dspace da universidade de santiago de compostela que sabemos, case toda a súa vida transcorreu en...

DSpace da Universidade de Santiago de Compostela http://dspace.usc.es/

Instituto da Lingua Galega

______________________________________________________________________

http://ilg.usc.es/

Mario Paz, Ramn (2012): Anlise lingstica da obra en galego de Antonio Benito Fandio, en R. Mario Paz (ed.): Paps demprenta condenada (II). Lingua galega e comunicacin nos inicios da Idade Contempornea. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega / Instituto da Lingua Galega, 317-384.

__________________________________________________________________________

You are free to to copy, distribute and transmit the work under the following conditions:

Attribution You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work).

Non commercial You may not use this work for commercial purposes.

anLISE LInGSTICa Da oBRa En GaLEGo DE anTonIo BEnITo FanDIoRamn mario PazUniversidade de Santiago de Compostela

319

1. aPUNTamENTOS SOBrE a BiOGraFa LiNGSTiCa DE aNTONiO BENiTO FaNDiO E SOBrE aS LiNGUaS UTiLizaDaS Na Sa OBra

1.1 Biografa lingstica1

Antonio Benito Fandio veu ao mundo en Santiago de Compostela o 22 de xullo de 1779, e fxoo no seo dunha familia que Barreiro Fernndez (2000, 19) cualifica como integrante da que daquela era a fidalgua en ascenso. En efecto, a dedica-cin profesional avogaca e ao acomodado traballo burocrtico e a cobranza de considerables rendas agrarias configuraron o podente ambiente familiar en que naceu e se educou o noso personaxe. Manuel Fandio, seu pai, era avogado real e proceda da parroquia de Albixoi, situada no concello de Mesa, unhas decenas de quilmetros ao leste de Compostela. Era al onde Bartolom Fandio, av de Antonio Benito, tivera a casona de Guimars, na que xa percibira contiosas ren-das. Este don Bartolom fora escribn da Audiencia Arcebispal e procurador xeral do concello de Santiago en varias ocasins; segundo Barreiro (2000, 18), tratbase dunha persoa ben situada na elite compostel. A nai do noso escritor, dona Rai-munda Martnez, era filla do xuz ordinario de Arza e achegara ao xa importante patrimonio familiar de don Manuel Fandio o vnculo de Prsaras, unha parro-quia do municipio de Vilasantar situada a non moitas leguas de Albixoi.

Santiago e Albixoi foron, con certeza, dous lugares de referencia inescusable na traxectoria vital de Antonio Benito, como el mesmo haba de sinalar cando, estando preso no crcere de Compostela, publicou un artigo na Gazeta Marcial

1 Bastantes dos datos biogrficos de Fandio aqu escolmados proceden de Barreiro Fernndez (2000), Couceiro Freijomil (1952, 8-11), Murgua (1862, 192-194), Prez Costanti (1905, 69-79) e V[ilanova] R[odrguez] (1974). Outros proveen das mias lecturas das obras do propio Fandio.

Ramn Mario Paz

320

y Poltica de Santiago do 8 de decembro de 1812 en que peda que se chegaba a morrer en el horror de la prision se lle puxese na sa sepultura algunha das ins-cricins que a seguir propoa. Pois ben, entre outras, haba unha na que el mes-mo se presentaba como Antonius Benedictus Fandio, Compostellana civitate oriundus et Santa Marina Alvijoi, jurisdictionis Messiae ejus provinciae, vicinus (Gazeta Marcial y Poltica de Santiago, n 90, 08.12.1812, p. 1104).

Os abondosos recursos familiares serviron para lles proporcionar aos seus ir-mns e irms quer proveitosas colocacins eclesisticas ou segrares, quer con-venientes matrimonios, mais o rebelde Antonio Benito, despois de estudar as primeiras letras e mais un pouco de arte, negouse a facer unha carreira superior. Renunciaba as a un dos postos na administracin, na audiencia ou na univer-sidade que adoitaban cobizar os mozos da sa posicin, e facao para se lanzar a unha vida bohemia, unha miga libertina2, extravagante e en certos aspectos trangresora dos usos establecidos para a xente do seu status na sociedade do seu tempo. Con todo, a renuncia universidade non o converteu, nin moito menos, nun individuo de cultura superficial e escasos coecementos. Polo contrario, un asiduo e pertinaz trato cos libros3 fxoo dono de numerosos saberes que de con-tino afloran en todas as sas obras, con maior ou menor oportunidade. Barreiro Fernndez (2000, 21) considrao, con razn, un bo lector de textos en latn e en casteln4, pero tamn un excelente coecedor da paremioloxa popular galega e castel, da que bota man con frecuencia nos seus escritos, trufados adoito con aforismos ou versos latinos, galegos, castelns ou mesmo portugueses.

Cnstanos que Fandio estivo en Madrid en novembro do ano 18145, mais, polo que sabemos, case toda a sa vida transcorreu en Galicia, principalmente

2 As o declaraba el nun folleto publicado en 1812: yo en este pueblo [Santiago de Compostela] soy sobra-damente conocido, porque en mis verdores, y quando lo mismo me daba ocho que ochenta, no habia caf, casa de juego, botica, serrallo de mozas, msica de noche, aguardentera, taberna ni figon, donde no tu-viese asiento pago, y fuese sealado individuo de su gremio y claustro: que estos fueron mis estudios, y los cursos que he ganado; pues nunca pas de medianos, ni gast opalandas en mi vida (Fandio, 1812b, 6).

3 El mesmo se recoece as en 1820: yo soy un gran desocupado y toda mi vida lo he sido, y siempre me di la locura por leer, cavilar, y hablar, y reir solo (Herclito, X, 23.05.1820, p. 77).

4 Dos latinos, Fandio cita con certa frecuencia a Ovidio, Cicern, Horacio, Terencio ou Virxilio; dos castelns, sobre todo Quevedo, mais tamn outros autores do Sculo de Ouro como Gngora e Caldern, ou ben o mis tardo Torres Villarroel.

5 As o di el mesmo nalgns dos seus artigos: Herclito XII (30.05.1820), p. 92; Herclito XVI (13.06.1820), p. 124; Herclito XXXVII (25.08.1820), p. 289.

ANLISE LINGStICA DA OBRA EN GALEGO DE ANtONIO BENItO FANDIO

321

entre Santiago e a comarca de Albixoi6 e durante longas tempadas na cadea (en Compostela ou na Corua), rodeado de delincuentes comns pero tamn de persoas instrudas e politicamente perseguidas7. Entre todos eles asumiu sen apa-rente desmaio o rol de lder e apaixonado defensor. O inicio dos seus infortunios data de 1809, cando recibiu o encargo de perseguir o bandidismo polas terras de Arza, Prsaras e Sobrado dos Monxes desde a sa casa de Albixoi. Nesta conxuntura, Fandio non s non fixo o que as autoridades esperaban del, senn que chegou a actuar contra escribns e sacerdotes corruptos e ineptos de toda a redonda. Por esta razn, a instancias da Real Audiencia do Reino de Galicia ingresou na prisin no ano de 1810, comezando as unha longa e intermitente experiencia carceraria que haba de dilatarse ata o momento da sa morte, acon-tecida ao redor de 1834. Esta experiencia marcouno tan intensamente que en agosto de 1820 afirmou en El Herclito espaol y Demcrito gallego que as prisins foran as aulas onde el aprendera a verdadeira filosofa:

Ahora me alegro haber padecido prisiones que fueron mis seminarios, y las grandes aulas donde cai en la cuenta y aprend la verdadera filosofia. Pobre de mi si no hubiese padecido tanto, que jamas me despreocuparia de una infinidad de errores que habia adquirido costa de descejarme, que tal es el resultado del comun estudio. (Herclito 35, 18.08.1820, p. 274)

Dedcese desta breve exposicin que durante a sa infancia, adolescencia e mocidade Antonio Benito Fandio debeu de acadar unha notable competencia en galego, casteln e latn. O galego tivo que aprendelo desde os seus primeiros anos tanto en Compostela coma en Albixoi e ao longo de toda a sa existencia, case por completo transcorrida en Galicia, acompaarao constantemente, tanto

6 En agosto de 1820 refrese a unha recente estada sa nas parroquias de Deixebre (concello de Oroso) e Poulo (concello de Ordes) (cf. Herclito XXXVII, 25.08.1820, p. 290). Por 1823 debeu de vivir na sa casa de Albixoi, pois afirma que o folleto Burra de Balaam, y profeca de Bandarra escribiuno en la soledad de su aldea (Fandio, 1823, 1).

7 Sobre as compaas que frecuentou na sa estada no crcere da Corua escribiu o seguinte en xuo de 1820: El tiempo que por desgracia estube preso en la carcel de la Corua, tube la fortuna de que me acompaasen en la prision hombres muy ilustrados, y aunque diga verdaderamente grandes; no ser pon-deracion. El sr. Arcediano Daniel, y el Maestro Caminero benedictino sabios: Pea, Rodriguez, y otros varios politicos y eruditos; hombres instruidos (Herclito XIX, 23.06.1820, p. 153).

Ramn Mario Paz

322

en liberdade coma estando preso nos crceres de Santiago e A Corua. O casteln xa circulara, con certeza, tanto no seo da sa afidalgada familia coma no seu mis amplo crculo de parentes e amizades, ao paso que o latn sera unha adquisicin escolar que a lectura dos clsicos debeu de apuntalar e arrequentar.

1.2. Galego e casteln na obra de antonio Benito Fandio

Coma a xeneralidade dos galegos instrudos do seu tempo, Fandio tivo como lin-guas de cultura bsicas o latn e o casteln8, e en casteln escribiu a maior parte da sa obra. Ora ben, tamn certo que, coma algns dos seus coetneos, tampouco non desdeou o uso do galego en certas composicins ou ben a xeito de pequenas pingas de estilo coas que adobiou ocasionalmente o casteln dos seus artigos.

O indmito fidalgo de Albixoi deu ao prelo varios folletos entre 1812 e 1814 e entre 1820 e 1823, e do 21 de abril ao 20 de outubro de 1820 sostivo como nico redactor unha publicacin bisemanal compostel chamada El Herclito espaol y Demcrito gallego. O seu labor publicstico desenvolveuse, por tanto, durante dous breves perodos de tempo en que na Espaa da poca se decretou a liberdade de imprenta. Aln disto, en 1812 escribiu en galego e por encargo A casamenteira, unha breve peza teatral de ambientacin rural que estando preso en Compostela lle pediu o impresor Juan Mara de Pazos, quen ademais lle indicou o asunto que tera que tratar e o nmero de personaxes que debera ter a obra, publicada postumamente en 1849 (cf. ABF1, 524-539)9. Semella evidente que nA casamenteira o uso do galego via esixido polo respecto ao decoro potico, e coido que aboa esta afirmacin o feito de que as indicacins escnicas, nas que o autor fala realmente por si mesmo, estean escritas en casteln.

Case toda a prosa de Fandio est tamn en casteln. O galego s aparece nela excepcionalmente, e a mido faino en ocasins en que o autor, no canto de reproducir un pensamento propio, invoca a voz do pobo para utilizala quer

8 No Herclito (VIII, 16.05.1820, p. 62) fai unha alusin sa (cativa) instrucin en casteln: Para apren-der de nuevo voy talludo: los libros por donde en mis verdores procur instruirme algo en el castellano, no dieron mas de s, yo no los entend bien, y de cualquier modo la cosa es ya irremediable.

9 Nas referencias aos textos en galego de Fandio que fago ao longo deste traballo utilizo o sistema de abrevia-turas empregado en Mario Paz / Barreiro Fernndez / Aneiros Daz (2008). Cando sexa preciso, despois da abreviatura indicarei a lia ou lias en que se encontra a palabra ou a pasaxe sobre os que chamo a atencin.


