENDARIO ROMANO PROMULGADO POR SAN PÍO V

Ofrecemos, en primer lugar, el Calendario litúrgico del rito romano tal y como

se encontraba en las ediciones típicas del Misal Romano y del Breviario Romano

promulgados por el papa san Pío V, en 1570 y en 1568 respectivamente, fruto de

la revisión realizada de los mismos tras el Concilio de Trento. El Calendario que

encabezó ambos libros litúrgicos no fue del todo semejante, ya que al editar el

14 Cf. SACRA RITUUM CONGREGATIO, Decreta authentica Congregationis Sacrorum rituum ex

actis eiusdem collecta eiusque auctoritate promulgata sub auspiciis ss. domini nostri Leonis

papae XIII 1-7, Typographia Polyglotta Sacrae Congregationis de Propaganda Fide, Roma,

1898-1927. 15 Cf. B. GAVANTUS – C.M. MERATI, Thesaurus sacrorum rituum seu commentaria in rubricas

Missalis et Breviarii Romani 2, Ex typographia Balleoniana, Venetiis, 1752, pp. 144-164. 16 Cf. G. LÖW, «Calendario della Chiesa universale», en Enciclopedia cattolica 3, Ente per

l’Enciclopedia Cattolica e per il Libro Cattolico, Città del Vaticano 1949, pp. 363-372. 17 Cf. P. JOUNEL, Le renouveau du culte des Saints dans la liturgie romaine, Centro Liturgico

Vincenziano - Edizioni Liturgiche, Roma, 1986 (= Bibliotheca “Ephemerides Liturgicae”.

Subsidia 36), pp. 22-31; P. JOUNEL, «L’évolution du Missel Romain de Pie IX a Jean XXIII

(1846-1962)», Notitiae 14 (1978) 246-258. 18 Cf. SACRA RITUUM CONGREGATIO. SECTIO HISTORICA, «Memoria sulla riforma liturgica.

Supplemento 3. Materiale storico, agiografico, liturgico per la riforma del Calendario», en C.

BRAGA (ed.), La riforma liturgica di Pio XII. Documenti. 1. La “Memoria sulla riforma

liturgica”, Centro Liturgico Vincenziano - Edizioni Liturgiche, Roma, 2003 (= Bibliotheca

“Ephemerides Liturgicae”. Subsidia 128), pp. 478-623.

Page 4: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

4

Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición del

Breviario Romano, realizada dos años antes.

1.1. EL CALENDARIO ROMANO EN EL «BREVIARIO ROMANO» (1568)

Transcribimos, en primer lugar, el Calendario Romano que figura al inicio de

la edición típica del Breviario Romano tridentino, publicada en 156819.

