dspace da universidade de santiago de compostela · 2017-12-21 · 7. igual ca no galego-asturiano...

79
DSpace da Universidade de Santiago de Compostela http://dspace.usc.es/ Instituto da Lingua Galega ______________________________________________________________________ http://ilg.usc.es/ R. Gutiérrez Pichel / A. Cabana Outeiro (2007): “Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación notarial galega”, en A. I. Boullón Agrelo (ed.): Na nosa lyngoage galega. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega / Instituto da Lingua Galega, 129-157. _____________________________________________________________________________ A bibliografía que aparece ao final do artigo pertence ao conxunto da obra na que este foi publicado. You are free to copy, distribute and transmit the work under the following conditions: Attribution — You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work). Non commercial — You may not use this work for commercial purposes.

Upload: others

Post on 23-Feb-2020

6 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

DSpace da Universidade de Santiago de Compostela

http://dspace.usc.es/

Instituto da Lingua Galega

______________________________________________________________________

 http://ilg.usc.es/ 

R. Gutiérrez Pichel / A. Cabana Outeiro (2007): “Parámetros para o estudo

da introdución do romance na documentación notarial galega”, en A. I.

Boullón Agrelo (ed.): Na nosa lyngoage galega. Santiago de Compostela:

Consello da Cultura Galega / Instituto da Lingua Galega, 129-157.

_____________________________________________________________________________  

A bibliografía que aparece ao final do artigo pertence ao conxunto da obra na que este

foi publicado.

 

 

 

 

 

 

 

 

You are free to copy, distribute and transmit the work under the following conditions:

Attribution — You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work).

Non commercial — You may not use this work for commercial purposes.

 

Page 2: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

PARÁMETROS PARA O ESTUDO DA INTRODUCIÓN DO ROMANCE NA DOCUMENTACIÓN NOTARIAL GALEGA

Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

Instituto da Lingua Galega (USC)

1. INTRODUCIÓN. OBXECTO DO ESTUDO E DESCRICIÓN DO CORPUS

Conforme viñamos sumando experiencia no traballo con fontes docu-mentais da Idade Media galega, tanto nas nosas investigacións particularescomo no equipo de traballo do TMILG, foi xurdindo a idea de elaborar unhaachega co fin de detectar pautas na introdución do vernáculo na escrita no-tarial, visibles tanto na documentación híbrida latino-romance como na inte-gramente redactada en romance, en función de diferentes parámetros: (a) atipoloxía, (b) a estrutura interna documental, e (c) a análise das actitudes es-criturarias —canto ao rexistro lingüístico: alternancia ou permanencia— dasmans que verteron nos coiros notariais a oralidade daqueles tempos. Cin-guíndonos á prosa notarial, quixemos aprehender, continuando o labor in-vestigador levado a cabo nos últimos anos, cal foi a dinámica daquelas per-soas e institucións á hora de formalizar por escrito os seus acordos. Nestaparte inicial do estudo faremos unha aproximación ás dúas primeiras cues-tións: a tipoloxía e a estrutura interna documental.

Diante da imposibilidade de desenvolver un traballo baseado en todosos documentos da época, pola súa dispersión e o aínda limitado número detranscricións definitivas, a maior parte da documentación utilizada foi no seumomento obxecto de edición (publicada ou inédita pero transcrita en tesesde licenciatura ou de doutoramento, e mesmo en traballos aínda no prelo).Esta decisión condiciona a cantidade de unidades documentais, mais taména súa orixe, pois a documentación mellor conservada e que ten sido obxec-to de edición é a monacal, xa que en xeral se atopa ordenada e con melloracceso para o investigador, ao se conservar en arquivos públicos1.

1. Neste labor queremos agradecer a axuda e colaboración dos profesores J. A. Souto Cabo, Ra-món Lorenzo, Ana Boullón e Ramón Mariño, ás doutoras Mercedes Vázquez Bertomeu e Bea-

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 129

Page 3: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Á hora de elaborar un corpus documental serviunos de orientación inicialo abundante caudal textual do TMILG e a súa base de datos bibliográfica, asícomo estudos publicados desta índole, v.gr. “Emerxencia e decadencia do ga-lego escrito (ss. XIII-XVI)”, de R. Lorenzo (2004b), ou o “Catálogo dos docu-mentos éditos en galego anteriores a 1260”, de A. I. Boullón (2004). Con pos-terioridade á conferencia pronunciada no Simposio 2005 do ILG, puidemosactualizar o noso corpus grazas a achegas propias e a consulta de novos traba-llos, coma o “Inventário dos máis antigos documentos galego-portugueses”, deJ. A. Souto Cabo (2006), e os Documentos galego-portugueses dos séculos XII eXIII, antoloxía preparada polo mesmo autor2 (no prelo).

1.1. Delimitación cronolóxica

Foi necesaria a elaboración dun corpus3, relativamente amplo, integradopor documentación híbrida e plenamente romance situada cronoloxicamen-te entre a segunda metade do séc. XII e o séc. XIV. Cando menos, estes son oslímites temporais que cremos obrigatoriamente necesarios para o adecuadoachegamento á cuestión. En primeiro lugar, o período de emerxencia dovernáculo levounos a estudar con profundidade os textos producidos entre oséc. XII e 1270, datas nas que debemos encaixar, na súa xusta medida, asconsecuencias lingüísticas da lexislación de Afonso X —as Sete Partidas—como o pulo definitivo cara á escrita dos instrumentos en romance (vid. § 5).Non obstante, especialmente para o estudo do terceiro parámetro, cumpriuobservar, como mínimo ata principios do séc. XIV, a continuidade e preemi-nencia do código lingüístico romance na documentación notarial, coa finali-dade de constatar a hexemonía do hábito escriturario romance a partir do úl-timo terzo do séc. XIII en relación ao período inicial.

130 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

triz Vaquero, a Sor Mª Mercedes Buján Rodríguez, arquiveira do Mosteiro de San Paio, a Isabel,bibliotecaria do Instituto Padre Sarmiento, e a Ángeles, do departamento de latín medieval doCentro Ramón Piñeiro. Mención especial facémoslla a Xavier Varela, director do noso traballono TMILG e impulsor desta investigación que hoxe presentamos.

2. Ademais de incluír novas unidades documentais, incorporamos a corrección de certas dataciónserradas e/ou non afinadas ata o momento, e tivemos a oportunidade de acceder a novas e de-finitivas transcricións, moitas delas aínda inéditas. Neste sentido, agradecemos a valiosa axudados profesores Ramón Lorenzo e J. A. Souto Cabo.

3. De cada documento integrado no catálogo confeccionouse unha ficha completa. Rexistrouse adata, a lingua (romance, híbrido [galego/“galaico-leonés”]), a tipoloxía, o notario, a adscriciónxeográfica (derivada da demarcación do notario en primeiro termo, a institución que emite ourecibe, o lugar de redacción, as herdades obxecto de acordo, etc.), a transmisión documental(orixinal ou copia en tombo), as diferentes cláusulas latinas fosilizadas de ser o caso, as partesdo documento en cada lingua no caso dos híbridos, a colección documental á que pertence emais a referencia ás edicións dispoñibles.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 130

Page 4: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Na gráfica porcentual que presentamos a continuación indicamos o nú-mero de documentos recollidos desde a segunda metade do séc. XII ata 1270.En total, analizamos 307 unidades documentais —galegas— para este perío-do, das cales 243 son textos redactados integramente en galego e 64 presen-tan un maior ou menor grao de hibridismo latino-romance4.

Na seguinte táboa pódese observar como no penúltimo decenio hai unhadescompensación entre os dous códigos lingüísticos (romance e latino-ro-mance) en relación á situación das dúas décadas anteriores (1231-1250), nasque máis do 50% da documentación é híbrida. Esta circunstancia repítesenos catro primeiros anos da década dos 50: a metade dos documentos labra-dos entre 1251 e 1254 presentan un rexistro híbrido. Constatamos unha vezmáis, polo tanto, que a partir de 1255 se fai máis visible o despegue do ro-mance con respecto ao modelo escriturario latino.

1251-1254 1255 1256 1257 1258 1259 1260

ROMANCE 6 12 6 12 14 32 20

HÍBRIDO 6 3 0 0 1 5 6

131Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

romance 0 0 0 4 6 102 131

híbrido 16 4 6 6 7 21 3

s. XII-XIII 1210-1220 1221-1230 1231-1240 1241-1250 1251-1260 1261-1270

4. Por outra banda, recollemos case un cento de documentos, a meirande parte deles expedidosen mosteiros estremeiros, cuxa scripta revela un alto grao de vinculación coa tradición escritu-raria leonesa. Por este motivo, aínda que é pertinente para os obxectivos deste estudo, nonofrecemos aquí a análise tipolóxica destes diplomas. Noutro traballo deste volume faise un bre-ve comentario lingüístico deste tipo de textos, dentro do período de emerxencia (vid. Rodrí-guez Parada, “Textos primitivos da franxa oriental”).

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 131

Page 5: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

1.2. Delimitación lingüística

Á hora de adxudicarmos unha ou outra adscrición lingüística, topamos cosproblemas xa apuntados nos últimos anos por Emiliano (2003a/b/c), Lorenzo(2003, 2004b), Martins (2001a, 2004) e Souto Cabo (2003a/b, 2004a/b, 2006).En primeiro lugar, a delimitación entre latín e romance, pois hai moitos do-cumentos nos que baixo unha aparencia latina se agocha unha forte pulsiónvernácula, non só na sintaxe e no léxico, senón tamén —e máis significati-vo— no plano grafo-fonémico (§ 2). Neste sentido, fixemos un estudo da do-cumentación híbrida recollida para o corpus, deténdonos fundamentalmenteen tres cuestións: (a) análise tipolóxica, (b) análise da estrutura interna dodocumento e (c) grao de hibridismo, desde o punto de vista cuantitativo(vid. supra) e cualitativo.

En segundo lugar, algúns dos mosteiros dos que temos a documentacióneditada son estremeiros: están situados en zonas limítrofes da Galiza medie-val (Asturias, León, Zamora)5. A maior parte desta documentación reflicte unconxunto de trazos escripto-lingüísticos característicos do modelo de scriptado leonés occidental. Tal tradición escrituraria exerceu o seu influxo dentro donoso territorio, especialmente no leste do noso país. Dentro do período deemerxencia do galego, atopámonos con textos producidos e/ou depositados—e de procedencia foránea— maioritariamente na área de Lugo e Ourense6,caracterizados por unha amálgama de trazos galegos e outros de clara pro-cedencia leonesa, nos que se evidencia unha práctica escrituraria non homo-xénea, fundamentalmente canto á lenición de /n/ e /l/ intervocálicos latinose á ausencia da ditongación vocálica propia do leonés7. Do mesmo xeito

132 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

5. Santa María de Vilanova de Oscos, Santa María de Carracedo, San Andrés de Veiga de Espiña-reda, San Pedro de Montes e San Martiño de Castañeira. Aínda podemos mencionar outras pro-cedencias estudadas no traballo de Rodríguez Parada publicado neste mesmo volume, como oArquivo Diocesano de Astorga, o mosteiro de Carrizo e mesmo o de Santa María de Carbajal(os tres en León).

6. Ferreira de Pallares, Meira, Melón, Oseira (redactado en Zamora), Ourense, Samos. Algúns ta-mén se rexistran na faixa occidental (Toxosoutos).

7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de León, excepto nalgúns falares galegos do Bierzo, Ancares-Fornela, Cabreira Baixa; enterritorio administrativo zamorano tamén se verifica a lenición de /-l-/ nalgunhas falas galegasde Sanabria (Seco 2001: 89). Pola súa banda, a desaparición da nasal intervocálica tamén se re-flicte en certa falas de transición no galego-leonés: Bierzo, Ancares-Fornela; en Zamora esta si-tuación aparece nalgún punto de Sanabria (Seco 2001: 89); no galego-asturiano a flutuación de/-n-/ rexístrase nos concellos de Navia, Allande, Villallón e na maior parte de Ibias (Babarro2004: 320-1). Por último, algúns falares galegos do Bierzo caracterízanse pola aditongación nasformas procedentes de E, Æ e o latinos (Seco 2001: 84-85); o mesmo acontece no galego-astu-riano, especialmente condicionado polo contexto fónico (ante consoante nasal), na parte orien-tal de Navia, central de Villallón e nas parroquias de Astierna e Trabado (Babarro 2004: 319).

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 132

Page 6: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

que acontece cos documentos híbridos latino-romances (vid. § 3.2 e § 4),lembremos algúns exemplos8 destes documentos “galaico-leoneses” nos quese verifica unha situación de difusividade ou borrosidade (socio)lingüística áque se referían Le Page e Tabouret-Keller9: na área ourensá, a coñecida Car-ta de foro de Vilaboa, outorgada por dona Toda en 124410; na área luguesa,dous documentos —doazón e foro— integrados nos fondos monacais de Sa-mos e Meira, redactados en 1254 e 1256 polo mesmo escribán, Sancho Pé-rez, notario de Vilafranca do Bierzo11.

Podemos observar en maior ou menor medida o influxo ou presenza demarcas leonesas nestes textos facturados en Galiza (textos “galaico-leone-ses”), da mesma maneira que na documentación dos mosteiros estremeirosbatemos a miúdo con trazos inequivocamente occidentais. Neste sentido, pa-ra o noso traballo tendemos a considerar de maneira flexible a documenta-ción, pois en último termo a nosa preocupación é facer seguimento da apa-rición e consolidación do romance na Galiza medieval e non tanto aadscrición dese romance a un ou outro código lingüístico (exclusivamentegalego-portugués ou hibridado —cuantitativa e cualitativamente en diferentegrao— co leonés). En ambos os dous casos é necesaria e complementaria aanálise. Por outra banda, estamos a desentrañar os primeiros retallos escritosdo romance daquel tempo na zona máis oriental do noso territorio. Moitosdos fenómenos dialectais característicos desta área na actualidade12 podémo-los observar desde as etapas iniciais de xestación do romance na escrita edurante toda a Idade Media, en diferentes coleccións documentais relativas aLugo e Ourense, como as de Samos, Meira (vid. supra), Sobrado de Trivesou Melón. Conscientes das dificultades que entraña esta cuestión, nun prin-cipio tívose en conta a documentación exhumada das coleccións monacaisestremeiras antes mencionadas13, mais sempre coa reserva de que constitúen

133Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

8. Vid. Lorenzo (2004b: 39-40), Souto Cabo (2006: 41-45).9. Le Page, R. / Tabouret Keller, A. (1985): Acts of Identity. Cambridge: Cambridge University

Press; pp. 180-205. Recollido en Monteagudo 1999: 35.10. AHPOu, Mosteiro de Santa Clara de Allariz, carpeta 6, nº 1. Editados por Ferro Couselo (1967:

13-14) e Souto Cabo (2004a: 597-599).11. Editados por Sponer (1932-1934: 116-7). Un comentario pormenorizado do primeiro texto en

Souto Cabo 2004a: 574-6.12. Fundamentalmente: resultados de E, Æ, O latinos (> aditongación / ditongación); L-, -LL- (> [-l-] /

[-ll-]); -L- (> Ø / [-l-]); -NN- (> [-n-] / [-J-]); -N- (> Ø / [-n-]); grupo SJ (> [i8S] / [i8s]); formas verbaisTENEO, -AM, VENIO, -AM (> ptes. etimolóxicos / analóxicos): vid. Seco (2004: 419-420).

13. Así como aquela documentación relacionada con institucións pertencentes ás fronteiras admi-nistrativas actuais do noso territorio (Allariz, Penamaior, Samos, Meira, Trives, Melón, etc.) naque se reflicte unha estreita conexión co modelo leonés. A visualización dos trazos “leoneses”(maioritarios) vs. trazos “occidentais” (ocasionais) —en termos cuantitativos e cualitativos—nestes textos adoita ser complicada, e require dun espazo superior ao esixido, polo que decidi-mos non incluír os datos tirados desa documentación neste traballo.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 133

Page 7: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

exemplos dunha tradición escrituraria distinta, aínda que influínte no nosoterritorio.

1.3. Transmisión textual

Outros problemas que entraña traballar con esta documentación derivanda súa transmisión textual. Unha parte da documentación medieval notarial,sobre todo na plena Idade Media, chegou á actualidade a través da escolladocumental dos mosteiros e a súa copia en tombos. ¿Ata que punto esta co-pia tivo unha intervención lingüística do escribán que a traslada? Neste senti-do, a maior parte dos textos estudados son orixinais; no entanto incluímos13 documentos (un 4% do corpus) integrados nos tombos de Lourenzá14, To-xosoutos15 e Melón16. Os diplomas dos dous primeiros foron copiados no úl-timo terzo do séc. XIII (dentro dos nosos límites cronolóxicos), momento enque foron confeccionados os ditos tombos17.

O seguinte mapa mostra a localización de toda a documentación roman-ce ata 1270, segundo a institución emanante e/ou outorgante, independente-mente do lugar onde se custodia. A maior parte dos textos están relaciona-dos coa instancia monástica e, en menor medida (un 5% do corpus), coacatedralicia (Lugo, Mondoñedo e Ourense). Tal e como vimos (§ 1.1), indica-mos cronoloxicamente a presenza vernácula tendo en conta dous períodosdesglosados: unha primeira fase de emerxencia iniciada no segundo terzodo séc. XIII (1231-1240 | 1241-1254), e unha segunda etapa de despegue ehexemonía romance a partir de 1255 (1255-1260 | 1261-1270).

134 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

14. AHN, Códice 1044B, fls. 54r, 68rv, 77v, 108rv, 110v-111r.15. AHN, Códice 1002B, fls. 50v-51r, 64v-65r, 94v-95r, 103v, 170v, 181v (vid. infra).16. Un só documento. AHPOu, Melón, libro 339, p. 340. Tombo feito por Lourenzo Pérez en 1611.17. O Tombo de Lourenzá (eds. Rodríguez González e Rey Caíña 1992) contén documentación

desde o séc. X (a. 922) ata a segunda metade do séc. XIII (a. 1266). O Tombo de Toxosoutos(ed. Pérez Rodríguez 2004) foi realizado a finais do séc. XIII baixo o mandato do abade donSancho Eanes (25 de febreiro de 1289); os últimos documentos copiados no tombo dátanse de1284 e só un dos textos é posterior (a. 1334). O corpo orixinal do tombo chega ata o folio 192,na volta do cal comeza unha escritura diferente á do resto; esta primeira escritura é de tipo ca-rolina de moi boa feitura. Os folios finais, pola contra, escribíronse nunha letra gótica cursivaque debe corresponder xa ao séc. XIV.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 134

Page 8: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

2. A “PULSIÓN ROMANCE”: TEXTO HÍBRIDO VS. TEXTO ROMANCE

A progresiva difusión dunha scripta tendente á oralidade18 e o seu refle-xo na documentación notarial lévanos a falar de diferentes códigos lingüísti-cos: romance (243 docs.) e híbrido latino-romance (64 docs.). Tal e como xafoi exposto en varias ocasións19, nun texto susceptible de ser consideradoromance o conxunto de trazos característicos do seu código lingüístico, nosdistintos niveis de análise (fonolóxico, morfosintáctico e léxico), debe cum-prir unha serie de premisas, fundamentalmente: (a) que sexa suficiente emaioritario, (b) sen restricións de índole lingüística e (c) sen restricións deíndole diplomática. O primeiro conxunto de textos está constituído por di-plomas redactados por enteiro nese código lingüístico ou, en moitos casos,

135Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

18. Referímonos, naturalmente, á representación da oralidade fóra do ámbito onomástico (antro-ponimia e toponimia) e sintáctico (vid. infra).

19. Remitimos ós traballos de Emiliano 2003c: 5 e Souto Cabo 2003a: 337-9, a partir dos que discri-minamos o grupo de textos híbridos presentados a continuación.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 135

Page 9: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

coa presenza de cláusulas —máis ou menos estereotipadas— en latín. En se-gundo lugar, consideramos híbridos aqueles textos nos que se observa enmaior ou menor grao a implantación do vernáculo na armazón notarial lati-na e a súa progresiva normalización ou habilitación por parte dos escribáns.Ambos os dous procesos pódense observar a través da tipoloxía e diplomáticadocumental. A cantidade e calidade (morfoloxía vs. sintaxe; ámbito nominalvs. ámbito verbal) do elemento romance nestes documentos non é suficien-temente significativa para podérmolos considerar textos romances (vid. § 3).

O corpus de documentación híbrida coa que traballamos consta de 64unidades textuais cun diferente grao de hibridismo latino-romance, situadosentre o séc. XII e 1270. Trátase de documentación procedente20 das diocesesde Lugo (Vilanova de Lourenzá, Ferreira de Pallares, Cat. de Lugo, Sto. Este-vo de Chouzán, Vilanova de Dozón), Ourense (Montederramo, Sta. Clara deAllariz, Oseira, Sta. Comba de Naves, S. Clodio do Ribeiro), Astorga (Sobradode Trives), Tui (Melón) e Santiago (Monfero, Toxosoutos).

1. 1147. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 68C.

2. 1155. AHN, Mosteiro de Montederramo, carpeta 1481, nº 11.

3. 1169, Xullo, 1. ACOu, Mosteiro de Oseira, nº 32.

4. s.d. (1130-1170). AHN, Tombo de Lourenzá, 1044B, fl. 54v.

5. s.d. (1150-1180). AHN, Mosteiro de Oseira (Vilanova de Dozón), carpeta 1511,

nº 17.

6. 1183. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 51B.

7. 1184, Xaneiro, 5. AHN, Mosteiro de Oseira, carpeta 1510, nº 20.

8. 1187, Febreiro, 6. ACOu, Mosteiro de San Clodio do Ribeiro, nº 59.

9. 1188, Xuño, 21. ACOu, Mosteiro de San Clodio do Ribeiro, nº 61.

10. 1189. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 62.

11. 1191, Setembro, 20. AHN, Mosteiro de Oseira, carpeta 1537, nº 10.

12. 1195. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 83.

13. 1195. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 84.

14. s.d. (2ª metade do séc. XII). AHN, Tombo de Lourenzá, 1044B, fl. 54v.

15. s.d. (2ª metade do séc. XII). AHN, Tombo de Lourenzá, 1044B, fls. 110v-111r.

16. 1211. AHN, Mosteiro de Monfero, carpeta 498, nº 17.

17. s.d. (1188-1213). ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 6154.

18. 1215, Setembro. AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fl. 181v21.

136 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

20. Referímonos, de novo, á institución emanante e/ou outorgante relacionada co acto documen-tal. Siglas dos arquivos: AA (Arquivo do Mosteiro de S. Paio de Antealtares), ACL (Arquivo daCatedral de Lugo), ACOu (Arquivo da Catedral de Ourense), AHN (Arquivo Histórico Nacional,Sección Clero), AHPOu (Arquivo Histórico Provincial de Ourense), AM (Arquivo do Mosteirode Melón).

21. A letra deste documento é posterior á do tombo (ss. XIV-XV); vid. nota 18.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 136

Page 10: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

19. 1217, Maio, 30. AM, leg. 11, caixa 5, nº 722.

20. 1218, Xuño. AHN, Mosteiro de Montederramo, carpeta 1482, nº 6.

21. 1223, Marzo. AHN, Mosteiro de Melón, carpeta 1440, nº 2.

22. 1225, Febreiro. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 268.

23. 1226, Abril. AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fls. 50v-51r.

24. 1226, Xullo. AHN, Mosteiro de Montederramo, carpeta 1482, nº 12.

25. 1228, Outubro. AHN, Mosteiro de Montederramo, carpeta 1482, nº 16.

26. 1233, Maio. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 407A.

27. 1233, Maio. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 407B.

28. 1233, Maio. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 407C.

29. 1233, Maio. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 407D.

30. 1233, Maio. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 407E.

31. s.d. (1213-1237). AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fl. 103v.

32. 1238, Xuño. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 469.

33. 1243, Agosto, 17. AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fls. 94v-95r.

34. 1243, Novembro, 18. AHN, Mosteiro de Antealtares (Chouzán), carpeta 520, nº 6.

35. 1246, Xullo, 14. AHN, Mosteiro de Samos, carp. 1242, nº 15.

36. 1250, Febreiro. AHPOu, Mosteiro de Montederramo, carpeta C-9, nº 2.

37. 1250, Xullo, 25. AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1086, nº 12.

38. 1250, Novembro, 8. AHN, Mosteiro de Oseira, carpeta 1524, nº 11.

39. s.d. (1ª metade do s. XIII). ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 6147.

40. 1251, Xaneiro, 31. ACOu, Mosteiro de Santa Comba de Naves, nº 666.

41. 1251, Novembro, 27. AHPOu, Mosteiro de Santa Clara de Allariz, carpeta 6, nº 2.

42. 1252. AHPOu, Melón, libro 339, fol. 340.

43. 1252. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 680 | AHN, carpeta 1483, nº 18

(carta partida).

44. 1253, Xuño, 2. AHN, Mosteiro de Oseira, carpeta 1525, nº 20.

45. 1253. AHN, Mosteiro de Antealtares (Trives), carpeta 520, nº 18.

46. 1255, Xuño. AHN, Mosteiro de Montederramo, carpeta 1484, nº 1B.

47. 1255, Xuño. AHN, Mosteiro de Montederramo, carpeta 1484, nº 1C.

48. 1255. AHN, Mosteiro de Montederramo, carpeta 1484, nº 1A.

49. 1258. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 783.

50. 1259, Xaneiro, 29. AHN, Mosteiro de Melón, carp. 1449, nº 11.

51. 1259, Abril. AHN, Mosteiro de Montederramo, carpeta 1484, nº 7.

52. 1259, Abril. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 824.

53. 1259, Agosto, 24. AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1088, nº 19.

54. 1259, Novembro, 6. AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1088, nº 21.

55. 1259. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 814.

137Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

22. Referencia tirada de Cambón (1957).

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 137

Page 11: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

56. 1260, Xaneiro, 18. AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fls. 64v-65r.

57. 1260, Xaneiro, 23. AHN, Mosteiro de Antealtares (Trives), carpeta 521, nº 10.

58. 1260, Marzo, 4. AHN, Mosteiro de Antealtares (Chouzán), carpeta 521, nº 11.

59. 1260, Xullo, 7. ACL, Fondo de pergamiños, nº 4923.

60. 1260, Decembro, 24. AHN, Catedral de Lugo, carpeta 1329/H, nº 11.

61. 1261, Xuño, 5. AHN, Mosteiro de Antealtares (Chouzán), carpeta 521, nº 12.

62. 1262, Marzo, 20. AA, Mosteiro de Santo Estevo de Chouzán, caixa 3, mazo 1A,

nº 6.

63. 1270, Abril, 30. AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1091, nº 7.

64. s.d. (mediados do séc. XIII). AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fl. 170v.