323

como reforzo da sa argumentacin, quer como simple adobo dos seus artigos. Dado que nos inicios do sculo XIX as clases populares galegas eran, salvo raras excepcins, monolinges en galego, o uso deste idioma resultballe nestes casos ineludible ao escritor de Santiago e Mesa. Ocorre isto coas non poucas sentenzas e cntigas populares que incrusta no encabezamento, no corpo ou no remate de bastantes dos seus artigos10, ou ben cando nun traballo de 1814 insire catro cn-tigas11 entoadas por unha barahunda de paisanos que unha noite o sacaron do seu soo ao pasaren barullando por diante da sa casa:

En este regocijo me paladeaba muy mi sabor, cuando el diablo quiso que pasase por la calle una barahunda de paisanos, que sin duda venian de algun casamiento romera, los que con gayta, pandero, sonajas y castaetas, y cantando gritos como acostumbran, me despertaron para mi desgracia, pues me hall sicut erat in principio, sin rastro de Re-dactor ni otra alguna noticia. Aburrido de que fuese sueo lo que tanto es de justicia, me incomodaba conmigo mismo, no ser el ruido de la paisanage, cuyo alto desentono me distrajo hizo escuchar como la fuerza sus cntigas, que eran estas: (Fandio, 1814b, 7-8).

Idnticas caractersticas rene a cita dos cantares galegos que os presos no cr-cere pblico de Compostela, compaeiros de prisin de Fandio, entoaron na Noiteboa do ano 1812. Pdense ler no traballo inserido no Diario Cvico-Patri-tico do 26 de decembro de 1812 (ABF2), onde se di que los sones gallegos [can-tados polos presos] estan arreglados msica gaiterina, la Betancira (p. 251).

Non igual, pero si parangonable con estes o caso seguinte, no que Fandio reproduce unha expresin que, escrita nun pretendido idioma portugus, esta-ba contida nun annimo remitido redaccin de El Herclito espaol y Demcrito gallego en maio de 1820:

En el correo de viernes y con sello del de Vigo, recib un annimo en pretendido idioma portugues, que es tan gallego como las vacas. De clerigo frayle no escapa su autor, y es

10 Unha recolleita destas cntigas e adaxios ofrzoa como Apndice I ao final deste traballo.11 Son as que comezan cos versos Tanto teo dir vir, Non por que sempre trunfases, O acabar

ninguen e Asnos dir nosa festa (ABF4).

Ramn Mario Paz

324

idiota en su ministerio, atento sin sealarme motivo, se atreve echar el fallo de que por lo que ley de mi Herclito, saca que tengo tanta religion como seu cablo, y es mucho hablar ste, y el bueno del hombre, falta en lo mismo que reprende. Valgame Dios padre orna, seor Cura rebuzno, y que de cosas hay en el mundo! (Herclito 10, 23.05.1820, p. 73).

Finalmente, unha das formas con que con mis frecuencia se infiltra o galego na prosa de Fandio a de voces illadas que, pola sa reiteracin, acaban confi-gurndose como un trazo de estilo que achega un toque de viveza ou de cor local ao casteln libresco e unha miga barroco do autor12. A que mis se repite , con certeza, godallo, case sempre empregada como insulto aplicado a xuces, escribns ou avogados; desta palabra saca Fandio os derivados godallera, godallada e goda-llar. Outros galeguismos lxicos que o lector atopar na sa obra en casteln son ornear, cara lavada (polo casteln carirrado, ou caradura), remorso e lambarote.

S dous brevsimos textos xornalsticos de Fandio estn escritos en galego sen adoptar a forma de cita, dicir, sen que se trate da reproducin de palabras proferidas ou escritas por outras persoas. Trtase de carraxentas interpelacins tinguidas con evidentes trazos de oralidade que dirixiu contra dous individuos contra os que sentiu unha violenta animosidade. A primeira delas, de s ca-tro lias, dedicoulla en 1812 ao cengo composteln Manuel Acua y Malvar (ABF3). A segunda (ABF7), de apenas quince, inspiroulla en 1820 Toms Cana-bal y Mario, xornalista liberal e redactor do Observador Constitucional de San-tiago. Podemos afirmar, xa que logo, que estes textos en galego son como das minsculas illas perdidas no ocano da prosa xornalstica en casteln de Antonio Benito Fandio.

Recentemente, Xos Ramn Barreiro apuntou a posibilidade de que tamn se debesen sa inspiracin dous Dilogos de los Estercoleros de 1807 en que os pro-tagonistas conversan en galego e que no seu tempo permaneceron inditos (cf. Mario Paz / Barreiro Fernndez / Aneiros Daz, 2008, 27). Con todo, Barreiro semellaba inclinarse a favor da hiptese de que o autor de tales pezas fose Manuel Freire Castrilln, experto nos temas curiais e do Cabido composteln e probable responsable dalgunha outra composicin en casteln de ton semellante ao que

12 Unha mostra destas incrustacins ofrcese como Apndice II deste traballo.


325

teen os dilogos dos esterqueiros. Sobre esta cuestin volverei mis adiante.As, pois, Fandio s escribiu en galego algns textos que ou teen un aire ou

unha ambientacin rural ou popular ou estn animados por unha intensa carga emocional que lles confire trazos propios da coloquialidade, xa que adoptan a forma de iracundas imprecacins lanzadas contra algunhas persoas que por distintas razns o alporizaron. No primeiro tipo de textos o galego aparece de facto como a reproducin do que outros non o propio Fandio dixeron, escribiron ou cantaron, quer se trate dos aldens que interveen nA casamen-teira, quer dos presos do crcere de Santiago na Noiteboa de 1812, quer dos emisores e transmisores de adaxios e cntigas, quer do autor dalgunha carta supostamente chegada redaccin do Herclito. Nos textos do segundo tipo si Fandio o que se expresa en galego, e a excepcionalidade do caso dbese vincular ineludiblemente co feito de que estas das pezas reproducen violentas explosins de ira en que certos trazos da oralidade semellan infiltrarse de pro-psito na expresin escrita. Coido, en definitiva, que a obra deste escritor revela un desenvolvemento funcional do cultivo da lingua galega anda moi limitado, xa que nela se observa que o seu minoritario uso est estreitamente vinculado oralidade e cultura popular e mais ao rexistro coloquial. Ora ben, no contexto histrico en que se materializou, este comportamento non pode de ningn xeito considerarse excepcional13. Naquel tempo, escribir en casteln era en Galicia o normal, pois para iso eran adestrados os anda moi escasos rapaces que chegaban a ter un trato non anecdtico ou superficial coa institucin escolar. Pola contra, facelo en galego esixa un plus de experimentacin que s uns poucos estaran dispostos a afrontar. Fandio foi un destes poucos que con evidentes limitacins o intentaron e, ao meu modo de ver, a mediana destreza que alcanzou como es-critor en casteln tivo que axudalo e orientalo nas sas incursins como escritor en galego, incursins nas que, como decontado veremos, acadou resultados que revelan un mis ca notable dominio do que naquela altura era comunmente referido como dialecto gallego.

13 Verbo das grandes limitacins funcionais do cultivo escrito do galego nesta poca cf. Mario Paz (2005a, 204-209).

Ramn Mario Paz

326

2. aNLiSE LiNGSTiCa DOS TEXTOS EN GaLEGO aSiNaDOS POr aNTONiO BENiTO FaNDiO

2.1. reflexin sobre o contexto sociolingstico e sociocultural e estratexia expositiva deste traballo

En 1849 o impresor Juan Mara de Pazos abriu a sa publicacin pstuma dA casamenteira de Fandio cunha Protesta que poa sobre a mesa un dos pro-blemas da lingua galega sobre os que mis habera de debaterse nas dcadas se-guintes: nuestro dialecto gallego lamentbase o impresor no tiene segn debiera arregladas una ortografia y una prosodia peculiares, resultando de aqui la gran variedad en escribirlo, faltando muchas veces la propiedad, alterando otras el significado de las voces y dejando la pronunciacion sin reglas fijas al arbitrio del que lee (ABF1, 14-17). A meu parecer, esta protesta de de Pazos pdese considerar o chamamento pblico que inauguraba unha das lias de accin mis sobranceiras da actividade desenvolvida por aquelas persoas que moi pouco tem-po despois sostiveron o noso Rexurdimento: refrome demanda non s dunha ortografa galega unificada, senn tamn dunha variedade culta ou literaria en que, por riba das inevitables e desexables variacins lingsticas entre a obra duns autores e a doutros, fose perceptible unha certa referencia homoxnea de correc-cin e de bo uso (cf. Alonso Montero, 1970; Hermida, 1992, 180-203). Como ben se sabe, as propostas de creacin dunha Academia Galega encargada de tra-ballar neste asunto que se lanzaron naquela poca acabaran callando en 1906, mais esta institucin non empezou a desenvolver con decisin e eficacia a tarefa que tia encomendada ata bastante mis tarde.

Fronte a isto, non temos constancia de que durante os inicios do sculo XIX se producise en Galicia ningn debate pblico nin sobre este problema nin sobre o futuro do galego en xeral, o que lxico dadas as raquticas dimensins que daquela tia a comunidade das persoas que escriban (ou lan) en lingua galega ou que se preocupaban publicamente por ela. Nestas condicins, obvio que no tempo de Fandio, cando o proceso de desenvolvemento cultural e poltico da consciencia da identidade galega estaba nun momento que s con benevolencia se podera cualificar de auroral, o noso pas anda se atopaba lonxe de poder contar nin con institucins nin con escritores de prestixio indiscutible, adornados


327

de auctoritas e equipados cuns coecementos e uns medios que lles permitisen consagrar e socializar un modelo de lingua que puidese ser aceptado por moitos.

En efecto, o primeiro escritor en galego que na Galicia moderna acadou un re-coecemento xeneralizado non publicou o seu primeiro poemario na nosa lingua ata 1863 (Cantares gallegos), mentres que o seu segundo e ltimo libro en galego, Follas novas, s apareceu dezasete anos despois. E, anda as, preciso subliar que o recoecemento xeneralizado da figura de Rosala de Castro tampouco non foi inmediato, como ben pode comproboarse constatando que en 1876 un ob-servador tan cualificado como Saco Arce (1876, 3-4) opinaba que no ha surgido aun [] en nuestros horizontes uno de esos astros de primer rden, uno de esos brillantes poetas que en imperecederos monumentos, como el de Camoens, con-sagrado las glorias lusitanas, el de Mistral que tan pintorescamente describe las costumbres de la Crau, fijan inmortalizan su idioma. O certo que non parece que no terreo lingstico o autor dA casamenteira buscase inspiracin na obra de ningn creador anterior ou coetneo que gozase xa de certo prestixio no tocante ao bo uso literario da nosa lingua. Na producin galega de Fandio non se advirte nada que nos recorde o coecido comportamento imitativo da lingua e o estilo de Sarmiento que en varias das sas obras adoptou o poeta Juan Manuel Pintos.

Non parece tampouco que o galego medieval puidese funcionar daquela como unha referencia operativa, e desde logo non dispoemos de ningn dato que nos autorice a pensar que Fandio o tivese en consideracin. certo que xa a mediados do sculo XVIII o padre Sarmiento defendera a idea de que a verdadeira ortografa galega era a que se empregara nos documentos e nas obras literarias medievais, que el coeca a fondo polo seu continuado traballo en bi-bliotecas e arquivos14. Porn, moi probable que esta proposta fose descoecida polo escritor de Albixoi e por bastantes dos seus coetneos, dada a moi limitada difusin que por decisin propia tiveron no seu tempo as obras do beneditino afincado en Madrid. Na realidade, o primeiro escritor galego do que sabemos que se amosou como bo coecedor do legado intelectual deste monxe bieito foi Juan

14 Mi asumpto ha sido juntar muchas voces gallegas particulares y escrivirlas con su verdadera orthografia, que observ en varios instrumentos en lengua gallega que lei en Pontevedra y en otras partes con singular gusto (Sarmiento, 1995, 109).