Ianuarius

1 Circumcisio Domini duplex [II classis]

2 Octava S. Stephani duplex

cum commemoratione octavarum

3 Octava S. Ioannis duplex

cum commemoratione Ss. Innocentium

4 Octava Ss. Innocentum duplex

5 Vigilia

6 Epiphania Domini duplex [I classis]

7 De octava

8 De octava

9 De octava

10 De octava

11 De octava

et commemoratio S. Hygini, papae et martyris

12 De octava

13 Octava Epiphaniae duplex

14 Hilarii, episcopi et confessoris semiduplex

et commemoratio S. Felicis, presbyteri et martyris

15 Pauli, primi eremitae semiduplex

et commemoratio S. Mauri, abbatis

16 Marcelli, papae et martyris

17 Antonii, abbatis duplex

18 Cathedra S. Petri Romae duplex

et commemoratio S. Priscae, virginis et martyris

19 Marii, Marthae, Audifax et Abachum, martyrum

20 Fabiani et Sebastiani, martyrum duplex

21 Agnetis, virginis et martyris duplex

22 Vincentii et Anastasii, martyrum semiduplex

23 Emerentianae, virginis et martyris

24 Timothei, episcopi et martyris

25 Conversio S. Pauli, apostoli duplex

26 Polycarpi, episcopi et martyris

27 Ioannis Chrysostomi, episcopi et confessoris duplex

28 Agnetis secundo

Februarius

1 Ignatii, episcopi et martyris semiduplex

19 Cf. SODI – TRIACCA (eds.), Breviarium Romanum, pp. 11-22.

Page 5: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

5

2 Purificatio B. Mariae duplex [II classis]

3 Blasii, episcopi et martyris

5 Agathae, virginis et martyris semiduplex

6 Dorotheae, virginis et martyris

9 Apolloniae, virginis et martyris

14 Valentini, martyris

15 Faustini et Iovitae, martyrum

18 Simeonis, episcopi et martyris

22 Cathedra S. Petri Antiochiae duplex

24 Mathiae, apostoli duplex [II classis]

Martius

7 S. Thomae de Aquino, confessoris duplex

et commemoratio Ss. Perpetuae et Felicitatis, martyrum

9 Quadraginta Martyrum semiduplex

12 Gregorii, papae et confessoris duplex

19 Ioseph, confessoris duplex

21 Benedicti, abbatis duplex

25 Annuntiatio B. Mariae Virginis duplex [II classis]

Aprilis

11 Leonis, papae et confessoris duplex

14 Tiburtii, Valeriani et Maximi, martyrum

17 Aniceti, papae et martyris

22 Soteris et Caii, pontificum et martyrum semiduplex

23 Georgii, martyris semiduplex

25 Marci, evangelistae duplex [II classis]

26 Cleti et Marcellini, papae et martyrum semiduplex

28 Vitalis, martyris

Maius

1 Philippi et Iacobi, apostolorum duplex [II classis]

2 Athanasii, episcopi et confessoris duplex

3 Inventio S. Crucis duplex

et commemoratio Ss. Alexandri, Eventii ac Theoduli,

martyrum

4 Monicae, viduae, matris Augustini

6 Ioannis ante portam Latinam duplex

8 Apparitio S. Michaelis duplex

9 Gregorii Theologi, episcopi et confessoris duplex

10 Gordiani et Epimachi, martyrum

12 Nerei, Achilei et Pancratii, martyrum

14 Bonifatii, martyris

19 Potentianae, virginis

25 Urbani, papae et martyris

26 Eleutherii, papae et martyris

Page 6: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

6

27 Ioannis, papae et martyris

30 Felicis, papae et martyris

31 Petronillae, virginis

Iunius

2 Marcellini, Petri et Erasmi, martyrum

9 Primi et Feliciani, martyrum

11 Barnabae, apostoli duplex

12 Basilidis, Cyrini, Naboris et Nazarii, martyrum

14 Basilii, episcopi et confessoris duplex

15 Viti, Modesti et Crescentiae, martyrum

18 Marci et Marcelliani, martyrum

19 Gervasii et Protasii, martyrum

20 Silverii, papae et martyris

22 Paulini, episcopi et confessoris

23 Vigilia

24 Nativitas S. Ioannis Baptistae duplex [I classis]

25 De octava S. Ioannis

26 Ioannis et Pauli, martyrum semiduplex

27 De octava

28 S. Leonis, papae et confessoris

cum commemoratione octavae et vigiliae

29 Petri et Pauli, apostolorum duplex [I classis]

30 Commemoratio S. Pauli, apostoli duplex

cum commemoratione octavae S. Ioannis

Iulius

1 Octava S. Ioannis Baptistae duplex

cum commemoratione octavae apostolorum

2 Visitatio B. Mariae duplex

cum commemoratione octavae apostolorum

et Ss. Processi et Martiniani, martyrum

3 De octava apostolorum

4 De octava

5 De octava

6 Octava apostolorum Petri et Pauli duplex

10 Septem fratrum et Ss. Rufinae ac Secundae, martyrum semiduplex

11 Pii, papae et martyris

12 Naboris et Felicis, martyrum

13 Anacleti, papae et martyris semiduplex

14 Bonaventurae, pontificis et confessoris semiduplex

17 Alexii, confessoris

18 Symphorosae cum septem filiis, martyrum

20 Margaritae, virginis et martyris

21 Praxedis, virginis

22 Mariae Magdalenae duplex

Page 7: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

7

23 Apollinaris, episcopi et martyris semiduplex

24 Vigilia

et commemoratio S. Christinae, virginis et martyris

25 Iacobi, apostoli duplex [II classis]

et commemoratio S. Christophori, martyris (ad Laudes

tantum)

27 Pantaleonis, martyris

28 Nazarii, Celsi, Victoris, martyrum, et Innocentii, papae et

confessoris semiduplex

29 Marthae, virginis semiduplex

et commemoratio Ss. Felicis, Simplicii, Faustini et Beatricis,

martyrum

30 Abdon et Sennen, martyrum

Augustus

1 Petri ad Vincula duplex

et commemoratio Ss. Machabaeorum, martyrum

2 Stephani, papae et martyris

3 Inventio S. Stephani, protomartyris semiduplex

4 Dominici, confessoris duplex

5 Dedicatio S. Mariae ad Nives duplex

6 Transfiguratio Domini duplex

et commemoratio Ss. Xysti, Felicissimi et Agapiti, martyrum

7 Donati, episcopi et martyris

8 Cyriaci, Largi et Smaragdi, martyrum semiduplex

9 Vigilia

et commemoratio S. Romani, martyris

10 Laurentii, martyris duplex [II classis]

11 De octava S. Laurentii

et commemoratio Ss. Tiburtii et Susanae, martyrum

12 De octava

et commemoratio S. Clarae, virginis

13 De octava

et commemoratio Ss. Hippolyti et sociorum20, martyrum

14 De octava

cum commemoratione vigiliae

et S. Eusebii, confessoris

15 Assumptio B. Mariae Virginis duplex [I classis]

16 De octava Assumptionis B. Mariae

et commemoratio octavae S. Laurentii

17 Octava S. Laurentii duplex

et commemoratio de octava

20 Según el Martirologio Romano tridentino: S. Concordia et alii decem et novem de domo sua

(cf. M. SODI – R. FUSCO (eds.), Martyrologium Romanum. Editio princeps (1584), Libreria

Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 2005 (= Monumenta Liturgica Concilii Tridentini 6), p.

275).

Page 8: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

8

18 De octava

et commemoratio S. Agapiti, martyris

19 De octava

20 Bernardi, abbatis duplex

cum commemoratione octavae

21 De octava

22 Octava Assumptionis B. Mariae duplex

et commemoratio Ss. Timothei et sociorum21, martyrum

23 Vigilia

24 Bartholomaei, apostoli (Romae celebratur 25) duplex [II classis]

25 Ludovici, confessoris, regis Francorum

26 Zepherini, papae et martyris

28 Augustini, episcopi, confessoris et Ecclesiae doctoris duplex

et commemoratio S. Hermetis, martyris

29 Decollatio S. Ioannis Baptistae duplex

et commemoratio S. Sabinae, martyris

30 Felicis et Adaucti, martyrum

September

1 Egidii, abbatis

et commemoratio Ss. martyrum Duodecim fratrum

8 Nativitas B. Mariae duplex [II classis]

et commemoratio S. Adriani, martyris (ad Laudes tantum)

