Download - Náhuatl - ejmontelongo.com
Náhuatl By MiztonPixan
LECCIÓN 1
El náhuatl (que deriva de nāhua-tl, "sonido claro o agradable" y tlahtōl-li, "lengua o lenguaje") o
mexicano es una lengua uto-azteca hablada en México y América Central. Surge por lo menos
desde el siglo VII. Desde la expansión de la cultura tolteca a finales de siglo X en Mesoamérica, el náhuatl comenzó su difusión por encima de otras lenguas mesoamericanas hasta convertirse en
lingua franca de buena parte de la zona mesoamericana; en especial bajo los territorios
conquistados por el imperio mexica, también llamado imperio azteca, desde el siglo XIII hasta
su caída (el 13 de agosto de 1521) en manos de los españoles: motivo por el cual a la lengua náhuatl también se le llama lengua mexicana como sinónimo.
El náhuatl comenzó a perder hablantes conforme se fueron imponiendo los españoles en el continente, junto con el castellano como nueva lengua dominante en Mesoamérica; sin embargo, los europeos siguieron usando el náhuatl con propósitos de conquista a través de los misioneros, llevando la lengua a regiones donde previamente no había influencia náhuatl.
El náhuatl es hoy en día la lengua nativa con mayor número de hablantes en México, con
aproximadamente un millón y medio, la mayoría bilingüe con el español. Su uso se extiende
desde el norte de México hasta Centroamérica. (WIKIPEDIA)
El Alfabeto:
A - /a/
C - /k/ /s/
E - /e/
H - /h/
I - /i/
L - /l/
M - /m/
N - /n/
O - /ɔ/
P - /p/
Q - /k/
T - /t/
U - /u/
X - /ʃ/
Y - /j/
Z - /s
• Palabras graves.
• “LL” pronunciada como dos “L” juntas
• “H” aspirada
• “TL” al final de la palabra es sorda.
TETLAPALOLIZTLI (saludo)
Cualli ximoaxilti = bienvenido
Tonalti, Tlanexti(tzino)niltze, cui, piyali, yahui, etc. = hola (durante el día)
Teotlaquilti = hola (durante la tarde noche hasta antes de amanecer)
Quein tiyetica? = cómo estás?
Cualli, tlazohcamati = bien, gracias
Amo cualli = mal (no bien)
Huan tehuatl? = y tú?
Huan tehuatzin? = y usted?
Tiyolpatica? = estás contento?
Quema, niyolpatica = sí, estoy contento
Quein otlathuililoc? = cómo amaneció? (Buenos días)
Quein ocemilhuitihuac? = cómo pasó la tarde? (Buenas tardes)
Mah cualli yohualli = que tengas una buena noche
Mah cualli tonalli = que tengas buen día
Mah cualli ohtli = que te vaya bien
Ixquichca moztla = hasta mañana
Mah ximocehui = que descanses
Vocabulario:
Cualli = bueno, bien
Cualli ca = está bien
(Oc) achi = más
Oc achi cualli = mejor
Miac(que) = mucho/muchos (gente)
Temachtiani = maestro
Cihuatzintli = señora
Yolic = lento
Yolica = lentamente
Tlahtolmachiotl = letra, signo (del lenguaje)
(Zan) mixpantzinco = con permiso
Quema = sí
Quemacatzin = sí (reverencial)
Amo = no
Tzictli = chicle
Tzatza = sordo
Oc cepa = otra vez
Xonacatl = cebolla
Xictomatl = jitomate
Axaxapo = higuera
Maxtlatl = taparrabo
Texcalli = roca, peña
Texalli = grava
Textli = pasta, masa, harina
Caxitl = vasija, plato
Xoxolochtic = arrugado
LECCIÓN 2
PRESENTÁNDOSE
Quein motoca? = cómo te llamas? (cómo es tu nombre?)
Notoca Mizton = mi nombre es Mizton
Itoca Xochitl = su nombre es Xochitl
Niyolpaqui (ipampa) nimitzixmati! = Mucho gusto! (muy contento de conocerlo)
Noihqui niyolpaqui = yo también estoy contento
El verbo “ser” no existe en náhuatl
TLAPOHUALLI / POHUALIZTLI (número)
0 – atle / tecuhciztli
1 – ce
2 – ome
3 – yei
4 – nahui
5 – mahcuilli
6 – chicoace
7 – chicome
8 – chicoeyi
9 – chicnahui
10 – mahtlactli
11 – mahtlaconce
12 – mahtlaconome
13 – mahtlaconyei
14 – mahtlaconnahui
15 – caxtolli
16 – caxtolonce
17 – caxtolonome
18 – caxtolonyei
19 – caxtolonnahui
20 – (cem)pohualli
400 – (cen)tzontli
8000 – xiquipilli
Se cuenta en veintenas.