Ramn Mario Paz

328

Manuel Pintos Villar (1811-1876), que naceu trinta e dous anos mis tarde ca Fandio e pertenceu xa primeira xeracin do Rexurdimento. Por outra parte, a maiora dos escritores galegos dos inicios do sculo XIX deba de ter, se que o tia, un coecemento moi nebuloso do que fora o cultivo do galego durante a Baixa Idade Media; o que sabemos tocante a isto (cf. Lpez, 1991) mvenos a conclur que, se non sera prudente afirmar que todos os precursores dos inicios do oitocentos escribiron ignorando que no pasado baixomedieval se escribira en galego, cando menos si semella improbable que algn deles adquirise un grao de familiaridade tal con certos textos medievais que lle permitise orientar nesa direccin algns aspectos da sa ocasional escritura en galego moderno. Creo, en definitiva, que a gran maiora dos que escribiron ou publicaron en galego durante as primeiras dcadas do sculo XIX non deba de coecer o parecer de Sarmiento sobre este asunto e, en todo caso, de coecelo non estara en condi-cins de o poer en prctica.

Ao contrario dos que traballaron mis tardiamente, estes escritores pionei-ros tampouco puideron procurar auxilio en gramticas e dicionarios do idioma galego, pois entre o XVIII e a primeira metade do XIX s se produciron algns vocabularios de caractersticas e valor diversos que, por non seren entregados no seu tempo ao prelo, deberon de alcanzar unha difusin moi restrinxida e exercer unha influencia case nula (cf. Pensado, 1958; Ferreiro, 1994; Surez Vzquez, 200715). Realmente, na poca pregaleguista de Fandio, Fernndez Neira, Pardo de Andrade e outros o galego era unha variedade lingstica que anda non entra-ra polo vieiro que a levara a ser homoxeneizada pola gramatizacin, dicir, por un proceso histrico en que linguas con mellor fortuna se iniciaran sculos atrs e que consiste nunha elaboracin sostida no tempo de gramticas e dicionarios que permiten non s ilas describindo e coecendo cada da con mis rigor, senn tamn empregalas con criterios de correccin firmes asentados en tal coecemen-to (cf. Auroux, 1992).

As as cousas, ante a inexistencia de obras e de escritores en lingua galega, antigos ou modernos, que fosen ben coecidos e de prestixio indiscutido, e dada tamn a simultnea carencia de gramticas e dicionarios que amosasen un de-terminado modelo que se puidese seguir, durante as das ou tres primeiras d-

15 Verbo desta cuestin vxase tamn a contribucin de Damin Surez Vzquez neste mesmo volume.


329

cadas do sculo XIX a escritura en galego terase que orientar basicamente polo coecemento das variedades orais daquel tempo que cada escritor tivese e polas referencias que para algunhas cuestins (ortografa, incorporacin de cultismos e de prstamos doutras linguas modernas, etc.) puidese proporcionar a compe-tencia no casteln escrito e oral que todos adquiriran durante as sas experien-cias escolares, persoais e profesionais. Na obra de certos escritores, a sa posible competencia noutros idiomas puido exercer algunha influencia complementaria e cousa sabida que na nosa tradicin moderna, de Feijoo e Sarmiento para ac, o portugus foi, por razns obvias, unha referencia de suma importancia nestas angueiras, por mis que unha praxe escrituraria reintegracionista non se dese consolidado ata o sculo XX. Qu opinaba verbo desta cuestin Antonio Benito Fandio?

Antes de nada, cmpre advertir que, na realidade, non hai na sa obra nin-gunha reflexin verbo desta cuestin. Por conseguinte, o nico que a este respec-to nos dado facer consiste en recadar espordicas, incidentais e moi tanxenciais alusins a ela que soamente nos poden proporcionar algunha pista imprecisa sobre a maneira como este autor a encarara.

A lectura dun artigo dado luz no Herclito do 23 de maio de 1820 autorzanos a afirmar que Fandio distingua netamente o galego do portugus, que os consi-deraba das variedades lingsticas diferentes e doadamente diferenciables para os non expertos. En efecto, co seu resolutivo e provocador estilo dica no nmero dese da que recibira un escrito annimo que o seu remitente lle quera facer pasar por portugus cando, segundo el, era na realidade tan gallego como las vacas:

En el correo de viernes y con sello del de Vigo, recib un annimo en pretendido idioma portugues, que es tan gallego como las vacas. De clerigo frayle no escapa su autor, y es idiota en su ministerio, atento sin sealarme motivo, se atreve echar el fallo de que por lo que ley de mi Herclito, saca que tengo tanta religion como seu cablo, y es mucho hablar ste, y el bueno del hombre, falta en lo mismo que reprende. Valgame Dios padre orna, seor Cura rebuzno, y que de cosas hay en el mundo! (Herclito 10, 23.05.1820, p. 73)

evidente que non resulta contraditorio con este punto de vista o feito de que o coecemento que Fandio tia do portugus fose imperfecto, de que non fose

Ramn Mario Paz

330

quen de escribir con correccin nin sequera algunhas breves sentenzas nese idio-ma. Teo a impresin de que o publicista de Mesa perciba espontnea ou in-tuitivamente as diferenzas entre galego e portugus pero, falto dunha formacin regrada tanto nun idioma coma no outro, tenda a agalegar o portugus cando tentaba escribilo, dicir, tenda a reconducir cara ao mis prximo e coecido o que lle resultaba mis distante ou peor coecido. Velaqu tres evidentes casos de portugus agalegado diseminados nos seus artigos ou folletos16:

Mas por fin tir asegurar baza y cumplir con quien le tuvo cuento, zampndome el destino de armas ad libitum, y por aquello de los portugueses para que che lembre. (Fandio, 1813c, 18)Digo que me es sensible, por el cuerdo axioma portugues canto podes naon fars, y no qui-siera comprometer ni comprometerme con nadie (Herclito 24, 11.07.1820, pp. 188-189).Amn, amn, al cielo llega, y do rux rux fanse os cascabeis, dicen los Portugueses. (Herclito 38, 29.08.1820, p. 302)

Debemos dicir, en definitiva, que resulta improbable que adoptase trazos lusita-nizantes no seu galego escrito unha persoa que espontaneamente va o galego e o portugus como das variedades lingsticas diferentes e que ademais tia un coecemento limitado da lingua de Portugal.

Este , a meu ver, o contexto sociolingstico e sociocultural en que o escritor de Santiago e Mesa afrontou a elaboracin dunha breve obra en lingua galega. O estudo que me propoo facer ser selectivo e, luz das reflexins que acabo de facer, s se deter nos aspectos lingsticos que me pareceron mis reveladores de cara a definir a posicin de Fandio con respecto s seguintes das cuestins:

A sa receptividade da fala popular do seu tempo, e nomeadamente o seu comportamento en relacin coas variables lingsticas sometidas a variacin

16 Un pouco mis atinado co portugus amsase noutros casos: el seor alcalde [] hizo una de aquellas que los portugueses llaman asneiras (Fandio, 1812b, 6); Tino, tino, que el callado Herclito no enmu-deci como los idolos por la copiosa redencion, sino por aquello del portugues en el cambio de la yegua falsa, que viendo que otra tal le habian metido, se consol diciendo, fazo [por fao] de conta que tenho minha (Fandio, 1821, 12). Con todo, cmpre ponderar o feito de que o substantivo asneira tamn se recolle en moitos dicionarios galegos dos sculos XIX e XX (cf. Santamarina, 2003), anda que, iso si, o TILG demostra que apenas se utilizou na nosa literatura moderna.


331

diatpica. Como referencias bsicas que nos permitan facer unha aproxima-cin ao coecemento do que poderan ser os dialectos de Santiago, Mesa e todo o territorio colindante a principios do sculo XIX utilizarei datos provenientes de das fontes: o Atlas Lingstico Galego (ALGa), que contn abondosa informacin sobre os falares conservadores galegos da segunda metade do sculo XX, e a investigacin de Dubert Garca (1999) sobre Santiago e a sa contorna a finais do mesmo sculo, na que constantemente se contrastan as formas innovadoras da xente nova e urbanizada cos trazos conservadores propios dos falantes mis vellos e mis rurais.

O impacto do casteln no galego que escribiu e a sa hipottica oposicin, fronte a ela, dunha certa resistencia depuradora.

obvio que entre os textos en galego que Fandio escribiu ou publicou entre 1812 e 1820 destaca pola sa extensin o sainete en gallego que compuxo na cadea en 1812: esta ser, por conseguinte, a referencia principal en toda a expo-sicin que segue. Ora ben, cmpre recordar que A casamenteira se publicou en 1849, despois da morte do seu autor, e que o editor Juan Mara de Pazos advertiu na sa Protesta que, anda que respectara en case todos os pormenores o ma-nuscrito que lle deixara Fandio, fixera algunhas modificacins excepcionais que, polo que el di, deberon de ser sobre todo grficas:

Como nuestro dialecto gallego no tiene segun debiera arregladas una ortografia y una prosodia peculiares, resultando de aqui la gran variedad en escribirlo, faltando muchas veces la propiedad, alterando otras el significado de las voces y dejando la pronun-ciacion sin reglas fijas al arbitrio del que lee; respetando sin embargo la pericia y buen criterio del insigne gallego que produjo este Sainete, se sigui para su impresion el mismo mtodo con que escribi el original, con muy pocas escepciones. Sin duda le pareci de mejor efecto adaptar la x seguida de la vocal circunflecsa para la pronunciacion que nos es peculiar y solo de viva voz puede esplicarse bien, separndose en esto de los idiomas portugus y francs que en iguales casos usan la j y la g. Para pronunciar las vocales con el sonido abierto cerrado, que tienen distintos significados, en algo se ha variado de lo que se propuso el autor, lo mismo que en las sinalefas, con el fin del mejor acierto, y que accedera si viviese (ABF1, 14-26).

Ramn Mario Paz

332

As, pois, preciso subliar no inicio desta anlise lingstica que a edicin pstuma de 1849 debeu de ser lingisticamente fiel ao orixinal que o autor escri-bira trinta e sete anos antes no crcere de Santiago, mais con excepcins entre as que s podemos mencionar con toda a certeza as tocantes representacin grfi-ca das vogais de abertura media de palabras homgrafas e marcaxe das elisins e contraccins (sinalefas).

Finalmente, coido que para facer a anlise que segue haber que distinguir, en principio, entre aqueles textos que Fandio escribiu exercendo a sa plena capa-cidade creativa no terreo lingstico (ABF1, ABF2, ABF3, ABF7) e aqueloutros en que a lingua lle veu dada porque conteen pezas populares de transmisin oral, quer se trate de cntigas (ABF4, ABF5, ABF6, FPVS b, FPVS f, FPVS g), quer de adaxios ou expresins populares (FPVS d, FPVS e, FPVS h, FPVS i, FPVS l, FPVS m e algns outros includos no Apndice I deste artigo). Neste se-gundo tipo de textos o escritor de Mesa funcionou como transmisor e non como creador, anda que, loxicamente, si lle coubo a posibilidade de inserir variantes no discurso recibido. A nosa anlise deber determinar se efectivamente hai diferen-zas lingsticas apreciables entre un e outro tipo de textos.