9 De octava S. Mariae

et commemoratio S. Gorgonii, martyris

10 De octava

11 De octava

et commemoratio S. Proti et Hyacinthi, martyrum

12 De octava

13 De octava

14 Exaltatio S. Crucis duplex

15 Octava Nativitatis B. Mariae duplex

et commemoratio S. Nicomedis, martyris

16 Cornelii et Cypriani semiduplex

et commemoratio Ss. Eufemiae, Luciae et Geminiani,

martyrum

20 Vigilia

et commemoratio Ss. Eustachii et sociorum22, martyrum

21 Matthaei, apostoli duplex [II classis]

22 Mauritii et sociorum23, martyrum

21 En el Misal Romano se especifican los nombres de los compañeros: Hippolytus et

Simphorianus. 22 Según el Martirologio Romano tridentino: S. Theopistis, Agapitus et Theopistus (cf. SODI –

FUSCO (eds.), Martyrologium Romanum, p. 322). 23 Según el Martirologio Romano tridentino: Ss. Exuperius, Candidus, Victor, Innocentius et

Vitalis, cum sociis eiusdem legionis (cf. SODI – FUSCO (eds.), Martyrologium Romanum, p. 325).

Page 9: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

9

23 Lini, papae et martyris semiduplex

et commemoratio S. Theclae, virginis et martyris

26 Cypriani et Iustinae, martyrum

27 Cosmae et Damiani, martyrum semiduplex

29 Dediacatio S. Michaelis, archangeli duplex [II classis]

30 Hieronymi, presbyteri, confessoris et Ecclesiae doctoris duplex

October

1 Remigii, episcopi et confessoris

4 Francisci, confessoris duplex

7 Sergii, Bacchi, Marcelli et Appulei, martyrum

et commemoratio S. Marci, papae et confessoris

9 Dionysii, Rustici et Eleutherii, martyrum semiduplex

14 Calixti, papae et martyris semiduplex

18 Lucae, evangelistae duplex [II classis]

21 Hilarionis, abbatis

et commemoratio Ss. Ursulae et sociarum24, virginum et

martyrum

25 Chrisanthi et Dariae, martyrum

26 Evaristi, papae et martyris

27 Vigilia

28 Simonis et Iudae, apostolorum duplex [II classis]

30 Vigilia

November

1 Festum omnium Sanctorum duplex [I classis]

et commemoratio S. Caesarii, martyris (ad Laudes tantum)

2 Commemoratione omnium fidelium defunctorum duplex

et de octava omnium Sanctorum

3 De octava

4 De octava

et commemoratio Ss. Vitalis et Agricolae, martyrum

5 De octava

6 De octava

7 De octava

8 Octava omnium Sanctorum duplex

et commemoratio Ss. Quattuor coronatorum, martyrum

9 Dedicatio basilicae Salvatoris duplex

et commemoratio S. Theodori, martyris

10 Tryphonis, Respici et Nymphae, martyrum

11 Martini, episcopi et confessoris duplex

et commemoratio S. Mennae, martyris

12 Martini, papae et martyris

17 Gregorii Thaumaturgi, episcopi et confessoris

24 El Martirologio Romano no especifica los nombres de las compañeras (cf. SODI – FUSCO

(eds.), Martyrologium Romanum, p. 357).

Page 10: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

10

18 Dedicatio basilicarum Ss. apostolorum Petri et Pauli duplex

19 Pontiani, papae et martyris

22 Caeciliae, virginis et martyris semiduplex

23 Clementis, papae et martyris semiduplex

24 Chrysogoni, martyris

25 Catharinae, virginis et martyris duplex

26 Petri Alexandrini, episcopi et martyris

29 Vigilia

et commemoratio S. Saturnini, martyris

30 Andreae, apostoli duplex [II classis]

December

2 Bibianae, virginis et martyris

4 Barbarae, virginis et martyris commemoratio

5 Sabbae, abbatis commemoratio

6 Nicolai, episcopi et confessoris semiduplex

7 Ambrosii, episcopi, confessoris et Ecclesiae doctoris duplex

8 Conceptio B. Mariae duplex

10 Melchiadis, papae et confessoris commemoratio

11 Damasi, papae et confessoris semiduplex

13 Luciae, virginis et martyris duplex

20 Vigilia

21 Thomae, apostoli duplex [II classis]

24 Vigilia

25 Nativitas D.N. Iesu Christi duplex [I classis]

26 Stephani, protomartyris duplex [II classis]

et commemoratio octavae

27 Ioannis, apostoli et evangelistae duplex [II classis]

et commemoratio octavarum

28 Ss. Innocentium, martyrum duplex [II classis]

et commemoratio octavarum

29 Thomae Cantuarensis, episcopi et martyris semiduplex

et commemoratio octavarum

30 Dominica infra octavam,

vel de octava

cum commemoratione aliarum octavarum

31 Silvestri, papae et confessoris duplex

cum commemoratione aliarum octavarum

A todas estas celebraciones debemos añadir:

Pascha in Resurrectione Domini duplex [I classis]

Feria V post dominica IV post Pascha: In Ascensione Domini duplex [I classis]

Pentecostes duplex [I classis]

Dominica post Pentecosten: Ss.mae Trinitatis duplex [II classis]

Feria V post festum Ss.mae Trinitatis: Ss.mi Corporis Christi duplex [I classis]

Page 11: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

11

1.2. ERRORES DEL CALENDARIO CORREGIDOS EN EL «MISAL ROMANO»

(1570)