3. TIPOLOXÍA DOCUMENTAL

En primeiro lugar, lembremos rapidamente a xénese dos actos documen-tais24. A actio, na que participan exclusivamente o autor e o destinatario, re-fírese á declaración de vontade acerca dunha acción ou efecto xurídico con-tido no documento (negotium) e da cal derivan os correspondentes dereitose obrigas. A continuación, tras a solicitude (rogatio) das partes ao escribán(rogatario) de que se rexistre por escrito o acordo antes realizado, iníciase afase de conscriptio, que supón a confección gráfica do documento. En pri-meiro lugar, o escribán recolle os elementos informativos necesarios para,posteriormente, proceder a encher o formulario habitual. Estas anotaciónsprevias ao instrumentum notarial constitúen a minuta (imbreviato). Unhavez revisado e corrixido este escrito preparatorio, procedíase “in grossam lit-teram” á realización do mundum (ou ingrosatio), isto é, a posta en limpo daminuta e, polo tanto, a expedición ou grossa do acto escrito (feita polo gros-sator). A redacción en pública forma do contrato complétase coa validaciónnotarial: o instrumentum reproduce o contido da minuta, pero engade a no-tificación, o desenvolvemento completo das renuncias e sancións pertinen-tes e a subscrición notarial, formalidades diplomáticas todas elas necesariaspara que o documento teña valor executorio e probatorio.

Por outra parte, segundo a natureza xurídica diferénciase a noticia —iden-tificada cos documentos de proba— da carta —aplicada aos documentosdispositivos—, distinción operativa desde época romana (notitia / charta).Case a totalidade do noso corpus (o 95%) está conformado por textos dipo-

138 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

23. No ACL existen varias carpetas con documentación real e particular sen sinatura especial; aquíreferímonos á que contén os diplomas particulares pequenos, sección 25.

24. Riesco (1987, vol. II: 164-170; 1999: 233-244), Guerra (1996: 221-22).

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 138

Page 12: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

sitivos, isto é, instrumentos notariais cuxa formalidade diplomática é indis-pensable para que a acción/transacción que encerran (compra-venda, foro,arrendamento, doazón, permuta, avinza, etc.) poida ter consecuencias xurí-dicas. Quere dicir isto que o referendo característico destes textos, xeralmen-te situado no escatocolo ou, ás veces, tamén no protocolo (procedementosde validación e autenticación: testemuñas, subscricións, roboración, selos,etc.), é o que lle confire forma xurídica —autenticidade e efectividade— aodocumento.

Desde o punto de vista tipolóxico, a inauguración da progresiva habilita-ción do vernáculo na escrita destes primeiros tempos está vinculada na súameirande parte cos actos particulares e, en menor medida (7%), coa docu-mentación xudicial. Queda fóra desta realidade do primeiro galego notarial adocumentación interna das propias institucións eclesiásticas (catedralicia,diocesana, monástica, parroquial), e a das institucións civís. Por outra parte,como xa adiantamos na introdución, arredor do 65% destes actos particula-res e xudiciais presenta a instancia eclesiástica como unha das partes inter-venientes. Primeiramente falaremos da documentación particular relacionadacoa adquisición e xestión do patrimonio inmobiliario, coas operacións co-merciais e pecuniarias, e co ámbito familiar. Pola súa banda, os tipos perten-centes ao ámbito xudicial poden ser tamén textos de natureza probatoria(pesquisa, probanza, etc.) ou dispositiva (sentenza, apelación, mandato,etc.).

3.1. Documentación dispositiva

A seguinte gráfica mostra os principais tipos documentais integrados nocorpus, desde o séc. XII ata 1270; é significativa a distinta proporción de do-cumentación híbrida e romance en relación ás tipoloxías documentais.

139Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

0 20 40 60 80 100 120 140

outros

sentenza/preito

avinza

testamento

permuta

doazón

foro/arrendamento

compra-venda

híbrido romance

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 139

Page 13: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

A documentación particular contén a maior parte dos diplomas dispositi-vos redactados en romance neste período. Dentro desta categoría, os textosrelacionados coa adquisición e xestión do patrimonio inmobiliario (compra-venda, foro, doazón e permuta) foron os máis permeables á vernaculariza-ción (77%: 237 docs.), mais non de xeito abrupto, como veremos. O volumede documentación híbrida faise máis patente neste tipo de textos: unha pro-porción significativa (22%: 52 docs.) do total de documentación correspon-dente á xestión do patrimonio inmobiliario está conformada por textos lati-no-romances. Vexámolo máis polo miúdo no seguinte cadro, onde se indicaa cantidade textual presente nos tipos que integran o ámbito documental aoque nos referimos:

COMPRA-VENDA FORO DOAZÓN PERMUTA

% total (nº docs.) 43% (133) 17% (52) 11% (34) 6% (18)

% híbrido 30% 44,4% 6,3% 20%

% romance 70% 55,6% 93,7% 80%

A gráfica revela que a tipoloxía máis susceptible de acoller o romance nasúa confección, se ben non é o tipo máis documentado no período (52 forosfronte ás 133 vendas), é o aforamento (e análogos: arrendamento), xa quecase a metade (44,4%) dos textos labrados ata 1270 presentan diverso graode hibridismo. En segundo lugar, un terzo do total de compra-vendas expe-didas non foron redactadas integramente en romance. Podemos concluír, apartir da gráfica de abaixo, que no foro o hibridismo continúa a ser a situa-ción dominante pasado o ecuador do século (no período do 1251-1260, 6 de8 docs. son híbridos25), mentres que o contrato de compra-venda, menospermeable, estende en moi pouca medida máis alá da metade do século aprimitiva situación de autonomía do modelo tradicional (11 docs. híbridosde 48).

140 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

25. É significativo que aínda no último decenio estudado se produzan textos híbridos (1261, 1262e 1270).

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 140

Page 14: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Compróbase, polo tanto, que é neste subconxunto temático dos actosparticulares onde, en xeral, a tradición escrituraria latina non pode seguirimpoñéndose na totalidade do documento: na dispositio o escribán comezanecesariamente a deitar a oralidade. Pero, ademais, se deixamos a un lado adocumentación producida entre 1261 e 1270, período en que o emprego doromance se incrementa enormemente en detrimento do latín na maior partedas coleccións monacais que coñecemos, observamos como a proporciónde textos híbridos é aínda máis significativa e amosa, de novo, unha situa-ción gradual na habilitación do romance: máis da metade (57%) dos diplo-mas redactados ata 1260 aínda reflicten unha falta de independencia con res-pecto ao modelo latino. Comprobaremos no seguinte apartado (§ 4), tal ecomo xa se manifestou noutras ocasións (Souto Cabo 2003a: 333), que ocontraste que se observa nestes documentos híbridos entre os treitos dispo-sitivos (scripta romance) e os formulísticos (scripta latina) demostra que aausencia do romance non se debe a unha falta de habilidade escritural, se-nón á estruturación imposta polas regras do discurso diplomático. Onde sise pode reflectir unha escasa habilidade ou capacidade por parte do escri-bán é na realización da ingrossatio unha vez corrixida a minuta:

O mundum, mas não a minuta, era feito no local de trabalho, com

possibilidade de consultar os formulários ou outros instrumentos auxi-

liares na tarefa de formalizar o diploma usando um registo tardo-latino

profundamente distanciado da língua oral. A maior ou menor proximi-

dade entre a minuta e o mundum decorreria então de factores como o

grau de formação, experiência ou capacidade de memória do notator,

141Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

41-1

250

51-1

260

61-1

270

41-1

250

51-1

260

61-1

270

Foros Compra vendas

romancehíbridos

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 141

Page 15: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

reflectindose no grau de interiorização de fórmulas e formulários e de

domínio (não-assistido) da língua escrita (Martins 2001a: 32).

Seguindo dentro dos actos particulares, un segundo ámbito temático é orelacionado co capital e as operacións comerciais. Del rexistramos moi pou-cos exemplos, todos eles romances: os piñoramentos (2 docs.) e as cartas derenuncia ou quitazón (5 docs.)26.

En terceiro lugar, rexistramos un conxunto de documentos pertencentes,dentro dos actos particulares, ao ámbito familiar. Trátase de once testamen-tos (vid. nota 32), dos cales tres, redactados no séc. XIII e pertencentes aoTombo de Toxosoutos, presentan distinto grao de hibridismo. Malia serendocumentos, en principio, tipicamente dispositivos, as mandas aproxímanseen gran medida aos textos de carácter probatorio/preparatorio (vid. infra),debido á flexibilidade e variabilidade —en contido e forma— da súa partedispositiva, tendencialmente extensa. Consérvanse textos de factura portu-guesa do período en cuestión27 que demostran que a actio, no caso dos tes-tamentos, podía dar orixe a dous tipos de diplomas: dispositivos ou probato-rios. Estes últimos nunca chegarían, en canto actos xurídicos, á fase deconscriptio (consignación por escrito), xa que os que se conservan non po-súen ningún sinal validatorio (subscrición notarial, testemuñas ou data)28.Aínda que esta circunstancia non se rexistra en ningún caso nos textos gale-gos que coñecemos, non obstante, convén salientar a existencia deste tipodocumental nunha data moi temperá e no occidente do noso territorio. Trá-tase da manda testamentaria disposta por Airas Ovequez, en 1237, por oca-sión dunha viaxe a Santa María de Rocamador, pertencente ao fondo mona-cal de San Salvador de Lérez29 (Pontevedra). Isto vén verificar a existenciadunha precoz operatividade da scripta innovadora na zona máis occidentaldo noso territorio30, se ben asociada a un tipo documental en principio dis-positivo, mais cun marcado valor testemuñal e de perpetuidade.

142 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

26. Outros tipos minoritarios vinculados ao capital ou xestión do patrimonio presentes no corpusson as seguintes: deslinde, traspasamento, carta de posesión, restitución, recebemento, exen-ción, carta de veciñanza, etc.

27. Guerra (1996: 213-19), Martins (1999: 498, 2001a: 30-32).28. “Talvez a validação destes diplomas decorrese da actio à qual estariam presentes, como teste-

munhas, autoridades religiosas, já que os mosteiros eram habitualmente os principais beneficiá-rios dos testamentos” (Martins 2001a: 32).

29. AHN, S. Salvador de Lérez, carpeta 1786, nº 18. Descuberto recentemente e transcrito en Souto(2006: 77).

30. Lembremos que é o documento conservado máis antigo da súa provincia. Por outra banda, ata1260 as únicas pezas documentais de procedencia máis occidental (Oia e Moraime) son doustextos do último decenio (1253 e 1260) labrados por dous escribáns da área de Toroño e Vi-mianzo, respectivamente.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 142

Page 16: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Por último, dentro da documentación particular rexistramos un conxuntosignificativo de textos relacionados, moi frecuentemente, coas transacciónsinmobiliarias ou monetarias. Falamos do acordo ou avinza, tipo documentala través do cal as partes resolven as súas discrepancias acerca de moi varia-dos asuntos: propiedade de inmobles, reparticións de herdanza, dereitos so-bre rendas, etc. Dos 15 textos rexistrados, unicamente os dous máis antigos(1188 e 1250) presentan romanceamento; os demais foron producidos inte-gramente en romance a finais da década dos 50 e ao longo do decenio se-guinte. Obsérvase, probablemente debido á maior presenza cuantitativa ecualitativa de treitos formulísticos, a escasa ocorrencia de trazos escripto-lin-güísticos vernáculos nos textos latinos, así como a habilitación relativamentetardía do romance como rexistro único para este tipo documental.

En relación coa documentación de tipo xudicial, a situación lingüística émoi homoxénea, especialmente se a comparamos coa da documentaciónparticular. Nesta, tendo en conta todos os subtipos textuais comentados, ataun 22% é híbrida; pola contra, na documentación xudicial integrada no cor-pus todos os diplomas —agás unha pesquisa da 1ª metade do séc. XIII— fo-ron redactados integramente en romance (maioritariamente sentenzas e prei-tos), mesmo aqueles de natureza probatoria (probanzas e relatos decontenda).

3.2. Documentación non dispositiva

No traballo que presentamos aquí exporemos sumariamente algunhasdas conclusións ás que chegamos no estudo realizado en Gutiérrez Pichel([no prelo]), onde se incide nas especificidades deste tipo documental. Arre-dor do 5% da riqueza documental recollida no corpus representa un con-xunto de textos de natureza probatoria. Os números 1, 2, 3, 4, 6, 7 e 13 sonhíbridos, mentres que o resto foron redactados integramente en romance.

1. s.d. (1130-1170). AHN, Tombo de Lourenzá, 1044B, fl. 54v. [“noticia de terras”

de Vila Cesar, pertencentes ao mosteiro de Vilanova de Lourenzá].

2. s.d. (1150-1180). AHN, Mosteiro de Oseira (Vilanova de Dozón), carpeta 1511,

nº 17 [“noticia de herdades” ofrecidas por un particular ao mosteiro de Vilano-

va de Dozón].

3. s.d. (2ª metade do séc. XII). AHN, Tombo de Lourenzá, 1044B, fl. 54r. [“noticia

hominum uel casalium” do mosteiro de Vilanova de Lourenzá en Santa Eula-

lia].

4. s.d. (2ª metade do séc. XII). AHN, Tombo de Lourenzá, 1044B, fls. 110v-111r.

[Inventario de propiedades do mosteiro de Vilanova de Lourenzá en Bi-

duedo].

143Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 143

Page 17: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

5. s.d. (ca. 1243). AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1082, nº 18 [Re-

lato de contenda patrimonial entre particulares].

6. 1246, Xullo, 14. AHN, Mosteiro de Samos, carp. 1242, nº 15 [Deslinde das pro-

piedades dun particular].

7. s.d. (1ª metade do séc. XIII)31. ACOu, Mosteiro de Montederramo, nº 6147 [“in-

quisitio uerissima” sobre as propiedades reguengas do mosteiro de San Salva-

dor de Sobrado de Trives, na terra de Laioso (Maceda)].

8. 1255, Agosto, 23. AHN, Mosteiro de Melón, pasta 1448, nº 2 [Probanza aduci-

da polo abade do mosteiro de Melón].

9. 1258, Setembro, 17. AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1088, nº 7

[Relato de contenda do abade do mosteiro de Ferreira de Pallares].

10. s.d. (ca. 1261). ARG, Pergamiños, nº 111 [“nodiça” de gastos do mosteiro de

Caaveiro].

11. s.d. (1261?). AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1096, nº 15 [“rre-

ne)brãza de herdades” conseguidas por Munio Fernández de Rodeiro].

12. s.d. (post. a 1260?). ARG, Pergamiños, nº 112 [Fragmentos de testemuños e

probas sobre un preito, do mosteiro de Sobrado].

13. s.d. (mediados do séc. XIII). AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fl. 170v.

[“noticia de quinionibus” do mosteiro de Toxosoutos na igrexa de San Salva-

dor de Taragoña].

Por unha banda, temos cinco documentos de carácter xudicial: dúas pro-banzas (docs. nº 8 e 12), dous relatos de contenda (docs. nº 5 e 9), redacta-dos os catro integramente en romance; e unha pesquisa latino-romance(doc. nº 7). Por outra banda, rexistramos un deslinde híbrido (doc. nº 6), se-te inventarios de bens e/ou propiedades (5 híbridos: nº 1, 2, 3, 4 e 13; 1 ro-mance: nº 11) e unha noticia de gastos, en romance (doc. nº 10). Os testa-mentos rexistrados no noso corpus32, malia presentaren un aspecto menos

144 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

31. Data proposta por Lorenzo / Pérez ([no prelo]), na súa edición inédita de Montederramo, ten-do en conta a letra e os actuantes. Duro Peña (1967: 58-9, nº 2) datárao nos últimos tempos dorei Afonso IX (1188-1230), isto é, ca. 1225-1230. Souto Cabo ([no prelo]) aproxima a data dapesquisa a ca. 1230.

32. 1226, Abril (híbrido). AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fls. 50v-51r. | 1237, Abril, 17. AHN,Mosteiro de San Salvador de Lérez, carpeta 1786, nº 17 | 1243, Agosto, 17 (híbrido). AHN,Tombo de Toxosoutos, 1002B, fls. 94v-95r | 1255, Setembro, 22. AHN, Mosteiro de Montede-rramo, carpeta 1484, nº 4 | 1258, Abril, 8. AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1088,nº 1 | 1259, Agosto, 20 (cumprimento). AHN, Tombo de Lourenzá, 1004B, fl. 77v | 1260, Xa-neiro, 18 (híbrido). AHN, Tombo de Toxosoutos, 1002B, fls. 64v-65r | 1260, Detembro, 24.ACOu, Mosteiro de Oseira, nº 348 | 1261, Abril, 28. AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, car-peta 1089, nº 18 | 1266, Febreiro, 4. AHN, Mosteiro de Ferreira de Pallares, carpeta 1090, nº 15| 1269, Marzo, 20. ACOu, Mosteiro de Oseira, nº 1013.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 144

Page 18: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

formal, inclúen a formulística validatoria típica dos textos dispositivos. Noentanto, xa foi dito que son tipos moi próximos aos textos de carácter pro-batorio.

É interessante notar que o primeiro dos rótulos [notitja], além de designar um

espécimen pelo conteúdo, parece sinalar tambén o carácter menos formal do

mesmo. De facto, a Notícia de Vermudo Guterres (B1) seria propriamente uma

«manda» assim como a de Pedro Alvites (B3). Isto evidencia que se tinha cons-

ciência da possibilidade de as tipologias próximas dos testamentos poderem apre-

sentar a configuração de documentos de prova (Souto Cabo 2003a: 335).

Segundo a súa natureza xurídica, trátase de trece textos —tendencial-mente— non dispositivos. Referímonos aos documentos de proba, aquelesnos que non existe vínculo entre o contido do documento e as consecuen-cias do feito xurídico para o que potencialmente foron labrados. Son tipostextuais nos que fundamentalmente interesa, por unha banda, constatar eperpetuar a lembranza do feito xurídico e, por outra, servir, se for necesario,de testemuño sobre a dita acción xurídica (Riesco 1987, vol. II: 162-3; 1999:208). Non precisan ser validados porque non se erixen en actos xurídicos e,como consecuencia, non teñen efectos legais directos.

A nivel diplomático esta circunstancia reflíctese na ausencia da subscri-ción do notario e das testemuñas; a maior parte das veces isto tamén acon-tece coa data (crónica e tópica), aínda que non sempre (docs. nº 6, 8 e 9).O contido deles, xa que logo, queda limitado á súa parte esencial (a disposi-tiva) e, polo tanto, o texto non excede o ámbito da minuta (vid. supra). Tale como se expón no referido estudo, verifícase que as partes máis formaliza-das non son necesarias e, como consecuencia, ou non aparecen (doc. nº 4)ou quedan limitadas, en xeral, a unha breve identificación inicial do acto di-plomático. Isto é o que acontece, v. gr., nos inventarios (vid. na listaxe ante-rior a información entre corchetes dos docs. 1, 2, 3, 10 e 12).

Centrándonos na documentación híbrida, nos textos de carácter probato-rio e/ou preparatorio (imbreviatum vs. ingrossatum), debido a que se com-poñen case exclusivamente da parte máis esencial —a dispositiva— xa queson desprovistos da formalidade autenticatoria, obsérvase que o romancexorde en calquera parte do documento mesturándose de xeito heteroxéneoco elemento latino. A disposición do elemento vernáculo nestes textos émáis xeral e difusa ca na documentación mencionada no apartado § 4, ondeo romanceamento se concentra en masas compactas no seo, precisamentetamén, da parte máis variable e permeable —á oralidade— do instrumentonotarial. Parece evidente que este tipo textual (non dispositivo) e o acto di-plomático que o fai posible (minuta), recolle as condicións idóneas para que

145Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 145

Page 19: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

se desenvolva unha scripta innovadora —respecto do seu modelo latino—que tendencialmente reflicta a oralidade manifestada previamente na actiodocumental.

Tanto nos inventarios de bens e/ou propiedades coma nos textos de na-tureza xudicial pódese advertir un progresivo e inminente “contaxio” dascripta romance nos moldes escriturarios tradicionais. No nivel grafo-fonémi-co, este proceso de xestación do código innovador reflíctese en primeiro ter-mo no ámbito (pro)nominal33, fundamentalmente substantivos —inequivoca-mente reinterpretables como romances34— referentes ao contido básico dodocumento (maioritariamente transacción/xestión da terra):

agro, casal/casar, comarum, cortina, devesa, dineiro, erdecros, lameiro, leyra, li-

nar, mato, moesteyro, orto, pradeyro, renda, rio, seara, soutelo, souto, vilar, vey-

ga, etc.

En segundo lugar, as estruturas oracionais artelladas en torno a un ope-rador adverbial/preposicional, visible case sistematicamente nos treitos deestrita delimitación espacial, tenden a romancearse con relativa frecuenciaalternando con construcións latinas en grande medida ritualizadas:

• “dilus corragos … u directo do monasterio” (doc. nº 1), “dis istu usque in lago

mortu directo do moesteyro dela agra du cotu usque…” (nº 1), “jnna siara toto

directo do moesteyro” (nº 1), “todo cabo devesa” (nº 4), “como comeza in moli-

no et inde per rio. et inde al marco do lameiro…” (nº 7); en xeral coas

preps./advs. romances: a, cabo, des, como, so, etc.

• construcións exclusivamente latinas: “iacet subtus…” (nº 4), “quomodo vadit

ad…” (nº 4), “quomodo iacent… per quondam…” (nº 4); en xeral coas

prep./adv. latinos: ad, cum, in, inde, quomodo, sub, super, unde, usque, etc.

Por último, máis significativa para decidirmos o estatuto idiomático duntexto é a análise do que acontece no ámbito verbal. En efecto, o dato decisi-vo para interpretar estes textos como híbridos (e non como romances) é a

146 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

33. Deixamos á marxe a onomástica persoal, xa que este código posúe un notable grao de inde-pendencia en relación ao lingüístico (para Diéguez González 2000 [2002]: 37, é un “código se-miótico não lingüístico”). Algo similar acontece coas ocorrencias toponímicas, aínda que nestecaso interesan aquelas formas que, ó mesmo tempo, constitúen vocábulos comúns usuais.

34. Para a análise destes textos unha determinada forma neutra, isto é, que non posúe sinais espe-cíficos romances, considerarémola en principio ‘latina’ (vid. Souto Cabo 2003a: 338, Emiliano2003c).

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 146

Page 20: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

diferenza no índice de frecuencia de ocorrencias verbais con flexión roman-ce, aínda limitado fronte o conxunto de ocorrencias latinas35. Algúns exem-plos:

• benfeitado, comeza, comparoc (‘comprou’), departem, deron, ei, enqueriron, ex-

quiseren, leuo(les/los), ouueron a fazer, parti, quitou, raciongar, tomou, tiuu.

• formas latinas: addidit, audiuerunt, benefectauit, comparauit, debet, dederunt,

dicere, dicitur, dixit, donauit, erat, esset, est, exquisierunt, fuerunt, fugíít, fuit,

ganauit, habere, habet, iacent, incipit, pectauit, prendidit, raciongauit, relin-

quit, tenet, uadit, uendiderunt, uidit, etc.

4. ESTRUTURA INTERNA DO DOCUMENTO

A estrutura diplomática dun documento ofrécenos pautas de introducióndo elemento vernáculo na armazón latina. Neste apartado, por unha banda,identificaremos o contido das secuencias vernáculas que, de xeito compacto,se insiren no corpo dispositivo do texto latino. Falamos da parte menos este-reotipada e onde cada acto documental amosa a súa personalidade propia,debido á especificación do acto xurídico. En segundo lugar, observaremoscomo a progresiva introdución do romance é igualmente recoñecible naspartes tradicionalmente máis formulísticas: desde os primeiros tempos obsér-vanse cambios significativos nos treitos, en principio, menos permeables aocontaxio coa nova scripta.

Na maior parte das ocasións, o romance aflora nas indicacións relativas álocalización e descrición espacial das propiedades obxecto da transacción,ou ás particularidades históricas da posesión de ditas herdades (ex. 8). Mes-mo podemos visualizar esta tendencia ao romanceamento nas escasas fór-mulas de introdución dos datos xeográficos ou pecuniarios (ex. 12), ou napropia notificatio36 do documento (ex. 8). Nos seguintes exemplos37 pode-

147Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

35. Remitimos ó noso traballo citado anteriormente para unha análise pormenorizada de todos es-tes aspectos.

36. Tamén chamada promulgatio ou prescriptio, trátase da parte que serve para anunciar o feitoxurídico contido no documento mediante unha chamada de atención ás persoas a quen poidainteresar positiva ou negativamente. Lémbrense as fórmulas latinas equivalentes: “Sciant omnes,noverint universi, notum sit omnibus tam presentibus quam futuris”, etc.

37. A numeración a partir de aquí corresponde á do corpus total de documentación híbrida (vid. §2). Todas as transcricións fragmentarias incluídas neste traballo son propias. Debido ás particu-laridades escripto-lingüísticas deste tipo de documentos conservamos en gran medida a situa-ción do texto orixinal. Unicamente intervimos no desenvolvemento das abreviaturas (en cursi-va) e na unión e separación de palabras (seguindo a norma actual) excepto nos casos onde adisposición orixinal tiña unha especial relevancia lingüística. Convencións gráficas empregadas:

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 147

Page 21: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

mos observar a inclusión de construcións vernáculas (no plano nominal, ad-verbial/preposicional e mesmo verbal) que van artellando o esclarecementoexacto das herdades en cuestión.

1155, Montederramo (nº 2): “Termjni autem de couis silicet per huius modi loca.

In primjs. per portum de coujs. Deinde contra oural. Et deinde per spinarium

a enfestu. Et inde ao carril de aural [..] Et inde per uiam contra ujllarinum fri-

gi<dum>. usque ad riuum de casar de bispo. Et inde a enfestu per ipsum

r[iu]um usque ad portum de coujs contra o[ura]l”.

1184, Oseira (nº 7): “ffacimus cartulam uendicionis [..] d’ ipsa nostra propria una

leyra de su a uila do castro τ ipsa leyra afunso fagundi. cumu de parte de er-

dade da uila e fe<r> en corneda. cuncurente fluuio dezum”.

1211, Monfero (nº 16): “damus [..] nostras portiones [..] e iacent de la áqua de pi-

garoa deinde per paos del conde τ per ambas irmáás τ pelos uilares de maia-

res. deinde per castro podamo τ pela uelosa”.

1223, Melón (nº 21): “uendo meo quinione quanta ego ibi habeo in linare de gun-

da [..] des porto <palacaneo> quomodo corri per aqua pe<c>deyra adsi quo-

modo uadit ad rio de lor. τ diparte. per termino de sancta marta. τ per termino

de cays”.

1226, Montederramo (nº 24): “facio cartam [..] de uno casario τ est prenominato in

tamagelos in cema de uila τ de una lera sub ela uereia que fer ina antigua”.

1251, Santa Comba de Naves (nº 40): “hereditatem de pena longa quomodo diui-

dit per ipsa petra. τ inde ad pena do muogo. τ inde ao outeiro da felgeira. τinde a las lag<en>as de <..> τ inde a lo oute\i/ro da pena lubusome. τ inde

reditur super lo souto τ uadit a lo marco do ual do bezerro. Jn alia parte quo-

modo diuidit connos de caneto perla pena lobusome τ uadit ao cancelo. τ re-

ditur sursum quomodo diuidit con .p. arie”.

1251, Santa Clara de Allariz (nº 41); “damus [..] quantam hereditatem habemus jn

uilla que dicitur sendjn. quale. fuit de eluira gunzaluet. que le nos conpara-

mus. damus tibi τ generatio tua usque in perpetúúm. τ sacho inde. duos soa-

res unum iacet cabo ianuarius paez et altero iacet cabo ó de domnus petri”.

1253, Oseira (nº 44): “sabuda cousa sega qui eu [..] uendo totis montis \quaes/

uos britastis τ ficarun pur britar. τ os nouos qui inde leuastis \montis τ de/ de

(sic) ipsis casali d’ outeiru. qui fui di rudrigu poleg<..> qual eu τ ge\r/mana

mea tenemus de uos in uita nostra”.