2.2. anlise dos fenmenos lingsticos escolmados

2.2.1. Usos grficos

Acabamos de ver que na sa publicacin de 1849 o impresor Juan Mara de Pazos introduciu no texto dA casamenteira algunhas modificacins da sa man que pro-bablemente foron s grficas. Non figuraba entre elas ningunha accin que alterase a representacin pola que Fandio optara para a consoante fricativa prepalatal xor-da, que consista en adaptar17 la x seguida de la vocal circunflecsa para la pronun-ciacion que nos es peculiar y solo de viva voz puede esplicarse bien, separndose en esto de los idiomas portugus y francs que en iguales casos usan la j y la g. Esta adaptacin, que era con certeza unha acomodacin para o galego do valor /ks/ que a Real Academia Espaola lle asignara ao signo grfico entre 1741 e 1815 (exgerar, mxmo), supoa unha innovacin simplificadora para a representacin

17 A nfase mia.


333

do fonema /S/ que tivo moito xito nas imprentas que traballaron en Santiago de Compostela durante as primeiras dcadas do sculo XIX (cf. Mario Paz, 2003, 46-47). Preso na cidade apostlica en 1812, Fandio acolleu esta adaptacin cando compuxo A casamenteira e, salvo en casos expecionais, atvose tamn a ela en das publicacins breves de 1812 e 1820, a primeira no Diario Cvico-Patritico (ABF2) e a segunda no Herclito (ABF7): X (ABF1, 48), quixres (ABF1, 83), fuxr (ABF1, 224), propux (ABF1, 55), xdas (ABF1, 67; ABF7, 4), x haxa (ABF2, 7), xces (ABF2, 13), pux (ABF2, 19), Dixn (ABF7, 7) As excepcins a este uso grfico son tres e rexstranse en traballos de 1812, 1813 e 1820:

sen ningn signo diacrtico posterior aparece unha vez en ABF2, outra nunha cntiga reproducida en 1813 e das mis nunha frase en galego in-serida nun texto do Herclito de 1820: Xan (ABF2, 55), Abaixo (FPVS b), dixo (FPVS h), dixera (FPVS h); o caso de ABF2 debe de ser o resultado dunha omisin involuntaria do autor ou do operario da imprenta, xa que, como acabamos de ver, nesa peza prepondera o uso de ;

o solitario emprego de en baijar (ABF2, 11) inspirouse sen dbida no casteln bajar, que se rexistra moito nas fontes da poca (cf. CORDE) anda que a RAE mantivese a prescricin de escribir baxar ata a reforma ortogr-fica de 1815;

foi o recurso elixido en das ocasins: a brevsima resposta a Acua Malvar dada luz no Diario Cvico-Patritico en 1813 e unha frase integrada nun artigo do Herclito de 1820: deichou (ABF3, 12), vecho (Herclito 39, 01.09.1820, p. 308); este uso supn a adaptacin para o valor /S/ do dgrafo empregado para representar a outra consoante palatal xorda do galego mo-derno e creo que revela unha certa premeditacin ao respecto, xa que entre os dous casos rexistrados mediou un lapso de sete anos.

Non consta que houbese tampouco intervencin do impresor de Pazos noutras tres cuestins grficas que referirei sucintamente.

A consonate nasal velar en posicin intervoclica represntase por tanto nA casamenteira coma nos restantes textos de Fandio: algunha (ABF1, 63, 121, 122, 501), unha (ABF1, 92, 127, 211, 306, 358, 478; ABF2, 43; ABF4, 4). Trtase dun dgrafo que con este valor xa atinxiu unha alta frecuencia de uso na poca pregaleguista, xunto a algunhas outras frmulas menos empregadas daque-la (cf. Mario Paz, 2003, 50-53).

Ramn Mario Paz

334

Para a representacin de /b/ obsrvase unha aplicacin ao galego das normas de orientacin etimolxica que a RAE viera preconizando para o casteln desde 1726. Como caba esperar, Fandio atvose a elas tamn na coecida excepcin boda (ABF1, 77, 387). Os nicos tres casos en que se contravieron esas normas estn motivados polo vello costume de non empregar nin dous nin dous nunha mesma palabra, que tia sculos de existencia en casteln e que resistiu durante moito tempo fronte s disposicins da Real Academia: refrome a bolven (ABF1, 267), blvome (ABF1, 241) e embolvedora (ABF1, 52), que de todos os xeitos alternan nA casamenteira con volva (ABF1, 81) e volver (ABF1, 312). Xa que logo, tamn nos tres casos do lexema bolv- acusou Fandio a influencia dos usos grficos vixentes anda vixentes no casteln da sa poca.

Unha norma de tendencia etimolxica atemperada polo respecto aos usos establecidos foi tamn a que desde 1726 defendeu e foi propagando a RAE en relacin co emprego do grafema . En xeral, os que escribiron en galego no abrente da Idade Contempornea aplicronlle nosa lingua as pautas de utili-zacin deste signo grfico que se observaban adoito para o casteln da poca (cf. Mario Paz, 2003, 53-54), e Fandio non constituu unha excepcin no tocante a isto. Con toda a certeza, a sa preferencia por ox (ABF1, 126, 151, 289, 330) antes que por hox (ABF1, 364) estar en relacin co vello hbito de escribir oy en casteln, referendado pola Academia en 1737 anda sendo consciente a insti-tucin madrilea de que as contravia o principio etimolxico que preconizaba: Viene del Latino Hodie, por cuya razon parece se debia escribir con h, pero el uso comun lo escribe sin ella (Real Academia Espaola, 1726-1739, s.v.); pre-ciso subliar que, a pesar de que no dicionario de 1780 a institucin decidiu ca-nonizar xa hoy, a variante grfica oy anda se le bastante nas fontes do sculo XIX (cf. CORDE), o que quere dicir que Fandio tia que estar familiarizado tamn con estoutra solucin. as mesmo o casteln o que est detrs do uso de en ah (ABF1, 251, 281, 325, 400), hirmaos (ABF1, 260) que alterna con irmao (ABF1, 73), hombros (ABF2, 69) e, obviamente, nos prstamos substitutivos hasta (ABF6, 4) e hastra (ABF1, 68, 91, 103, 153, 469). A mesma tutela hai que postulala nos casos de ax (ABF1, 128, 199; ABF2, 7) e ei (ABF7, 16), xa que durante moito tempo tivo a RAE que perseverar no esforzo por que se impuxese o uso etimolxico de para escribir as formas do verbo haber. Polo contrario, o de Mesa liberouse desa influencia non s no mencionado irmao, senn tamn


335

en achamos (ABF1, 71) e vos (ABF1, 198). Finalmente, o seu frecuente mais non sistemtico uso de na P3 do presente de indicativo do verbo ser (he: ABF1, 49, 110, 141; ABF4, 10; FPVS m; eche: ABF1, 449; : ABF7, 12, 13) ten un valor diacrtico fronte conxuncin copulativa e.

Entre as muy pocas escepciones que se alzaran contra a sa decisin de non actuar sobre o orixinal dA casamenteira que Fandio escribira en 1812, o impresor Juan Mara de Pazos s declarou explicitamente das na sa Protesta de 1849: Para pronunciar las vocales con el sonido abierto cerrado, que tienen distintos significados, en algo se ha variado de lo que se propuso el autor, lo mismo que en las sinalefas. Quere isto dicir que o impresor alterou en algo o que Fandio fixera trinta e sete anos antes cando menos nos seguintes dous casos: 1) no tocante ao uso de tiles diacrticos co obxectivo de distinguir graficamente palabras que s se diferencian pola altura da vogal media que levan en posicin tnica; e 2) no relativo aos recursos grficos con que se marcaron as contraccins entre palabras rematadas en vogal e palabras iniciadas tamn por vogal (sinalefas).

Canto primeira destas das cuestins, resulta evidente que de Pazos quixo utilizar os tiles selectivamente, dicir, s para resolver as dbidas que puidesen suscitarse a propsito da interpretacin de palabras homgrafas que unicamente se distinguen pola altura da vogal media situada en posicin tnica. Ora ben, coido que a anlise dos usos visibles na publicacin de 1849 apunta conclusin de que esa norma s se aplicou cun certo rigor nos casos das distincins entre o (artigo ou cltico) e (contraccin da preposicin a e o artigo o) e supoen-do que o impresor perciba estoutra oposicin tamn como unha oposicin de altura entre a (artigo, cltico ou preposicin) e (contraccin da preposicin a e o artigo a)18. O signo , en efecto, a representacin mis frecuente da contraccin a + o en ABF1 (72, 156, 184, 196, 217, 254, 360)19, onde as e todo tamn se rexistran a-o (513), o-o nun caso de sinalefa (canto-o demais, non sei nada, 481) e O-o (315, 394) tras pausa (quizais porque na imprenta non habera medios tcnicos que permitisen compoer un maisculo con til

18 A distincin entre e conxuncin copulativa e P3 do presente de indicativo do verbo ser non de altura, senn de tonicidade, e en ABF1 sostense, como acabamos de ver, sobre o case constante uso de s coa forma verbal.

19 Tamn se representa con o resultado da sinalefa que se d en rape o demo > rapi- demo (ABF1, 62), con desnuclearizacin da vogal final da forma verbal e abertura nun grao da vogal seguinte.

Ramn Mario Paz

336

circunflexo sobreposto). Pola sa parte, a representacin mis utilizada para a contraccin da preposicin a co artigo feminino (ABF1, 48, 64, 70, 209, 213, 219, 361, 401, 405, 432, 455), en alternancia con (ABF1, 126), a (ABF1, 145) e a-as (ABF1, 393). Noutros textos de Fandio non se observan tales pautas distinguidoras: en ABF2, artigo (6, 25, 41, 60), cltico (46) e a + o (37); en ABF4, artigo (12) e o a + o (2); etc.

A referencia s sinalefas que se fai na mencionada Protesta (lo mismo que en las sinalefas) esxenos falar brevemente do uso do apstrofo e do guin nA casamenteira, onde con certeza interveu a man de de Pazos con resultados que poderan ser mellorados, xa que o emprego destes dous signos, que non sempre indican sinalefas stricto sensu, revlase promiscuo e asistemtico nalgns aspectos. As, a variante n do adverbio non que aparece ante formas verbais que empezan por vogal (cf. epgrafe 2.2.16) mrcase unhas veces cun apstrofo e outras cun trazo: nhe (94, 244), Nhai (494), n-inventase (235), n-he (329), n-ha (396), n-hai (140, 174, 258, 512), n-habia (503), n-entervenin (472). Acontece o mes-mo coas formas aglutinadas resultantes do encontro da preposicin en co prono-me persoal el(es), cun demostrativo ou co identificador outro, para as que nunha ocasin tamn se bota man da opcin da soldadura grfica completa: neste (203), n-l (322), n-eso (472), n-outra (447), neles (335); porn, para as formas aglu-tinadas con de s se utiliza o apstrofo: dun (208), daquelo (412). En xeral, este o signo empregado para marcar a elisin da vogal final de de, que, como, sobre e catro cando preceden a outra palabra que comeza por vogal (descarmento, 96; denfadar, 112; dox, 330; quhe, 300; quengaadia, 456; comhome, 304; sobresto, 307; catranos, 334; etc.), mais por veces non se ve marca ningunha da sinalefa cando podera habela: sobre enganada fun tonta (495), que acostumbran de casarse (515), Xsto solasmente Dios (418; con omisin da forma verbal he), etc. O guin a marca seleccionada para delimitar os compoentes de certas formas contradas, anda que non con sistematicidade: o alomorfo lo(s)/la(s) do artigo determinado tras a preposicin por (po-lo), a preposicin a e o artigo o nunha soa ocasin (a-o), o segmento co da preposicin con e o artigo (co-o, co-a) ou o pronome persoal el/ela (co-el, co-ela), a preposicin pra e o artigo o (pra-o, 496; tamn Pr, 118), o cltico posposto ao adverbio non (non-o) ou sua variante no (no-o), etc. (cf. epgrafe 2.2.16). Fra de ABF1 non se rexistra ningn uso do guin, ao paso que o apstrofo se ve en ABF4 e nalgunha frase solta do Herclito:


337

xa que logo, parece que o emprego do guin nA casamenteira pode ser atribudo con bastantes posibilidades de acerto man de Juan Mara de Pazos.