Señalamos las correcciones realizadas en el Calendario Romano cuando se

publicó la edición típica del Misal Romano tridentino en el año 157025. El

elemento modificado lo destacamos mediante caracteres cursivos; cuando ha

habido alguna supresión, hemos tachado el texto correspondiente. No tenemos en

consideración el cambio de «et commemoratio» por «cum commemoratione», o

viceversa, que se hizo en algunas celebraciones (por ejemplo: 14 de enero, 15 de

enero, 16 de agosto

Ianuarius

14 Hilarii, episcopi et confessoris semiduplex

cum commemoratione S. Felicis, presbyteri et confessoris

16 Marcelli, papae et martyris semiduplex

Februarius

14 Valentini, presbyteri et martyris

23 Vigilia

24 Mathiae, apostoli duplex

Martius

12 Gregorii, papae et confessoris et Ecclesiae doctoris duplex

Aprilis

26 Cleti et Marcellini, pontificum et martyrum semiduplex

Maius

3 Inventio S. Crucis duplex

et commemoratio Ss. Alexandri, Eventii et Theoduli,

martyrum, ac Iuvenalis, episcopi et confessoris

4 Monicae, viduae, matris Augustini

12 Nerei, Achillei et Pancratii, martyrum

19 Pudentianae, virginis

Iunius

18 Marci et Marcelliani fratrum, martyrum

25 De octava Nativitatis S. Ioannis

26 Ioannis et Pauli, martyrum semiduplex

cum commemoratione octavae Nativitatis S. Ioannis Baptistae

28 S. Leonis secundi, papae et confessoris semiduplex

25 Cf. SODI – TRIACCA (eds.), Missale Romanum, pp. 39-50; puede verse además la lista de las

diferencias entre el Calendario del Breviario Romano y el Calendario del Misal Romano,

promulgados por el papa san Pío V, en SODI – TRIACCA (eds.), Missale Romanum, pp. XXXIII-

XXXV.

Page 12: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

12

Iulius

10 Septem fratrum, martyrum, et Ss. Rufinae et Secundae,

virginum et martyrum semiduplex

25 Iacobi, apostoli duplex

et commemoratio S. Christophori, martyris (in missis privatis)

28 Nazarii, Celsi et Victoris, papae, martyrum, et Innocentii,

papae et confessoris

29 Marthae, virginis semiduplex

et commemoratio Ss. Felicis, papae, Simplicii, Faustini et

Beatricis, martyrum

Augustus

6 Transfiguratio Domini duplex

et commemoratio Ss. Xysti secundi, papae, Felicissimi et

Agapiti, martyrum

13 De octava

et commemoratio Ss. Hippolyti et sociorum eius et Cassiani,

martyrum

16 De octava Assumptionis B. Mariae

cum commemoratione octavae S. Laurentii

17 Octava S. Laurentii duplex

et commemoratio de octavae Assumptionis

20 Bernardi, abbatis duplex

cum commemoratione octavae Assumptionis

22 Octava Assumptionis B. Mariae duplex

et commemoratio Ss. Timothei, Hippolyti et Simphoriani,

martyrum

25 Ludovici regis Franciae, confessoris

September

8 Nativitas B. Mariae duplex

et commemoratio S. Adriani, martyris (in missis privatis)

14 Exaltatio S. Crucis duplex

cum commemoratione octavae Nativitatis B. Mariae

16 Cornelii et Cypriani, pontificum et martyrum semiduplex

et commemoratio Ss. Euphemiae, Luciae et Geminiani,

martyrum

October

7 S. Marci, papae et confessoris

et commemoratio Ss. Sergii, Bacchi, Marcelli et Appulei,

martyrum

14 Callisti, papae et martyris semiduplex

30 Vigilia

31 Vigilia

Page 13: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

13

November

1 Festum omnium Sanctorum duplex

et commemoratio S. Caesarii, martyris (ad Laudes tantum)

12 Martini, papae et martyris semiduplex

18 Dedicatio basilicarum Ss. apostolorum Petri et Pauli duplex

23 Clementis, papae et martyris semiduplex

et commemoratio S. Felicitatis, martyris

December

10 Melchiadis, papae et martyris commemoratio

25 Nativitas D.N. Iesu Christi duplex

et commemoratio S. Anastasiae, virginis (in missa secunda)

26 Stephani, protomartyris duplex [II classis]

et commemoratio octavae Nativitatis

30 Dominica infra octavam,

vel de octava

et commemoratio aliarum octavarum

2. PRIMEROS CAMBIOS EN EL CALENDARIO ROMANO

Ofrecemos, en orden cronológico, los cambios realizados en el Calendario

Romano desde su promulgación (1568) hasta la publicación de la nueva edición

típica del Breviario Romano (1602). El elemento modificado (fecha, nombre y/o

grado clebrativo) lo señalamos con caracteres cursivos; cuando una celebración

ha sido suprimida, aparece tachada.

2.1. PONTIFICADO DE GREGORIO XIII (1572-1585)

1584, 1 de mayo

26 de julio: S. Anna, mater B. Mariae Virginis duplex

GREGORIUS XIII, «Bulla: Institutio festivitatis S. Annae, matris Mariae Virginis, pro die

XXVI mensis iulii duplici officio celebrandae “Sancta mater Ecclesia” (1 maii 1584”)»,

en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum

pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,

epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 8,

Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n. 161, pp.

455-456.