Vocabulario:
Tochancahuan (chancayotl) / Cenyeliztli =
familia, nuestros parientes, habitantes
Noteixmatcahuan = mis conocidos, allegados
Ixhuitl = nieto
Icnitl = hermano, amigo
Yolicnitl = amigo cercano, mejor amigo
Hueltiuhtli = hermana mayor
Nantli/ nana = madre, mamá
Tahtli/ tata = padre, papá
In nonantzin in notahtzin = padres
Conetl = hijo, niño, bebé
Pilli = hijo
Tlahtli = tío
Ahuitl = tía
Huehpolli = cuñado (de mujer)
Textli = cuñado (entre hombres)
Cihuaicnitl = hermana
Colli = abuelo
Cihtli = abuela
Machicnitl = primo
Machconetl = sobrino
Xocoyotl = hijo menor
Namictli = pareja, amante, novio, esposo
Montli = yerno
Montahtli = suegro (dice el hombre)
Monnantli = suegra (dice el hombre)
Yextli = nuera
Yextahtli = suegro (dice la mujer)
Yexnantli = suegra (dice la mujer)
Mintontli = bisnieto
Tlacpatahtli = padrastro
Tlacpanantli = madrastra
Tlacpaconetl = hijastro
Tepahtiani = doctor
Citlalli = estrella
Cihuatl = mujer
Tlamachtiliztli = aprendizaje
Yeyecoliztli = prueba
Tlamachtilyeyecoliztili = examen
Melahuac = real, verdadero, cierto
Melahuac? Quema, melahuac = en serio? Sí,
en serio
Telpocatl = muchacho
Ichpocatl = muchacha
Ichpocatzintli = señorita
Ahuachtli = rocío
Nochi = todo
Tinochtin = todos nosotros
Annochtin = todos (ustedes)
Tepozmimiloni = coche
Hueytepozmimiloni = autobús
Tepozcahuayotl = motocicleta
Bicicleta = bicicleta
Tlazohcamati = gracias
Amo itla/ amitla = nada/ de nada
Yohuatzinco = madrugada
Quetzalli = hermoso
Itacatl = itacate, lunch
Ximotlali = siéntate
Ximoquetza = párate
Nahuatlahtolli = lengua náhuatl
Tlahtolli = palabra, idioma
Mexihco = en el ombligo de la luna
Mictlampa = norte
Huitztlampa = sur
Tlahuiztlampa = este
Cihuatlampa = oeste
Cox = Acaso? (al principio de una pregunta
“sí/no”)
Achcauhtli = hermano mayor
Axcaitl = propiedad, pertenencia
Icauhtli = hermano menor
LECCIÓN 3
Los sustantivos están divididos básicamente en cinco grupos, dependiendo de su terminación:
TL TLI LI
Atl (agua) Amoxtli (libro) Calli (casa)
Etl (frijol) Cuauhtli (águila) Xalli (arena)
Tetl (piedra) Ohtli (camino) Malinalli (enredadera)
Xochitl (flor) Nantli (madre) Tlalli (tierra)
Xihuitl (hierba/ año) Cipactli (cocodrilo) Pilli (pequeño)
Tlacatl (hombre) Eztli (sangre) Tonalli (día, sol)
Tepetl (montaña) Ichpochtli (muchacha) Tamalli (tamal)
Zoquitl (lodo) Apaztli (coladera) Tlayolli (maíz)
Xalxocotl (guayaba) Nacaztli (oreja) Tlaxcalli (tortilla)
Ilhuitl (día/ fiesta) Tehtli (polvo) Chilli (chile)
Coatl (serpiente) Tzontli (cabello/puñado) Tlapitzalli (flauta)
Tzapotl (zapote) Tochtli (conejo) Citlalli (estrella)
Yolcatl (animal) Cuetlachtli (lobo) Tlacualli (comida)
Petlatl (petate) Yolohtli (corazón) Chapulli (saltamontes)
Acatl (carrizo) Ayohtli (calabaza) Olli (movimiento)
Ohuatl (caña) Ayotochtli (armadillo) Cuetzpalli (lagartija)
Iztatl (sal) Huitztli (espina) Huitzilli (colibrí)
Oztotl (cueva) Tecihuitl (granizo) Huipilli (blusa)
Nacatl (carne) Itztli (obsidiana) Colli (abuelo)
Tototl (pájaro) Nochtli (tuna) Nohpalli (nopal)