A meu ver, posible que entre as muy pocas escepciones non declaradas explicitamente polo impresor na devandita Protesta inicial dA casamenteira figurase algn tipo de intervencin sobre a maneira de grafar a vogal /i/ en certos contextos. En efecto, chama a atencin o feito de que, mentres que na publi-cacin de 1849 da peza teatral de 1812 o signo que se emprega sempre en posicin posnuclear anteconsonntica interior de palabra (puido, embusteira, carreirias) e practicamente sempre en slaba final20 (hai, pai, cali), nos outros textos de entre 1812 e 1820 aparecen bastantes ocorrencias de en posicin interior anteconsonntica e mais en posicin final de palabra: MOIE-YRA (ABF2, 20), arrieyro (ABF3, 13), estreyto (ABF7, 4)21, moyto (FPVS i), fun-gueyros (FPVS m), fayme (FPVS i), mentireyro (Herclito 43, 15.09.1820, p. 340), moy (ABF2, 74), EY (ABF2, nota 2), Ay (ABF3, 12; FPVS b), hey (ABF4, 4), hay (ABF4, 7, 8), muy (ABF7, 12, 13), Vay (ABF7, 13), sey (FPVS f, 3 veces), fay (FPVS i), vay (Herclito 38, 29.08.1820, p. 300)22. Anda que os hbitos adquiridos a este respecto non seran erradicados de inmediato, s na Ortografa de 1815 dispuxo a RAE que se empregase cando [j] aparecese como marxe posnuclear en posicin anteconsonntica interior de palabra (escribirase aire, reino, e non ayre, reyno) e que, polo contrario, se usase nos ditongos decrecentes situados en posicin final (soy, estoy, muy, etc.) (cf. Real Academia Espaola, 1815, 35-37, 56-58). As as cousas, semella factible que en 1849, aten-dendo ao criterio propugnado pola RAE para o casteln e tamn a un uso xa daquela bastante consolidado, o impresor de Pazos decidise introducir no caso dos ditongos decrecentes en posicin anteconsonntica interior de palabra que no autgrafo dA casamenteira que el manexara quizais aparecan anda con , cousa que, como acabamos de ver, acontece a mido nos outros textos que Fandio produciu entre 1812 e 1820. E, se cadra, foi tamn a man de de Pazos a que, agora nun sentido descastelanizador, impuxo case sen excepcins o emprego de cando o ditongo decrecente se daba no final da palabra: non me parece

20 S atopei das excepcins: hay (ABF1, 334, 511).21 En ABF7 utilizouse en embusteiro (7), campaneiro (9) e dereito (13).22 Fra de ABF1, en posicin final de palabra s localicei en ABF6 (pensei, 1) e, minoritariamente, en

ABF7 (Ai, 10; ei, 16).

Ramn Mario Paz

338

aventurado lanzar esta hiptese porque, de feito, nas outras obras do escritor de Albixoi aqu exploradas, todas de entre 1812 e 1820, comparece moi maio-ritariamente neste contexto. Na marxe prenuclear intervoclica o uso de que se observa en ABF1 est sen dbida inspirado no casteln da poca, tanto no dos inicios coma no de mediados do sculo XIX: oyeu (104), Caya (203), rayo (203), sayo (206), bayuras (457), vaya (508).

2.2.2. Fenmenos de inducin, transposicin, subtraccin e aumento de unidades segmentais e suprasegmentais

Canto a estes fenmenos propios da oralidade popular, o escritor de Santiago e Me-sa amosa na xeneralidade dos seus textos un bo coecemento deles e unha moderada disposicin a adoptalos. Comprtase, pois, de modo parangonable co que adoptou a maiora dos autores do seu tempo e tamn unha boa parte dos do sculo XIX.

Entre os fenmenos de alteracin ocupan un lugar senlleiro as asimilacins e as disimilacins: hai asimilacin voclica en municis23 (ABF1, 78) e repitiri (ABF1, 210) e disimilacin tamn voclica en delor (ABF1, 121), fertuna (ABF1, 278, 478) e romedio24 (ABF1, 187; con labializacin). O paso de baldn inxuria a bandn (ABF1, 145) podera ser o resultado dunha asimilacin exercida pola consoante nasal final da palabra. Se non se trata dunha simple errata (perrazo por porrazo), no castelanismo perrazo (meu pai he duro e perrazo; ABF1, 110) a alteracin da vogal tona inicial vira inducida polo cruzamento lxico de po-rrazo (aumentativo do casteln porro torpe, necio) co substantivo perro moi malo. Dado que Fandio tende a acomodar con /e/ ( dicir, ao xeito popular) os cultismos e os castelanismos con /i/ tono (Arcreto Herclito, ABF7, 15; entervenin, ABF1, 472; indmeto, ABF1, 513), non estraa o paso de /i/ a /e/ en desponte (ABF1, 64), onde houbo un cambio de prefixo dis- > des-25. Canto a millorias (ABF1, 279) que convive nA casamenteira con mellor (ABF1, 60, 122), cmpre advertir que a variante millor (< lat. MLRE) xa est ampla-mente rexistrada no galego medieval (cf. TMILG) e que no seu caso o paso de /e/

23 Tamn se rexistra monicis (ABF1, 220, 383).24 Tamn remedio (ABF1, 428; ABF7, 12).25 Unha asociacin co prefixo con- puido ser o estmulo que produciu o resultado concodrilo (ABF7, 5).


339

pretnico a /i/ debeu de ser provocado polo antigo influxo asimilatorio do iode ([lj]). Outras formas coa vogal tona inicial alterada son nemorada (ABF1, 417), nemorcadas (ABF1, 293) e padricar predicar (ABF1, 272). Destrucin do hiato e perda do carcter nuclear da vogal /e/ huboa na exclamacin rape o demo! (o demo me leve!), que no verso 62 de ABF1 se presenta coa forma rapi- demo:

Sin rapi- demo eu sabercousa algunha, o vello ontedxme noite desponte,que vou a darche mullr.

Abundan na obra de Fandio as variantes resultantes de cambios de posicin de unidades segmentais e cabe mesmo a posibilidade de que haxa un caso de desprazamento dunha unidade suprasegmental. Son numerosas, sobre todo, as metteses da consoante vibrante: birbon (ABF1, 486; de par de bribon, ABF1, 394), empstros (ABF1, 201; por emprastos emplastos), padricar (ABF1, 272), perguntarme (ABF1, 75), pertenden (ABF1, 42), pertendida (ABF1, 282), perto26 (ABF1, 217), premitir (ABF1, 396), presona (ABF1, 499), probe (ABF1, 358, 402) e probeza (ABF1, 501). Cabo destas formas, cmpre situar as resultantes dos trocos de consoantes lquidas que temos en bolra borla (ABF2, 32, 62) e frolida (ABF1, 286). Canto s unidades suprasegmentais, puido haber despra-zamento acentual en caniba, que semella utilizarse por cneba renda, imposto:

A sua xnte est frolidadesde que co-o crego entrou,como que a ollo medrou,e ox he caniba escollida (ABF1, 286-289).

26 A orixe desta voz controversa (cf. DCECH), de modo que en perspectiva histrica ampla cabera discutir sobre se a forma con mettese perto ou preto. Ora ben, polo que a este rexistro de ABF1 en concreto respecta, abonda con saber que na literatura galega do sculo XIX preto con moito a variante mis em-pregada por moi diversos autores (Pintos, Rosala de Castro, Lamas Carvajal, Francisco An, Marcial Valladares, Lago Gonzlez, Losada Astray), cun pequeno monllo de excepcins entre as que se encontra a dA casamenteira de Fandio (cf. TILG). Xa que logo, desde esta perspectiva temporalmente restrinxida podemos considerar que perto a variante desviada e preto a recta ou, cando menos, a mis frecuente.

Ramn Mario Paz

340

O mis probable que esta voz deba lerse como grave, xa que en ABF1 as esdrxulas levan constantemente til agudo: Dixte (290), depardeme (240), T-cola (34, 36, 215), Sntate (252), etc. As e todo, obvio que non podemos desbotar de plano a posibilidade de estarmos ante unha simple omisin involun-taria do til.

Normalmente, as vogais que desaparecen en posicin interna son as tonas, como en broa (ABF1, 266), sincura sinecura (ABF1, 135) e sobrana (ABF1, 430), mais as necesidades mtricas poden aconsellar tamn a sncope da vogal tnica, como aconteceu con parce parece no octoslabo se parce que os mismos dmos (ABF1, 40)27. Dada a posicin procltica que estoutra unidade adoita ocupar, semella correcto considerar tamn como sncope de vogal tona a que se d na preposicin para, que Fandio usou en ABF1 en alternancia con pra (78, 182, 244, 296, 358, 376, 409, 437, 446, 496, 514, 521) dependendo das esixencias de medida coas que en cada verso tivese que lidar.

Casos de aumento achmolos en oyeu (ABF1, 104), con iode antihitico, e mais en enamorada (ABF1, 179) e enemorado (ABF1, 356), con prteses talvez inducidas polo casteln enamorado/enamorada. Na nosa literatura do sculo XIX a variante namorad- predomina sobre enamorad- nunha proporcin de arredor de 6 a 1 (cf. TILG).

Unha tendencia caracterstica da oralidade popular galega a que consiste na eliminacin dos ditongos crecentes, xa pola omisin da semiconsoante palatal (convenencias, ABF1, 57), xa pola abertura e conversin da semiconsoante palatal ou velar en ncleo silbico (lengoa, ABF7, 5; male morte que te deichou, ABF3, 12; moelles muelles, ABF7, 4; remedeou, ABF1, 505). O mesmo cabe dicir dos hiatos, que na obra de Fandio poden destrurse semiconsonantizando un n-cleo silbico (doille, ABF1, 254; trai trae, ABF1, 306) ou suprimindo a vogal tona (tran traen, ABF2, 57). Sexa ditongo ou hiato o que temos en triunfases, a secuencia voclica simplifcase tamn na variante popular trunfases (ABF4, 5), que precisamente aparece nun dos versos dunha cntiga que o autor de Mesa transcribiu en 1814.

27 Noutros versos de ABF1 usa parece (143, 338, 407).


341

2.2.3. Os ditongos decrecentes /oi/ e /ui/

Con excepcins irrelevantes, as solucins que se achan nos diversos textos de Fan-dio para esta variable son as maioritarias na Galicia moderna, dicir, as propias da gran mancha centro-occidental do territorio galegofalante en que se encon-tran, xunto a outras moitas, as terras de Compostela e de Mesa (cf. Fernndez Rei, 1990, 48-51; ALGa 1, mapa 361). En efecto, oi o resultado case nico que detectamos nos seguintes casos: 1) grupo latino -CT-: noite (ABF1, 64), oito (ABF1, 386); 2) grupo latino -LT-: Escoita (ABF1, 100), escoitar (ABF1, 273), moito (ABF1, 95; ABF2, 21; FPVS e), moyto (FPVS i), moi (ABF1, 49, 71, 284), moy (ABF2, 74); 3) grupo latino -RU-: casoiro (ABF1, 235); 4) grupo latino -RU-: agoiro (ABF1, 234), agoirarn (ABF1, 392); 5) P3 do pretrito de indicativo dos verbos ir e ser: foi (ABF1, 164, 453, 469, 503). S das excepcins se poden aducir, as das na resposta a T.C.M.B. de 1820 (ABF7): muy (12, 13). Ora ben, como xa observei nun traballo anterior (cf. Mario Paz, 2003, 58), nos textos dos principios do XIX o predominio de moito fronte a muito como varian-tes plenas coexiste cunha notable predisposicin favorable adopcin de mui como forma reducida. A meu ver, debe de ser a atonicidade propia desta forma procltica apocopada o factor que facilita a inflexin de [o] para [u] provocada polo contacto con [j].