1258, Montederramo (nº 49): “damus [..] totam hereditatem quam habemus in

termjnu d’ esquadro delas portas áásusu como uay áá pena do sengo τ damus

148 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

“< >”: lectura dubidosa, “[ ]”: reconstrución de texto deteriorado ou desaparecido, “\ /”: textoescrito na marxe ou no interliñado, “<..>”: texto mutilado, “[..]”: omisión voluntaria do editorpara abreviar o texto.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 148

Page 22: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

quanta hereditatem habemus iuxta grangiam de payoes sicut est diujsa per

homines bonos”.

1259, Montederramo (nº 55): “ffatimus (sic) uerbum τ cartam de nostra hereditate

de couela quomodo parte per capud de fogóó et per lagonam da traue quo-

modo uadit per uiam per quam descendunt uacce au ual do cornelo per riga-

rrium quomodo descendit ad senaram domni stephani. a derecto au feal da

cabreyra quomodo uadit ad serram áá cruz de ual de bezerros per malada de

pay campisino au menzon do azeual per lonbo d’ entre lo azeual τ u teyxedo

quomodo uenit ad crucem da edreyra et parte perlas outras cruzes τ perlos

deuisos aas portas do canzelo”.

1260, Trives (nº 57): “Quamta hereditate habemus alende o rio de cereysa. et dela

careira que uay pora castro. [..] pollo agro do casar de nugueiras. [..] inde ha

cortina de corraes que ten maria canelas cabo ó orto de sancto laurenzo. τotros dos cortineiros que ten sancha petri in sancto laurenzo. τ quanta inde

non ten o nosso casar de nugueiras cum sua fructa. τ mas uos damus. o orto

de sancto laurenzo. τ la meadade da costa. τ do castro de sancto laurenzo. τdesta parte medietatem de dos nugueiras. τ de una castaneira. τ as meas das

cerdeyras”.

1260, Lugo (nº 59): “facio cartam venditionis. Scilicet lareas nominatas ubi uoca-

tur outario sub signo sanctj Johanis Conuen a ssaber duas en loco que uoca-

tur ruuias \<ruuaes>/ inter larea do espital τ de azenda perez τ alia ao barral.

τ ubj uocatur curtinero áá lagea cerca o carualo de outario. τ alia nas cortinas

inter larea de san johan \τ/ de eldonza odaríæ¤.. τ Alia supras dictas cortinas

cerca leyra de predicta eldonza odaríæ¤. τ Alia que uocatur larea do trijgal cer-

ca larea de hespital. τ Alia da barcela comodo jacet con suis terminis”.

1261, Chouzán (nº 61): “Do. atque concedo. montem illum τ locum qui dicitur

barvectos. [..] in cauto de Lausada. sicut diuiditur de bustelo per cima do cas-

trillon. τ inde sicut uenit áá carvala torta das paredes. τ inde ad marchum qui

stat nos fontáós. τ inde per ipsam regariam a festo áá fonte d’ espineiros. τ in-

de a derecto áó camino quod uadit para uilar de mulieribus”.

1262, Chouzán (nº 62): “τ uadit per directuram áó marco que \e/sta inter petras. τinde sicut uadit per alios marcos que stant super agrum de lamela. τ inde sicut

uadit per marcos qui stant entre a estiuada noua τ uetera. τ inde sicut uadit fi-

rir áó marco do feal. τ inde sicut uadit per uiam que uadit de lamela para

sancta marina de uiascóés. sicut diuiditur de hereditate sancti iohannis da

coua de ista supradicta. Jn super. do. τ concedo uos omnes supradictj o qui-

non que suíá téér o casar do pereyro na uila de lamela”.

Outro dos treitos variables do corpo ou dispositio máis susceptibles ávernacularización é a referencia a elementos materiais concretos, especial-mente, a indicación da contribución ou pagamento —dado ou recibido— en

149Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 149

Page 23: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

relación a unha venda, foro, arrendamento, cesión, manda testamentaria,etc.

1169, Oseira (nº 3): “per precio nominato .j. rocjn insilado τ infrinado sela era rasa

circumdata de orla rubea de pano .C. τ .xx. solidos. τ magis dedit in pane τ in

carne”.

1188, San Clodio do Ribeiro (nº 9): “et faciant uno molino in testa in auie. τ moer

illa cibaria de monasterium sancti claudi. sine maquia. fora milio. τ faciant

alios molinos [..] in ribulo Baraoni”.

1195, Montederramo (nº 12): “τ accipio de uobis unam tunicam τ unam capam et

unos zapatos”.

1223, Melón (nº 21): “uendo mea hereditate quanta nos habemus in linare de

gunda. pro .xii. solidos τ medio. τ in robore .ia. cabáácia de uino”.

1250, Oseira (nº 38): “tali pacto ut persoluas inde mihi uel uoci méé. iijes. modios

de pane. medio de millo. τ medio de zeuera. τ iº. quarteyro de tritico. τ iª.

teyga in pane amasado. τ duos capones. τ una cabalaza (sic) de uino. τ vi.

soldos. τ vi. afusaes de lino. τ iª. teyga de fauas”.

1253, Trives (nº 45): “quod detis inde annuatim. quintam de pane. τ ve solidos

annuatim. [..] τ unum solidum de heyradigo. τ x. oua. τ unam gallinam. τunam scalam de manteyga. τ unum pedernal”.

1259, Melón (nº 50): “τ detis inde mihi uel uocj anuatjm medietatem pane in area

τ medietatem uini in lagare τ tercia de orgio. τ vj. denarios pro lino. τ iij. soli-

dos <..> anuatjm .i. pro coleyta.[..] τ debetis dare mihi uocj méé .ííæ¤. almudes

de castaneas anuatjm”.

1260, Trives (nº 57): “τ de al nichil detis. Excepto inde nabal que facitatis quam

mano uolueritis. el nabal alzado. se meade totum terenum de serodas. τ pro

ipso nabal. τ por orto. τ por fructa. detis annuatjm .vj. soldos. de renda. in die

sancti iohannis babtiste. τ .j. soldo. de heyradigo. τ detis annuatjm in die

sancti micah[elis] [τ in die] sanctj martinj. iiijor. dineiradas de pan. τ .j.

gallinam bonam. τ do chando que ibj feceritis detis nobis, uel uocj nostre. iiija.

partem ad obitum uestrum”.

1270, Ferreira de Pallares (nº 63): “τ debetis dare mihi anuatjm unum touzinum τd\u/os capones”.

Ata agora vimos que a inclusión do romance no texto latino aparece conmáis facilidade na dispositio, onde se explicitan os límites territoriais e as es-pecies de pagamento pertinentes. Non esquezamos que o 93% do noso cor-pus textual está vinculado a actos particulares referidos á xestión do patri-monio inmobiliario e a operacións comerciais ou pecuniarias. No entanto,dentro do propio corpo do documento, existen outros treitos diplomáticosque revelan —aínda que con menos frecuencia— a presenza dunha práctica

150 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 150

Page 24: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

romanceadora. Falamos da sanctio e corroboratio, localizada polo xeral in-mediatamente antes do escatocolo. No primeiro caso, coa ‘sanción’ garánte-se o cumprimento da acción xurídica contida na dispositio; pola súa banda,na ‘corroboración’ certifícase que foi realizado de acordo coas formalidadesnecesarias para lle dar validez ao escrito. É, como veremos, na sanctio ondese rexistra con máis nitidez a introdución do elemento vernáculo, especial-mente nas cláusulas obrigatorias, prohibitivas e penais. No seguinte exemplovemos que na expedición dun negotium —venda— pode ser pertinente aconcreción dunha condición ou obriga derivada del:

1238, Montederramo (nº 32): “hec est precium nominatum. quod a uobis recepit

cilicet (sic) .L. soldo\s/ monete legionis. τ se filius meus uel aliquis hanc car-

tam frangerit (sic) uoluerit sit maledictus τ comunicatus (sic) et pectet .c. soli-

do\s/ domino terrem. τ illam hereditatem tali loco ducplatam. Asi como eu le

uendio ista mia. Asi le uendo o quinon de meu irmano iohan lopez. que ei

comprado por <x>eix. soldus. e se meu irmaúú (hai un <e> riscado) ina terra

uen. e \i/sta carta non quer otorgar. eu petro lopez amparar mia irmáá cum

ista erdade”.

Especialmente nos documentos de natureza contractual, nos que se reali-za unha cesión ou transacción comercial, é habitual a aparición de cláusulasobrigatorias (en menor medida as preceptivas) polas que as partes interve-nientes se comprometen a cumprir co pactado na disposición. Deseguido re-producimos algúns exemplos nos que tales cláusulas son puntualizadas se-gundo as circunstancias concretas de cada transacción. Frecuentementeinclúense no documento coa finalidade de precisar as condicións do tributoou pagamento, ou para cominar ao mantemento, restauración, rendementoe, en definitiva, ao bo coidado e rédito do ben adquirido:

1250, Montederramo (nº 36): “damus uobis áá tal foru. que dedes inde quarta de

pan uobis (sic) τ generatio uestra usque in perpetuum. mihi uel cuj uox mea

habuerit. τ colerd[e]s meu maiordomo. τ leuardes o pan a meu celejro. ena

fíæ¤grisia”.

1251, Santa Clara de Allariz (nº 41): “toda altera do tibi que sis inde mei uassalj. τdares inde nos quarta de quantum deus dederit ibj. τ chamares meum maior-

domo. τ dares de heratico .iij. talegas de cebaria. τ anuatim. xviij. denarios por

foro. τ sééren pacatos usque festum sanctj martinj. τ de luctosa. unum mora-

bidil. τ si uenerit tibi paupertate que non passas morare in terra. nen in istum

forum. Ego domnus .ffernandus. ír e filare hereditate τ metela a prol. τ tu

quando ueneris filares tua hereditate. de ianeiro. a ianero. (sic) τ non perderes

tu ista herdade. nen eu a prol dela”.

151Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 151

Page 25: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

1255, Montederramo (nº 46): “τ Ego Johanne moniz. outorgo per mea bona a en-

parar esta erdade a monte de ramo. Johannes publicus notarius qui scripsit”.

1259, Melón (nº 50): “τ quando colerdes pane τ uino τ orgio per meum maiordomum.

τ si ego uobis non dederit maiordomum colerdes meum quinionem bene τ fide-

liter. [..] τ debetis e<s>e nostros uasalos. τ ego debeo uobis amparare a dereyto τsi uobis non potuerit amparare debetis filare senior que uobis anpare”.

A continuación exemplificamos o romanceamento na concreción de treitosformulísticos prohibitivos, nos que, en xeral, se veta todo o que poida ir encontra da acción xurídica:

1228, Montederramo (nº 25): “τ recipio inde precium. unum rocinum. unde bene

suu pagado. τ uiuian. filio de paiote. fiador de outorga. de toto ominem qui a

demande”.

1250, Montederramo (nº 36): “τ si uolueritis istum forum uendere uel supinorare.

ante nobis quam alios homines uel cuj uox nostra habuerit τ si nos noluerimus

uendatis uel supinoretis aa talios homines que faciant nobis istum forum in

pace. τ non sedeant cabaleros nem frades nem freires. se non homéés que fa-

ciant nobis istum forum in pace”.

1251, Santa Clara de Allariz (nº 41): “τ si uolueris istum forum uendere uel supino-

rare. ante mihi quan alteros homjnes. uel cuj habuerit uox mea. τ si non nolu-

mus (sic) conparare. nem supinorare. uendas tu a talios homines que faciant

nobis istum forum in pace. τ non sit miles nen frade nen dona nen ho\m/e

(o <m> é corrección) d’ ordin. mage sit talios homines que faciant nobis istum

forum in pace”.

1255, Montederramo (nº 48): “τ Ego. Maria pelagij outorgo per mea bona si ali-

quis uenerit contra ista leyra. demandar”.

1259, Montederramo (nº 51): “Ego martin gunzaluj outorgo a martin ioanes per

mj τ per mía bóa quanta onde ago que alonge todo ome τ muliere que lj ueer

demandar esta erdade”.

As cláusulas penais, mediante as que se anunciaban penas e castigos de di-ferente índole (económica ou espiritual), son tamén obxecto de romancea-mento temperán.

1233, Montederramo (nº 26 e 27): “pro precium nominatum c. τ xla. τ .ii. solido-

rum. unde bene sumus pagados. habeatis illa firmiter pro senper. τ quin ista

karta uoluerit frangere. pectet heredjtatem duplata. τ domino terre .cm. mo-

rabetinos”; “pro precium nominatum .xi. solidorum. unde bene sumus paga-

dos. habeatis illa firmiter pro senper. τ quin ista karta quiser pasar pectet

herditatem duplata. τ domino terre .cm. morabetinos”.

152 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 152

Page 26: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Aínda dentro do corpo do documento, faremos mención agora das cláusulascorroborativas, que certifican que o diploma foi elaborado seguindo os for-malismos requiridos. No seguinte exemplo observamos o romanceamentodo acto de subscrición do autor ou outorgante (roboración):

1259, Montederramo (nº 51): “Ego martin gunzaluj [..] outorgo esta carta τ en ela

mias manus roboro”.

Por último, fóra do corpo documental, podemos atopar tamén o cambiode código lingüístico. Trátase dos espazos formulísticos menos porosos daconfección diplomática do instrumento: o treito inicial (protocolo) e final(escatocolo) de todo documento dispositivo, onde se conteñen as fórmulaslegais necesarias para lle outorgar ao texto perfección xurídica. A penetra-ción do romance nestes espazos adoita ser máis tardía: os escasos exem-plos38 localizados foron redactados a partir da década dos 60; de feito a súaconsignación en latín en documentos romances constitúe unha práctica ri-tualizada durante toda a Idade Media. No protocolo o romanceamento podexurdir na invocatio (ex. “In dei nomine” vs. “Eno nome de deus”) ou na da-ta crónica (moitas veces situada na parte final do documento). É aquí, no es-catocolo, onde é máis visible o contaxio romance, especialmente: na data,no anuncio da rogatio (ex. “Ego P. per mandado de J. scripsit”; vid. § 3), nacompletio ou indicación do acto de escritura do notario (ex. “scripsit/notuit”vs. “notey”) e na absolutio ou autenticación mediante o signo notarial (ex.“[signum meum] pusuy” vs. “puge y/atal/asy”).

5. O PULO LEXISLATIVO

Para rematar, queremos apuntar moi brevemente diversas consideraciónsacerca dunha cuestión amplamente tratada nos estudos peninsulares. ¿Hou-bo algún aspecto lexislativo que incidira no cambio de lingua escrita? Dada areferencia que algúns autores fan a Afonso X o Sabio (1252-1284) como o reique decreta a introdución do romance nas escrituras, consolidando unhatendencia que tería comezado no reinado de seu pai, Fernando III o Santo(1217-1252), acudimos á súa obra lexislativa para ver de localizar a mencióntextual, pois nunca atopamos dela cita literal. Nin nas Sete Partidas nin no

153Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

38. Remitimos ó traballo de Lorenzo 2004b: 53-55, onde se citan algúns exemplos pertencentes óúltimo cuarto do s. XIII.

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 153

Page 27: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Espéculo aparece unha referencia explícita a esta cuestión39, se ben moito doque nelas se di camiñe neste sentido. Antes de desenvolverse a obra lexisla-tiva de Afonso X temos dúas mencións á tradución ao romance que merecenterse en conta (Santoyo 1997). Por unha banda, cando o rei Fernando III lleconcedeu o Forum Iudicum á cidade de Córdoba en 1241 incluíu unha dis-posición especial na que mandaba traducilo ao vulgar:

Statuo et mando quod Liber Iudicum, quod ego misi Cordubam, traslatetur in

vulgarem, et vocetur Forum de Corduba.

Por outra, o seu fillo Afonso X ordena en 1253 que se traduza un acordo enlatín de 1210 entre os mosteiros de Sahagún e de San Pedro de las Dueñas,para que as monxas e outras persoas non se viran prexudicadas por non en-tendelo. Parece claro que as monxas tiñan certos problemas nese sentido,pois a tradución do acordo ao vulgar comeza como segue:

Connoscida cosa sea de todos los omnes que esta carta uieren como yo don

Alfonso, por la gracia de Dios rey de Castiella, de Toledo [..], ui cartas de compo-

sicion, en latín, partidas por ABC, entrel abbad e el conuento de Sant Ffagund e el

conuento de las Duennas de Sant Pedro, e confirmadas de mio uisauuelo el rey

don Alfonso, e porque las duennas e tod omne las pudiesse entender mandelas

tornar en romanz, en esta guisa...

A extensísima regulamentación vinculada ao rei Sabio non deixa sen es-tablecer de maneira pormenorizada o labor dos escribáns. Tanto nas Partidas(1256-1260, na súa primeira fase) coma no Espéculo (1265) se lles dedica untítulo específico, con contidos parellos. Na Terceira Partida, o título XIX “Delos escrivanos”, inclúe dezaseis leis para estes profesionais. Na Lei II dise quedeben ser

vecinos de aquellos lugares do fueren escribanos, porque conoscan mejor los ho-

mes entre quien ficieren las cartas40.

Semellante contido temos no Espéculo, sendo o título dos escribáns o núme-ro doce do libro cuarto. Na lei XXXIII dise que os

154 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

39. Ata o século seguinte non coñecemos ningunha: na Crónica de los Reyes de Castilla, redactadaentre 1340 e 1352.

40. Citado segundo o facsímile da edición feita pola Real Academia de la Historia en 1807, dispo-ñible na Biblioteca de Dereito da Universidade de Sevilla (http://bib.us.es/bibderecho.asp.)

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 154

Page 28: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

mensaieros del rey o otros omnes van algunas vezes a otras partes fuera de sus

regnos et an meester cartas de como vayan guiados. Et estas deuen seer fechas en

latin por que las entiendan los omnes de las otras tierras;

e na lei XXXV, ao aludir ás testemuñas dunha carta de venda dise que

al menos deuen seer a tales que entiendan la carta et la sepan leer.

O que puideran ser tres citas non relevantes adquiren importancia se pensa-mos que se está a facer fincapé en que os participantes do acto documentalcoñezan o seu teor, que o escribán non fique descontextualizado do contor-no en que traballa e que non se faga referencia a que un documento teñaque escribirse en latín agás neste caso, no que o documento ten que se es-cribir na koiné latina por razóns “operativas” específicas. Asemade, o feitode que se desenvolvan modelos de instrumentos notariais dentro desta lexis-lación, de maneira que as Partidas e o Espéculo poden funcionar como for-mularios notariais, e que estes modelos se facilitan en romance castelán enon na lingua latina, lévanos a afirmar que, aínda non se desenvolvendo un-ha norma clara e directa para o impulso do romance na escrita, a lexislacióndo rei Sabio serve de modelo claro e efectivo para o uso escrito do romance,aplicándoo os notarios á súa lingua propia.

Mais, ¿é independente este labor lexislativo dos comportamentos lingüís-ticos anteriores? Xa indicamos a presenza de textos híbridos e textos roman-ces claros, con ou sen cláusulas, moito antes destas datas. A sospeita quenós temos, e que puidemos corroborar nos apartados anteriores, é que exis-te unha pulsión, unha realidade previa, á que a lexislación dá cobertura, co-mo, por certo, ocorre a miúdo nas accións lexislativas ao longo de toda ahistoria. Poderiamos distinguir, logo, dúas maneiras de producirse o cambioá escrita romance. Por unha banda, a primeira, o rebento dunha lingua fala-da que se achega dunha maneira espontánea á escrita, sobre todo naquelestipos documentais menos formulísticos que lle abren a porta e nos treitos di-plomáticos de carácter dispositivo. Pola outra, a segunda no tempo, o refor-zamento da lingua romance (por moito que dunha maneira indirecta) por unlabor lexislativo concreto de man do Afonso X. As dúas camiñan xuntas des-de 1255-1260, e é desde entón cando o proceso se volve máis dinámico, áxile firme.

E isto acontece na documentación notarial e civil, mais as instituciónscompórtanse de maneira diversa. De feito, a institución real é a máis madru-gadora en reparar na necesidade de versión romance dos textos: o rei Fer-nando III xa se refería no foral de Córdoba (1241) á necesidade de traducirao romance o Fuerum Iudicum. Hai que agardar máis de medio século a

155Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 155

Page 29: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

que unha institución eclesiástica de primeira orde, a catedral de Compostela,decida algo semellante: en 1309 o arcebispo Rodrigo de Padrón preside unsínodo do cal emana unha constitución, a número XLVII, pola cal se estableceque todos os arciprestes teñan unha copia en romance destas constitu-cións41. Pero isto refírese á documentación máis interna da institución, ás sú-as normas de funcionamento, e non á documentación de relación con outrossectores sociais, máis semellante á particular e dos mosteiros e na que xa ha-bía tempo que o latín lle cedera o paso ao romance.

6. CABO

Seguindo a liña de investigación dos últimos anos, puidemos comprobarneste traballo que tipoloxía e diplomática constitúen dous parámetros rele-vantes para o estudo da introdución do romance na prosa notarial galega.Procuramos traballar cun volume significativo de documentación romance ehíbrida na que se experimentou a definitiva desvinculación do modelo tradi-cional latino a partir de 1255. A redacción de diplomas notariais integramen-te en romance, no entanto, remóntase aos inicios do segundo terzo do sécu-lo XIII e durante as dúas décadas seguintes (1231-1254), da man deinstitucións eclesiásticas localizadas principalmente na diocese de Lugo-Mondoñedo (Ferreira de Pallares, Lourenzá, Lugo, Meira, Penamaior, Sa-mos), na de Ourense (Oseira) e na de Tui (Oia, Melón). Non obstante, a es-casa presenza monolingüe nesta etapa (16 docs. ata 1254 fronte aos 227 doperíodo 1255-1270) non estivo illada, e desde a segunda metade do séc. XII

testemúñase unha práctica escrituraria innovadora —fóra do código onomás-tico e da sintaxe— coexistente coa tradicional latina e supeditada a variablesde índole tipolóxica e diplomática.

Desde o punto de vista tipolóxico, verificamos a ligazón dos actos parti-culares (e, en menor medida, da documentación de carácter xudicial) coaprimitiva produción en romance, especialmente nos tipos textuais relaciona-dos coa xestión do patrimonio inmobiliario e do capital. Deles, o aforamen-to revélase como o modelo máis permeable á transmisión e propagación dascripta vernácula no corpo do documento, seguido da compravenda a doa-zón e a permuta. Tal e como se indicou, nestes tipos textuais a dispositioadoita desenvolverse con maior escrupulosidade, debido a que ás partes llesinteresa precisar o mellor posible a delimitación espacial do(s) ben(s) obxec-

156 Ricardo Gutiérrez Pichel / Alexandra Cabana Outeiro

41. “Statuimus quod omnes archipresbiteri habeant copiam istarum constitutionum in romancio etpublicent clericis in calendariis suis” (Monteagudo 1991: 13).

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 156

Page 30: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

to de cesión/transacción. Canto máis no foro, onde o corpo do documentose amplía cunha matizada concreción da sanctio e da corroboratio, na quese puntualizan as condicións do canon ou renda establecidas para cada do-minio útil.

Tendo en conta, por outra banda, a natureza xurídica do documento, sóunha pequena parte do corpus ten carácter probatorio e/ou preparatorio(imbreviato vs. ingrossatio). A metade destes textos presentan confección hí-brida, e observamos que o elemento vernáculo agroma de xeito máis disper-so e difuso ca nos documentos dispositivos, onde se identifican con maiornitidez treitos compactos romanceados. Precisamente, no apartado § 4 deter-minamos os espazos diplomáticos onde se introduce con maior naturalidadeo romance: dentro do corpo do documento, na parte dispositiva e na san-ción/corroboración do negotium (especialmente nas cláusulas obrigatorias,prohibitivas e penais). Con moita menos frecuencia advertimos sinais de ro-manceamento no protocolo e escatocolo.

Un terceiro parámetro no que tamén traballamos pero que só foi anun-ciado na introdución deste traballo é o da actitude escrituraria dos notariosen canto á alternancia ou permanencia do código lingüístico empregado naingrossatio. A limitación do espazo non nos permitiu expoñer aquí as nosasconclusións, mais polo de agora unicamente queremos adiantar que, a travésda análise do volume textual producido nas coleccións documentais que po-suímos e das mans implicadas nelas, foi posible a identificación de distintascircunstancias relacionadas co hábito escriturario. Puidemos verificar, porunha banda, que a inauguración da nova scripta nun determinado mosteiropuido estar motivada pola chegada de novos escribáns —procedentes dou-tros mosteiros, concellos...—, os cales introducen paulatina ou radicalmenteos usos vernáculos no instrumento notarial. Por outra, se pensamos nos no-tarios que desde o principio produciron documentación en latín e máisadiante modificaron de xeito definitivo —ou non— o seu código, xorde aseguinte cuestión: ¿talvez se deixarían influír pola redacción en romancedunha nova xeira de notarios, ou simplemente o cambio partiría deles mes-mos, por esixencias internas do documento (v.gr. tipoloxía e diplomática)asumidas de maneira máis ou menos (in)consciente? A todas estas formula-cións que agora só bosquexamos darémoslles cabida nun estudo á parte.

157Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación…

07Gutierrez/Cabana 5/12/07 18:35 Página 157

Page 31: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

A. Pr. = Appendix Probi, en M. Díaz y Díaz (1962): Antología del latín vul-gar. Madrid: Gredos, 47-53.

Aira González, Raquel / Mónica Martínez Baleirón (2002): «As denomina-cións dos meses do ano: perspectiva lexicográfica», en R. Álvarez / F.Dubert García / X. Sousa Fernández (eds.): Dialectoloxía e Léxico. Santiagode Compostela: Instituto da Lingua Galega – Consello da Cultura Galega,359-382, <http://www.consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/dialec-toloxia.pdf>.

Alarcos Llorach, Emilio (1948): Investigaciones sobre el Libro de Alexandre.Anejo 45 de la Revista de Filología Española. Madrid: CSIC.

Alarcos Llorach, Emilio (1950): Fonología española. Madrid: Gredos, 19914.Alarcos Llorach, Emilio (1965): «Representaciones gráficas del lenguaje», Ar-

chivum 15, 6-58. Trad. ao francés en A. Martinet: Le langage. Paris: Galli-mard, 1968, 325-364. Retraducido ao español en La adquisición por el ni-ño. Los desórdenes del lenguaje. Las funciones secundarias del lenguaje.Las representaciones gráficas del lenguaje. Buenos Aires: Nueva Visión,1976, 174-224.

ALGa = García, Constantino / Antón Santamarina (dir.) (1990-): Atlas Lin-güístico Galego. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza – Institutoda Lingua Galega, 5 vols.

Alonso, Amado (1938): Castellano, español, idioma nacional: historia espiri-tual de tres nombres. Buenos Aires: Instituto de Filología.

Alonso, Dámaso (1958): «Metafonía y neutro de materia en España», Zeitsch-rift für Romanische Philologie 74, 1-24.

Alonso, Dámaso (1962): «Metafonía, neutro de materia y colonización suditalia-na en la Península Hispánica”, en Enciclopedia Lingüística Hispánica, Su-plemento, I: La fragmentación fonética peninsular. Madrid: CSIC, 105-154.

Alonso, Dámaso (1972): «El primer vagido de nuestra lengua», en Obras com-pletas II: Estudios y ensayos sobre literatura. Madrid: Gredos, 11-13.