Ayotl (tortuga) Apantli (canal) Acalli (canoa, barco)
Cueyatl (rana) Cualaniliztli (enojo) Ahcolli (hombro)
Epatl (zorrillo) Cactli (sandalia, zapato) Chimalli (escudo)
Ocelotl (jaguar, ocelote) Miquiztli (muerte) Icpalli (silla)
Mazatl (venado) Ozomatli (mono) Capulli (cerezo, capulín)
Alotl (guacamaya) Itzcuintli/ chichi (perro) Comalli (comal)
Quiahuitl (lluvia) Metztli (luna) Ocuilli (gusano)
Tomatl (tomate) Nemiliztli (vida) Quecholli (flamingo)
QUI/QUE NI
Teopixqui (sacerdote) Temachtiani (maestro)
Mihquetl (muerto) Miltequitini (campesino)
Tlahuanqui (borracho) Tepahtiani (doctor)
Calpixqui (mayordomo) Tlanpahtiani (dentista)
Ichcapixqui (pastor) Tlacuilo (dibujante)
Acalpixqui (cuidador de botes)
Tlahtolcuepani (traductor)
Qui y Ni son agentivos y describen gente: “el que…”.
Para formar el plural, se sigue la siguiente regla:
TL – MEH (Ameh, Emeh, Temeh, Xochimeh, Xihuimeh, Tlacameh)
TLI – TIN (Amoxtin, Cuauhtin, Ohtin, Nantin, Cipactin, Eztin)
LI – TIN (Caltin, Xaltin, Malinaltin, Tlaltin, Piltin, Tonaltin)
QUI – QUEH (teopixqueh, micqueh, tlahuanqueh, calpixqueh, ichcapixqueh) (noteopixcahuan)
NI – MEH (temachtianimeh, miltequitinimeh, tepahtianimeh, tlahtolcuepanimeh
Para formar los números ordinales, aregamos inic antes del número natural:
Inic ce = primero
Inic ome = segundo
Inic yei = tercero
Inic nahui = cuarto
Inic mahcuilli = quinto
Inic chicoace = sexto
Inic chicome = séptimo
Inic chicoeyi = octavo
Inic chicnahui = noveno
Inic mahtlactli = décimo
LECCIÓN 4
Hay algunas variantes en los plurales, dependiendo principalmente de la región:
Cihuatl (mujer) – Cihuah (mujeres)
Tlacatl (hombre, persona) – Tlacah (hombres)
Mexihcatl (mexicano) – Mexihcah (mexicanos)
Pochtecatl (comerciante) – Pochtecah (comerciantes)
Moyotl (mosquito) – Momoyo (mosquitos)
Tecolotl (búho) – Tetecolo (búhos)
Mazatl (venado) – Mamaza (venados)
Teotl (espíritu, energía, dios) – Teteo (espíritus)
Cihtli (abuela) – Cicihtin (abuelas)
Tecuhtli (señor, amo) – Tetecuhtin (señores)
Tochtli (conejo) – Totochtin (conejos)
Citlalli (estrella) – Cicitlaltin (estrellas)
Telpochtli (muchacho) – Telpopochtin (muchachos)
Ichpochtli (muchacha) – Ichpopochtin (muchachas)
PRONOMBRES POSESIVOS
No = mi
Mo = tu
I = su (de él, ella o eso)
To = nuestro
Anmo = vuestro
In/Imin = su (de ellos)
Cuando se usan los posesivos, los sustantivos TLI, LI, ITL e IN pierden su terminación. La
terminación TL suele transformarse en UH. Para pluralizar, todos los sustantivos cambian su
terminación por HUAN:
Xochitl (flor) – Noxochiuh (mi flor) – Noxochihuan (mis flores)
Tochtli (conejo) – Motoch (tu conejo) – Motochhuan (tus conejos)
Citlalli (estrella) – Icitlal (su estrella) – Icitlalhuan (sus estrellas)
Amoxtli (libro) – Tamox (nuestro libro) – Tamoxhuan (nuestros libros)
Atl (agua) – Anmauh (vuestra agua) – Anmahuan (vuestras aguas)
Mazatl (venado) – Inmazauh (su venado) – Inmazahuan (sus venados)
Por eso para preguntar el nombre de alguien decimos “Quein motoca?”:
Quein/quenin = cómo?