No tema de perfecto do verbo poder o radical puid-, que o que usa Fandio (puido, ABF1, 44), amsase no ALGa 1 (mapas 311, 312) como propio das terras de Mesa, onde con todo pode alternar con poid-, sobre todo nas formas arrizo-tnicas (puideches/poideches, puidemos/poidemos, etc.). Compostela, pola contra, modernamente territorio de pud-.

2.2.4. Grupos consonnticos tautosilbicos nos cultismos e nos castelanismos

Se xa as fontes do galego medieval e do galego medio revelan unha tendencia a substitur por /|/ o /l/ dos grupos consonnticos tautosilbicos que presentaban os latinismos e os prstamos doutras linguas, tal tendencia, sen dbida ben ins-pirada no galego oral da poca, tivo natural continuidade nos textos dos inicios do sculo XIX (cf. Mario Paz, 2003, 85-87), entre os que se integran sen estri-dencias os de Fandio. En efecto, na obra deste autor s rexistramos das voces

Ramn Mario Paz

342

cun grupo tautosilbico con /l/, e ningunha delas pode considerarse patrimonial: non o , indubidablemente, o cultismo simplista (ABF2, 34), nin tampouco, como xa analicei noutro artigo (cf. Mario Paz, 2005b), o sufixo -ble que contn o adxectivo Imposible (ABF1, 233). Fronte a isto, grupos con /|/ son os que se achan non s nos semicultismos antigos no idioma (crego, ABF1, 59, 70, 84 e ABF2, 33; cumprir, ABF1, 173, 274; emprego, ABF1, 60; obr[i]gado, ABF7, 11; pritos, ABF2, 8, 56), senn tamn nos cultismos (afrix, ABF1, 426; Arcreto Herclito, ABF7, 15; empstros emplastos, con mettese, ABF1, 201; frolida, con troco de lquidas, ABF1, 286; pruma, ABF7, 6), nos semicultismos para os que non semella haber rexistros medievais relevantes (pranto, ABF1, 45)28 e nos castelanismos (afrox, ABF1, 129; empreada, ABF2, 68).

2.2.5. Grupos consonnticos heterosilbicos nos cultismos e nos castelanismos

A orientacin popularizante que conduce supresin ou simplificacin da coda silbica nestes grupos a que predomina nA casamenteira, mentres que en ABF2 e ABF7 sucede o contrario.

Na peza teatral de 1812 (ABF1) as consoantes oclusivas elimnanse sen excep-cins cando van en posicin posnuclear, tanto se as segue outra oclusiva coma se van antes dunha fricativa ou dunha nasal: acetu (61), escusada (449), escusas (320), Escuso (223), ioras (299), repuna repugna (277). A palatalizacin da consoante nasal que se d en ioras pdese conectar co carcter tamn palatal da vogal que a precede e non se debe xulgar como unha invencin diferencialista de Fandio, xa que a variante iorar, ademais de alcanzar moi numerosos rexis-tros no galego escrito do sculo XIX e do XX ata 1980 (cf. TILG), mereceu un recoecemento explcito na gramtica de Saco Arce (1868: 20), que a meu ver a mis rigorosa descricin do galego da sa poca: En indino, indignus; iorar,

28 O TMILG non ofrece ningn rexistro medieval de pranto, mais si tres de planto nunha fonte que pouco creto lingstico merece como reveladora do autntico uso galego da poca: refrome obra potica de Gari Ferrandes de Gerena (ca. 1390-1430), da chamada escola galego-castel. Na realidade, a forma medieval que mostra o TMILG a voz patrimonial chanto, que se le do sculo XIII a principios do XV na lrica profana, nas Cantigas de Santa Mara, na Geral Estoria, na Crnica Troiana e nos Miragres de Santiago. Pola sa parte, o TILG amosa que no galego escrito moderno o uso moi maioritario de pranto coexistiu con escasas ocorrencias do castelanismo llanto, mis frecuentes no sculo XIX ca no XX; o re-sultado patrimonial chanto non aparece en ningunha ocasin neste corpus moderno.


343

ignorare; ao, agnus, cordero, se suprimi por igual razon29 la g, compensndose en las dos ltimas palabras con el cambio de la n en . A xeito de confirmacin de todo isto, reparemos en que Garca (1985, s.v.) rexistrou modernamente io-rar como forma propia de Sobrado dos Monxes, dicir, de terras moi prximas ao Albixoi onde se atopaba a casa seorial dos Fandio.

Como forma pronominal tnica ligada preposicin con na primeira persoa de singular Fandio emprega en mis ocasins conmigo (ABF1, 345, 460; ABF7, 6) ca comgo (ABF1, 252) e, anda que o modelo de contigo e consigo debeu e debe de pesar no mantemento do grupo neste pronome, coido que a referen-cia do casteln se comporta con certeza como factor coadxuvante neste asunto. A conservacin, probablemente derivada de momentneas suspensins da atencin xeralmente prestada oralidade popular, predomina na brevsima rplica en pro-sa a T.C.M.B. (ABF7), onde, xunto a malino (6), achamos constaba (9), expreso (13), texto (13) e mais o devandito conmigo (6). Conservacin o que achamos tamn nunha ocasin en ABF2: Constitucin (40). certo que estes rexistros son tan poucos que non permiten tirar conclusins, mais coido que nestes casos de mantemento dos grupos consonnticos deberon de pesar os hbitos contrados por Fandio non s durante a sa escolarizacin, senn tamn na sa coti actividade como lector e produtor de textos en casteln. Sen dbida, a formacin lectoescri-tora deste e doutros autores galegos daquela poca funcionou como un factor que por veces mediatizou e estorbou o seu probable propsito de reproducir con toda a fidelidade posible os trazos mis sobranceiros da oralidade popular do seu tempo30.

2.2.6. Resultados do latn clsico QUA- en posicin tnica e do latn vulgar GUA- (< xermnico W-)

Na obra de Fandio s se rexistran as solucins propias das terras de Compostela e Mesa, que son ademais as maioritarias no moderno galego popular e no actual es-

29 Esta razn explicitraa Saco na pxina anterior: No hay en gallego combinaciones de dos consonantes mudas, ni de muda seguida de m n, combinaciones todas difciles de pronunciar y speras al oido (Saco Arce, 1868, 19).

30 Pola sa parte, a supresin do posnuclear en pronosticas (ABF2, 48) dbese explicar, sobre todo, polo feito de que esa era a forma normal en casteln desde o sculo XV (cf. CORDE) e tamn a nica que acolleron os dicionarios da RAE desde a aparicin do de Autoridades (1726-1739) (cf. NTLLE).

Ramn Mario Paz

344

tndar: agardandote (ABF7, 18), cal (ABF1, 142, 476), cando (ABF1, 89, 278, 310; ABF2, 22), canto (ABF1, 217, 229, 271, 274, 343, 350, 481), cantos (ABF1, 154), catro (ABF7, 14), catr catro (ABF1, 334). S nun verso en castrapo de ABF1 se le unha forma distinta, que na realidade debe interpretarse non como galega, senn como castel: Cuando quise non quisistes / agora quieres non quero (368-369).

2.2.7. Seseo e ceceo

Nos textos que estamos a analizar non se aprecian marcas grficas explcitas nin para a gheada nin para o seseo. Porn, o seseo si est latente en varias das palabras colocadas en posicin de rima consoante que se empregan en diferentes estrofas dA casamenteira (ABF1). En tres ocasins as rimas do sainete esixen lecturas seseantes en posicin de marxe silbica prenuclear:

Escoita, mira, detente, / non seas desesperada, / que, asi Dios me salve, nada / souben hastra o de presente. / Probe de min, non me oyeu! / Por un lado ten razon, / que lle sobra, pero non / en pensar que o saba eu. / Como demonios fari / para empantanar o caso? / meu pai he duro e perrazo, / e por tema non ten lei (100-111).Gor. Sntate comgo un pouco. / Per. Se quer parola a Xn Rouco, / que fillo doille a cabeza. / Gor. Peruchio: a min me pesa, / que podendo casar ben, / non o fagas: val quen ten; / n-hai peor mal que a probeza. Anque teu pai ten de seu, / ts hirmaos con quen partir, / e tempo chegar a vir / que che pese; e dgoo eu (252-262).Atende aqui, sospeitoso: / o crego qurlle por boa, / e porque o sirve hay catranos: / e neles ten desenganos / de que o vento non l[l]e za. / Nunca nada se lle vo / do que a t se che parece, / nin tiveron ai que pese / todo o tempo que o servo (332-340).

Noutras catro acontece o mesmo en posicin posnuclear:

Viejo. Que ests facendo rapz? / por qu non te vas chor? / Per. Pr que teo de co-mer, / traballe quen tivr mans (116-119; aqu a rima imperfecta).Pro muller, ti non-o ves, / o que co-l teo gastado / pr libralo de soldado; / e agora tal altivz? (180-183).Se outras che bolven o miolo, / para t o dao fas; / vte e revte rapz, / ten xicio, e non seas tolo (267-270).


345

!Ai quengaadia ests! / Non te creas de bayuras, / nin de quen faga mesuras, / que a culpa tvoa o rapz (456-459).

Unha vez mis, por tanto, observamos que, anda que fose encubertamente, Fandio incorporou sa obra en galego unha variante lingstica propia da contorna en que se desenvolveu a maior parte da sa vida. Dado que no seu tempo o seseo prenuclear deba de darse por terras do leste da actual provincia da Corua (cf. Mario Paz, 1996, 85-86), coido que este autor puido tomalo non s do galego utilizado na comarca de Santiago, senn tamn do que falaran os seus vecios de Albixoi e da sa redonda.

Se non se trata dunha simple errata, o substantivo bacilisco (ABF7, 5) contera un caso de ceceo, nico na obra de Fandio e raro en xeral no moderno galego escrito. O TILG amosa que nas fontes do sculos XIX e XX se utilizaron, a carn da do escritor de Albixoi, as variantes basilisco, baselisco, basilisque e basalisco, ningunha delas ceceante.

2.2.8. Outros fenmenos fonticos

Outros trazos fonticos revelan tamn a fidelidade bsica de Fandio aos falares propios das comarcas de Mesa e Compostela. En primeiro lugar, observamos que en dous textos distintos de 1812 e 1820 emprega denominacins do rgano musculoso da cavidade bucal que teen e non como vogal tnica: lengua (ABF1, 272), lengoa (ABF7, 5). O ALGa 5 mostra que cara ao final do sculo XX Mesa dica lengua (con [E]) e Compostela lencua (tamn con [E]), e en ningn caso lingua (a non ser no uso de falantes que adoptaban o estndar ou se aproximaban a el).

Polo que se refire ao desenvolvemento de consoantes nasais en posicin in-terior de palabras que experimentaran antiga nasalizacin anticipatoria dunha vogal e posterior cada da consoante nasal intervoclica que a segua, debemos dicir que Fandio usa tendes (ABF1, 309) e non tedes, e que tendes (ABF5, 2) tamn a variante que comparece nunha cntiga popular que el probablemente ou cantar nas comarcas en que residiu e que logo publicou en 1820: Meu seor santo Tom, / tendes dous nomes nun s, / sodes castrn polo m, / sodes cn polo t. As mesmo, tend- o lexema verbal da P5 do imperativo que se le no

Ramn Mario Paz

346

dito popular home que estades nese sacn, tendeme conta desta razon (Herclito 3, 28.04.1820, p. 18). Pois ben, o ALGa 1 (mapa 373) sita tendes e tedes en Mesa e soamente tedes en Santiago de Compostela, mais neste caso a moi poucos quil-metros da isoglosa que marca a transicin cara zona occidental e meridional de tendes; no imperativo, tende e tede recollronse en Mesa e en Santiago unicamen-te tede (ALGa 1, mapa 378). Con todo, os datos relativos capital galega poden ser precisados acudindo s informacins fornecidas por Dubert Garca (1999, 202-203), quen sinala que na actualidade tendes e vindes son, dentro da comarca compostel, formas occidentais e meridionais, mentres que tedes e vides se usan preferentemente na cidade e na zona oriental.