Alturo, Jesús (2003): Història del llibre manuscrit a Catalunya. Barcelona:Generalitat de Catalunya.

BIBLIOGRAFÍA

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 625

Page 32: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Alvar, Carlos (1977): La poesía trovadoresca en España y Portugal. Madrid:Cupsa.

Alvar, Carlos (1993): «Poesía gallego-portuguesa y Materia de Bretaña: algu-nas hipótesis», en Mercedes Brea (ed.): O cantar dos trobadores. Actas doCongreso celebrado en Santiago de Compostela entre os días 26 e 29 deabril de 1993. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 31-51.

Alvar, Carlos / José Manuel Lucía Megías (eds.) (2002): Diccionario filológicode literatura medieval española: textos y transmisión. Madrid: Castalia.

Alvar, Manuel (1969): Cantares de gesta medievales. México: Porrúa.Alvar, Manuel (1976): Libro de Apolonio. 3 vols. Madrid: Castalia.Álvarez Cáccamo, Celso (1998): «From ‘switching code’ to ‘code switching’:

Towards a reconceptualisation of communicative codes», en P. Auer(ed.): Code Switching in Conversation. Language, Interaction and Iden-tity. London / New York: Routledge, 29-48.

Álvarez, Rosario (1994): «As formas do dativo e a expresión do número engalego medieval: lle / lles, llo / llelo», Verba 21, 133-166.

Álvarez, Rosario (2003-2006): «O neutro pronominal: esplendor e decadenciade elo en galego», en C. de Azevedo Maia / A. C. Macário Lopes / G. MªRio-Torto (coord.): Revista Portuguesa de Filologia XXV. Miscelânea deEstudos In Memorian José Gonçalo Herculano de Carvalho. 2 vols.

Álvarez, Rosario (2004): «A variación nosco : connosco : con nós en galegomedieval», Verba 31, 43-73.

Álvarez, Rosario / Francisco Fernández Rei / Antón Santamarina (eds.)(2004): A Lingua Galega: historia e actualidade. Actas do I Congreso In-ternacional (Santiago de Compostela, 16-20 de setembro de 1996). San-tiago de Compostela: Consello da Cultura Galega – Instituto da LinguaGalega.

Álvarez, Rosario / Antón Santamarina (eds.) (2004): (Dis)cursos da Escrita.Estudos de filoloxía galega ofrecidos en memoria de Fernando R. TatoPlaza. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

Álvarez, Rosario / Xosé Xove (1998): «Lingua e variación dialectal na CrónicaXeral Galega», en D. Kremer (ed.), vol. I, 29-58.

Álvarez, Rosario / Xosé Xove (2005): «Alternancia vocálica en verbos do tiposervir no galego medieval», en A. I. Boullón / X. L. Couceiro / F. Fernán-dez Rei (eds.), 19-40.

Andrade Cernadas, José Miguel (1995): O tombo de Celanova: estudio intro-ductorio, edición e índices (ss. IX-XII). Santiago de Compostela: Conselloda Cultura Galega.

Andrade Cernadas, José Miguel (1997): El monacato benedictino y la socie-dad de la Galicia medieval (siglos X al XIII). Sada (A Coruña): Ediciós doCastro.

626 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 626

Page 33: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Andrade Cernadas, José Miguel (1998): «El Rey García de Galicia en las fuen-tes historiográficas medievais», en II Congreso Hispánico de Latín Medie-val: actas (León, 11-14 noviembre de 1997). León: Universidad de León,211-216.

Andrade Cernadas, José Miguel (2000). «En torno a la benedictinización delmonacato gallego», Compostellanum 3-4, 649-656.

Andrade Cernadas, José Miguel (2002a): «La sede de Mondoñedo en los si-glos XII-XV», en J. García Oro (coord.): Iglesias de Lugo, Mondoñedo-Fe-rrol y Orense. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos, 223-254.

Andrade Cernadas, José Miguel (2002b): «Portugueses en Galicia: siglos XIII-XV», en Portugal na memoria dos peregrinos: actas de las Jornadas sobre oCaminho de Santiago (29 y 30 de marzo de 2001). Santiago de Compos-tela: Xunta de Galicia, 95-109.

Andrade Cernadas, José Miguel (2005): «Los modelos monásticos en Galiciahasta el siglo XI», Archivo Iberoamericano 65, 587-609.

Arbor Aldea, Mariña (2005): «Os estudos sobre o Cancioneiro da Ajuda: unestado da cuestión», en M. Brea (coord.), 45-120.

Arbor Aldea, Mariña / Carlo Pulsoni (2004): «Il Cancioneiro da Ajuda primadi Carolina Michaëlis (1904)», Critica del testo VII/2, 721-789.

Arbor Aldea, Mariña / Xavier Varela Barreiro ([no prelo]): «A representación doglide palatal en ditongo decrecente no Cancioneiro da Ajuda», en M. Brea/ F. Fernández Rei / X. L. Regueira (eds.): Homenaxe a Antón Santamari-na. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.

Ariza Viguera, Manuel (1998): «Fernando III y el castellano alfonsí», en I. An-drés Suárez / L. López Molina (coords.): Estudios de lingüística y filologíaespañola. Homenaje a Germán Colón. Madrid: Gredos, 71-84.

Ariza Viguera, Manuel (2002): «El habla de Toledo en la Edad Media», en MªT. Echenique Elizondo / J. Sánchez Méndez (eds.): Actas del V Congresode Historia de la Lengua Española, I. Madrid: Gredos, 1083-1092.

Ariza Viguera, Manuel (2003): «La lengua española en la época de FernandoIII», en Fernando III y su tiempo (1201-1252). VIII Congreso de EstudiosMedievales. León: Fundación Sánchez Albornoz, 225-233.

Ariza Viguera, Manuel (2004): «El castellano primitivo: los documentos», enR. Cano Aguilar (ed.), 309-324.

Armas Castro, Xose (1992): Pontevedra en los siglos XII-XV: configuración ydesarrollo de una villa marinera en la Galicia medieval. A Coruña. Fun-dación Pedro Barrié de la Maza.

Armistead, Samuel (2000): «La Crónica de Castilla y las Mocedades de Rodri-go», en I. Fernández-Ordóñez (coord.), 159-171.

Askins, Arthur L. F. et alii (1997): «Novos fragmentos de textos xurídicos ga-legos (s. XIV)», Revista de Literatura Medieval IX, 9-43.

627Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 627

Page 34: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Avenoza, Gemma (1994): «Apostilla lingüística al fragmento de Crónica ara-gonesa (Ms. 245) de la Biblioteca de Cataluña», en E. Fidalgo / P. Loren-zo Gradín (coords.), 237-248.

Avenoza, Gemma (1997): «Datos para la identificación del traductor y del de-dicatario de la traducción castellana de los Factorum et dictorum memo-rabilium de Valerio Máximo», en José Manuel Lucía (ed.): Actas del VICongreso Internacional de la Asociación Hispánica de Literatura Medie-val (Alcalá de Henares, 1995). Alcalá de Henares: Servicio de Publicacio-nes de la Universidad, vol. I, 201-224.

Avenoza, Gemma / Manuel Raíndo (1993): «Un fragmento de crónica arago-nesa. El ms. 245 de la Biblioteca de Cataluña», Cultura Neolatina LII, 1-2,37-84.

Babarro González, Xoán (2004): «A fronteira do galego en Asturias», en R.Álvarez / F. Fernández Rei / A. Santamarina (eds.), 317-330.

Badia, Lola (1985): «Verdad y literatura en las crónicas medievales catalanas:Ramón Muntaner», Dispositio X, 29-44.

Balarí i Jovany, Josep (1899): Orígenes históricos de Catalunya. Barcelona:Hijos de J. Jesús.

Banniard, Michel (1992): Viva voce: communication écrite et communicationorale du IVe au IXe siècle en Occident latin. Paris: Institut des Etudes Au-gustiniennes.

Banza, Ana Paula (1992): A Linguagem dos Documentos em Português daChancelaria de D. Afonso III. Dissertação de mestrado inédita. Lisboa:Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa.

Baranda Leturio, Nieves (1991-1992): «Los problemas de la historia medievalde Flores y Blancaflor», Dicenda: Cuadernos de Filología Hispánica 10,21-40.

Baraut, Cebrià (1986-1987): «Els documents dels anys 1093-1100, de l’ArxiuCapitular de la Seu d’Urgell», Urgellia VIII, 7-149.

Baraut, Cebrià (1988-1989): «Els documents dels anys 1101-1150 de l’ArxiuCapitular de la Seu d’Urgell», Urgellia IX, 7-312.

Baraut, Cebrià / Josep Moran (1996-1997 [2000]): «Fragment d’una altra versiócatalana del Liber iudiciorum visigòtic”, Urgellia XIII, 7-35.

Barceló Torres, Mª del Carmen (1984): Minorías islámicas en el país valen-ciano. Historia y dialecto. Valencia: Universidad de Valencia, Secretaria-do de Publicaciones.

Barradas, Aurélio Paulo (1998): O Rapto na Nobreza Galego-Portuguesa. Otestemunho dos Livros de Linhagens. Braga: Universidade do Minho.

Barral Rivadulla, Mª Dolores (1998): La Coruña en los siglos XIII-XV: historia yconfiguración urbana de una villa de realengo en la Edad Media. A Co-ruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

628 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 628

Page 35: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Barros Guimeráns, Carlos (1994): «La frontera medieval entre Galicia y Portu-gal», Medievalismo 4, 27-39.

Bassols de Climent, Marià / Joan Bastardas (1960-2001): Glossarium mediaelatinitatis Cataloniae: ab anno DCCC usque ad nahum MC; conditumab… Barcelona: Universitat de Barcelona – CSIC.

Bastardas, Joan (1977): «El català pre-literari», en Germà Colón (coord.): Actesdel IV Col·loqui Internacional de Llengua i Literatura Catalanes (Basilea,22-27 de marc de 1976). Barcelona: Abadia de Montserrat, 37-64.

Bastardas, Joan (ed.) (1984): Usatges de Barcelona. El codi a mitjan segle XII.Barcelona: Fundació Noguera.

Baumgartner, Emmanuelle (1975): Le Tristan en prose. Essai d’interprétationd’un roman médiéval. Genève: Droz.

Bautista Crespo, Juan (2002): «Crónica de Castilla», en C. Alvar / J. M. LucíaMegías (eds.), 285-92.

Bec, Pierre (1984): Burlesque et obscénité chez les troubadours. Contre-texteau Moyen Age. Paris: Éditions Stock.

Beltrán, Vicenç (1985): «Los trovadores en las cortes de Castilla y León: Boni-faci Calvo y Ayras Moniz d’Asme», Cultura Neolatina 45, 45-57.

Beltrán, Vicenç / Gemma Avenoza (1999): «BITECA: Bibliografía de textoscatalans antics», en Charles B. Faulhaber (coord.): PHILOBIBLON, Ber-keley: The Regents of the University of California, Berkeley. URL,<http://sunsite.berkeley.edu/Philobiblon>.

Berceo, Gonzalo de (1981): El sacrificio de la misa; La vida de Santa Oria;El martirio de San Lorenzo. Edición de Brian Dutton. London: TamesisBooks.

Bertolucci Pizzorusso, Valeria (1992): As poesías de Martin Soares. Trad. aogalego de Ernesto González Seoane. Galaxia: Vigo.

Bestilleiro Bello, Xosé (2005): «O radical do tema de presente do verbo tra-ger no galego medieval: estudo diacrónico», Revista Galega de Filoloxía6, 11-50.

Biber, Douglas (1993): «Using register-diversified corpora for general langua-ge studies», Computational Linguistics 19.2, 243-258.

Biblia = A Biblia. Traducción ó galego das linguas orixinais. Vigo: Sociedadede Estudos, Publicacións e Traballos (SEPT), 20013.

BILEGA = F. García Gondar (dir.): Bibliografía informatizada da lingua ga-lega. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Centro Ramón Piñeiropara a Investigación en Humanidades, <http://www.cirp.es/WXN/wxn/homes/bilega.html>.

Bono Huerta, José (1979): Historia del Derecho notarial español. I. La EdadMedia. Introducción. Preliminar y fuentes. Madrid: Junta de Decanos delos Colegios Notariales de España.

629Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 629

Page 36: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Bossong, Georg (1982): «Las traducciones alfonsíes y el desarrollo de la pro-sa científica castellana», en Actas del coloquio hispano-alemán RamónMenéndez Pidal. Tübingen: Max Niemeyer, 1-14.

Boullón Agrelo, Ana Isabel (1995): «Cronoloxía e variación das fórmulas pa-tronímicas na Galicia altomedieval», Verba 22, 455-481.

Boullón Agrelo, Ana Isabel (1998): «A influencia franca na onomástica me-dieval galega», en D. Kremer (ed.), 867-901.

Boullón Agrelo, Ana Isabel (1999): Antroponimia medieval galega (ss. VIII-XII).Tübingen: Max Niemeyer.

Boullón Agrelo, Ana Isabel (2004): «Catálogo de documentos éditos en gale-go anteriores a 1260», Cadernos de lingua 26, 5-46.

Boullón Agrelo, Ana Isabel (2005): «Consideracións sobre os primeiros textosescritos en galego na Idade Media», en A. I. Boullón Agrelo / J. L. Cou-ceiro / F. Fernández Rei (eds.), 45-68.

Boullón Agrelo, Ana Isabel / Xosé Luís Couceiro / Francisco Fernández Rei(eds.) (2005): As tebras alumeadas. Estudos filolóxicos ofrecidos en home-naxe a Ramón Lorenzo. Santiago de Compostela: Universidade de San-tiago de Compostela.

Boullón Agrelo, Ana Isabel / Henrique Monteagudo ([no prelo]): De uerbo auerbo. Documentos en galego anteriores a 1260. Anexo de Verba. Santia-go de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.

Bouza Álvarez, Emilia (1960): «Orígenes de la notaría. Notarios en Santiagode 1100 a 1400», Compostellanum V, IV, 607-609.

Brea, Mercedes (coord.) (1996): Lírica profana galego-portuguesa. Corpuscompleto das cantigas medievais, con estudio biográfico, análise retóricae bibliografía específica. 2 vols. Santiago de Compostela: Xunta de Gali-cia, Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro.

Brea, Mercedes (coord.) (2004): O Cancioneiro da Ajuda cen anos despois.Actas do Congreso realizado pola Dirección Xeral de Promoción Culturalen Santiago de Compostela e na Illa de San Simón os días 25-28 de maiode 2004. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Consellería de Cultu-ra, Comunicación Social e Turismo.

Brea, Mercedes (coord.) (2005): Carolina Michaëlis e o Cancioneiro da Aju-da, hoxe. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Centro Ramón Pi-ñeiro para a Investigación en Humanidades.

Brea, Mercedes / Pilar Lorenzo Gradín (1998): A Cantiga de Amigo. Vigo:Edicións Xerais de Galicia.

Brossa, Maria (1983): «Estudi lingüístic d’un document català del segle XII (ZoSón Clams) de l’Arxiu Capitular de la Seu d’Urgell», Urgellia VI, 335-359.

Bruguera, Jordi (1985): «Les Homilies d’Organyà i els seus possibles occita-nismes», en Actes du XVII Congrès International de Linguistique et Philo-

630 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 630

Page 37: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

logie Romanes (1983). Aix-en Provence: Université de Provence, vol. III,254-261.

Bruguera, Jordi (ed.) (1991): Llibre dels fets del rei en Jaume. 2 vols. Barcelo-na: Barcino.

Brunel, Clovis (1926): Les plus anciennes chartes en langue provençale.Recueil des pièces originales antérieures au XIIIe siècle. Paris: AugustePicard.

Brunner, Heinrich (19612). Zur Rechtsgeschichte der Römischen und Germa-nischen Urkunden. Aalen: Scentia. [1880].

Burriel, Andrés Marcos (1808 [1974]): Memorias para la vida del santo reydon Fernando III. Madrid: Imprenta de la Viuda de D. Joaquín Ibarra.Anotadas y editadas por Miguel de Manuel Rodríguez. [Barcelona: ElAlbir].

Bustos Tovar, José Jesús (2000): «El uso de glosarios y su interés para la his-toria de la lengua», en La Enseñanza en la Edad Media. Logroño: Institu-to de Estudios Riojanos, 329-355.

Bustos Tovar, José Jesús (2004a): «La escisión latín-romance. El nacimientode las lenguas romances: el castellano», en R. Cano Aguilar (ed.),259-290.

Bustos Tovar, José Jesús (2004b): «Las Glosas Emilianenses y Silenses», en R.Cano Aguilar (ed.), 291-307.

Cacho Blecua, Juan Manuel (1997): El gran maestre Juan Fernández de He-redia. Zaragoza: Caja de Ahorros de la Inmaculada.

Caetano, Marcello (19852): História do direito português. Fontes – Direito Pú-blico (1140–1495). Coimbra: Verbo.

Cal Pardo, Enrique (1984): El monasterio de S. Salvador de Pedroso en tierrasde Trasancos. A Coruña: Diputación Provincial.

Cambón Suárez, Segundo (1957): El monasterio de Santa María de Melón (ss.XII y XIII). Tese de doutoramento (inédita). Universidade de Santiago deCompostela.

Cancioneiro da Ajuda. Edição fac-similada do códice existente na Bibliotecada Ajuda. Lisboa: Edições Távola Redonda – Instituto Português do Patri-monio Arquitectónico e Arqueológico – Biblioteca da Ajuda, 1994.

Cancioneiro da Biblioteca Nacional (Colocci-Brancuti). Cód. 10991. Lisboa:Biblioteca Nacional – Imprensa Nacional – Casa da Moeda, 1982.

Cancioneiro da Vaticana = Cancioneiro português da Biblioteca Vaticana[cód.4803]. Introdução de Luís F. Lindley Cintra. Lisboa: Centro de Estu-dos Filológicos – Instituto de Alta Cultura, 1973. Reprodução facsimilada.

Cano Aguilar, Rafael (1985): «Castellano ¿drecho?», Verba XIII, 287-306.Cano Aguilar, Rafael (1989): «La construcción del idioma en Alfonso X el Sa-

bio», Philologia Hispalensis IV 2, 463-473.

631Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 631

Page 38: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Cano Aguilar, Rafael (2001): «La construcción del discurso en el siglo XIII»,Cahiers de Linguistique et de Civilisation Hispaniques Médiévales 24,124-141.

Cano Aguilar, Rafael (2002): Recensión de López García 2000, Estudis Romá-nics XXIV, 250-256.

Cano Aguilar, Rafael (ed.) (2004): Historia de la lengua española. Barcelona:Ariel.

Cano González, Ana Mª / Jean Germain / Dieter Kremer (2004): Dictionnai-re historique de l’anthroponymie romane Patronymica Romanica (Pa-tRom). Volume II/1. L’homme et les parties du corps humain (premièrepartie). Tübingen: Max Niemeyer.

Cañizares del Rey, Buenaventura (1942): «El monasterio de San Martín de La-lín», Museo de Pontevedra 1, 177-216

Cárdenas, Anthony J. (1992): «Alfonso X nunca escribió castellano drecho», enA. Vilanova (ed.): Actas del X Congreso de la Asociación Internacional deHispanistas (Barcelona 21-26 agosto de 1989), I. Barcelona: PPU, 151-159.

Carro García, Jesús (ed.) (1951): Corónica de Santa María de Iria (Códicegallego del siglo XV). Santiago de Compostela: CSIC.

Carter, Henry H. (ed.) (1941): Cancioneiro da Ajuda. A diplomatic edition.New York – London: Modern Language Association of America – OxfordUniversity Press. [Reprint: New York: Kraus Reprint Co., 1975].

Carter, Henry H. (ed.) (1967): The Portuguese Book of Joseph of Arimathea.Paleographical Edition with Introduction, Linguistic Study, Notes, Plates& Glossary. Chapel Hill: The University of North Carolina Press.

Carvalho, Herculano de (1962a): «Sincronia e diacronia nos sistemas vocáli-cos do crioulo cabo-verdiano», en Diego Catalán (ed.): Miscelánea Ho-menaje a André Martinet: “Estruturalismo e Historia”, vol. 3. Canarias:Biblioteca Filológica Universidad de La Laguna, 43-67; reed. en Hercula-no de Carvalho, Estudos Linguísticos, vol. 2. Coimbra: Coimbra Editora,19842, 7-31.

Carvalho, Herculano de (1962b): «Le vocalisme atone des parlers créoles ducap Vert», en Actas do IX Congresso Internacional de Linguística Români-ca, vol. 3 (= Boletim de Filologia 20). Lisboa, 3-12; reed. en Herculano deCarvalho, Estudos Linguísticos. Coimbra: Coimbra Editora, 19842, 35-45.

Carvalho, Herculano de (1962c): «Nota sobre o vocalismo antigo português:valor dos grafemas e e o em sílaba átona», Revista Portuguesa de Filolo-gia 12, 17-39; reed. en Herculano de Carvalho, Estudos Linguísticos, vol.2. Coimbra: Coimbra Editora, 19842, 77-103.

Carzolio, Mª Inés (2002): «Antroponimia servil en el Noroeste hispánico. Lossiervos de Celanova, Sobrado y Samos», en M. Bourin / P. Chareille(eds.): Genèse médiévale de l’anthroponymie moderne. Tome V. I. Inté-

632 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 632

Page 39: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

gration et exclusion sociale: lectures anthroponymiques. Serfs et dépen-dans au Moyen Âge (VIIIe-XIIe siècles). Études d’anthroponymie médiévale,VII et VIII Rencontres, Azay-le-Ferron, 1995-1997. Tours: Publications del’Université de Tours, 141-214.

Casado Lobato, M.ª Concepción (1983): Colección diplomática del Monasteriode Carrizo. 2 vols. León: Centro de Estudios e Investigación San Isidoro.

Casas Rigall, Juan (1999): La materia de Troya en las letras romances del si-glo XIII hispano. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago deCompostela [Col. Lalia, Series Maior, nº 11].

Caso González, José (1978): «Mester de juglaría / mester de clerecía, ¿dosmesteres o dos formas de hacer literatura?», en Actas de la II Jornadas deEstudios Berceanos. Logroño: IDER, 255-263.

Castro, Ivo (1983): «Sobre a data da introdução na Península Ibérica do cicloarturiano da Post-Vulgata», Boletim de Filologia 28, 81-98.

Castro, Ivo (1984): Livro de José de Arimateia. Estudo e edição do cod. antt643. Dissertação de doutoramento inédita. Lisboa: Faculdade de Letrasda Universidade de Lisboa.

Castro, Ivo (1988): «Remarques sur la tradition manuscrite de l’Estoire delSaint Graal», en D. Kremer (ed.): Homenagem a Joseph-Maria Piel porOcasião do seu 85º Aniversário. Tübingen: Max Niemeyer, 195-206.

Castro, Ivo (1991): Curso de História da Língua Portuguesa. Lisboa: Universi-dade Aberta.

Castro, Ivo (1993): «Demanda do Santo Graal»; «Livro de José de Arimateia»;«Matéria da Bretanha»; «Merlim», en G. Lanciani / G. Tavani (coords.),203-206, 409-411, 445-450, 456-458.

Castro, Ivo (1998): «O fragmento galego do Livro de Tristan», en D. Kremer(ed.), vol. I, 135-149.

Castro, Ivo (2004a): Introdução à História do Português. Geografia da Lín-gua. Português Antigo. Lisboa: Colibri.

Castro, Ivo (2004b): «A primitiva produção escrita em português», en Oríge-nes de las lenguas romances en el Reino de León. Siglos IX-XII (Congresointernacional, León, 15-18 octubre 2003). León: Centro de Estudios e In-vestigación San Isidoro, 69-97.

Castro, Ivo (2006): Introdução à História do Português. Lisboa: Colibri.Castro, Ivo / Inês Duarte (eds.) (2003): Razões e Emoção. Miscelânea de es-

tudos em homenagem a Maria Helena Mira Mateus. Lisboa: ImprensaNacional-Casa da Moeda. [Edição virtual: <http://www.fl.ul.pt/dlgr/ma-teus/mateus.htm>, 2001].

Castro, Ivo / Rita Marquilhas / Cristina Albino (2001): Tempo da Língua.Imagens da História da Língua Portuguesa. [Catálogo da Exposição]. Lis-boa: Instituto Camões.

633Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 633

Page 40: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Castro, José Ariel de (1995): O Descordo Plurilíngue de Raimbaut de Vaquei-ras. Rio de Janeiro: Edição do autor.

Catach, Nina (1990): «Graphétique et graphémique», en LRL, vol. V,1, 46-58.Catalán Menéndez-Pidal, Diego (1962): De Alfonso X al conde de Barcelos.

Cuatro estudios sobre el nacimiento de la historiografía romance en Cas-tilla y Portugal. Madrid: Gredos.

Catalán Menéndez-Pidal, Diego (l989a): El español. Orígenes de su diversi-dad. Madrid: Paraninfo.

Catalán Menéndez-Pidal, Diego (1989b): Las lenguas circunvecinas del caste-llano. Madrid: Paraninfo.

Catalán Menéndez-Pidal, Diego (1992): «La expansión al Occidente de la Pe-nínsula Ibérica del modelo historiográfico Estoria de España», en La Esto-ria de España de Alfonso X. Creación y evolución. Madrid: FundaciónMenéndez Pidal – Universidad Autónoma de Madrid, 185-96.

Catalán Menéndez-Pidal, Diego (1997): De la silva textual al taller historio-gráfico alfonsí: códices, crónicas, versiones y cuadernos de trabajo. Ma-drid: Fundación Menéndez Pidal.

CatDocSantiago = Lucas Alvarez, Manuel (1948). Cavero Domínguez, Gregoria / César Álvarez / José Antonio Martín (eds.)

(2001): Colección documental del Archivo Diocesano de Astorga. León:Centro de Estudios e Investigación San Isidoro 110-112, 119-120.

Cazal, Yvonne (1998): Les voix du peuple. Verbum dei. Le bilinguisme latin –langue vulgaire au Moyen Âge. Genève: Droz.

CDACZamora = Martín, José Luis (1982).CDADAstorga = Cavero Domínguez, Gregoria / César Álvarez / José Antonio

Martín (2001).CDCarboeiro = Lucas Alvarez, Manuel (1957/1958). CDCarracedo = Martínez Martínez, Martín (1997).CDCarrizo = Casado Lobato, Mª Concepción (1983).CDClodioRibeiro = Lucas Álvarez, Manuel / Pedro Lucas Domínguez (1996a). CDCoruña = Sáez, Carlos / Mª del Val González de la Peña (2004). CDFerreiraPantón = Fernández de Viana y Vieites, José Ignacio (1994).CDMelón = Cambón Suárez, Segundo (1957).CDMelónCOu = Soto Lamas, Mª Teresa (1992). CDOseira = Romaní Martínez, Miguel (1989). CDPombeiro = Lucas Álvarez, Manuel / Pedro Lucas Domínguez (1996b). CDRamirás = Lucas Álvarez, Manuel / Pedro Lucas Domínguez (1998). CDRibadavia = Enríquez Paradela, Mª Carmen (1987).CDRibasSil = Duro Peña, Emilio (1977). CDTrasancos = Cal Pardo, Enrique (1984). CDVegaEspinareda = Gómez Bajo, M.ª del Carmen (1993).