Tocaitl = nombre
Notoca (mi nombre)
Motoca (tu nombre)
Itoca (su nombre)
Totoca (nuestro nombre)
Anmotoca (vuestro nombre)
Intoca (su nombre)
Quein itoca moicniuh? = cómo se llama tu hermano/amigo?
Vocabulario:
Icnitl = amigo
Teopantli = iglesia
Tlapouhqui = contador
Tlachihuani/Yocoyani = creador
Tequitini = trabajador, obrero, empleado
Tlaxcalchihuani = tortillera
Tlacualchihualoyan = cocina
Popochtli = incienso/ perfume
Poctli = humo
Tetlauhtilli = regalo, premio, don
Tepozcuayolotl = computadora
Tlani = ganar (intransitivo y transitivo)
Nemilizamatl = biografía
Toltecatl = artista
Tezcatl = espejo
Tlayocoyaliztli = Invención
LECCIÓN 5
Terminaciones para los sustantivos en forma reverencial. Primero tenemos TZINTLI. Se usa con los
sustantivos que tienen las terminaciones regulares (TL, TLI, LI):
Ichpochtli (muchacha) – Ichpochtzintli (señorita, honorable muchacha)
Tlayolli (maíz) – Tlayoltzintli (honorable maíz, maicito)
Tahtli (padre) – Tahtzintli (honorable padre)
Nantli (madre) – Nantzintli (honorable madre)
Xochitl (flor) – Xochitzintli (honorable flor, florecita)
Los demás sustantivos y los nombres propios llevan la terminación TZIN:
Michin (pez) – Michintzin (honorable pez, pececito)
Huehue (anciano) – Huehuetzin (honorable anciano)
Mayahuel (nombre propio) - Mayahueltzin
Se pluralizan con las terminaciones TZIZTIN/ TZITZINTIN:
Tahtli (padre) – Tahtin (padres) – Tahtzitzin(tin) (honorables padres)
Xochitl (flor) – Xochimeh (flores) – Xochitzitzin(tin) (honorables flores)
Cuando se usan los posesivos, en singular la terminación es TZIN:
Noxochi (mi flor) – Noxochitzin (mi honorable flor)
Mote (tu piedra) – Motetzin (tu honorable piedra)
Icitlal (su estrella) – Icitlaltzin (su honorable estrella)
Cuando se usan los posesivos, en plural la terminación es TZITZIHUAN:
Noxochihuan (mis flores) – Noxochitzitzihuan (mis honorables flores)
Motehuan (tus piedras) – Motetzitzihuan (tus honorables piedras)
Icitlalhuan (sus estrellas) – Icitlaltzitzihuan (sus honorables estrellas)
Resumen:
Yolcatl – animal
Yolcameh – animales
Noyolcauh – mi animal
Moyolcauh – tu animal
Iyolcauh – su animal
Toyolcauh – nuestro animal
Anmoyolcauh – vuestro animal
Inyolcauh – su animal (de ellos)
Noyolcahuan – mis animales
Yolcatzintli – honorable animal
Yolcatzitzintin – honorables animales
Noyolcatzitzihuan – mis honorables animales
Pronombres demostrativos ININ / IN (esto, éste, ésta) e INON / ON (eso, ése, ésa). No existe el
género en náhuatl.
Inin huehue nocol = este anciano es mi abuelo
Inintzin huehuetzin nocoltzin = este honorable anciano es mi abuelito
Inin ilamatl nocih = esta anciana es mi abuela
Initzin ilamatzintli nocihtzin = esta honorable anciana es mi abuelita
Ilamatl = anciana
Inontzin cihuatzintli nonantzin = esta honorable mujer es mi madre
Noicniuh itoca Marco = mi hermano se llama Marco
Noicniuhtzin itocatzin Marco = mi honorable hermano se llama Marco
Vocabulario:
Quein moihtoa…? = cómo se dice…?
Tlein/tleon/tlen? = qué? (in tlein = lo que)
Tlein quihtoznequi…? = qué quiere decir…?