2.2. PONTIFICADO DE SIXTO V (1585-1590)

158526

2 de abril: S. Franciscus de Paula, confessor duplex

SIXTUS V, «Bulla: quod festum S. Francisci de Paula, Ordinis fratrum Minimorum

institutoris, singulis annis die secunda mensis aprilis duplici officio celebretur “In coeli

throno” (1585)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum

sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione

novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone

26 En la bula no figura la fecha exacta, sólo el año.

Page 14: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

14

Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae

Taurinorum, 1853, n.11, pp. 592-593.

1585, 1 de septiembre

21 de noviembre: Presentatio B. Mariae Virginis duplex

SIXTUS V, «Bulla: quod festum Praesentationis B.M. Virginis die vigesimaprima mensis

novembris duplici officio celebretur “Intemeratae Matris Dei” (1 septembris 1585)», en

A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum

pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,

epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 8,

Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n. 10, pp. 591-

592.

1585, 23 de diciembre

10 de septiembre: S. Nicolaus a Tolentino, confessor duplex

SIXTUS V, «Bulla: Innovatio festivitatis sancti Nicolai de Tolentino, Ordinis fratrum

Eremitarum Sancti Augustini, duplici officio die decima mansis septembris celebrandae

“Sancta Romana universalis” (23 decembris 1585)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum,

diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio

locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum

actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico

Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n. 25, pp. 645-646.

1586, 14 de enero

13 de junio: S. Antonius de Padua, confessor duplex

SIXTUS V, «Bulla: quod festum Sancti Antonii Lusitani, de Padua nuncupatur, sub die

XIII mensis iunii duplici officio de cetero celebretur “Immensa divinae sapientiae” (14

ianuarii 1586)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum

sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione

novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone

Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae

Taurinorum, 1853, n. 28, pp. 654-655.

1586, 1 de febrero

19 de septiembre: Ss. Ianuarius, episcopus, et socii27,

martyres simplex

SIXTUS V, «Bulla: Innovatio festivitatis S. Ianuarii episcopi et martyris et sociorum eius,

die XIX septembris simplici officio celebrandae “Pia sanctorum patrum” (1 februarii

1586)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum

romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium

brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad

praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n.

32, pp. 662-663.

1586, 13 de abril

29 de abril: S. Petrus de Verona, martyr duplex

27 Según el Martirologio Romano tridentino: Ss. Festus, Desiderius, Sosius, Proculus, Eutychius et

Acutius (cf. SODI – FUSCO (eds.), Martyrologium Romanum, p. 321).

Page 15: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

15

SIXTUS V, «Bulla: quod festum S. Petri martyris duplici officio de cetero celebretur

“Invictorum Christi” (13 aprilis 1586)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum

et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta

collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a

S. Leone Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico Dalmazzo editoribus,

Augustae Taurinorum, 1853, n.. 41, pp. 690-691.

1588, 14 de marzo

14 de julio: S. Bonaventura, pontifex, confessor et

Ecclesiae doctor duplex

SIXTUS V, «Bulla: Adscriptio S. Bonaventurae Balneoregiensis inter egregios santosque

catholicae Ecclesiae doctores, cum indulgentiis pro eius festivitate die XIV iulii

celebranda “Triunphantis Hierusalem” (14 martii 1588)», en A. TOMASSETTI (ed.),

Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis

editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum

actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 8, Seb. Franco et Henrico

Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1853, n. 119, pp. 1005-1012.

1588, 2 de julio

12 de noviembre: S. Didacus, confessor simplex

SIXTUS V, «Bulla: Canonizatio Sancti Didaci confessoris, Ordinis fratrum Minorum

Sancti Francisci Minorum de Observantia professoris, suaeque festivitatis instituto, pro

die XII mensis novembris, quotannis celebrandae “Rex regum” (2 iulii 1588)», en A.

TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum

pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,

epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 9,

Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1855, n. 128,

pp. 8-20.

1588, 13 de noviembre

5 de octubre: Ss. Placidus et socii28, martyres simplex

SIXTUS V, «Bulla: Institutio festivitatis SS. Placidi et sociorum martyrum professorum

Ordinis monachorum S. Benedicti, ubique simplici, et in Messana civitate duplici officio

die V mensis octobris celebrandae, ac etiam die IV mensis augusti in ecclesia

Messanensis ubi eorum corpora nuper reperta fuerunt “Dominus omnipotens” (13

novembris 1588)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum

sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione

novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone

Magno usque ad praesens 9, Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo editoribus,

Augustae Taurinorum, 1855, n. 135, pp. 42-45.

2.3. PONTIFICADO DE CLEMENTE VIII (1592-1605)

1594, 22 de noviembre

7 de mayo: S. Stanislaus, episcopus et martyr semiduplex

SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Regni Poloniae “Congregatio S. Rituum” (22

novembris 1594)», en «Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum», en

28 Según el Martirologio Romano tridentino: Ss. Eutychius et Victorinus et Flavia, itemque

Donatus, Firmatus, Fautus et alii triginta monachi (cf. SODI – FUSCO (eds.), Martyrologium

Romanum, pp. 339-340).

Page 16: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

16

Analecta Juris Pontificii. Recueil de dissertations sur différents sujets de droit canonique,

de liturgie, de theologie et d’histoire 7, Librairie de la Propagande, Roma, 1864, n. 14, c.

4.

1595, 21 de febrero

12 de julio: S. Ioannes Gualbertus, abbas commemoratio

SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Cong.nis Vallis Umbrosae “Ad instantiam praesidentis”

(21 februarii 1595)», en Regestum decretorum et epistolarum Sacrae Congregationis

Rituum ab anno 1588 ad annum 1599, Archivo de la Congregación para las Causas de los

Santos (Roma), p. 176.