634 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 634

Page 41: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

CDVilarDonas = Novo Cazón, José-Luis (1986). CDXubia = Montero Díaz, Santiago (1935).Cerdá, Joaquín (1951-1952): «Las glosas de Arias de Balboa al Fuero Real de

Castilla», Anuario de Historia del Derecho Español 21–22, 731–739.Chomsky, Noam (1979): Reflexiones sobre el lenguaje. Trad. de Joan A. Ar-

gente, Josep María Nadal. Barcelona: Ariel. Christin, Anne-Marie (1995): L’image écrite ou la déraison graphique. Paris:

Flammarion.Cintra, Luís Filipe Lindley (1951): Crónica Geral de Espanha de 1344. Edição

crítica do texto português. Lisboa: Imprensa nacional – Casa da Moeda.Cintra, Luís Filipe Lindley (1959): A linguagem dos foros de Castelo Rodrigo: seu

confronto com a dos foros de Alfaiates, Castelo Bom, Castelo Melhor, Coria,Cáceres e Usagre. Contribuição para o estudo do leonês e do galego-portu-guês do século XIII. Lisboa: Publicações do Centro de Estudos Filológicos.

Cintra, Luís Filipe Lindley (1963): «Les anciens textes portugais non littérai-res», Revue de Linguistique Romane 27, 40-77.

Cintra, Luís Filipe Lindley (1990): «Sobre o mais antigo texto não literárioportuguês: a Notícia de torto (leitura crítica, data, lugar de redaccão e co-mentário linguístico», Boletim de Filologia 31, 21-77.

CODOLGA = José Eduardo López Pereira (dir.): Corpus Documentale Lati-num Gallaeciae. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Centro RamónPiñeiro para a Investigación en Humanidades, <http://corpus.cirp.es/co-dolga/>.

Commission Internationale de Diplomatique (19972): Vocabulaire internatio-nal de la diplomatique. Ed. de Mª Milagros Cárcel Ortí. València: Univer-sitat de València.

Compagna Perrone Capano, Anna Mª (1999-2002): «La tradizione catalana»,en P. Boitani / M. Manzini / A. Bárbaro (dirs.): Lo spazio letterario delmedioevo. 2. Il medioevo volgare. Roma: Salerno, vol. II, 595-620.

Cooper, Louis (ed.) (1960): El liber regum. Estudio lingüístico. Zaragoza: Ins-titución Fernando el Católico.

CORDE = Corpus diacrónico del español. Real Academia Española,<http://www.rae.es>.

Corominas, Joan / José Antonio Pascual (1980-1991): Diccionario crítico eti-mológico castellano e hispánico. Madrid: Gredos.

Coromines, Joan (ed.) (1989): Homilies d’Organyà. Edició facsímil del ms.289 de la Biblioteca de Catalunya. Barcelona: Fundació Revista de Cata-lunya.

Coseriu, Eugenio (1968-1969): Die Geschichte der Sprachphilosophie von derAntike bis zur Gegenwart, vol. I: Von der Antike bis Leibniz. AutorisierteVorlessungsnachschrift. Tübingen: Narr.

635Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 635

Page 42: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Coseriu, Eugenio (1973): Lezioni di lingüística generale. Torino: Boringhieri.[Versión española de José Mª Azáceta y García de Albéniz: Lecciones delingüística general. Madrid: Gredos, 1981].

Costa, António Domingues de Sousa (1957): Um mestre português em Bolo-nha no século XIII: João de Deus. Braga.

Costa, Avelino de Jesús da (1977): «Os mais antigos documentos escritos emportuguês: revisão de um problema histórico-linguístico», Revista Portu-guesa de História 17, 263-341.

Costas González, Xosé Henrique (1994): Aproximación sincrónica e diacró-nica ó estudio das sibilantes galegas. Tese de doutoramento (inédita).Universidade de Santiago de Compostela.

CSM = Mettmann, Walter (1981). Cuesta Torre, Mª Luzdivina (1994): Aventuras amorosas y caballerescas en

las novelas de Tristán. León: Universidad.Curto, Silvio (1989): La scrittura nella storia dell’uomo. Milano: Cisalpino.CVFG = Sarmiento, Martín (1970).DD = Santamarina, Antón (ed.) (2003). D’Emilio, James (2003): «Writing is the precious treasury of memory: Scribes

and Notaries in Lugo (1150-1240)», en Herrad Spilling (coord.): La colla-boration dans la production de l´écrit médiéval. Actes du XIIIe Colloquedu Comité international de paléographie latine (Weingarten, 22-25 sep-tembre 2000). (Matériaux pour l´histoire publiés par l´École des Chartes,4). Paris: Ecole des Chartes, 379-410.

D’Heur, Jean-Marie (1973): Troubadours d’Oc et troubadours galiciens-por-tugais. Paris: Fundação Calouste Gulbenkian.

de Ureña y Smenjaud, Rafael / A. Bonilla y San Martín (eds.) (1924): Obrasdel maestro Jacobo de las Leyes, jurisconsulto del siglo XIII. Madrid: Edito-rial Reus.

Deaño Gamallo, Carlos (2004): Ribadavia y su comarca en la Baja Edad Me-dia. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Delgado Echevarría, Jesús (1997): Los fueros de Aragón. Zaragoza: Caja deAhorros de la Inmaculada.

Delille, Karl Heinz (1970): Dei geschichtliche Entwicklung des präpositiona-len Akkusativs im Portugiesischen. Bonn: Romanisches Seminar der Uni-versität Bonn.

Deyermond, Alan (1973): Historia de la Literatura Española, I, Edad Media.Barcelona: Ariel.

Deyermond, Alan (1995): La literatura perdida de la Edad Media castellana.Catálogo y estudio, I: Épica y romances. Salamanca: Universidad.

Dias, Aida Fernanda (2001): «As Partidas de Afonso X: novos fragmentos emlíngua portuguesa, 2», Romance Philology 54, 263-76.

636 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 636

Page 43: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Díaz y Díaz, Manuel Cecilio (1971): «Problemas de la cultura en los siglos XI

y XII. La escuela episcopal de Santiago», Compostellanum 16, 187-200.Díaz y Díaz, Manuel Cecilio (1975): «La Escuela Episcopal de Santiago en los

siglos XI-XIII», Liceo Franciscano 28, 183-188.Díaz y Díaz, Manuel Cecilio (1978): Las primeras glosas hispánicas. Barcelo-

na: Universitat Autónoma de Barcelona.Díaz y Díaz, Manuel Cecilio (1981): «El cultivo del latín en el siglo X», Anua-

rio de Estudios Filológicos 4, 71-81.Díaz y Díaz, Manuel Cecilio (1983): Hechos de don Berenguel de Landoria,

Arzobispo de Santiago. Introducción, edición crítica y traducción. Santia-go de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela.

Díaz y Díaz, Manuel Cecilio / Fernando López Alsina / Serafín Moralejo Álva-rez (1985): Los Tumbos de Compostela. Madrid: Edición realizada por Edi-lán para el Banco Simeón.

Díaz y Díaz, Manuel Cecilio / Mª Virtudes Pardo Gómez / Daría Vilariño Pin-tos (1990): Ordoño de Celanova. Vida y Milagros de San Rosendo. A Co-ruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

Diéguez González, Júlio (2000 [2002]): O patronímico na onomástica pessoal dosdocumentos notariais galegos e portugueses na Baixa Idade Média (1250-1500). Tese de doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela.[Publicación en CD-ROM. Universidade de Santiago de Compostela].

Dionísio, João (1995): «Ai, amor, amore de Pero Cantone, de Fernan Soarezde Quinhones», en Medioevo y Literatura. Actas del V Congreso de la Aso-ciación Hispánica de Literatura Medieval (Granada, 27 septiembre – 1octubre 1993). Granada: Universidad de Granada, vol. II, 173-180.

DocBóveda = García Álvarez, Manuel Rubén (1975).DocCOu = Duro Peña, Emilio (1996). DocDevOurense = Ferro Couselo, Xesús (1967).DocLalín = Cañizares del Rey, Buenaventura (1942). DocNaves = Duro Peña, Emilio (1968). DocSantiago1 = López Ferreiro, Antonio (1899-1911). DocSantiago2 = López Alsina, Fernando (1988). DOELP = Machado, José Pedro (20033).Domínguez Sánchez, Santiago (2000): Colección documental del monasterio

de Santa María de Carbajal (1093-1461). León: Centro de Estudios e In-vestigación San Isidoro, 215.

Duarte, Luís Fagundes (1986): Documentos em Português da Chancelaria deD. Afonso III. Dissertação de mestrado inédita. Faculdade de Letras daUniversidade de Lisboa.

Durany Castrillo, Mercedes (1996): «Ourense na Idade Media», en Historia deOurense. A Coruña: Vía Láctea, 119-175.

637Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 637

Page 44: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Duro Peña, Emilio (1962): «Los códices de la Catedral de Orense», HispaniaSacra XIV.27, 185-212.

Duro Peña, Emilio (1967): «El monasterio de San Salvador de Sobrado de Tri-ves», Archivos Leoneses 41, 1-80.

Duro Peña, Emilio (1968): «El monasterio de Santa Comba de Naves», Anua-rio de Estudios Medievales 5, 137-179.

Duro Peña, Emilio (1977): El monasterio de San Estevo de Ribas de Sil. Ou-rense: Instituto de Estudios Orensanos “Padre Feijoo”.

Duro Peña, Emilio (1996): Documentos da Catedral de Ourense. Santiago deCompostela: Consello da Cultura Galega.

Dutton, Brian (1980): «Berceo y la Rioja medieval, unos apuntes botánicos»,Berceo 98, 3-30, <http://www.vallenajerilla.com/obrasberceo/sanloren-zo.htm>.

Echenique Elizondo, Mª Teresa (2005): Las lenguas de un reino. Historia lin-güística hispánica. Madrid: Gredos.

EADL = Staaff, Erik (1907 [1992]). Eiján Lorenzo, Samuel (1981): Historia de Rivadavia y sus alrededores. Lugo:

Alvarellos. [Ed. facsímile da orix.: Madrid, 1920].Emiliano, António H. de Alburquerque (2003a): Latim e Romance em Docu-

mentação Notarial da Segunda Metade do Século XI. Análise Scripto-Lin-güística de Textos Provenientes de “Territorium Bracarense” (Liber Fidei,1050-1110). Lisboa: Fundação para a Ciência e a Tecnologia.

Emiliano, António H. de Alburquerque (2003b): «Observações sobre a “pro-dução primitiva portuguesa” a propósito dos dois testemunhos do Testa-mento de Pedro Fafes de 1210», Verba 30, 203-236.

Emiliano, António H. de Alburquerque (2003c): «Sobre a questão d’“os maisantigos textos escritos em português”», en I. Castro / I. Duarte (eds.),261-278.

Emiliano, António H. de Alburquerque / Susana Pedro (2004): «De Notícia deTorto: aspectos paleográficos e scriptográficos e edição do mais antigodocumento particular português conhecido», Zeitschrift für romanischePhilologie 120, 1-81.

Enríquez Paradela, M. Carmen (1987): Colección diplomática del monasterioy convento de Santo Domingo de Ribadavia. Anexo 8 do Boletín Aurien-se. Ourense: Museo Arqueolóxico Provincial.

Entwistle, William J. (1969): The Spanish Language, together with portuguese,catalan and basque. London: Faber & Faber. [Trad. ao español de F. Vi-llar (1999): Las lenguas de España: castellano, catalán, vasco y galle-go-portugués. Madrid: Istmo].

Fariña Jamardo, Xosé (1996): A parroquia rural en Galicia. Santiago deCompostela: EGAP.

638 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 638

Page 45: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Fernández Campo, Francisco (1993): «Martin Moxa», en G. Lanciani / G. Ta-vani (coords.), 438-439.

Fernández Catón, José María (1990): El llamado Tumbo Colorado y otros Có-dices de la Iglesia Compostelana. Ensayo de reconstrucción. León: Centrode Estudios e Investigación San Isidoro – Archivo Histórico Diocesano.

Fernández Catón, José María (1994): Colección documental del archivo de lacatedral de León (1269-1300). vol. IX. Colección Fuentes y estudios. Le-ón: Centro de Estudios e Investigación San Isidoro – Archivo HistóricoDiocesano.

Fernández Catón, José María (2006): «El “Tumbo Legionense”. Notas sobre suorigen, redacción, estructura, contenido y utilización», en Actas del IVCongreso Internacional de Latim Medieval Hispânico (Lisboa, 12-15 deOutubro de 2005). Lisboa: Centro de Estudos Clássicos, 415-434.

Fernández de Viana y Vieites, José Ignacio (1994): Colección diplomática delmonasterio de santa María de Ferreira de Pantón. Lugo: Deputación Pro-vincial.

Fernández de Viana y Vieites, José Ignacio (2003-2004): «Más notas sobre el‘Tumbo Viejo’ de Lugo», en Acta Historica et Archaeologica Mediaevalia25, 593-604.

Fernández de Viana y Vieites, José Ignacio / Juan Carlos de Pablos Ramírez /Mª Teresa González Balasch (1996-1997): «El tumbo de Caaveiro», Cáte-dra 3, 267-437; 4, 221-385. [Vid. Fernández de Viana 1999].

Fernández de Viana y Vieites, José Ignacio / Mª Teresa González Balasch(1999): «El tumbo de San Juan de Caaveiro», en C. de Castro Ávarez / J.Fernández de Viana y Vieites / T. González Balasch: El monasterio deSan Juan de Caaveiro. Coruña: Deputación Provincial. [Vid. Fernándezde Viana 1996-1997].

Fernández Flórez, José Antonio / Marta Herrero de la Fuente (1999): Colec-ción documental del monasterio de Santa María de Otero de las Dueñas I(854-1108). León. Centro de Estudios e Investigación San Isidoro.

Fernández-Guerra y Orbe, Aureliano (1865): El fuero de Avilés. Madrid: Im-prenta Nacional.

Fernández-Ordóñez, Inés (1992): Las estorias de Alfonso el Sabio. Madrid:Istmo.

Fernández-Ordoñez, Inés (coord.) (2000): Alfonso X el sabio y las Crónicasde España. Valladolid: Universidad de Valladolid – Centro para la Edi-ción de los Clásicos Españoles.

Fernández-Ordóñez, Inés (2002): «General Estoria», en C. Alvar / J. M. LucíaMegías (eds.), 42-54.

Fernández-Ordóñez, Inés (2004): «Alfonso X el Sabio en la historia del espa-ñol», en R. Cano Aguilar (ed.), 381-422.

639Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 639

Page 46: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Fernández Rodríguez, Manuel (2004): Toronium. Aproximación a la historiade una tierra medieval. Santiago de Compostela: Instituto de EstudiosGallegos ‘Padre Sarmiento’ – CSIC.

Ferrari, Anna (1979): «Formazione e struttura del Canzoniere Portoghese de-lla Biblioteca Nazionale di Lisbona (Cod. 10991: Colocci-Brancuti)», Ar-quivos do Centro Cultural Português XIV, 27-142.

Ferrari, Anna (1993a): «Cancioneiro da Biblioteca Nacional (Colocci-Brancu-ti)», en G. Lanciani / G. Tavani (coords.), 118-123.

Ferrari, Anna (1993b): «Cancioneiro da Biblioteca Vaticana», en G. Lanciani /G. Tavani (coords.), 123-126.

Ferreira Priegue, Elisa (1988): Galicia en el comercio marítimo medieval.A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

Ferreira, José de Azevedo (1993): «Partidas (de Alfonso X)», en G. Lanciani /G. Tavani (coords.), 511-512.

Ferreira, Maria do Rosário (2001): «Paralelismo “perfeito”: uma sobrevivênciapré-trovadoresca?», en Figura. Faro: Edição da Universidade do Algarve,293-309.

Ferreiro, Manuel (1995): Gramática histórica galega. Santiago de Compos-tela: Laiovento.

Ferreiro, Manuel (1997): Gramática histórica galega. II Lexicoloxía. Santiagode Compostela: Laiovento.

Ferro Couselo, Xesús (1957): «Ribadavia en sus orígenes», Vida Gallega 728. Ferro Couselo, Xesús (1967): A vida e a fala dos devanceiros. Escolma de do-

cumentos en galego dos séculos XIII ao XVI. 2 vols. Vigo: Galaxia. [Ediciónfacsímile: Vigo: Galaxia – Fundación Penzol, 1996].

Ferro Ruibal, Xesús (dir.) (1992): Diccionario dos nomes galegos. Vigo: IrIndo.

Fidalgo Francisco, Elvira (2002): As cantigas de Santa María. Vigo: Xerais.Fidalgo Francisco, Elvira / Mercedes Brea López (2004): «Versiones iberorro-

mánicas de los milagros de Santiago», en J. M. Cacho Blecua / Mª J. Laca-rra (eds.): Tipología de las formas narrativas breves románicas medieva-les, III. Zaragoza – Granada: Universidad de Zaragoza – Universidad deGranada, 183-211.

Fidalgo Francisco, Elvira / Pilar Lorenzo Gradín (1994): Estudios galegos enhomenaxe ó profesor Giuseppe Tavani. Santiago de Compostela: Xuntade Galicia, Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Pi-ñeiro.

Filgueira Valverde, Xosé (1982): «O galego escrito, entre o latín e o castelán,no Medievo», en R. Lorenzo / D. Kremer (eds.): Tradición, actualidade, efuturo do galego. Actas do coloquio de Tréveris. Santiago de Compostela:Xunta de Galicia, 127-130.

640 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 640

Page 47: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Fletcher, Richard (1978): The Episcopate in the Kingdom of Leon in theTwelfth Century. Oxford: University Press.

Fletcher, Richard (1992): A vida e o tempo de Diego Xelmírez. Vigo: Galaxia.[Trad. de Henrique Monteagudo e Mª Xesús Lama do orixinal inglésSaint James’s catapult: the life and times of Diego Gelmírez of Santiago deCompostela. Oxford: Clarendon Press, 1984].

Floriano Cumbreño, Antonio C. (1960): Colección diplomática del monaste-rio de Belmonte. Oviedo: Instituto de Estudios Asturianos.

Floriano Llorente, Pedro (1968): Colección diplomática del monasterio deSan Vicente de Oviedo. Oviedo: Diputación.

Frago Gracia, Juan A. (1993): Historia de las hablas andaluzas. Madrid:Arco/Libros.

Frago Gracia, Juan A. (2002): Textos y normas. Comentarios lingüísticos.Madrid: Gredos.

Franchini, Enzo (2001): Los debates literarios en la Eda Media. Madrid: Edi-ciones del Laberinto.

Franchini, Enzo (2004): «Los primeros texto literarios: del Auto de los ReyesMagos al Mester de Clerecía», en R. Cano Aguilar (ed.), 325-353.

Frank, István (1949): «Les troubadours et le Portugal», en Mélanges d’ÉtudesPortugaises offerts à M. Georges Le Gentil. Lisboa: Instituto para a AltaCultura, 199-226

Frappier, Jean (1978): «Le cycle de la Vulgate (Lancelot en prose et Lancelot-Graal)», en Grundriss der romanischen Literatur des Mittelalters, BandIV/1. Heidelberg: Carl Winter, vol. I, 536-589.

Freire Camaniel, José (1998): El monacato gallego en la Alta Edad Media.A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

Gallego Domínguez, Olga (1986): «Tumbo de las viñas de Ribadavia», en Bo-letín Auriense XVI, 157-176.

García Álvarez, Manuel Rubén (1963): Memorial histórico español: Colecciónde documentos, opúsculos y antigüedades. I. El Cronicón iriense. Madrid:Maestre.

García Álvarez, Manuel Rubén (1966): «Los Arias de Galicia y sus relacionesfamiliares con Fernando II de León y Alfonso I de Portugal», BracaraAgusta 20, 1-19.

García Álvarez, Manuel Rubén (1975): «Sobre la fundación del monasterioorensano de Bóveda», Bracara Augusta 67-68, 111-143.

García Arias, Xosé Lluis (1995): «Las “scriptae” asturianas y leonesas», en LRL,vol. II,2, 618-649.

García de Valdeavellano, Luis (1998): Curso de historia de las institucio-nes españolas. De los orígenes al final de la Edad Media. Madrid:Alianza.

641Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 641

Page 48: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

García Oro, José (2006): Los Franciscanos en España: historia de un itinera-rio religioso. Santiago de Compostela: El Eco Franciscano.

García Solalinde, Antonio (1916): «Las versiones españolas del Roman deTroie», Revista de Filología Hispánica 3, 121-65.

García Solalinde, Antonio (ed.) (1930): Alfonso el Sabio. General Estoria, Pri-mera parte. Madrid: Centro de Estudios Históricos.

García Tato, Isidro (2004): Las encomiendas gallegas de la Orden militar deSan Juan de Jerusalén: estudio y edición documental. Santiago de Com-postela: Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento.

García Turza, Javier / Claudio García Turza (1996): Una nueva visión de lalengua de Berceo a la luz de la documentación emilianense del siglo XIII.Logroño: Universidad de La Rioja.

García Villalada, Zacarías (1974): Paleografía Española. Barcelona: EdicionesEl Albir.

García y García, Antonio (1956): Laurentius hispanus. Datos biográficos y es-tudio crítico de sus obras. Roma / Madrid: CSIC [Cuadernos del InstitutoJurídico Español, 6].

García y García, Antonio (1976): Estudios sobre la canonística portuguesamedieval. Madrid: Fundación Universitaria Española.

García y García, Antonio (dir.) (1981): Synodicon hispanum. I. Galicia. Ma-drid: Biblioteca de Autores Cristianos.

Gargallo, José Enrique (1999): «El aragonés en su contexto romance», en F.Nagore / F. Rodés / Ch. Vázquez (eds.): Estudios y Rechiras arrebol d’alengua aragonesa y a suya literatura. Uesca: Instituto de Estudios Altoa-ragoneses, 11-29.

Garmonsway, George N. (ed.) (1939): Aelfric’s Colloquy. London: Methuen &Co. Ltd.

Girón Alconchel, José Luis (2002): Comentario de textos de clerecía: Alexan-dre y Apolonio. Madrid: Arco/Libros.

GLK = Keil, Henrich (1961).Gómez Bajo, Mª del Carmen (1993): Documentación medieval del monaste-

rio de San Andrés de Vega de Espinareda (León) (Siglos XII-XIII). Salaman-ca: Universidad de Salamanca, 24-5.

Gómez Clemente, Xosé María (ed.) (2001): Miragres de Santiago: o manus-crito 7455 da Biblioteca Nacional de Madrid. Tese de doutoramento.Universidade de Santiago de Compostela.

Gómez Redondo, Fernando (1998): Historia de la prosa medieval castellana,I: La creación del discurso prosístico: el entramado cortesano. Madrid: Cá-tedra.

Gómez Sánchez, Anxo / Mercedes Queixas Zas (2001): Historia xeral da lite-ratura galega. Vigo: A Nosa Terra.

642 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 642

Page 49: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Gonçalves, Elsa (1976): «La Tavola Colocciana. Autori Portughesi», Arquivosdo Centro Cultural Português X, 387-448.

Gonçalves, Elsa (1993): «Tenção», en en G. Lanciani / G. Tavani (coords.),622-624.

González Balasch, Mª Teresa (2004): Tumbo B de la Catedral de Santiago.Santiago de Compostela: Seminario de Estudos Galegos.

González González, Julio (1944): Alfonso IX. 2 vols. Madrid: CSIC – InstitutoJerónimo Zurita.

González González, Julio (1983): Reinado y diplomas de Fernando III. 3 vols.Córdoba: Monte de Piedad y Caja de Ahorros de Córdoba.

González Jiménez, Manuel (2004): «El reino de Castilla durante el siglo XIII»,en R. Cano Aguilar (ed.), 357-379.

González Ollé, Fernando (2002): «El habla cortesana, modelo principal de lalengua española», Boletín de la Real Academia Española LXXXII, 153-231.

González Ollé, Fernando (2003): «Evoluciones no generalizadas: “possum” +infinitivo, por futuro imperfecto de indicativo y sonorización de conso-nante sorda inicial + sonante», en H. Perdiguero (ed.), 113-122.

González Vázquez, Marta (1996): El Arzobispo de Santiago, una instancia depoder en la Edad Media (1150-1400). Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Gracia, Paloma (1996): «El ciclo de la Post-Vulgata y sus versiones hispáni-cas», Voz y Letra VII/1, 5-15.

Griera, Antoni (1917-1918): «Les Homilies d’Organyà, transcripció diplomàti-ca», Vida Cristiana XXI, 132-142; XXII, 172-178.

Guardiola, Conrado (ed.) (1998): Rams de flores o libro de actoriades. Obracompilada bajo la protección de Juán Fernández de Hereda, Maestre dela Orden del Hospital de San Juan de Jerusalén (ed. del ms. de la Real Bi-blioteca de El Escorial Z-I-2. Zaragoza: Institución Fernándo el Católico.

Guerra, António Joaquim Ribeiro (1996 [2003]): Os Diplomas Privados emPortugal dos Séculos IX a XII. Gestos e atitudes de rotina dos seus autoresmateriais. Dissertação de doutoramento (inédita). [Publicado en Lisboa:Faculdade de Letras].

Guillamet, Jaume (2003): Els orígens de la premsa a Catalunya. Catàleg deperiòdics antics (1641-1833). Barcelona: Arxiu Municipal.

Gutiérrez Cuadrado, Juan / José Antonio Pascual (1995): «De cómo el caste-llano se convirtió en español», en A. García Simón (coord.): Historia deuna cultura. La singularidad de Castilla. Valladolid: Junta de Castilla yLeón, vol.2, 320-385.

Gutiérrez Cuadrado, Juan (2003): «Latín y romance en la familia foral con-quense», en H. Perdiguero (ed.), 123-138.

Gutiérrez García, Santiago (1998): «A corte poética de Afonso III o Bolonhêse a materia de Bretaña», en D. W. Flitter / P. Odber de Baubeta (coords.):

643Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 643

Page 50: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Ondas do mar de Vigo. Actas do Simposio Internacional sobre a LíricaMedieval Galego-Portuguesa (Birmingham, 1998). Birmingham: Seminariode Estudios Galegos, Department of Hispanic Studies, The University ofBirmingham, 108-123.

Gutiérrez García, Santiago (2005): «Consideracións sobre o período medievalna historiografía literaria galega», Boletín Galego de Literatura 31, 29-47.

Gutiérrez García, Santiago / Pilar Lorenzo Gradín (2001): A literatura artúri-ca en Galicia e Portugal na Idade Media. Santiago de Compostela: Uni-versidade de Santiago de Compostela.

Gutiérrez Pichel, Ricardo ([no prelo]): «A documentación ‘non dispositiva’ naemerxencia do galego escrito», Cadernos de Lingua 29.

Guyotjeannin, Olivier / Jacques Picke / Benoît-Michel Tock (1993): Diplo-matique médiévale. Turnhout: Brepols.

Hammarström, Göran (1953): Étude de Phonétique Auditive sur les Parlers del’Algarve. Uppsala: Almqvist & Wiksells Boktryckeri Ab.

Hart, Thomas R. (1955): «Notes on the Sixteenth Century Portuguese Pronun-ciation», Word 11, 404-415.

Hart, Thomas R. (1959): «The Overseas Dialects as Sources for the History ofPortuguese Pronunciation», en Actas do III Colóquio Internacional de Es-tudos Luso-Brasileiros (Lisboa 1957). Lisboa, vol.1, 161-272.