Sen vinculacins etimolxicas con ningunha consoante nasal en posicin in-tervoclica est a variacin entre esquencer e esquecer: Fandio decantouse pola primeira (esqunce, ABF1, 218), que precisamente a que o ALGa 3 (mapa 265) coloca tanto en Mesa coma en Santiago, anda que en Compostela semella al-ternar con esquecer.

2.2.9. O artigo

Canto representacin do alomorfo lo(s)/la(s) do artigo determinado, Fandio comportouse coma moitos dos escritores galegos dos sculos XIX e XX, pois s a realizou tras a preposicin por: po-lo (ABF1, 135), polo (ABF5, 3, 4), po-la (ABF1, 199, 377), po-las (ABF1, 389). En efecto, despois de formas verbais ou conxuncins terminadas en /|/ ou en /s/ utilizou sempre o(s)/a(s): empantanar o caso (ABF1, 109), Amais o demo tamen (ABF1, 162), Qus o teu gusto cumprir? (ABF1, 173), comer o pan do rei (ABF1, 214), he capz d[e] por a vida (ABF1, 318), levars a vida triste (ABF1, 370), comer o pan e porco (ABF1, 509), que as mandara tocar Ilustrisimo Cabildo (ABF7, 7-8).

O uso soldado de preposicins e artigos est consolidado nos textos de Fan-dio cando as preposicins implicadas son con e en, e aproxmase plena conso-lidacin cando se trata de a, de e pra (mais non coa variante plena para). Verbo disto, por tanto, obsrvase nas fontes sometidas anlise mis proximidade escritura de orientacin fontica ca baseada en principios analticos que procu-ren a distincin e expresin rigorosa de todos os elementos que entran en xogo na cadea elocutiva.


347

Parcenme pouco relevantes os datos relativos aos encontros con de31 (do, dun) e en (no), pero creo que si merecen algn comentario os de con, a e pra. No tocante primeira destas tres preposicins, a contraccin mrcase sempre, como co-o en ABF1 (287, 365, 416, 420), como co(s) en ABF3 (14, 15) e, no fe-minino, como co-a(s) en ABF1 (138, 218, 272, 293, 465). Non se rexistra nunca a variante reducida ca, pouco frecuente nas fontes desta poca.

Coma na maiora dos textos do perodo pregaleguista, na obra de Fandio predominan con toda a clareza as representacins explcitas da contraccin entre a preposicin a e o artigo o(s)32. Fronte solitaria ocorrencia de a-o (ABF1, 513) sitanse a maioritaria (ABF1, 72, 156, 184), O-o (ABF1, 315, 394, con reduplicacin grfica) e, fra de ABF1, (ABF2, 37; ABF4, 2) e (Herclito 27, 21.07.1820, p. 211). Mencin parte reclama canto-o demais (ABF1, 481), onde se percibe a vontade de analizar e separar na escrita dous elementos que na lingua oral adoitan soldarse en [O]: canto ao. Con pra observamos soldadura grfica e fnica en Pr (ABF1, 118) e soldadura fnica pero non grfica en pra un e pra-o, que deben lerse como monoslabos nos versos octosilbicos en que se atopan: que o casar nhe pra un dia solo (ABF1, 244), que pra-o caso tanto monta (ABF1, 496). Separacin grfica e sinalefa o que se d entre para e as no seguinte verso: x para as galas che deron (ABF1, 384).

En situacins de contacto lingstico prolongado coma a nosa, o moment-neo cambio de cdigo en calquera das das direccins posibles crgase de evi-dentes valores expresivos, a mido enfatizantes. Este recurso, utilizado adoito na lingua oral, foi levado escrita por varios escritores galegos de principios do sculo XIX (cf. Mario Paz, 2003, 101-102), e entre eles cntase Fandio. Ocorre isto nunha ocasin nA casamenteira, onde a adopcin dun castela-nismo lexical pertencente ao campo semntico da relixin (demonio) arrastra canda ela a do artigo el: Imposible que el demonio / que decote he mal agoiro / n-inventase este casoiro, / mal chamado matrimonio (ABF1, 233-236). A meu parecer, valor enfatizante poderaselle atribur tamn ao uso de del no se-guinte contexto: probar do demo remedio ts ou quedar muy porcamente,

31 S nun caso se le unha forma non contracta de de: de un arrieyro (ABF3, 13).32 o mesmo que acontece cando o encontro se produce co artigo feminino, pois fronte s habituais solu-

cins contractas (entre as que predomina ), lzase nunha ocasin a-as (ABF1, 393).

Ramn Mario Paz

348

porque che de dereito, texto muy expreso del actori incumbit probatio, en latin todo (ABF7, 12-13).

2.2.10. Formas e usos dos pronomes persoais

Nos textos sometidos anlise obsrvase en xeral unha notable fidelidade s for-mas e usos pronominais propios do galego popular, ao paso que os usos e formas castelanizantes impropios de tales falas son minoritarios. Vexmolo nunha con-cisa exposicin.

En relacin cos pronomes persoais, as escollas de Fandio volven a ser respec-tuosas coas caractersticas dos falares das sas terras de nacemento e residencia habitual:

uso de ti, con ou sen til agudo, para a segunda persoa do singular en funcin de suxeito, tanto en ABF1 (121, 166, 180) coma en ABF2 (47) e ABF7 (4, 9);

utilizacin de el (ABF1, 178), l (ABF1, 181, 322, 342, 403), eles (ABF1, 516) e neles (ABF1, 335) para o masculino da terceira persoa, en funcin de suxeito ou como termo de preposicin33;

ags nun caso castelanizante que se atopa no interior dun anacoluto34, em-prego do cltico te como acusativo reflexivo e non reflexivo e de che como dativo, de acordo non s co uso moderno de Compostela e Mesa, senn

33 Canto ao pronome feminino de terceira persoa, non posible determinar cal sera o uso persoal do autor, xa que ela rima nalgunhas ocasins con voces que teen /E/ (comedela, ABF1, 265; bebedela, ABF1, 455; apela, ABF2, 53; trla, ABF2, 61) mentres que noutras o fai con palabras con /e/ (escollela, ABF1, 296; tea, ABF1, 316). Certamente, Fandio amsase en toda a sa obra moi pouco escrupuloso en relacin co grao de abertura das vogais medias das palabras que utiliza en posicin de rima: mullr (ABF1, 54)/escoller (ABF1, 57), saber (ABF1, 62)/mullr (ABF1, 65), onte (ABF1, 63)/desponte (ABF1, 64), ten (ABF1, 84; P2 do imperativo)/ben (ABF1, 85), quixr (ABF1, 319)/tr (ABF1, 322), peste (ABF2, 15)/este (ABF2, 16), etc. O noso autor rimou antes pola vista ca polo odo.

34 Trtase do seguinte uso de te: Mais che valera ser besta de un arrieyro, que te d en tomar da mia con-ta (ABF3, 12-13). Convn recordar, a propsito disto, que os textos do Herclito abundan en erratas e mesmo en pasaxes que resultan inintelixibles por estaren mal redactadas. As llo recoeca Fandio a un lector annimo da Corua que lle afeara este defecto: En lo que dice del papel, letra, y ortografia de mi Herclito; tiene sobradisima razon, yo soy inculpable. Crea V. que mas tiempo me lleva corregir en la imprenta, que escribir el periodico, y no obstante sale mal. A fin de mes, se pondrn las erratas en papel separado, que algunas alteran el sentido, y otras le hacen aspero y vicioso, mas de las puramente de prensa (Herclito 8, 16.05.1820, p. 63).


349

tamn co da maior parte do territorio galegofalante: por qu non te vas chor? (ABF1, 117), Queda agardandote Fandio (ABF7, 17-18), vou a darche mullr (ABF1, 65), a t pouco che debin (ABF1, 88), etc.;

distincin de nmero entre os clticos de dativo lle (singular) e lles (plural), que o ALGa 2 (mapa 182) amosa tanto en Mesa coma en Compostela, se ben neste segundo concello a investigacin de Dubert Garca (1999: 147-148) descubriu recentemente unha tendencia, non xeneralizada, a prescindir de lles como forma especfica do plural: o crego se ha denfadar / se lle digo que non quero (ABF1, 112-113), Ai Xn, tua casa ox / non lle da o vento unha volta (ABF1, 126-127), Nunca nada se lles veo ao cura e criada (ABF1, 410), etc.35 Hai usos de llo con complemento indirecto singular, mais no cor-pus explorado non se ofrecen contextos que permitan verificar se Fandio utilizara ou non a solucin soldada llelo con complemento indirecto plural.

Hai outros aspectos relativos s formas ou aos usos pronominais que Fandio soubo recoller das falas populares do seu tempo mais que non teen unha distri-bucin diatpica tan definida. Sinalarei sucintamente algns deles.

Cando a preposicin con confle cos pronomes persoais de terceira persoa que poden ser suxeito, o escritor de Albixoi flutuou entre as variantes populares con su-presin da consoante nasal e soldadura e as solucins analticas con mantemento da separacin grfica e fnica das das unidades: co-el (ABF1, 178), co-l (ABF1, 181), co-ela (ABF1, 295, 342), con l (ABF1, 403), con ela (ABF1, 466; ABF2, 51).

En das ocasins marcou explicitamente a realizacin alveolar da consoante nasal final do adverbio non situado antes dun cltico complemento directo. Tr-tase, con certeza, dun trazo caracterstico da lingua popular que Fandio (ou se cadra o seu impresor de Pazos, como antes vimos) foi quen de advertir e repre-sentar. O medio grfico utilizado para conseguir este fin foi o guin: Pro muller, ti non-o ves (ABF1, 180), eu non-o hei de escoitar (ABF1, 273). Marcaxes anlogas a estas xa se len nas fontes medievais e abundan nas dos inicios do XIX (cf. Mario Paz, 2003, 112), mais, evidentemente, non se produciron de manei-

35 Cabe a posibilidade de interpretar como lle plural o caso de Nunca nada se lle vo / do que a t se che parece (ABF1, 337-338), mais probable que o referente dese lle sexa s a criada, e non o cura e mais a criada.

Ramn Mario Paz

350

ra sistemtica, como poen en evidencia, entre outros moitos, os seguintes tres rexistros dA casamenteira:

Algunha teo; (aparte) o mellor / ser non a descubrir (ABF1, 122-123) non a lograba ningun (ABF1, 147) non o fagas: val quen ten (ABF1, 257)

Unha alternativa a non-o igualmente popular e antiga que tamn se usa en ABF1 no. Esta variante, posto que xa se le en textos dos sculos XIII ou XIV, puido nacer como resultado dun proceso fontico consumado cando anda ope-raba no noso romance a cada da consoante nasal en posicin intervoclica: non lo > nonno > nno > n o > no o > no). A pesar de que o ALGa 2 (mapas 176, 177) mostra a existencia de solucins bisilbicas no o(s) / no a(s) no galego popular de finais do sculo XX, cmpre advertir que os no-o dA casamenteira deben lerse como monosilbicos, xa que de non o facer as os versos en que se atopan resul-taran hipermtricos36:

Por min fai o que quixres, / a ama do crego ten: / que se o ganou mal, ou ben, / no-o deben decir mulleres (ABF1, 83-86).

O termo hastra aqui encuberto / foi unha gran picarda, / e o decir que no-o sabas, / eso, Perucho, nhe certo (ABF1, 91-94).

O casarse qur cario / e se no-o hay sale mal, / que n-hai ningun animal / indmeto a-o aloumio (ABF1, 510-513).

Sobre a base desta forma no non o e por un proceso analxico debeu de se crear a variante n do adverbio non. Esa variante tamn alcanzou moito uso en ABF1 (cf. epgrafe 2.2.16).