1595, 4 de julio

7 de mayo: S. Stanislaus, episcopus et martyr duplex

CLEMENS VIII, «Bulla: Instituto festivitatis sancti Stanislai episcopi et martyris, pro die

VII mensis maii, duplici officio celebrandae “Quae ad Sanctorum” (4 iulii 1595)», en A.

TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum

pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,

epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 10,

Sebastiano Franco et filius editoribus, Augustae Taurinorum, 1855, n. 105, pp. 200-201.

1595, 9 de julio

7 de febrero: S. Romualdus, abbas duplex29

CLEMENS VIII, «Bulla: Instituto festivitatis S. Romualdi abbatis, Ordinis Camaldulensis

fundatoris, die VII mensis februarii, duplici ritu die communi confessorum celebrandae

“Pia mater Ecclesia” (9 iulii 1595)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et

privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta

collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a

S. Leone Magno usque ad praesens 10, Sebastiano Franco et filius editoribus, Augustae

Taurinorum, 1855, n. 106, pp. 201-202.

1597, 8 de mayo

29 de abril: S. Catharina Senensis, virgo commemoratio

SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Senen “Ad petitionem officialium” (8 maii 1597)», en

«Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum», en Analecta Juris Pontificii.

Recueil de dissertations sur différents sujets de droit canonique, de liturgie, de theologie

et d’histoire 7, Librairie de la Propagande, Roma, 1864, n. 30, c. 7.

3. LOS CAMBIOS REALIZADOS EN LA NUEVA EDICIÓN TÍPICA DEL «BREVIARIO

ROMANO» (1602)

El 10 de mayo de 1602, el papa Clemente VIII aprobó una nueva edición

típica del Breviario Romano. Dos años más tarde vería la luz la nueva edición del

Misal Romano. La principal novedad de estos libros litúrgicos proviene de la

29 El 9 de julio de 1595 está fechada la bula del papa Clemente VIII instituyendo la fiesta de san

Romualdo el 7 de febrero con el grado duplex. No obstante, hay un decreto de la Sagrada

Congregación de Ritos del 8 de febrero del año precedente estableciendo esta fiesta en esa

misma fecha en el Calendario con grado duplex (cf. SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Ordinis

Camaldulen. “Ad supplicem libellum” (8 februarii 1594)», en Regestum decretorum et

epistolarum Sacrae Congregationis Rituum ab anno 1588 ad annum 1599, Archivo de la

Congregación para las Causas de los Santos (Roma), pp. 146-147).

Page 17: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

17

incorporación de un nuevo grado celebrativo dentro de la subdivisión existente

dentro del rito duplex denominado duplex maius. Así, a partir de entonces, el rito

duplex podría ser: duplex I classis, duplex II classis, duplex maius o duplex

minus; este último también llamado simplemente duplex, esto es, sin ningún tipo

de calificativo explicativo. Se realizaron, además, otras modificaciones en la

graduación celebrativa, particularmente la reducción a semiduplex de varias de

las últimas celebraciones introducidas en el Calendario con grado duplex, y varió

también el número de fiestas que formaban parte del Calendario.

Éstos son concretamente los cambios introducidos:

5 de enero: S. Telesphorus, papa et martyr commemoratio

18 de enero: Cathedra S. Petri Romae duplex maius

24 de enero: S. Timotheus, episcopus et martyr semiduplex

25 de enero: Conversio S. Pauli, apostolus duplex maius

26 de enero: S. Polycarpus, episcopus et martyr semiduplex

7 de febrero: S. Romualdus, abbas semiduplex

22 de febrero: Cathedrae S. Petri Antiochiae duplex maius

4 de marzo: S. Lucius I, papa et martyr simplex

2 de abril: S. Franciscus de Paula, confessor semiduplex

29 de abril: S. Petrus de Verona, martyr semiduplex

3 de mayo: Inventio S. Crucis duplex II classis

6 de mayo: S. Ioannes ante portam Latinam duplex maius

7 de mayo: S. Stanislaus, episcopus et martyr semiduplex

8 de mayo: Apparitio S. Michaelis, archangelus duplex maius

12 de mayo: Ss. Nereus, Achilleus, et Domitilla, virgo,

atque Pancratius, martyres semiduplex

11 de junio: S. Barnabas, apostolus duplex maius

13 de junio: S. Antonius de Padua, confessor semiduplex

2 de julio: Visitatio B. Mariae Virginis duplex maius

1 de agosto: S. Petrus ad Vincula duplex maius

5 de agosto: Dedicatio S. Mariae ad Nives duplex maius

6 de agosto: Transfiguratio Domini duplex maius

10 de septiembre: S. Nicolaus a Tolentino, confessor semiduplex

14 de septiembre: Exaltatio S. Crucis duplex maius

19 de septiembre: Ss. Ianuarius et socii, martyres semiduplex

12 de noviembre: S. Didacus, confessor simplex

17 de noviembre: S. Gregorius Thaumaturgus, episcopus et

confessor semiduplex

21 de noviembre: Presentatio B. Mariae Virginis duplex maius

8 de diciembre: Conceptio Immaculata B. Mariae duplex maius

15 de diciembre: S. Eusebius Vercellensis, episcopus et

martyr simplex

Breviarium Romanum ex decreto sacrosancti Concilii Tridentini restitutum, Pii V Pont.

Max. iussu editum et Clementis VIII auctoritate recognitum (10 maii 1602), Ex

typographia Vaticana, Romae, 1602.