Haskins, Charles H. (1927): The Renaissance of the Twelfth Century. Cam-bridge: Harvard University Press.

HC = Historia Compostellana. Edición e estudio de Emma Falque Rey. Tvrnhol-ti: Brepols, 1988 (Corpvs Christianorum, Continuatio Mediaevalis LXX).[Historia compostelana. Madrid: Akal. Traducción y comentario de EmmaFalque Rey, 1994].

Head, Brian F. et alli (eds.): História da Língua e História da Gramática. Ac-tas do encontro. Braga: Universidade do Minho – Centro de Estudos Hu-manísticos.

Hernández Alonso, César (1993): «Las Glosas. Interpretación y estudio lin-güístico», en C. Hernández Alonso et alii: Las Glosas Emilianenses y Si-lenses. Burgos: Ayuntamiento de Burgos.

Hilty, Gerold (1995): «Las «scriptae» aragonesas y navarras», en LRL, vol. II.2,512-527.

Hjelmslev, Louis (1943): «Omkring Sprogteoriens Grundlæggelse», en Fests-krift udg. af Københavns Universitet, 1-113. [Versión española de J. L.Díaz de Liaño: Prolegómenos a una teoría del lenguaje. Madrid: Gredos,1969].

Holtus, Günter / Harald Völker (2005): «Los primeros documentos de las len-guas francesa y occitana y el problema de la localización», Aemilianense1, 311-43.

644 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 644

Page 51: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Houaiss, Antônio (coord.) (2001): Dicionário Houaiss da língua portuguesa.Rio de Janeiro: Instituto Antônio Houaiss de Lexicografía – Objetiva.

Huber, Joseph (1933): Altportugiesisches Elementarbuch. Heidelberg: CarlWinters Universitätsbuchhanlung. [Trad. portuguesa de Mª M. GouveiaDelille: Gramática do Português Antigo. Lisboa: Fundação Calouste Gul-benkian, 1986].

Iglesia Ferreirós, Aquilino (1998): «Rex superiorem non recognoscens. Hugo-lino de Sesso y el Studium de Palencia», Initium 3, 1–205.

Jiménez Gómez, Santiago (1985): «Afonso o Sabio: ¿diverxencia ou extraña-mento?», Cuadernos de estudios gallegos 35, 147-165.

Jiménez Gómez, Santiago (1987): «O ‘Memorial de aniversarios’ da catedralde Lugo», en Jubilatio. Homenaje de la Facultad de Geografía e Historiaa los profesores don Manuel Lucas Álvarez y don Ángel Rodríguez Gonzá-lez. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela,161-227.

Jung, Marc-René (1996): La légende de Troie en France au Moyen Age: analy-se des versions françaises et bibliograhie raisonnée des manuscrits. Basel:Francke.

Kabatek, Johannes (2000): «Lo Codi und die okzitanischen Texttraditionen im12. und 13. Jahrhundert», en A. Rieger (ed.): Provenzalistik, Altokzitanis-tik und Okzitanistik. Geschichte und Auftrag einer europäischen Philolo-gie (Akten der gleichnamigen Sektion des Deutschen Romanistentages inOsnabrück 1999). Frankfurt am Main: Peter Lang, 147-163.

Kabatek, Johannes (2001): «¿Cómo investigar las tradiciones discursivas me-dievales? El ejemplo de los textos jurídicos castellanos», en D. Jacob / J.Kabatek (eds.): Lengua medieval y tradiciones discursivas en la Penínsu-la Ibérica: descripción gramatical – pragmática histórica – metodología.Frankfurt am Main – Madrid: Vervuert – Iberoamericana, 97-132.

Kabatek, Johannes (2004a): «Tradiciones discursivas jurídicas y elaboraciónlingüística en la España medieval», Cahiers de Linguistique HispaniqueMédiévale 27, 249-261.

Kabatek, Johannes (2004b): «Tradiciones discursivas y cambio lingüístico. Al-gunas reflexiones teóricas sobre tradiciones de textos jurídicos en laEdad Media en el mediodía francés y en la Península Iberica», <www.ka-batek.de/discurso>.

Kabatek, Johannes (2005a): Die Bolognesische Renaissance und der Ausbauromanischer Sprachen – Juristische Texttraditionen und Sprachentwic-klung in Südfrankreich und Spanien im 12. und 13. Jahrhundert. Tübin-gen: Niemeyer (Beihefte zur Zeitschrift für Romanische Philologie).

Kabatek, Johannes (2005b): «Las tradiciones discursivas del español medie-val: historia de textos e historia de la lengua», Iberoromania 62, 28-43.

645Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 645

Page 52: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Kasten, Lloyd (1990): «Alfonso el Sabio and the Thirteenth-Century Langua-ge», en R. I Burns (ed.): Emperor of Culture: Alfonso X the Learned of Cas-tile and his Thirteenth-Century Renaissance. Philadelphia: University ofPennsylvania Press, 33-45, <http://www.libro.uca.edu/alfonso10/empe-ror3.htm>.

Keil, Henrich (1961): Grammatici Latini. 8 vols. Leipzig: Hindesheim.Koch, Peter (1993): «Pour une typologie conceptionnelle et médial des plus

anciens documents/monuments des langues romanes», en M. Selig et alii(eds.): Le passage á 1’écrit des langues romanes. Tübingen: Gunter NarrVerlag, 39-82.

Koch, Peter / Wulf Oesterreicher (1990): Gesprochene Sprache in der Roma-nia: Französisch, Italienisch, Spanisch. Tübingen: Max Niemeyer.

Koch, Peter / Wulf Oesterreicher (2001): «Langage parlé et langage écrit», enLRL, vol. I.2, 584-627.

Kremer, Dieter (coord.) (1997): Dictionnaire historique de l’anthroponymieromane (PatRom). Présentation d’un projet. Tübingen: Max Niemeyer.

Kremer, Dieter (ed.) (1998): Homenaxe a Ramón Lorenzo. 2 vols. Vigo: Galaxia.Lagares, Xoán Carlos (2000): E por esto fez este cantar: Sobre as rubricas ex-

plicativas dos cancioneiros profanos galego-portugueses. Santiago deCompostela: Laiovento.

Lanciani, Giulia / Giuseppe Tavani (coords.) (1993): Dicionário de Literatu-ra Medieval Galega e Portuguesa. Lisboa: Caminho.

Lanciani, Giulia / Giuseppe Tavani (1995): As cantigas de escarnio. Trad. aogal.: Silvia Gaspar. Vigo: Xerais.

Lapa, Manuel Rodrigues (1930): «A Demanda do Santo Graal. Prioridade dotexto português», A Língua Portuguesa [Lisboa, 1929-1930], 1, 266-279,305-316.

Lapa, Manuel Rodrigues (19702 [19953]): Cantigas d’escarnho e de mal dizerdos cancioneiros medievais galego-portugueses. Vigo: Galaxia [1ª ed.,1965. 3ª ed. ilustrada: Vigo / Lisboa: Ir Indo Edicións / Edições J. Sá daCosta, 1995].

Lapa, Manuel Rodrigues (1982): Miscelânea de Língua e Literatura MedievalPortuguesa. Coimbra: Universidade de Coimbra. [Inclui Lapa (1930)].

Lapesa Melgar, Rafael (1948): Asturiano y provenzal en el fuero de Avilés. Sa-lamanca: Universidad de Salamanca.

Lapesa Melgar, Rafael (1959 [19819]): Historia de la lengua española. Madrid:Escelicer [Madrid: Gredos].

Lapesa Melgar, Rafael (1998): El dialecto asturiano occidental en la EdadMedia. Sevilla: Universidad de Sevilla.

Le Page, Robert Brock / André Tabouret-Keller (1985): Acts of identity: Creole-based approaches to language and ethnicity. Cambridge: University Press.

646 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 646

Page 53: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Lehiste, Ilse (1988): Lectures in Language Contact. London: The MIT Press.Leirós Fernández, Eladio (1951): Catálogo de los pergaminos monacales del

archivo de la S.I. Catedral de Orense. Santiago: El Eco Franciscano.Linage Conde, Antonio (1973): Los orígenes del monacato benedictino en la

Península Ibérica. León: Centro de Estudios e Investigaciones San Isidoro.Lindsay, W. M. (ed.) (1959): Captivi / Plauto. 2 vols. Oxford: Typographeo

Clarendoniano.Lo Codi en castellano. Según los manuscritos 6416 y 10816 de la Biblioteca

Nacional, ed. y estudio preliminar de Juan Antonio Arias Bonet. Madrid:Universidad Complutense, 1984.

Lo Codi in der lateinischen Übersetzung des Ricardus Pisanus, ed. HermannFitting. Halle, 1906. [Nachdruck Aalen: Scientia, 1968].

Lo Codi. Eine Summa Codicis in provenzalischer Sprache aus dem XII. Jahr-hundert. Die provenzalische Fassung der Handschrift A (Sorbonne 632).Vorarbeiten zu einer kritischen Textausgabe [mit Texttranskription], vonFelix Derrer. Zürich: Juris, 1974.

Lodares, Juan Ramón (1995): «Alfonso el Sabio y la lengua de Toledo (Unmotivo político-jurídico en la promoción del castellano medieval)», Revis-ta de Filología Española LXXV, 35-56.

Lodares, Juan Ramón (1999): «Consideraciones sobre la historia económica ypolítica de la lengua española», Zeitschrift für Romanische Philologie 115,117-154.

Lomax, Derek W. (1971): «La lengua oficial de Castilla», en A. Rosetti (ed.):Actes du XIIe Congrès International de Linguistique et Philologie Roma-nes. Bucuresti: Universitatea, vol. II, 411-17.

Lopes, António da Costa (2003): O trovador Guilhade e a sua terra de ori-gem. Barcelos: Câmara Municipal de Barcelos.

Lopes, Graça Videira (19982): A sátira nos Cancioneiros medievais galego-portugueses. Sátira, zombaria e circunstância no Cancioneiro Geral deGarcia de Resende. Lisboa: Editorial Estampa.

López Alsina, Fernando (1976): Introducción al fenómeno urbano medievalgallego a través de tres ejemplos: Mondoñedo, Vivero y Ribadeo. Santiagode Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.

López Alsina, Fernando (1987): «La formación de los núcleos urbanos de lafachada Atlántica del señorío de la Iglesia de Santiago en el siglo XII, Pa-drón, Noya y Pontevedra», en Jubilatio. Homenaje de la Facultad de Geo-grafía e Historia a los profesores don Manuel Lucas Álvarez y don ÁngelRodríguez González. Santiago de Compostela: Universidade de Santiagode Compostela, I, 107-117.

López Alsina, Fernando (1988a): La ciudad de Santiago de Compostela en laAlta Edad Media. Santiago de Compostela: Ayuntamiento de Santiago de

647Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 647

Page 54: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Compostela – Centro de Estudios Jacobeos – Museo Nacional de las Pe-regrinaciones.

López Alsina, Fernando (1988b): «Documento de compra-venda dunha casaen Santiago pertencente ó mosteiro de Sobrado», en O Pórtico da Gloriae o seu tempo. Catálogo da exposición conmemorativa do VIII centenarioda colocación dos dinteis do Pórtico da Gloria da Catedral de Santiagode Compostela (Santiago do 16 setembro ó 17 de novembro de 1988).[Santiago de Compostela]: Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Do-cumental, 34.

López Alsina, Fernando (1993): «El Camino de Santiago como eje del desa-rrollo urbano en la España medieval», Revista Científica Icomos 2, 50-60.

López Alsina, Fernando (1999a): «Parroquias y diócesis: el Obispado de San-tiago de Compostela», en J. A. García de Cortázar (ed.): Del Cantábricoal Duero. Trece estudios sobre la organización social del espacio en los si-glos VIII a XIII. Santander: Universidad de Cantabria, 263-312.

López Alsina, Fernando (dir.) (1999b): El Papado, la iglesia leonesa y la basí-lica de Santiago a finales del siglo XI: el traslado de la Sede Episcopal deIria a Compostela en 1095. Santiago de Compostela: Consorcio de Santia-go de Compostela.

López Aydillo, Eugenio (ed.) (1918): Os miragres de Santiago. Versión galle-ga del códice latino del siglo XII, atribuido al papa Calisto II. Valladolid:Imprenta castellana.

López Carreira, Anselmo (1999): A cidade medieval galega. Vigo. A NosaTerra.

López Ferreiro, Antonio (1895 [1975]): Fueros municipales de Santiago y sutierra. Santiago de Compostela: Imp. del Seminario. [Edición facsímile:Madrid: Ed. Castilla].

López Ferreiro, Antonio (1898-1909): Historia de la Santa Apostólica Metro-politana Iglesia de Compostela. 11 vols. Santiago de Compostela: Impren-ta del Seminario. [Edición facsímile: Santiago de Compostela: Sálvora,1983]. Vol. I (1898), vol. II (1899), vol. III (1900), vol. IV (1901), vol. V(1902), vol. VI (1903), vol. VII (1904), vol. VIII (1905), vol. IX (1907), vol.X (1908), vol. XI (1909)].

López García, Ángel (1992): «Los reajustes fonológicos del español a la luzde una teoría del cambio», en J. A. Bartol Hernández / J. F. García Santos/ J. de Santiago Guervós (eds.): Estudios Filológicos en Homenaje a Euge-nio de Bustos Tovar. Salamanca: Universidad de Salamanca, 519-530.

López García, Ángel (1996): «Teoría de catástrofes y variación lingüística»,Revista Española de Lingüística 26/1, 15-43.

López García, Ángel (2000): Cómo surgió el español. Introducción a la sinta-xis histórica del español antiguo. Madrid: Gredos.

648 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 648

Page 55: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

López Martínez, Mª Sol (1993): O complemento directo con preposición a engalego. Anexo 36 de Verba. Santiago de Compostela: Universidade deSantiago de Compostela.

López Martínez-Morás, Santiago (1999): «Apuntes sobre o livro de Tristan ga-lego» en R. Álvarez / D. Vilavedra (eds): Cinguidos por unha arela co-mún. Homenaxe ao profesor Xesús Alonso Montero. Santiago de Compos-tela: Universidade de Santiago de Compostela, II, 845-859.

López Martínez-Morás, Santiago (2002): Épica y Camino de Santiago. En tor-no al Pseudo Turpín. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

López Martínez-Moras, Santiago / Gerardo Pérez Barcala (2001): «Estudio li-terario. O Livro de Tristán na transmisión da materia tristaniana», en P.Lorenzo Gradín / J. A. Souto Cabo (eds.): Livro de Tristán e Livro de Mer-lín. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Centro Ramón Piñeiro pa-ra a Investigación en Humanidades, 105-36.

López Sangil, José Luis (1996): «La familia Froilaz-Traba en la Edad Media ga-llega», Estudios Mindonienses 12, 275-403.

López Sangil, José Luis (2005): A nobreza altomedieval galega. A familiaFroilaz-Traba. Noia: Toxosoutos.

Lorenzo, Ramón (1975-1977): La traducción gallega de la Crónica General yde la Crónica de Castilla. Orense: Instituto de Estudios Orensanos “PadreFeijoo”.

Lorenzo, Ramón (1985): Crónica Troiana. A Coruña: Fundación Barrié de laMaza.

Lorenzo, Ramón (1987): «Algunhas consideracións sobre a História do Gale-go-Português de Clarinda de Azevedo Maia», Verba 14, 441-488.

Lorenzo, Ramón (1993a): «Crónica de 1404», en G. Lanciani / G. Tavani (co-ords.), 184-185.

Lorenzo, Ramón (1993b): «Livro de Alveitaria de Mestre Giraldo», en G. Lan-ciani / G. Tavani (coords.), 405-406.

Lorenzo, Ramón (1993c): «Tratado de alveitaria», en G. Lanciani / G. Tavani(coords.), 635.

Lorenzo, Ramón (1998): «A prosa galega medieval», en A. Ferrari (coord.): Fi-lologia classica e filologia romanza: esperienze ecdotiche a confronto.Spoleto: Centro italiano di studi sull’alto medioevo, 121-136.

Lorenzo, Ramón (2000): «Prosa medieval», en VV.AA.: Galicia. Literatura.Tomo XXX: Literatura. A Coruña: Hércules, 364-429.

Lorenzo, Ramón (2002): «La interconexión de Castilla, Galicia y Portugal enla confección de las crónicas medievales y en la transmisión de textos li-terarios», Revista de Filología Románica 19, 93-123.

Lorenzo, Ramón (2003): «El gallego en los documentos medievales escritosen latín», en H. Perdiguero (ed.), 161-192.

649Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 649

Page 56: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Lorenzo, Ramón (2004a): «Edición de documentos medievais. Problemas quepresentan algunhas abreviaturas», en R. Álvarez / A. Santamarina (eds.),449-458.

Lorenzo, Ramón (2004b): «Emerxencia e decadencia do galego escrito (sécu-los XIII-XIV)», en R. Álvarez / F. Fernández Rei / A. Santamarina (eds.),vol. III, 27-153.

Lorenzo, Ramón / M.ª do Carme Pérez ([no prelo]): Colección documentaldo mosteiro de Montederramo.

Lorenzo Gradín, Pilar (1994): «Don Afonso Lopez de Bayão y la épica fran-cesa», en R. Lorenzo (ed.): Actas do XIX Congreso Internacional de Lin-güística e Filoloxía Románicas. Universidade de Santiago de Composte-la, 1989. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, vol. VII,707-716.

Lorenzo Gradín, Pilar / Eva Mª Díaz Martínez (2004): «El fragmento gallegodel “Livro de Tristan”: nuevas aportaciones sobre la collatio», Romania122, 3-4, 371-96.

Loscertales de García de Valdeavellano, Pilar (1976): Tumbos del monasteriode Sobrado de los Monjes. Madrid: Dirección General del Patrimonio Ar-tístico y Cultural.

LP = Brea, Mercedes (coord.) (1996).LRL= Holtus, Günter / Michael Metzeltin / Christian Schmitt (eds.) (1988-2005):

Lexikon der Romanistischen Linguistik. Tübingen: Max Niemeyer. [Vol. I,2Méthodologie; Datensammlung und – verarbeitung (2001); Vol. II,2 Les dif-férentes langues romanes et leurs régions d’implantation du Moyen Age à laRenaissance (1995); Vol. V,1 Le français, L’occitan… (1990)].

Lucas Álvarez, Manuel (1948): «Catálogo de los documentos en pergaminoexistentes en el Archivo de la Universidad de Santiago de Compostela.Sección 2ª. Fondo del antiguo monasterio de S. Martín Pinario», Boletínde la Universidad de Santiago LI-LII, 97-131.

Lucas Álvarez, Manuel (1950): «Características paleográficas de la escrituragótica gallega: escritos notariales compostelanos», Cuadernos de EstudiosGallegos V.15, 53-86.

Lucas Álvarez, Manuel (1957-1958): «La colección diplomática del monasteriode San Lorenzo de Carboeiro», Compostellanum II, 4, 199-223; III, 2, 221-308; III, 4, 547-638.

Lucas Álvarez, Manuel (1986): El tumbo de san Julián de Samos (siglos VIII-XII). Estudio introductorio, edición diplomática, apéndices e índices. San-tiago de Compostela: Caixa Galicia.

Lucas Álvarez, Manuel (1989): «El notariado en Galicia hasta el año 1300(Una aproximación)», en Notariado público y documento privado: de losorígenes al siglo XIV. Actas del VII Congreso Internacional de Diplomática,

650 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 650

Page 57: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Valencia 1986. Valencia: Consellería de Cultura, Educaciò y Ciència, I,331-480.

Lucas Álvarez, Manuel (1991): «Paleografía gallega. Estado de la cuestión»,Anuario de Estudios Medievales XXI, 419-469.

Lucas Álvarez, Manuel (1995): El reino de León en la alta Edad media. VIII:Cancillerías reales astur-leonesas (718-1072). León: Centro de Estudios eInvestigación San Isidoro.

Lucas Álvarez, Manuel (1997) La documentación del Tumbo A de la catedralde Santiago de Compostela. Estudio y edición. León: Centro de Estudios eInvestigación San Isidoro. [ = Lucas Álvarez 1998].

Lucas Álvarez, Manuel (1998): Tumbo A de la Catedral de Santiago. Santiagode Compostela: Seminario de Estudos Galegos. [ = Lucas Álvarez 1997].

Lucas Álvarez, Manuel (2003): El monasterio de San Martiño Pinario de San-tiago de Compostela en la Edad Media. Sada (A Coruña): Ediciós do Cas-tro, 215-216.

Lucas Álvarez, Manuel / Pedro Lucas Domínguez (1996a): El monasterio deS. Clodio do Ribeiro en la Edad Media. Estudios y documentos. Sada (ACoruña): Ediciós do Castro.

Lucas Álvarez, Manuel / Pedro Lucas Domínguez, P. (1996b): El priorato be-nedictino de San Vincenzo de Pombeiro y su colección diplomática en laEdad Media. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Lucas Álvarez, Manuel / Pedro Lucas Domínguez (1998): San Pedro de Ra-mirás. Un monasterio femenino en la Edad Media. Santiago de Compos-tela: Caixa Galicia.

Lüdtke, Helmut (1957): «Beiträge zur Lautlehre portugiesischer Mundarten», enD. Catalán (ed.): Miscelánea Homenaje a André Martinet: “Estruturalismo eHistória”. Canarias: Biblioteca Filológica Universidad de La Laguna, 95-112.

MacDonald, Robert A. (1997): «El cambio del latín al romance en la Cancille-ría Real de Castilla», Anuario de Estudios Medievales 27, 381-413.

Machado, José Pedro (19773): Dicionário etimológico da língua portuguesa.5 vols. Lisboa: Confluência.

Machado, José Pedro (20033): Dicionário onomástico etimológico de línguaportuguesa. Lisboa: Confluência.

Mackenzie, David (1988): «¿Unha crónica en galego de Xan Rodríguez delPadrón?», en V. Beltrán (ed.): Actas del I Congreso de la Asociación His-pánica de Literatura medieval (Santiago de Compostela, 2 al 6 de diciem-bre de 1985). Barcelona: PPU, 419-22.

Maia, Clarinda de Azevedo (1986): História do galego-português. Estado lin-guístico da Galiza e do Noroeste de Portugal do século XIII ao século XVI

(com referência à situação do galego moderno). Coimbra: Instituto Na-cional de Investigação Científica.

651Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 651

Page 58: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Marcos Marín, Francisco (ed.) (1987): Libro de Alexandre. Estudio y edición.Madrid: Alianza.

Mariño Paz, Ramón (1998): Historia da Lingua Galega. Santiago de Compos-tela: Sotelo Branco.

Mariño Paz, Ramón (2002): «A desnasalización vocálica no galego medieval»,Verba 29, 71-118.

Mariño Paz, Ramón / Xavier Varela Barreiro (2000): «Historia da lingua», enGran Enciclopedia Gallega. Tomo XXXIV (apéndice). A Coruña: GranEnciclopedia Gallega, 213-238.

Mariño Paz, Ramón / Xavier Varela Barreiro (2005): «O uso dos signos gráfi-cos <u>, <v> e <u> no Cancioneiro da Ajuda», en M. Brea (coord.),309-374.

Márquez Villanueva, Francisco (2004): Santiago: trayectoria de un mito. Bar-celona: Bellaterra.

Marquilhas, Rita (2003): «Mudança analógica e elevação das vogais pretóni-cas», en I. Castro / Inês Duarte (eds.), vol. 2, 7-18.

Marquilhas, Rita (2004): «Traços distintivos, góticos e electrónicos», en R.Álvarez / A. Santamarina (eds.), 475-489.

Martí i Castell, Joan / Josep Moran (1986): Documents d’història de la llen-gua catalana: dels orígens a Fabra. Barcelona: Empúries.

Martín, José Luis (1982): Documentos zamoranos. I. Documentos del ArchivoCatedralicio de Zamora. Primera parte (1128-1261). Salamanca: Univer-sidad, 125, 135-6.

Martín, Therese (2005): «De ‘gran prudencia, graciosa habla y elocuencia’ a‘mujer de poco juicio y ruin opinión’: recuperando la historia perdida dela reina Urraca (1109-1126)», Compostellanum 50, 551-579.

Martínez, Gonzalo (1991): «Tres lecciones del siglo XII del Estudio General dePalencia», AHDE 61, 391-449.

Martínez López, Ramón (ed.) (1963): General Estoria. Versión gallega del si-glo XIV. Oviedo: Universidad.

Martínez Martínez, Martín (1997): Cartulario de Santa María de Carracedo.Años 992-1500. Vol. I (992-1274). Ponferrada: Instituto de Estudios Ber-cianos.

Martínez Pereiro, Carlos Paulo (1999): A indócil liberdade de nomear (porvolta da «interpretatio nominis» na literatura trovadoresca). A Coruña:Espiral Maior.

Martínez Sáez, Antonio (1988): El monasterio de San Salvador de Sobrado deTrives. Estudio histórico y diplomático, 3 vols. Tese de doutoramento (ed.en microficha). Universidad de Granada.

Martínez Salazar, Andrés (1911): Documentos gallegos de los siglos XIII al XVI.A Coruña: Casa de la Misericordia.

652 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 652

Page 59: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Martínez Sopena, Pascual (coord.) (1995): Antroponimia y sociedad. Siste-mas de identificación hispano-cristianos en los siglos IX a XIII. Santiago deCompostela: Universidade – Valladolid: Universidad.

Martins, Ana Maria (1985): Elementos para um Comentário Linguístico doTestamento de Afonso II (1214). Dissertação inédita (apresentada a Pro-vas de Aptidão Pedagógica e Capacidade Científica). Faculdade de Letrasda Universidade de Lisboa.

Martins, Ana Maria (1999): «Os mais antigos textos escritos em português:Documentos de 1175 a 1252», en I. Hub Faria (ed.): Lindley Cintra. Ho-menagem ao Homem, ao Mestre e ao Cidadão. Lisboa: Edições Cosmos –Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa, 491-534.

Martins, Ana Maria (2001a): «Emergência e generalização do português escri-to. De D. Afonso Henriques a D. Dinis», en M. H. Mira Mateus (org.): Ca-minhos do português. Exposição Comemorativa do Ano Europeu das Lín-guas. Catálogo. Lisboa: Biblioteca Nacional, 23-71.

Martins, Ana Maria (2001b): Documentos Portugueses do Noroeste e da Re-gião de Lisboa. Da Produção Primitiva ao Século XVI. Lisboa: ImprensaNacional-Casa da Moeda.

Martins, Ana Maria (2004): «A emergência do português escrito na segundametade do século XII», en R. Álvarez / A. Santamarina (eds.), 491-526.

Martins, Ana Maria / Cristina Albino (1997): «Sobre a primitiva produção do-cumental em português: notícia de uma noticia de auer», en D. Kremer(ed.), vol. I, 105-121.

Mateu Ibars, Josefina et alii (eds.) (1984): Fuentes toponímicas en los perga-minos condales de la Cancellería del Archivo de la Corona de Aragón (s.IX-XII) y su valoración histórica. Barcelona: Universitat de Barcelona.

Mattoso, José (1985): «A nobreza medieval galaico-portuguesa. A identidadee a diferença», en Portugal Medieval. Novas interpretações. Lisboa: Im-prensa Nacional-Casa da Moeda, 171-196.

Mattoso, José (1988): Identificaçâo de um pais. Ensaio sobre as origens dePortugal (1096-1325). Lisboa: Estampa.