NA casamenteira hai un caso certo de emprego do popular tratamento corts por el ou ela, hoxe en da xa en transo en extincin na lingua oral. Na seguinte pasaxe Tcola, a moza enganada, dispnsallo ta Goras, que por sa vez trata a rapaza de ti:

36 Por outra parte, evidente que a decisin tomada para no-o congruente coas que conduciron a repre-sentar co como co-o (ABF1, 287, 365, 416, 420), ao como O-o (ABF1, 315, 394), s como a-as (ABF1, 393) e cant canto ao como canto-o (ABF1, 481).


351

Gor. Tecolia, para min, / a tua queix eche escusada, / que do que ds non sei nada, / e he falarme latin.Tc. Como non sabe, se ela / foi a que Rouco tratou / o casamento, e levou / o seu fillo bebedela? (ABF1, 448-455).

Este uso pronominal de respecto congruente coa aplicacin a Goras do tra-tamento de ta, que, a pesar de que na actualidade tamn se vai perdendo, anda foi rexistrado por Garca (1985, s.v.) como frmula aplicada por deferencia a persoas ancis. Pola sa parte, o tratamento corts por vs, moi vivo no galego dos inicios do sculo XIX, rexstrase nun dito popular recollido por Fandio para un artigo do Herclito: home que estades nese sacn, tendeme conta desta razon (Herclito 3, 28.04.1820, p. 18).

Por ltimo, o moderado emprego do dativo de solidariedade resulta natural neste monllo de textos en que o ton coloquial e popular predomina sen excep-cins: eu de nada che me espanto (ABF1, 331); levars a vida triste, / que eu ben alegre cha levo (ABF1, 370-371); Tecolia, para min, / a tua queix eche escusada (ABF1, 448-449); canto-o demais, non sei nada, / que che he tarabe-leada, / ou mais ben cousa de nenos (ABF1, 481-483); mira, vaite modo, / conta con ela, / que nunca che he bobo / todo aquel que apela (ABF2, 50-53); porque che de dereito (ABF7, 12-13); non che me tallei (Fandio, 1812a, IV); Eche verd mentireyro (Herclito 43, 15.09.1820, p. 340).

Non faltan, con todo, algns usos castelanizantes que, a meu parecer, deben apoerse antes aos hbitos do individuo bilinge que compuxo os textos ou s esixencias mtricas ou de rima que se lle presentaron na construcin dalgns versos que sa presunta presenza ou preponderancia nos falares populares de principios do sculo XIX:

a preferencia por conmigo (ABF1, 345, 460; ABF7, 6) en detrimento de comgo (ABF1, 252);

o calco que eu inspirado no casteln que yo como segundo termo de compa-racin no canto da forma propia ca min en Era mais probe que eu (ABF1, 402); con todo, coido que este uso veu forzado pola busca dunha rima coa forma verbal deu, que se le no verso 405;

a prclise do pronome tono na seguinte oracin non dependente: o crego se ha denfadar / se lle digo que non quero (ABF1, 112-113); neste caso

Ramn Mario Paz

352

a nclise coa forma modotemporal podera provocar hipermetra (o crego hase de enfadar).

2.2.11. Paradigma dos demostrativos

No tocante ao paradigma dos demostrativos Fandio actuou de novo como fiel reprodutor do moderno uso propio das terras de Mesa e Compostela, que tamn o da maior parte do territorio galego37. Na Tboa 1 presento os demos-trativos que detectei no conxunto dos textos do escritor38, entre os cales non se advirten discrepancias relativas a esta cuestin.

Masc. sing. FeM. sing. Masc. Pl. FeM. Pl. invariableI este esta --- --- estoII ese --- --- --- esoIII aquel aquela --- --- aquelo

Tboa 1. Demostrativos rexistrados na obra en galego de Antonio Benito Fandio

2.2.12. Morfoloxa nominal

Cunha solitaria excepcin forzada polas esixencias da rima (mans, en ABF1, 119, que debe rimar co substantivo rapz, situado tres versos antes), as variantes que utilizou Fandio para as variables relacionadas coas flexins nominais resul-tantes da desnasalizacin voclica son as do bloque central do galego moderno, dicir, aquelas que en xeral caracterizan as falas de Mesa e Compostela, se ben cmpre recoecer que a este respecto Santiago constite un enclave fronteirizo entre o centro e o occidente39. Como xa indiquei noutro lugar, no conxunto dos textos de ambientacin compostel dos inicios do sculo XIX rexstranse os sis-temas de transicin, ou as alternancias, que caracterizan a(s) fala(s) da comarca

37 Para a variacin diatpica no paradigma dos demostrativos no galego contemporneo cf. ALGa 2 (mapas 223-235) e Fernndez Rei (1990, 69-73).

38 s formas consignadas neste cadro dbeselles engadir estoutro (ABF2, 16).39 Para a descricin dos usos observables actualmente neste concello no tocante a estas variables morfolxi-

cas cf. Dubert Garca (1999, 83-87, 96-99).


353

de Compostela, polas que discorren, baixando mis ao leste ou mis ao oeste, as lias que no mapa separan as zonas de irmn das de irmao, as de (a) irmn das de (a) irm e as de irmns das de irms (Mario Paz, 2003, 161). Deixando de lado precisins que creo non veen ao caso, pdese dicir que a bisbarra de Santiago de Compostela est situada a cabalo entre os que a dialectoloxa galega actual denomina bloque occidental e bloque central, de tal xeito que, en xeral, as terras do oeste composteln se integran no primeiro e as do leste no segundo.

Canto s variables -ao / -an (< -ANU) e -a / -an (< -ANA), os resultados re-cadados na obra de Fandio son, coa excepcin xa sinalada e deixando parte o castelanismo campana(s) (ABF1, 154; ABF7, 7), -ao(s) para -ANU e - para -ANA: irmao (ABF1, 73), hirmaos (ABF1, 260), mao (ABF1, 419, 519) e ma (ABF1, 68). Coido que significativo que, mentres que mans se usou unha soa vez e s por estritas necesidades de rima, en posicin interior de verso a mesma palabra adoptou a variante diatpica mao. Polo que se refire aos plurais das pala-bras polislabas agudas e monosilbicas rematadas en consoante nasal, as varian-tes preferidas son igualmente as centrais coa xa mencionada salvidade de mans: cas (Herclito 39, 01.09.1820, p. 308), mands (ABF2, 9), monicis (ABF1, 220, 383) e municis (ABF1, 78). No tocante a estas variables morfolxicas, non se perciben diferenzas entre os distintos tipos de textos en galego producidos por Antonio B. Fandio.

O autor de Santiago e Mesa emprega ambas as variantes da variable -dade(s) / -d(s), mais non libremente. Nas composicins en verso a sa escolla est de-terminada, coma noutros casos, polos requisitos de medida e rima, que nA casa-menteira e nunha das cntigas populares de ABF4 obrigan ao uso das solucins terminadas en -d. Son os dous requisitos antes mencionados os que impoen a eleccin das variantes truncadas nos seguintes versos:

Anque algo me turbu / o xdas da noved, / cali; hastra esta ma / que consigo me levu (ABF1, 66-69).

Canto dix esta mullr / he a misma realid, / e sendo a pura verd / non ten mais certo que ser (ABF1, 350-353).

Ai birbon! esta mullr / non contou mais da verd, / e a picarda, e mald, / en t a chego a conocer (ABF1, 486-489).

Ramn Mario Paz

354

Nestoutros catro casos s a necesidade de lles dar aos versos a medida xusta o que determina a escolla do poeta:

Que qus Tcola ben sei, / e que ts amist co-ela, / mais pra muller escollela, / Perucho nunca o pensei (ABF1, 294-297).

Canta t pra eu chorar, / po-la ruind que me fas (ABF1, 376-377). O-o gran bribon de teu pai / heino de ver eu pedir, / que Dios n-ha de premitir / esta

mald que me fai (ABF1, 394-397). O acabar ninguen, / sobre mald, he burrada; / solo aventura quen tn, / que outro,

leve Dios nada (ABF4, 9-13).

Polo contrario, en ABF2 Fandio optou por abade e non por ab, pois nesta ocasin s a primeira destas variantes lle satisfaca as necesidades de rima: Non vala peluca, / nin vala baston, / nin ter nena cuca, / nin ser faroln, / nin bolra, nin grado, / nin crego, nin frade, / simplista, ou abade, / conde, nin marqus (ABF2, 28-35). As e todo, cmpre non esquencer que ab unha variante trun-cada s discretamente utilizada nos textos galegos dos inicios do sculo XIX (cf. Mario Paz, 2003, 182).

Na breve resposta en prosa a T.C.M.B. comparecen unha forma plena e outra reducida: voluntade (ABF7, 15) e verd (ABF7, 17).

evidente, por tanto, que estamos ante unha variable lingstica para a que o galego de principios do XIX ofreca das variantes que os escritores daquel tem-po, e entre eles Fandio, utilizaron a conveniencia.

2.2.13. Morfoloxa verbal regular

En xeral, as variantes seleccionadas por Fandio no mbito da morfoloxa verbal regular son solucins que se utilizan popularmente en Compostela, no sueste da actual provincia da Corua ou en ambas as zonas a un tempo, unhas veces en ex-clusiva e noutras ocasins en alternancia con outras formas. Nas lias que seguen repasarei con brevidade algns dos trazos que corroboran esta afirmacin inicial.

A vogal temtica da P3 dos pretritos de indicativo da terceira conxugacin e do verbo ver /e/, e non /i/, como en xeral por todo o sur e o leste da actual pro-vincia da Corua, entre outras zonas (cf. Fernndez Rei, 1990, 83-84; ALGa 1,


355

mapa 402): oyeu (ABF1, 104), servo (ABF1, 340), vo (ABF1, 337), veo (ABF1, 410). Con todo, Santiago unha cidade que est prxima de reas en que o que domina ou ben a utilizacin de /e/ como vogal temtica para os verbos da CII e /i/ para os da CIII (colleu/partiu), ou ben a indistincin a favor de /i/ (co-lliu/partiu). No seu mbito municipal Dubert Garca (1999, 165-168) chegou a rexistrar os tres sistemas devanditos.

Digno de mencin parceme tamn o caso da vogal temtica da P3 do pre-sente de indicativo do verbo valer, que sempre cero na obra de Fandio, con documentacins en tres textos distintos: val (ABF1, 257; ABF2, 60; ABF3, 15). Modernamente, o ALGa 1 (mapa 123) sita o uso desta variante no concello de Ames, vecio do de Compostela, e tamn nos de Vilasantar e Sobrado, moi prximos a Mesa polo leste40.

Se durante a primeira metade do sculo XIX o SNP cero para a P5 dos im-perativos deba de ter un considerable nivel de uso par de -de polo sur da ac-tual provincia coruesa ao tempo que -s sera no mesmo espazo xeogrfico unha variante moi utilizada xunto con -des como SNP da P5 da maior parte do resto dos tempos verbais (cf. Mario Paz, 2003, 214-221), podemos afirmar que os rexistros da obra galega de Fandio cadran con tales hipotticos usos das terras en que naceu e viviu: depardeme (ABF1, 240), facede (ABF1, 431) e qued (ABF1, 231) no imperativo e estirs (ABF2, 21), sodes (ABF5, 3, 4) e estades (Herclito 3, 28.04.1820, p. 18) noutros tempos41. Anda que sodes aparece nunha cntiga e estades nun dito popular, non temos datos suficientes que nos permitan afirmar que o uso propio de Fandio sera diferente: tal afirmacin non se podera sos-ter sobre o solitario rexistro de estirs. Do SNP -stedes para a P5 do pretrito de indicativo (anduvstedes, ABF2, 26) podemos dicir que digno de consideracin o

dspace da universidade de santiago de compostela que sabemos, case toda a súa vida transcorreu en...

Documents