Page 18: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

18

CLEMENS VIII, «Bulla: Breviarii Romani Pii V olim restituti et editi, et deinde perperam

in aliquibus immutati, iterata restitutio, cum permissione Breviariorum iam impressorum,

et prohibitione novum aloter de caetero imprimendi “Cum in Ecclesia Catholica” (10 maii

1602)», en A. TOMASSETTI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum

romanorum pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium

brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad

praesens 10, Sebastiano Franco et filius editoribus, Augustae Taurinorum, 1855, pp. 788-

790.

4. PRINCIPALES APORTACIONES RESPECTO A OTRAS CRONOLOGÍAS

Nuestro estudio aporta algunos datos que, hasta el momento, ningún otro

liturgista había ofrecido ya que en las cronológicas publicadas hasta el momento

–particularmente tenemos en consideración las más recientes, esto es, las

realizadas por Josef Löw, una en su artículo sobre el Calendario de la

Enciclopedia cattolica30 y otra en el Diccionario de las fiesta y de los santos

incluido en Memoria sulla riforma liturgica31, y el estudio de Pierre Jounel sobre

el santoral postconciliar- no recogen la fecha precisa de algunas modificaciones o

inserciones en el Calendario. A este respecto debemos señalar que, en estos

primeros años de la liturgia tridentina, ambos son, en parte, deudores de la

descripción del Calendario litúrgico del rito romano preparada por Bartolomeo

Gavantus en el siglo XVII y completada, años después, por Gaetano Maria

Merati32; y por ello han trasmitido los errores que en esa obra se encuentran.

4.1. SANTA ANA

Santa Ana fue fijada en el Calendario litúrgico el día 26 de julio con el grado

duplex, por medio de la bula papal fechada el 1 de mayo de 1584, y no el 28 de

abril tal y como señala J. Löw.

4.2. SAN DIEGO

San Diego figura como conmemoración el día 12 de noviembre en algunos

breviarios y misales impresos tras el 2 de julio de 1588, día en el que fue elevado

a los altares, ya que en la bula de la canonización del papa Sixto V se decía:

«statuentes ut ab universali Ecclesia anno quolibet, die duodecima novembris,

festum ipsius et officium sicuti pro uno sancto confessore tantum, ad formam in

rubricis Romani Breviarii praesciptam, devote celebretur». Ahora bien, esta frase

no significa que se ordenara su inclusión en el Calendario Romano sino que se

autorizaba su celebración, esto es, el culto público, propio de todo santo. De

modo que a partir de la nueva edición típica del Breviario Romano y del Misal

Romano realizada por el papa Clemente VIII en 1602 y 1604, respectivamente,

ya no se encuentra.

En otras bulas de canonización contemporáneas encontramos un texto

semejante, sin que por ello el santo correspondiente fuera incluido en el

Calendario Romano. Así, por ejemplo, dice la bula de la canonización de san

30 Cf. LÖW, «Calendario della Chiesa», en Enciclopedia cattolica 3, pp. 363-372. 31 Cf. SACRA RITUUM CONGREGATIO, «Memoria sulla riforma liturgica. Supplemento 3», en

BRAGA (ed.), La riforma liturgica di Pio XII, pp. 478-623. 32 Cf. GAVANTUS – MERATI, Thesaurus sacrorum rituum 2, pp. 144-164.

Page 19: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

19

Jacinto (14 de abril de 1594): «statuentes ut ab universali Ecclesia anno quolibet,

in die XVI augusti, festum ipsius et officium, sicut pro uno sancto confessore non

pontifice, ad formam in rubricis Breviarii Romani praesciptam devote

celebretur»33; o la bula de la canonización de san Raimundo de Peñafort (29 de

abril de 1600): «statuentes ut ab universa Ecclesia quolibet anno, die septima

ianuarii, festum eius et officium, sicut pro uno confessore non pontifice ad

normam in rubricis Romani Breviarii praesciptam, devote et solemniter

celebretur»34; o la bula de la canonización de santa Francisca Romana (29 de

mayo de 1608): «statuentes ut ab universali Ecclesia in eius honorem ecclesiae et

altaria, in quibus sacrificia Deo offerantur, aedificari et consecrari possint, et

singulis annis die IX martii festum ipsius, et officium sanctarum nec virginum

nec martyrum ad Breviarii Romani praescriptum devote caelebretur»35; o la bula

de la canonización de san Carlos Borromeo (1 de noviembre de 1610):

«statuentes, ut ab universali Ecclesia in eius honorem ecclesiae et altaria, in

quibus sacrificia Deo offerantur, aedificari et consecrari possint, et singulis annis

die IV novembris festum ipsius et officium sancti confessoris pontificis ad

Breviarii Romani praescriptum devote caelebretur»36.

Tanto P. Jounel como J. Löw indican la inclusión de san Diego en el

Calendario a finales del siglo XVI, el primero en 1598 y el segundo en 1588.

Pero en realidad se produjo un siglo más tarde: fue aprobado el 7 de septiembre

de 1680 y ratificado el 19 de julio de 1681. Por otra parte, ambos indican el

grado semiduplex, cuando en los misales y breviarios donde figura se encuentra

como conmemoracción junto a la fiesta de san Martín, de grado semiduplex, por

33 CLEMENS VIII, «Bulla: Canonizatio S. Hyacinthi, Ordinis fratrum Praedicatorum, et

festivitatis institutio pro die XVI mensis augusti “Benedictus Pater” (14 aprilis 1594)», en A.

TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum

taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum,

decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 10, Sebastiano Franco et

Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1865, n. 86, p. 131. 34 CLEMENS VIII, «Bulla: Canonizatio S. Raymundi Barchinonensis, professoris Ordinis fratrum

S. Dominici, eiusque relatio in numerum Ss. Confessorum: et institutio festivitatis pro die VII

mensis ianuarii “Romana Catholica Ecclesia” (29 aprilis 1600)», en A. TOMASSETI (ed.),

Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio

locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque

S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 10, Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo

editoribus, Augustae Taurinorum, 1865, n. 258, p. 704. 35 CLEMENS VIII, «Bulla: Canonizatio sanctae Franciscae Romanae, ex Oblatis Sororibus

Ordinis sancti Benedicti Congregationis Montis Oliveti “Caelestis aquae flumen” (29 maii

1608)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum

pontificum taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium,

epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 11,

Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo editoribus, Augustae Taurinorum, 1867, n. 103, p. 499. 36 CLEMENS VIII, «Bulla: Canonizatio beati Caroli cardinalis archiepiscopi Mediolanensis,

eiusque relatio in numerum sanctorum Confessorum, cum festivitatis institutione pro die IV

novembris “Unigenitus aeterni” (1 novembris 1610)», en A. TOMASSETI (ed.), Bullarum,

diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum taurinensis editio locupletior

facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum, decretorum actorumque S. Sedis a S.

Leone Magno usque ad praesens 11, Sebastiano Franco et Henrico Dalmazzo editoribus,

Augustae Taurinorum, 1867, n. 163, p. 652.

Page 20: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

20

lo que creemos que se podría tratar de la concesión realizada para los

franciscanos.

Además, al ser incluido san Diego en el Calendario en los años 1680-1681, fue

fijado el día 13 de noviembre, en lugar del 12, para evitar así la coincidencia con

la mencionada fiesta del papa y mártir san Martín. Este traslado fue realizado por

el papa Clemente IX el 27 de febrero de 1671 ante la petición realizada por los

franciscanos37, que celebraban esta fiesta desde hacía casi un siglo por concesión

de los papas Sixto V y Clemente VIII.

4.3. SAN ESTANISLAO

La fiesta de san Estanislao, que era celebrada el día 7 de mayo, fue elevada a

duplex el 4 de julio de 1595, no el 21 de febrero tal y como afirma J. Löw.

4.4. SAN ROMUALDO

El papa Clemente VIII mandó la inclusión de san Romualdo en el Calendario

Romano el día 7 de febrero con grado duplex por medio de una bula firmada el 9

de julio de 1595. No obstante, un año antes, el 8 de febrero, la Sagrada

Congregación de Ritos había establecido esta fiesta, también con grado duplex a

petición de los camaldulenses. Poco después, con la nueva edición típica del

Breviario y del Misal realizadas por el mencionado papa en 1602 y 1604,

respectivamente, fue reducido a semiduplex.

Esta información no es recogida correctamente ni por P. Jounel ni por J. Löw.

El primero da como año de esta incorporación 1594, pero con grado semiduplex.

El segundo la remonta al año 1602, aunque en Memoria sulla riforma liturgia

señala el 1594, y fija la reducción a semiduplex en 1631.

Por otra parte, tanto uno como otro señalan que inicialmente el santo fue

celebrado el día 19 de junio, al incluirse en el año 1594, pero que al año siguiente

fue trasladada al día 7 de febrero; cambio inexistente ya que desde el primer

momento el decreto y la bula papal mencionados hablan del día 7 de febrero.

Donde sí figura el día 19 de junio, día de su muerte, acaecida en el año 1027, es

en el Martirologio Romano. Pero, dado que este día como coincidía con la fiesta

de los santos Gervasio y Protasio, fue incrita en el Calendario el día 7 de febrero,

ya que en esa mismo día del año 1481 fue trasladado su cuerpo incorrupto de la

abadía de San Salvador de Val di Castro, donde había fallecido, a la cercana a la

iglesia a él dedicada en Fabriano (Italia).

4.5. SANTA DOMITILA

En 1597 fueron encontrados los restos de la mártir romana santa Domitila, en

las excavaciones realizadas por el cardenal Baronio al restaurar la iglesia de los

37 CLEMENS IX, «Bulla Indultum de celebrando festo et recitando officio sancti Didaci

Confessoris die XIII novembris, ob impeditam diem XII eiusdem mensis, in quo idem festum et

officio celebrari et recitari consueverat “Cum, sicut dilectus” (27 februarii 1671), en A.

TOMASSETI (ed.), Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum romanorum pontificum

taurinensis editio locupletior facta collectione novissima plurium brevium, epistolarum,

decretorum actorumque S. Sedis a S. Leone Magno usque ad praesens 18, A. Vecco et sociis

editoribus, Augustae Taurinorum, 1869, n. 54, pp. 165-166.

Page 21: EL CALENDARIO ROMANO TRIDENTINO TRAS SU …paulorenaliturgia.com/wp-content/uploads/2019/05/Calendar-1568-1… · 4 Misal Romano fueron corregidos los errores encontrados en la edición

21

santos Nereo y Aquileo, cuyo título romano él tenía asignado. Esto propició que

al publicarse la nueva edición típica del Breviario Romano en 1602, fuera

incluido el nombre de esta santa junto con los de Nereo, Aquileo y Pancracio,

que eran celebrados el 12 de mayo, siendo modificadas las lecturas existentes en

el Oficio de ese día y añadidas nuevas, pues la fiesta fue elevada de simplex a

semuduplex.

Ahora bien, J. Löw y P. Jounel, dan como fecha de esta incorporación el año

1597; y este último incluso fija entonces la elevación del grado celebrativo.

José Antonio GOÑI BEÁSOAIN DE PAULORENA

Pamplona (Navarra – España)