Mattoso, José (1993): História de Portugal. vol. II. A Monarquia Feudal. Lis-boa: Editorial Estampa.

Matute Martínez, Cristina (2001): «Interacción de sistemas lingüísticos en elLibro de las Cruzes (1259) de Alfonso el Sabio», Cahiers de linguistique etde civilisation médiévales 24, 71-99.

Maure Rivas, Xulián (2006): Para unha escriptoloxía do galego. Edición e es-tudo escriptolóxico do Tombo do Hospital dos Pobres de Tui (1436-1490).A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

Megale, Héctor (2001): A Demanda do Santo Graal. Das Origens ao CódicePortuguês. São Paulo: Ateliê Editorial - FAPESP.

653Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 653

Page 60: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Menéndez Pidal, Ramón (1919): Documentos lingüísticos de España (1). Rei-no de Castilla. Madrid: Junta para Ampliación de Estudios e Investigacio-nes Científicas – Centro de Estudios Históricos.

Menéndez Pidal, Ramón (1926 [19503, 19564, 19809]): Orígenes del español.Madrid: Hernando. [Madrid: Espasa-Calpe].

Menéndez Pidal, Ramón (ed.) (1934): Historia troyana en prosa y verso. Tex-to de hacia 1270. Madrid: Centro de Estudios Históricos.

Menéndez Pidal, Ramón (1944-1946, [19765]): Cantar de Mío Cid. Texto. Gra-mática. Vocabulario. Madrid: Espasa-Calpe.

Menéndez Pidal, Ramón (1960): «Dos problemas iniciales relativos a los ro-mances hispánicos», en Enciclopedia Lingüística Hispánica XXVII-CXXX-VIII. Madrid: CSIC.

Menéndez Pidal, Ramón (1962): El dialecto leonés. Prólogo, notas y apéndi-ces de Carmen Boves. Oviedo: Instituto de Estudios Asturianos.

Menéndez Pidal, Ramón (1966): Crestomatía del español medieval. Acabaday revisada por Rafael Lapesa y María Soledad de Andrés. Madrid: Univer-sidad, Seminario Menéndez Pidal.

Menéndez Pidal, Ramón (1972): «De Alfonso X a los dos Juanes», en StudiaHispanica in honorem Rafael Lapesa. Madrid: Gredos, 63-83.

Menéndez Pidal, Ramón (1976): Textos medievales españoles. Ediciones críti-cas y estudios. Madrid: Espasa Calpe.

Menéndez Pidal, Ramón (2005): Historia de la lengua española. Madrid: Fun-dación Menéndez Pidal – Real Academia Española.

Mettmann, Walter (ed.) (1959-1972): Afonso X, o Sabio. Cantigas de SantaMaría. [Coimbra]: Universidade, 4 vols. [Vigo: Edicións Xerais de Galicia,2 vols, 19812]. [Madrid: Castalia, 3 vols., 1986-19893].

Meyer-Lübke, Wilhelm (1890): Grammatik der romanischen Sprachen, I:Lautlehre. Leipzig: Fues (Reisland). Trad. francesa de E. Rabiet (1980):Grammaire des Langues Romanes, I: Phonétique. Paris: Welter.

Michael, Ian (1992): «Orígenes de la epopeya en España: Reflexiones sobrelas últimas teorías», en. L. Megías et alii (eds.): Actas del II Congreso In-ternacional de la Asociación Hispánica de Literatura Medieval (Segovia,del 5 al 9 de octubre de 1987). Alcalá de Henares: Universidad de Alcaláde Henares, vol. I, 71-85.

Michon, Patricia (1991): «Le Tristan en prose galaïco-portugais», RomaniaCXII, 259-268.

Millares Carlo, Agustín / José Ignacio Mantecón (1975): Album de Paleogra-fía Hispanoamericana de los siglos XVI y XVII. Introducción y transcripcio-nes. Barcelona: Ediciones El Albir.

Miranda, José Carlos Ribeiro (1994): Calheiros, Sandim e Bonaval: uma rap-sódia de amigo. Porto: Ed. do autor.

654 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 654

Page 61: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Miranda, José Carlos Ribeiro (1996): Os Trovadores e a Região do Porto. Sobreo Rapto de Elvira Anes da Maia. Porto. Ed. do autor.

Miranda, José Carlos Ribeiro (1998): «Le surgissement de la culture trouba-douresque dans l’occident de la Péninsule Ibérique: Les genres, les thè-mes et les formes», en Le rayonnement des troubadours. Actes du Collo-que de l’Association Internationale d’Études Occitanes. Amsterdam:Rodopi, 85-105.

Miranda, José Carlos Ribeiro (2004a): Aurs Mesclatz ab Argen. Sobre a primei-ra geração de trovadores galego-portugueses. Porto: Edições Guarecer.

Miranda, José Carlos Ribeiro (2004b): «O Autor Anónimo de A36/ A39», en M.Brea (coord.).

Miranda, José Carlos Ribeiro (2004c): «Garcia Mendes d’Eixo e as duas facesde Janus», en F. Marinho / F. Topa (coords.): Literatura e História. Actasdo Colóquio Internacional realizado na Faculdade de Letras do Porto(13 a 15 de novembro de 2003). Porto: Departamento de Estudos Portu-gueses e de Estudos Românicos da Faculdade de Letras da Universidadedo Porto, vol. II, 41-48.

Miranda, José Carlos Ribeiro (2005): «Da fin’amors como representação dasociedade aristocrática occitânica», en Amar de Novo. Participações noCiclo de Conferências da Associação de Professores de Filosofia. Porto:Fundação Engenheiro António de Almeida, 123-150.

Miret i Sans, Joaquim (1904): «El mes antic text literari escrit en català», Revis-ta de Bibliografia Catalana 4, 30-47.

Miret i Sans, Joaquim (1908): «Documents en langue catalane (Haute Valléedu Sègre, XIe-XIIe siècles)», Revue Hispanique XIX, 6-19.

Molho, Maurice (1961): «Les Homélies d’Organyà», Bulletin Hispanique 63,186-210.

Monteagudo, Henrique (1985): «Aspectos sociolingüísticos do uso do galego,castelán e latín na Idade Media en Galicia», Revista de AdministraciónGalega 1, 85-108.

Monteagudo, Henrique (1991): «As leis, as letras e a lingua galega. Breveollada retrospectiva», en H. Monteagudo et alii: Contos da Xustiza. Vigo:Ir Indo.

Monteagudo, Henrique (1994a): «A Crónica galega dos reinos de León e Cas-tela na historia e na historiografía galegas» en Trevor J. Dadson / R. J. Oa-kley / P. A. Odber de Baubeta (eds.): New frontiers in Hispanic and Lu-so-Brazilian scholarship. Cómo se fue el maestro, for Derek W. Lomax inmemoriam. Lewiston: Edwin Mellen Press, 33-55.

Monteagudo, Henrique (1994b): «Aspectos sociolingüísticos do uso escritodo galego, o castelán e o latín na Galicia tardomedieval (ss. XIII-XV)», enE. Fidalgo / P. Lorenzo Gradín (coords.), 169-185.

655Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 655

Page 62: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Monteagudo, Henrique (1995): «Narracións galegas da inventio do sepulcroxacobeo», en J. Paredes (ed.): Medioevo y literatura: actas del V Congresode la Asociación Hispánica de Literatura Medieval (Granada, 27 sep-tiembre – 1 octubre 1993), Granada: Universidad de Granada, vol. III,361-396.

Monteagudo, Henrique (1999): Historia social da lingua galega. Vigo: Galaxia.Monteagudo, Henrique (2004a): «Do uso á norma, da norma ao uso (Varia-

ción sociolingüística e estandarización no idioma galego)», en R. Álvarez/ H. Monteagudo (eds.): Norma lingüística e variación. Santiago deCompostela: Consello da Cultura Galega, 377-436.

Monteagudo, Henrique (2004b): «O Camiño, as linguas e a emerxencia dogalego», Grial 161, 52-61.

Monteagudo, Henrique (2005): «O Foro do Burgo do Castro Caldelas (1228)e a emerxencia do galego escrito», Grial 166, 113-119. [Transcrición dotexto en: <http://www.consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/doc_en_galego.pdf>

Monteagudo, Henrique ([no prelo]): Letras primeiras. O foro do burgo deCaldelas nas orixes da escrita en galego. A Coruña: Fundación Pedro Ba-rrié de la Maza – Instituto da Lingua Galega.

Montero Cartelle, Emilio (1996): «Pene: Eufemismo y disfemismo en el galle-go medieval», Verba 23, 307-336.

Montero Díaz, Santiago (1935): «La colección diplomática de San Martín deJubia», Boletín de la Universidad de Santiago 25, 3-159.

Morala Rodríguez, José Ramón (2003): «Isoglosas y usos gráficos», en H. Per-diguero (ed.), 193-204.

Moralejo, Abelardo / Casimiro Torres / Julio Feo (1951 [20042]): Liber SanctiIacobi, Codex Calixtinus. Santiago de Compostela: Xerencia de Promo-ción do Camiño de Santiago.

Moran, Josep (1982a): «L’ús de la llengua vulgar per a fins religiosos i cate-quètics en els orígens», en Estudis de llengua & literatura catalanes XXVIII,81-87.

Moran, Josep (1982b): «Les homilies d’Organyà en relació amb els homiliesprovençals de Tortosa», en Estudis de Llengua i Literatura Catalanes IV(= Miscel·lània Pere Bohigas 2). Barcelona: Publicacions de l’Abadia deMontserrat, 67-84.

Moran, Josep (1989a): «L’aparició del català a l’escriptura», en Estudis de Llen-gua i Literatura Catalanes XIX (= Miscel·lània Joan Bastardas 2). Barce-lona: Publicacions de l’Abadia de Montserrat, 103-141.

Moran, Josep (1989b): «Jurament de pau i treva del comte Pere Ramon de Pa-llars Jussà al bisbe d’Urgell. Transcripció i estudi lingüístic», Llengua & Li-teratura 5, 147-169.

656 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 656

Page 63: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Moran, Josep (ed.) (1990): Les homilies de Tortosa. Barcelona: Publicacionsde l’Abadia de Montserrat – Curial.

Moran, Josep (2005): «El proceso de creación del catalán escrito», Aemilia-nense 1, 431-455.

Moran, Josep / Joan Anton Rabella (eds.) (2001): Primers textos de la llen-gua. Barcelona: Proa.

Moreno Fernández, Francisco (2005): Historia social de las lenguas de Espa-ña. Barcelona: Ariel.

Moreno Hernández, Carlos (2002): «Juglaría, Clerecía y traducción», Lemir.Revista Electrónica sobre Literatura Española Medieval y Renacimiento 6.<http://parnaseo.uv.es/Lemir/Revista/Revista6/Juglar/JUGLAR2.htm>

Morreale, Margherita (1974): «Grafías latinas y grafías romances: a propósitode los materiales ‘ortográficos’ en el último tomo de la edición crítica dela Vulgata», Emerita XLII, 37-45.

Moscoso Mato, Eduardo (2000): Os tempos compostos no galego medieval.Anexo 46 de Verba. Santiago de Compostela: Universidade de Santiagode Compostela.

Mosquera Agrelo, Manuel (1999): «La Capellanía-Canonjía de Santo Domingode los Reyes en la Catedral de Lugo: datos para el conocimiento del ca-bildo lucense medieval», Lucensia 18, 79-97.

Mosquera Agrelo, Manuel (2002): «La Diócesis de Lugo en la Edad Media», enJ. García Oro (coord.): Iglesias de Lugo, Mondoñedo-Ferrol y Órense. Ma-drid: Biblioteca de Autores Cristianos, 21-64.

Mundó, Anscari Manuel (1960): «Un monument antiquíssim de la llengua ca-talana», Serra d’Or II, 6, 22-23

Mundó, Anscari Manuel (1984): «Fragment d’una versió catalana antiga delLlibre jutge», Estudis Universitaris Catalans, Miscel·lània Aramon i Serra,vol. IV 26, 155-193.

Muñoz y Rivero, Jesús (19172): Manual de paleografía diplomática española.Madrid: Danie Jorro. [Edición facsímile: Madrid: Ed. Atlas, 1972].

Myers-Scotton, Carol (1997): «Code-switching», en F. Coulmas (ed.): TheHandbook of Sociolinguistics. Oxford: Blackwell, 217-37.

Nadal, Josep M. / Modest Prats (1996 [1982]): Història de la lengua catalana.Barcelona: Ed. 62, 2 vols.

Nagore, Franco (1993): «Mil (y pico) añadas de fabla aragonesa (arrebol deas Glosas Emilianenses)», Fuelhas d’Informazión d’o Consello d’a FablaAragonesa 16-19.

Nagore, Franco (1999): «O aragonés», en F. Fernández Rei / A. Santamarina(eds.): Estudios de sociolingüística románica. Linguas e variedades mi-norizadas. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Com-postela.

657Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 657

Page 64: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Nicolaj, Giovanna (2004): La diplomatica dei documenti giudiziari (dai pla-citi agli acta – secc. XII-XV). Atti del X Congresso Internazionale dellaCommission internationale de diplomatique (Bologna 12-15 settembre2001). Roma: Dipartimento per i Beni Archivistici e Librari.

Niederehe, Hans-Joseph (1975): Die Sprachauffassung Afons des Weisen:Studien zur Sprach– und Wissenschaftsgeschichte. Tübingen: Max Nie-meyer, XI (= Beihefte zur ZRPH 144). [Trad. ao español de C. Melches:Afonso X el Sabio y la lingüística de su tiempo. Madrid: Sociedad GeneralEspañola de Librería, 1987].

Nodar, Francisco (1989): «El uso literario de la estructura del signo genital:onomástica y alegorías genitales en las cantigas de escarnio», Verba 16,451-457.

Novo Cazón, José-Luis (1986): El priorato santiaguista de Vilar de Donas enla Edad Media (1194-1500). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de laMaza.

Nunes, José Joaquim (1908): «Textos antigos portugueses», Revista LusitanaXI, 210-237.

Nunes, José Joaquim (1936): «Os nomes de baptismo: sua origem e signifi-cação», Revista Lusitana XXXIV, 105-164.

Nunes, José Joaquim (1973): Cantigas d’Amigo dos trovadores galego-portu-gueses. Edição crítica acompanhada de introdução, comentário, varian-tes, e glossário. Lisboa: Centro do Livro Brasileiro, vol. III.

Odlin, Terence (1989): Language Transfer. Cross-linguistic influence in lan-guage learning. Cambridge: Cambridge University Press.

Oesterreicher, Wulf (1994): «El español en textos escritos por semicultos.Competencia escrita e impronta oral en la historiografía indiana», en J.Lüdke: El español de América en el siglo XVI. Actas del simposio del InstitutoIbero-Americano de Berlín. Berlín: Biblioteca Ibero-Americana, 155-190.

Oliveira, António Resende de (1993): «Garcia Mendiz d’Eixo», en G. Lanciani/ G. Tavani (coords.), 290-291.

Oliveira, António Resende de (1994): Depois do Espectáculo Trovadoresco. Aestrutura dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos sécs. XIII e XIV.Lisboa: Colibri.

Oliveira, António Resende de (1998): «Le surgissement de la culture trouba-douresque dans l’occident de la Péninsule Ibérique (I) Compositeurs etcours», en Le rayonnement des troubadours. Actes du Colloque de l’Asso-ciation Internationale d’Études Occitanes. Amsterdam: Rodopi.

Oliveira, António Resende de (2001): O trovador galego-português e o seumundo. Lisboa: Notícias.

Oliveira, António Resende de / José Carlos Ribeiro Miranda (1995): «A segun-da geração de trovadores galego-portugueses: temas, formas e realida-

658 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 658

Page 65: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

des», en Medievo y literatura. Actas del V Congreso de la Asociación His-pánica de Literatura Medieval (Granada). Granada: Universidad de Gra-nada, 499-512.

Ostos Salcedo, Pilar (2004): «Cancillería castellana y lengua vernácula: suproceso de consolidación», Espacio, tiempo y forma. Serie III. HistoriaMedieval 17, 471-484.

Oviedo y Arce, Eladio (1916): «Fragmento de un códice galaico-castellano deLas Partidas», Boletín de la Real Academia Gallega, 1915, ano X, nº 100,73-82.

Pallares Méndez, Mª del Carmen (1978): «Los cotos como marco de los dere-chos feudales en Galicia durante la Edad Media (1100-1500)», Liceo Fran-ciscano 31, 202-225.

Pallares Méndez, Mª del Carmen (1979): El monasterio de Sobrado: un ejem-plo de protagonismo monástico en la Galicia medieval. A Coruña: Dipu-tación Provincial.

Pallares Méndez, Mª del Carmen (1987): «Sistema feudal y proceso de urbani-zación: algunas reflexiones a propósito del caso gallego en los siglos XII yXIII», en Jubilatio. Homenaje de la Facultad de Geografía e Historia a losprofesores don Manuel Lucas Álvarez y don Ángel Rodríguez González.Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, 95-107.

Pallares Méndez, Mª del Carmen (1998): Ilduara, una aristócrata del siglo X.Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Pallares Méndez, Mª del Carmen et alii (1992): «La Tierra de Santiago, espa-cio de poder (siglos XII y XIII)», en R. Pastor de Tognery et alii: Poder y so-ciedad en la Galicia medieval. Santiago de Compostela: Tórculo Edi-cións, 133-174.

Pallares Méndez, Mª del Carmen / Ermelindo Portela Silva (dirs.) (1988a): In-ventario das fontes documentais da Galicia medieval. Santiago de Com-postela: Consello da Cultura Galega.

Pallares Méndez, Mª del Carmen / Ermelindo Portela Silva (1988b): «Las re-vueltas compostelanas del siglo XII, un episodio en el nacimiento de lasociedad feudal», en R. Villares (ed.): La ciudad y el mundo urbano en lahistoria de Galicia. Santiago de Compostela: Facultade de Xeografía eHistoria, 89-105.

Pallares Méndez, Mª del Carmen / Ermelindo Portela Silva (1989): «Elementospara el análisis de la aristocracia altomedieval de Galicia: parentesco ypatrimonio», Museo de Pontevedra 43, 39-54.

Pallares Méndez, Mª del Carmen / Ermelindo Portela Silva (1993): «Aristocra-cia y sistema de parentesco en los siglos centrales de la Edad Media: elgrupo de los Traba», en De Galicia en la Edad Media. Sociedad, espacio ypoder. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 277-294.

659Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 659

Page 66: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Pallares Méndez, Mª del Carmen / Ermelindo Portela Silva (1997): «Entre To-ledo e Oviedo: os efectos da conquista árabe en Galicia», en Santiago,al-Andalus: diálogos artísticos para un milenio. Santiago de Compostela:Xunta de Galicia, 37-60.

Pallares Méndez, Mª del Carmen / Ermelindo Portela Silva (2000): «De Gelmí-rez a los irmandiños, conflictos sociais en la ciudad de Santiago», en C.Estepa (coord.): El Camino de Santiago, estudios sobre peregrinación ysociedad. Madrid: Fundación de Investigaciones Marxistas, 107-131.

Pallares Méndez, Mª del Carmen / Ermelindo Portela Silva (2003): «La reinaUrraca y el obispo Gelmírez: Nabot contra Jezabel», en Os reinos ibéricosna Idade Media: livro de Homenagem ao Professor Doutor Humberto Ba-quero Moreno. Porto: Livraria Civilização, 945-962.

Panunzio, Saverio (1967): Pero da Ponte. Poesie. Bari: Adriatica Editrice.Pascual, José Antonio (1999): «Notas sobre el léxico hispánico», Salamanca:

revista de estudios 43, 377-387.Parker, Kelvin M. (ed.) (1975): Historia Troyana. Santiago de Compostela:

CSIC – Instituto Padre Sarmiento.Pastor, Reyna (1980): Resistencias y luchas campesinas en la época del creci-

miento y consolidación de la formación feudal. Castilla y León, siglos X-XIII. Madrid: Siglo XXI.

Pedro, Susana (1994): De noticia de torto. Dissertação de mestrado inédita.Lisboa: Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa.

Pedro, Susana (2004): «Tipologia diplomática de documentos privados não-dispositivos: notícia e inventário» [intervenção na Mesa-Redonda sobre aantiga documentação de Portugal, organizada por Ivo Castro no âmbitodo 19º Encontro da APL], en T. Freitas / A. Mendes (eds.): Actas do XIXEncontro Nacional da Associação Portuguesa de Linguística. Lisboa: As-sociação Portuguesa de Linguística, 71-78.

Pellegrini, Silvio (s. d.): Studi su trove e trovatori della prime lirica ispano-portoghese. Bari: Adratica Editrice.

Pena, Xosé Ramón (2002): Historia da literatura medieval galego-portugue-sa. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.

Penny, Ralph (1991): Gramática histórica del español. Barcelona: Ariel.Penny, Ralph (2003): «Ambigüedad grafemática: correspondencia entre fone-

mas y grafemas en los textos peninsulares anteriores al siglo XIII», en H.Perdiguero (ed.), 221-228.

Penny, Ralph (2004): «Continuum dialectal y fronteras estatales: el caso delleonés», en Orígenes de las lenguas romances en el Reino de León. SiglosIX-XII (Congreso internacional, León, 15-18 octubre 2003). León: Centrode Estudios e Investigación San Isidoro.

Pensado, José Luis (ed.) (1958): Miragres de Santiago. Madrid: CSIC.

660 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 660

Page 67: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Pensado, José Luis (ed.) (1962): Fragmento de un “Livro de Tristán” galaico-portugués. Santiago de Compostela: Instituto Padre Sarmiento de Estu-dios Gallegos.

Pensado, José Luis (1974-1975): «Tres fragmentos jurídicos galaicoportugue-ses», Cuadernos de Estudios Gallegos 29 (87-88-89), 102-129.

Pensado, José Luis (1983): «El léxico hispánico occidental en el “Tumbo Vie-jo” de San Pedro de Montes», Verba 10, 43-77. [Reproducido en Estudiosasturianos. Uviéu: Academia de la Llingua Asturiana, 249-279, 1999].

Pensado, José Luis (ed.) (2004): Tratado de Albeitaria. Santiago de Compos-tela: Xunta de Galicia, Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Hu-manidades.

Perdiguero Villarreal, Hermógenes (ed.) (2003): Lengua romance en textoslatinos de la Edad Media. Sobre los orígenes del castellano escrito. Bur-gos: Universidad de Burgos – Instituto de la Lengua Castellano y Leo-nés.

Pereira, António da Costa (2003): «Cancioneiro da Biblioteca Nacional (Co-locci-Brancuti): Génese e actualidade da antroponímia nas «cantigas d’Es-carnho e de Mal Dizer»», en Brian F. Head et alii (eds.), 359-369.

Pérez Martín, Antonio (1984): «El ordenamiento de Alcalá (1348) y las glosasde Vicente Arias de Balboa», Ius Commune 11, 55-215.

Pérez Pascual, José Ignacio (1990): La Crónica de 1404. Edición y estudio.Tese de doutoramento (inédita). Universidad de Salamanca.

Pérez Pascual, José Ignacio (1991a): «El castellano de la Crónica General de1404», Verba 18, 201-219.

Pérez Pascual, José Ignacio (1991b): «A narración das cruzadas na CrónicaXeral de 1404», en M. Brea / F. Fernández Rei (eds.): Homenaxe ao pro-fesor Constantino García. Santiago de Compostela: Universidade de San-tiago de Compostela, 387-392.

Pérez Pascual, José Ignacio (1994): «O Corpus Pelagianum na Crónica Xeralde 1404», en E. Fidalgo / P. Lorenzo Gradín (coords.), 249-256.

Pérez Pascual, José Ignacio (2002): «Crónica de 1404», en C. Alvar / J. M. Lu-cía Megías (eds.), 325-327.

Pérez Rodríguez, Francisco Javier (1996): La Iglesia de Santiago de Composte-la en la Edad Media. El cabildo catedralicio (1100-1400). Santiago deCompostela: Dirección Xeral do Patrimonio, Xunta de Galicia.

Pérez Rodríguez, Francisco Javier (2004): Os documentos do Tombo de ToxosOutos. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.

Pfister, Max (1991): «Les éléments provençaux dans les documents asturiensdes XIIe et XIIIe siècles», Lletres Asturianes 41, 8-19.

Piel, Joseph (1982): «Un sobrenome de mulher, enigmático (?): Marinha “Me-jouchi”. (Nota de etimologia frívola)», Grial 76, 218-220.

661Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 661

Page 68: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Piel, Joseph / Dieter Kremer (1976): Hispano-gotisches Namenbuch. Heidel-berg: Carl Winter.

Polín, Ricardo (1997): Cancioneiro galego-castelán (1350-1450). Corpus líri-co da decadencia. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Polo, José (1999-2000): «Hacia una configuración científico-editorial de laobra de Emilio Alarcos [2]», Contextos XVII-XVIII/33-36, 401-407.

Portela Silva, Ermelindo (1973): La región del obispado de Tuy de los siglos XII

a XV: una sociedad en la expansión y en la crisis. Santiago de Composte-la: El Eco Franciscano.

Portela Silva, Ermelindo (1981): La colonización cisterciense en Galicia(1142-1250). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago deCompostela.

Portela Silva, Ermelindo (1995): «Galicia y la monarquía leonesa», en El Reinode León en la Alta Edad Media.VII. León: Centro de Estudios e Investiga-ción San Isidoro, 11-70.

Portela Silva, Ermelindo (2001): García II de Galicia, el rey y el reino (1065-1090). Burgos: La Olmeda.

Portela Silva, Mª José / José García Oro (1997): La Iglesia y la ciudad de Lu-go en la Baja Edad Media. Santiago de Compostela: Instituto Padre Sar-miento de Estudios Galegos.

Pratesi, Alessandro (1979): Genesi e forme del documento medievale. Roma.Jouvence.

Prévot, Brigitte (1991): La science du cheval au Moyen Age: le traité d’hippia-trie de Jordanus Ruffus. Paris: Klincksieck.

Prieto Morera, Agustín (1992): «El proceso en el reino de León a la luz de losdiplomas», en El Reino de León en la Alta Edad Media. II. León: Centro deEstudios e Investigación San Isidoro, 383-518.

Procter, Evelyn S. (1934): «The Castilian Chancery during the reign of AlfonsoX, 1252-84», en F. M. Powicke (ed.): Oxford Essays In Medieval Historypresented to Herbert E. Salter. Oxford: Clarendon Press, 104-121.

Procter, Evelyn S. (1951): Alfonso X of Castile. Patron of Literature and Lear-ning. Oxford: Clarendon Press. [Trad. ao español de M. González Jimé-nez: Alfonso X de Castilla, patrono de las letras y del saber. Murcia: RealAcademia Alfonso X el Sabio, 2002].

Puentes Romay, José Antonio (1994): «Acerca de la pronunciación del latínaltomedieval: a propósito de una teoría reciente», Euphrosyne 22, 269-291.

Puig i Tàrrec, Armand (2001): «Les Homilies d’Organyà: Estructura i fonts», enA. Soberanas / A. Rossinyol (eds.), 141-322.

Pujol, Pere (1913): Documents en vulgar dels segles XI, XII i XIII procedents delbisbat de la Seu d’Urgell. Barcelona: Institut d’Estudis Catalans.

662 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 662

Page 69: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Pusch, Claus / Johannes Kabatek / Wofgang Raible (eds.) (2005): Romanis-che Corpuslinguistik II: Corpora und historische Sprachwissenschaft. Tü-bingen: Narr.

Quint. inst. = Winterbottom, Michael (1989): M. Fabi Qvintiliani InstitutionisOratoriae libri duodecim. Oxford: Clarendon Press.

Quintana Prieto, Augusto (1971): Tumbo viejo de San Pedro de Montes. León:Centro de Estudios e Investigación San Isidoro – Archivo Histórico Dio-cesano.

Quintana Prieto, Augusto (2001): El obispado de Astorga en el siglo XIII. Astor-ga: Instituto de Estudios Bercianos.

Rabella, Joan Anton (1997): «Greuges de Guitard Isarn, senyor de Caboet (180-1095)», en Estudis de Llengua i Literatura Catalanes XXXV = Homenatge aArthur Terry. Barcelona: Publicacions de l’Abadia de Montserrat, 9-49.

RAG / ILG = Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega (2003): Nor-mas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego. Vigo.

Ramos, Mª Ana (1989): «O retorno da Guarvaya ao Paay», en Miscellanea distudi in onore di Aurelio Roncaglia a cinquent’anni dalla sua laurea.Modena: Mucchi Editore.

Ramos, Mª Ana (1993): «Cancioneiro da Ajuda», en G. Lanciani / G. Tavani(coords.), 115-117.

Ramos, Mª Ana (1994): «O Cancioneiro da Ajuda. História do manuscrito,descrição e problemas», en Cancioneiro da Ajuda. Fragmento do Nobiliá-rio do Conde dom Pedro. Edição fac-similada do códice existente na Bi-blioteca da Ajuda. Apresentação, Estudos e Índices. Lisboa: Edições Tá-vola Redonda, 27-47.

Ramos, Mª Ana (2004): «O cancioneiro ideal de D. Carolina», en M. Brea (co-ord.), 13-40.

Ramos, Mª Ana (2005): «Letras perfeytas? Grafias entre manuscritos e impres-sos», en P. Botta et alii (ed.): Filologia dei Testi a Stampa (area iberica).Modena: Mucchi Editore, 381-405.

Redlich, Oswald (19672). Die Privaturkunden des Mittelalters. München:Darmstadt.

Rey Caiña, José Ángel (1985): Colección diplomática del monasterio de Ferrei-ra de Pallares. Tese de doutoramento (inédita). Universidad de Granada

Riché, Pierre (1979): Écoles et enseignement dans le Haut Moyen Age. Paris:Aubier Montaigne.

Rico, Francisco (1978): «El cuaderno de un estudiante de latín», Historia 1625, 79-84. <http://www.vallenajerilla.com/glosas/rico.htm>

Riesco Terrero, Ángel (1995): «Diplomática eclesiástica del Reino de Leónhasta 1300», en El Reino de León en la Alta Edad Media. VII. León: Centrode Estudios e Investigación San Isidoro, 331-597.

663Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 663

Page 70: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Riesco Terrero, Ángel (ed.) (1999): Introducción a la paleografía y a la di-plomática general. Madrid: Síntesis.

Riesco Terrero, Ángel et alii (1987): Paleografía y diplomática. Madrid:UNED, 2 vols.

Ríos Rodríguez, Mª Luz (1993): As orixes do foro na Galicia medieval. Santia-go de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.

Riquer, Martín de (19832): Los trovadores: historia literaria y textos. Barcelo-na: Ariel.

Rivas, Eligio (1991): Onomástica persoal do noroeste hispánico. Lugo: Alvarellos.Rodríguez, José Luis (1980): El cancionero de Joan Airas de Santiago. Edi-

ción y estudio. Anexo 12 Verba. Santiago de Compostela: Universidadede Santiago de Compostela.

Rodríguez Díaz, Elena (1998): «Producción libraria en la Asturias medieval: elms. 1358 de la Biblioteca Nacional de Madrid», Boletín del Real Institutode Estudios Asturianos 152, 21-50.

Rodríguez Fernández, Justiniano (1981): Los fueros del Reino de León. 2 vols.León: Ediciones Leonesas.

Rodríguez Fernández, Justiniano (1990): Los fueros locales de la provincia deZamora. [Valladolid]: Junta de Castilla y León.

Rodríguez González, Ángel (1966/1970): «El Tumbo de San Martín de Casta-ñeda», Archivos Leoneses 20 (1966), 181-352, 21 (1967), 151-186, 24(1970), 321-379. [Reproducido en Rodríguez González 1973 (= TCasta-ñeda)].

Rodríguez González, Ángel (1973): El tumbo del monasterio de San Martínde Castañeda. León: Centro de Estudios e Investigación San Isidoro. [Pu-blicado previamente en Rodríguez González 1966/1970].

Rodríguez González, Ángel / José Ángel Rey Caiña (1992): «Tumbo de Loren-zana», Estudios Mindonienses 8, 11-324.

Rodríguez Velasco, Jesús D. (1996): El debate sobre la caballería en el sigloXV. La tradición caballeresca castellana en su marco europeo. Valladolid:Junta de Castilla y León.

Romaní Martínez, Miguel (1988): «El burgo de Ribadavia y Osera: conflictossobre la jurisdicción eclesiástica y rentas diezmales (1170-1244)», en R.Villares Paz (coord.): La ciudad y el mundo urbano en la historia de Ga-licia. Santiago de Compostela: Tórculo Edicións, 107-127.

Romaní Martínez, Miguel (ed.) (1989): La colección diplomática de SantaMaría de Oseira (1205-1310). 2 vols. Santiago de Compostela: TórculoEdicións.

Romero Tallafigo, Manuel (2002): Historia del documento en la Edad Con-temporánea. La comunicación y la representación del poder central de lanación. Carmona: S&C Ediciones.

664 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 664

Page 71: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Rossi, Luciano (1993): «Livro de Tristan», en G. Lanciani / G. Tavani (co-ords.), 414-415.

Roudil, Jean (1985): Jacobo de Junta el de las Leyes. Œuvres I: Summa de losnueve tiempos de los pleitos. Édition et étude d’une variation sur un thè-me. Paris: Klincksieck.

Roudil, Jean (2000, 2002, 2003): La tradition d’écriture des Flores de Dere-cho. Construction et étude, Tome I, vol. 1, Paris: Klincksieck, 2000; vol. 2,Braga: Barbosa & Xavier, 2002; vol. 3, Braga: Barbosa & Xavier, 2003.

Rübecamp, Rudolf (1933): A Linguagem das Cantigas de Santa Maria deAfonso X, o Sábio. Lisboa: Imprensa Nacional.

Rubio García, Luis (1981): Del latín al castellano en las escrituras reales.Murcia: Universidad de Murcia.

Ruiz Asencio, José Manuel (1993): «Hacia una visión de las Glosas Emilianen-ses y Silenses», en C. Hernández et alii (eds.): Las Glosas Emilianenses ySilenses. Burgos: Ayuntamiento de Burgos, 83-118.

Russell-Gebbet, Paul (1965): Mediaeval Catalan Linguistic Texts, edited withintroduction, notes and vocabulary. Oxford: The Dolphin Books.

Sabatini, Francesco (1965) «Esigenze di realismo e dislocazione morfologia intesti preromanzi», Rivista di Cultura classica e medioevale 7, 1965, 972-998.

Sáez, Carlos / Mª del Val González de la Peña (2002, 2004): La Coruña. Fon-do antiguo (788-1065). 2 vols. Madrid: Universidad de Alcalá.

Sáez Sánchez, Emilio (1948): «Los ascendientes de San Rosendo: notas parael estudio de la monarquía astur-leonesa durante los siglos IX y X», Hispa-nia 8, 3-76 e 179-233.

Salvado Martínez, Vicente (1991): «Tumbo de Toxosoutos. Siglos XII y XIII»,Compostellanum 36, 165-232

Sánchez Chouza, José Manuel (2006): A Coruña en la Baja Edad Media. ACoruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

Sánchez González de Herrero, Ma Nieves (2002): «Rasgos fonéticos y morfo-lógicos de los documentos alfonsíes», Revista de Filología Española LXX-XII, 139-177.

Sánchez Pardo, José Carlos (2006): «Análisis espacial de un territorio alto-medieval: Nendos (A Coruña)», Arqueología y Territorio Medieval 13,7-48.

Sánchez Sánchez, Ambrosio Manuel (2000): «La originalidad y el supuestoorigen agustianiano de las Homilies d’Organyà», en M. Freixas / S. Iriso /L. Fernández (eds.): Actas VIII Congreso de la Asociación Hispánica deLiteratura Medieval (Santander, 1999). Santander: Consejería de Culturadel Gobierno de Cantabria – Año Jubilar Lebaniego – Asociación Hispá-nica de Literatura Medieval, vol. II, 1611-1630.

665Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 665

Page 72: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Sánchez-Prieto Borja, Pedro (2004): «La normalización del castellano escritoen el siglo XIII. Los caracteres de la lengua: grafías y fonemas», en R. Ca-no Aguilar (ed.), 423-448.

Santamarina, Antón (ed.) (2003): Diccionario de diccionarios. Versión 3. ACoruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza – Instituto da Lingua Galega.

Santos, M.ª José Azevedo (1994): Da visigótica à carolina. A escrita em Por-tugal de 882 a 1172. [s.l.]: Fundação Calouste Gulbenkian – Junta Nacio-nal de Investigação Científica e Tecnológica.

Santoyo, Julio César (1997): «Traducciones cotidianas en la Edad Media: Unaparcela olvidada», Livius 9, 159-186.

Sanz Fuentes, M.ª Josefa (2004): «La lengua de los documentos falsos, siglosXI-XII», en Orígenes de las lenguas romances en el Reino de León. Siglos IX-XII (Congreso internacional, León, 15-18 octubre 2003). León: Centro deEstudios e Investigación San Isidoro, 119-158.

Sanz Fuentes, M.ª Josefa / Miguel Calleja Puerta (2004): «La documentaciónjudicial en el reino de Castilla. Baja Edad Media», en G. Nicolaj, 113-136.

Sarmiento, Martín (1775): Obras póstumas del R.mo P. M. Fr. Martín Sarmien-to benedictino. Tomo primero. Memorias para la historia de la poesía, ypoetas españoles: dadas a la luz Por el Monasterio de S. Martín de Ma-drid, y dedicadas al Exc.mo Sr. Duque de Medina-Sidonia. Madrid: Joa-chin Ibarra. [Edición facsímile: Lugo: Alvarellos, 1988).

Sarmiento, Martín (1970): Colección de voces y frases gallegas. [Ms. feito entre1746 e 1770]. Edición y estudio de J. L. Pensado. Salamanca: Universidadde Salamanca.

Sarmiento, Martín (1975): Viaje a Galicia [1745]. Edición de J. L. Pensado. Sa-lamanca: Universidad de Salamanca.

Seco Orosa, Ana (2001): «Determinación da fronteira lingüística entre o gale-go e o leonés nas provincias de León e Zamora», Revista de Filología Ro-mánica 18, 73-102.

Seco Orosa, Ana (2004): «O trazado da fronteira oriental do galego en León eZamora», en R. Álvarez / F. Fernández Rei / A. Santamarina (eds.), 415-463.

Sharrer, Harvey L. (1988): «La materia de Bretaña en la poesía gallego-portu-guesa», en V. Beltrán (ed.): Actas del I Congreso de la Asociación Hispá-nica de Literatura Medieval (Santiago de Compostela, 2 al 6 de Diciembrede 1985). Barcelona: PPU, 561-569.

Sharrer, Harvey L. (1994): «The Acclimatization of the Lancelot-Grail Cycle inSpain and Portugal», en W. W. Kibler (ed.): The Lancelot Grail Cycle: Textand Transformations. Austin: University of Texas Press, 175-90.

Sicart Giménez, Ángel (1981): Pintura medieval. La miniatura. Santiago deCompostela: [s.n.].

666 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 666

Page 73: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Silva, Nuno Espinosa Gomes da (19912): História do direito português. Fontesdo direito. Lisboa: Fundação Gulbenkian.

Smith, Colin (ed.) (1986): Poema de Mio Cid. Madrid: Cátedra.Soberanas, Amadeu-J. / Andreu Rossinyol (eds.) (2001): Homilies d’Organyà:

facsímil del manuscrit. Edicions diplomàtica i crítica. Barcelona: Barcino.Soberanas, Amadeu-J. / Andreu Rossinyol (eds.) (2004): Homilies d’Organyà:

edició trilingüe amb el facsímil del manuscrit. Barcelona: Barcino.Solá-Solé, Joseph M. (1975-1976): «El Auto de los Reyes Magos: ¿Impacto gas-

cón o mozárabe?», Romance Philology 29, 20-27.Soldevila, Ferran (1962-19632): Història de Catalunya. Barcelona: Alhoa.Soriano Robles, Lourdes (1998): «La edición del fragmento de la copia galle-

ga del Libro de Tristán», en C. Parrilla et alii (eds.): Edición y anotaciónde textos. Actas del I Congreso de Jóvenes Filólogos (A Coruña, 25-28 deseptiembre de 1996). A Coruña: Universidade da Coruña, vol. II, 667-675.

Soto Lamas, Mª Teresa (1992): La colección diplomática del monasterio cister-ciense de Melón (Pergaminos de la Catedral de Orense): siglos XII-XIII. Me-moria de licenciatura (inédita). Universidade de Santiago de Compostela.

Souto Cabo, José António (ed.) (2001): Rui Vasques. Crónica de Santa Maríade Íria. Santiago de Compostela: Cabido da SAMI Catedral – Seminariode Estudos Galegos.

Souto Cabo, José António (2002): «Usos romances na documentaçom galego-portuguesa do séc. XIII», en Brian F. Head et alii (eds.), 435-448.

Souto Cabo, José António (2003a): «Nas origens da expressão escrita galego-portuguesa. Documentos do século XII», Diacrítica, Ciências da Lingua-gem 17, 329-385.

Souto Cabo, José António (2003b): «Dinâmica da escrita romance na primeirametade do século XIII», en A. Mendes / T. Freitas (eds.): Actas do XVIIIEncontro Nacional da Associação Portuguesa de Linguística. Lisboa: As-sociação Portuguesa de Linguística; 795-814.

Souto Cabo, José António (2004a): «Novas perspectivas sobre a génese dascripta romance na área galego-portuguesa. Textos e contextos», Aemi-lianense I, 569-599.

Souto Cabo, José António (2004b): «A transição scriptográfica na produçãodocumental portuguesa de 1257 a 1269», en A. M. Brito / O. Figueiredo /C. Barros (org.): Linguística Histórica e História da Língua Portuguesa.Actas do Encontro de Homenagem a Maria Helena Paiva. Porto: Univer-sidade do Porto, 361-83.

Souto Cabo, José António (2006): «Inventário dos máis antigos DocumentosGalego-Portugueses», Agália 85-86, 9-88.

Souto Cabo, José António ([no prelo]): Documentos galego-portugueses dosséculos XII e XIII. A Coruña: Universidade da Coruña.

667Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 667

Page 74: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Sponer, Margot (1932-1934): «Documentos antiguos de Galicia», Anuari del’Oficina Romànica de Lingüística i Literatura 7, 113-192.

Staaff, Erik (1907): Étude sur l’ancien dialecte léonais d’après des chartes duXIIIè siècle. Uppsala – Leipzig: Almqvist & Wiksell – Rudolf Haupt [Edi-ción facsímile: Uviéu: Academia de la Llingua Asturiana, 1992].

Summa Codicis des Irnereus, mit einer Einleitung hrsg. von Hermann Fitting.Berlin, 1894 [Nachdruck Frankfurt am Main, Minerva, 1971].

TACSantiago = Lucas Álvarez, Manuel (1998). Tato Plaza, Fernando R. (1997): «¿Dous documentos en galego de 1229?», en

I. Castro (ed.): Actas do XII Encontro Nacional da Associação Portuguesade Lingüística (Braga – Guimarães, 30 de setembro a 2 de outubro de1996). Lisboa: APL, vol. II, 297-302.

Tato Plaza, Fernando R. (1999): Libro de notas de Álvaro Pérez, notario daterra de Rianxo e Postmarcos (1457). Santiago de Compostela: Conselloda Cultura Galega.

Tato Plaza, Fernando R. (2004): «Sobre o testamento de Estevo Pérez: lecturacrítica e nova proposta de datación», en R. Alvarez / F. Fernández Rei /A. Santamarina (eds.), vol. III, 765-784.

Tato Plaza, Fernando R. / A. I. Boullón Agrelo (2004): «Fontes para o estudoda lingua medieval», en R. Álvarez / A. Santamarina (eds.), 709-770.

Tavani, Giuseppe (1969): Poesia del duecento nella Penisola Iberica. Roma:Edizioni dell’Ateneo.

Tavani, Giuseppe (1988): «Tentativa de análise», en Ensaios portugueses. Lis-boa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 286-313.

Tavani, Giuseppe (1990): A poesia lírica galego-portuguesa. Lisboa: EditorialComunição. Trad. ao portugués de Isabel Tomé e Emídio Ferreira. [Trad.ao galego de Rosario Álvarez e Henrique Monteagudo. Vigo: Galaxia,19913].

Tavani, Giuseppe Tavani, Giuseppe (2002): Trovadores e jograis. Introduçãoà poesia medieval galego-portuguesa. Lisboa: Caminho.

Tavani, Giuseppe (2004 [2005]): Unha provenza hispánica: a Galicia medie-val, forxa da poesía lírica peninsular. A Coruña: Real Academia Galega[reproducido en 2005 n’ A Trabe de Ouro 62, 183-191].

TCaaveiro = Fernández de Viana y Vieites, José Ignacio / Juan Carlos de Pa-blos Ramírez / Mª Teresa González Balasch (1996-1997).

TCastañeda = Rodríguez González, Ángel (1973).TCelanova = Andrade, José M. (1995). TLourenzá = Rodríguez González, Ángel / José Ángel Rey Caíña (1992).TMILG = Xavier Varela Barreiro (dir.): Tesouro Medieval Informatizado da

Lingua Galega. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega,<http://ilg.usc.es/tmilg>

668 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 668

Page 75: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Torrente, Isabel / Ana María Cano (1995): Fueru d’Uviéu. Uviéu: Academiade la Llingua Asturiana.

TSamos = Lucas Álvarez, Manuel (1986). TSobradoI (vol. I) e TSobradoII (vol. II) = Loscertales de García de Valdea-

vellano, Pilar (1976). TSPedroMontes = Quintana Prieto, Augusto (1971).TToxosoutos = Salvado Martínez, Vicente (1991). Ubieto Arteta, Antonio (1955): Crónica de los estados peninsulares: texto del

siglo XIV. Granada: Universidad de Granada.Ubieto Arteta, Antonio (1957): «Observaciones al Cantar de Mio Cid», Arbor

XXXVII, 145-170.Ubieto Arteta, Agustín (1973): Los “tenentes” en Aragon y Navarra en los si-

glos XI y XII. Valencia: [s. n.].Uría, Isabel (1981): «Sobre la unidad del mester de clerecía del siglo XIII. Ha-

cia un replanteamiento de la cuestión», en C. García Turza: Actas de lasIII Jornadas de Estudios berceanos. Logroño: Instituto de Estudios Rioja-nos, 179-188.

Uría, Isabel (2000): Panorama crítico del mester de clerecía. Madrid: Castalia.Vallín, Gema (1996): Las cantigas de Pay Soarez de Taveirós. Madrid: Univer-

sidad de Alcalá de Henares.Varela Barreiro, Xavier (1998): «Verrá: Os futuros irregulares con vibrante

múltiple na Lírica profana», en J. L. Couceiro / L. Fontoira (eds.): Día dasLetras Galegas 1998. Martín Codax, Mendiño, Johán de Cangas. Santiagode Compostela: Universidade de Santiago, 175-188.

Varela Barreiro, Xavier (1999): «Evolución do radical dos pretéritos irregu-lares sigmáticos», en R. Álvarez / D. Vilavedra (eds.): Cinguidos porunha arela común. Homenaxe ó Profesor Xesús Alonso Montero. San-tiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, I,1047-1072.

Varela Barreiro, Xavier (2005): «Os usos das letras maiúsculas no Cancionei-ro da Ajuda», en A. I. Boullón / X. L. Couceiro / F. Fernández Rei (eds.),275-288.

Varela Sieiro, Xaime (1998): «Sobre el término perfia en la documentaciónmedieval latina de Galicia», Bulletin Du Cange 56, 251-260.

Varela Sieiro, Xaime (2000): «Petras y petras mobiles et inmobiles: constitu-yentes de enumeraciones formulares en la documentación altomedievalde Galicia», Bulletin Du Cange 58, 211-217.

Varela Sieiro, Xaime (2003): Léxico cotián na Alta Idade Media de Galicia: oenxoval. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Vasconcelos, Carolina Michaëlis de (1904 [1990]): Cancioneiro da Ajuda.Reimpressão da edição de Halle (1904), acrecencentada de um prefácio

669Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 669

Page 76: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

de Ivo Castro e do glossário das cantigas (Revista Lusitana, XXIII). 2vols. Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda.

Vasconcelos, Carolina Michaëlis de (1908): «Contribuições para o DicionárioEtimológico das Línguas Hispânicas», Revista Lusitana XI, 1-62.

Vasconcelos, Carolina Michaëlis de (1910): «Mestre Giraldo e os seus Trata-dos de Alveitaria e Cetraria. Parte I: estudo literario. Parte II: Estudos eti-mológicos. Contribuições para o futuro Diccionario Etimológico das Lin-guas Románicas Peninsulares», Revista Lusitana XIII, 149-432.

Vasconcelos, Carolina Michaëlis de (2004): Glosas marginais ao Cancioneiromedieval português. Ed. de Y. Frateschi Vieira / J. L. Rodriguez / M. I.Morán Cabanas / J. A. Souto Cabo. Coimbra: Universidade; [Brasil]: Uni-camp – [Santiago de Compostela]: Universidade de Santiago de Compos-tela. [Trad. de Randglossen zum alportugiesischen Liederbuch, publica-das na revista Zeitschrift für romanische Philologie entre 1896 e 1905]

Vasconcelos, José Leite de (1928): Antroponímia Portuguesa. Tratado com-parativo da origem, significação, classificação e vida do conjunto dosnomes própios, sobrenomes e apelidos, usados por nós desde a Idade-Mé-dia até oje. Lisboa: Imprensa Nacional.

Vasconcelos, José Leite de (19594): Lições de Filologia Portuguesa. Rio de Ja-neiro: Livros de Portugal.

Ventura, Joaquim (1995): «Toponimia nas cantigas de sátira obscena do can-cioneiro medieval galego-portugués», en J. Salvador Paredes (ed.): Me-dioevo y Literatura: Actas del V Congreso de la Asociación Hispánica deLiteratura Medieval (Granada, 27 septiembre – 1 octubre 1993). Grana-da: Universidad de Granada, vol. IV, 475-490.

Viaxe 1745 = Sarmiento, Martín (1975). Vieira, Yara Frateschi (1999): En cas dona Maior. Os trovadores e a corte sen-

horial galega do século XIII. Santiago de Compostela: Laiovento.Viejo, Julio (1998): La onomástica asturiana bajomedieval. Nombres de per-

sona y procedimientos denominativos en Asturias de los siglos XIII al XV.Tübingen: Max Niemeyer.

Vilaboi Freire, Pilar (1991): «Algunhas observacións da grafía h no galego»,Cadernos de Lingua 3, 169-173.

Vilar, Hermínia Vasconcelos (2005): Afonso II. Um rei sem tempo. Lisboa: Cír-culo de Leitores.

Vilavedra, Dolores (1999): Historia da literatura galega. Vigo: Galaxia.Villanueva, Joaquín Lorenzo / Jaime Villanueva (1803-1852): Viage literario

a las iglesias de España. 22 vols. Madrid: Imprenta de la Real Academiade la Historia.

Viña Liste, José María (ed.) (1993): Textos medievales de caballerías. Madrid:Cátedra.

670 Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 670

Page 77: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

Walsh, Thomas J. (1991): «Spelling lapses in Early Medieval Latin documentsand the reconstruction of primitive Romance phonology», en R. Wright(ed.), 205-218.

Williams, Edwin (1938 [19753]): From Latin to Portuguese. Historical Phono-logy and Morphology of the Portuguese Language. Philadelphia – Oxford:University of Pennsylvania Press – Oxford University Press. [Trad. portu-guesa de Antônio Houaiss: Do Latim ao Português. Fonologia e Morfolo-gia Históricas da Língua portuguesa. Rio de Janeiro: Tempo Brasilei-ro,19753].

Wolf, Heinz Jürgen (1991): Glosas Emilianenses. Hamburg: Buske.Wright, Roger (1983): «La no existencia del latín vulgar leonés», Incipit III, 1-

7, 223-230.Wright, Roger (1989): Latín tardío y romance temprano en España y la Fran-

cia carolingia. Madrid: Gredos [Trad. ao español de Late latin and EarlyRomance in Spain and Caroligian France. Liverpool: Francis Cairos,1982].

Wright, Roger (ed.) (1991a): Latin and the Romance Languages in the EarlyMiddle Ages. London – New York: Routledge.

Wright, Roger (1991b): «La enseñanza de la ortografía en la Galicia de hacemil años», Verba 18, 5-25.

Wright, Roger (2000): El tratado de Cabreros (1206): estudio sociofilológicode una reforma ortográfica. London: Department of Hispanic Studies,Queen Mary and Westfield Collage.

Wright, Roger (2004): «La representación escrita del romance en el reino deLeón entre 1157 y 1230», en Orígenes de las lenguas romances en el Rei-no de León. Siglos IX-XII (Congreso internacional, León, 15-18 octubre2003). León: Centro de Estudios e Investigación San Isidoro.

Wunderli, Peter (1965): «Die ältesten romanischen Texte unter dem Gesichts-winkel von Protokoll und Vorlesen», Vox Romanica 24, 44–63.

Zimmermann, Michel (1989): «Glose, tautologie ou inventaire? L’énumérationdescriptive dans la documentation catalane du X au XIIe siècle», Cahiersde Linguistique hispanique médiévale 14-15, 309-338.

Zink, Michel (1974): «Sur un sermon catalano-provençal du XIIe siècle», enMélanges d’histoire littéraire offerts à Ch. Rostaing. Lieja: Association desRomanistes de l’Univ. de Liège, 1245-1251.

Zink, Michel (1976, 19822): La prédication en langue romane avant 1300.Paris: Honoré Champion.

671Referencias bibliográficas

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 671

Page 78: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de
Page 79: DSpace da Universidade de Santiago de Compostela · 2017-12-21 · 7. Igual ca no galego-asturiano hoxe, a conservación da lateral intervocálica é xeral no galego ex-terior de

SIGLAS DOS ARQUIVOS MÁIS FRECUENTEMENTE CITADOS

AA = Arquivo de Antealtares. Convento de San Paio (Santiago).ACL = Arquivo da Catedral de Lugo.ACOu = Arquivo da Catedral de Ourense.ACZ = Archivo de la Catedral de Zamora.ADA = Archivo Diocesano de Astorga.AHN = Archivo Histórico Nacional (Madrid).AHNS = Archivo Histórico Nacional de Salamanca.AHPOu = Arquivo Histórico Provincial de Ourense.AMC = Archivo del Monasterio de Carrizo.ARG = Arquivo do Reino de Galicia (A Coruña).ASMC = Archivo del Monasterio de Santa María de Carvajal de León.

23Biblio 10/12/07 16:17 Página 673