Ixayotl = lágrima
Cuitlatl = excremento
Teocuitlatl = oro (excrement divino)
Tlahtoani = líder, gobernador
Temictiani = asesino
LECCIÓN 6
IN es un clítico que puede funcionar como artículo o conjunción. Cuando el verbo es intransitivo,
IN marca el sujeto, cuando el verbo es transitivo, IN marca el objeto directo, y cuando es
bitransitivo, IN marca el objeto indirecto.
In calli (la casa)
In tlamachtilli (la lección)
In metztli (la luna)
In tlacatl miquiz (el hombre morirá)
Piltontli quichihuaz in amapapalotl (el niño hará un papalote)
Nicmacaz tlacualli in tochtli (le daré comida al conejo)
VERBOS
Se dividen en tres grandes grupos: transitivos, intransitivos, y reflexivos. Para los transitivos se
necesitan tres elementos: pronombre de conjugación, objeto, y verbo.
Los pronombres personales son:
Nehuatl / Nehua / Neh (yo)
Tehuatl/ Tehua/ Teh (tú)
Yehuatl/ Yehua/ Yeh (él, ella, eso)
Tehuan/ Tehuantin (nosotros)
Anmehuan/ Anmehuantin (ustedes) (también Namehuan en algunas regiones)
Yehuan/ Yehuantin (ellos)
Aquin = quién
Amo acah = nadie
Aquin yehuatl? = quién es él/ella?
Yehuatl noicniuh = él es mi hermano
Aquin tehuatl? = quién eres?
Cox amo acah? = nadie?
Los pronombres de conjugación se usan como prefijos del verbo, y son los siguientes:
Ni (yo)
Ti (tú)
- (él, ella, eso)
Ti (nosotros)
An (ustedes)
- (ellos)
El segundo elemento es el objeto. El primer objeto que veremos para conjugar verbos es C/ QUI,
que quiere decir (a) él/ella/eso.
El tercer elemento es un verbo conjugado. En presente, los verbos en singular no cambian, y en
plural se agrega una H o una N al final:
PALEHUIA (ayudar)
Nehuatl nicpalehuia = yo le ayudo
Tehuatl ticpalehuia = tú le ayudas
Yehuatl quipalehuia = él le ayuda
Tehuan ticpalehuiah = nosotros le ayudamos
Anmehuan anquipalehuiah = ustedes le ayudan
Yehuan quipalehuiah = ellos le ayudan
El pronombre personal no es obligatorio, lo importante es el pronombre de conjugación.
NEQUI (querer)
Nicnequi (lo quiero)
Ticnequi (lo quieres)
Quinequi (lo quiere)
Ticnequih (lo queremos)
Anquinequih (lo queréis)
Quinequih (lo quieren)
En náhuatl a veces se requiere un poco de redundancia:
Nicnequi inon = quiero eso (lo quiero eso)
Nicnequi on xochicualli = quiero esa fruta (la quiero esa fruta)
Nicnequi yehuatl = lo quiero a él
LECCIÓN 7
IHTA (ver transitivo)
Niquihta (lo veo)
Tiquihta (lo ves)
Quihta (lo ve)
Tiquihtah (lo vemos)
Anquihtah (lo veis)
Quihtah (lo ven)
Otros verbos transitivos:
Chihua = hacer
Cohua = comprar
Tlahpaloa = saludar
Atli = beber (agua)
Pohua = contar (y narrar) (nimitztlapohuia)
Amapohua = leer
Mati = saber
Cui = agarrar
Tlazohtla = amar
Cocolia = odiar
Cua = comer
Pehua = comenzar (intr.) / arrear, guiar
Tlahtolcuepa = traducir (Tlahtolcuepalli)
Yehyecoa = evaluar, experimentar, practicar
Los verbos intransitivos se conjugan igual, sólo que no llevan marca de objeto:
NEMI (vivir, existir)
Neh ninemi (yo vivo)
Teh tinemi (tú vives)
Yeh nemi (él vive)
Tehuan tinemih (nosotros vivimos)
Anmehuan annemih (ustedes viven)
Yehuan nemih (ellos viven)
Otros verbos intransitivos:
Cochi = dormir
Yauh = ir
Ahci = llegar, alcanzar, ser suficiente, encontrar
Tequiti = trabajar
Yolpaqui = estar contento
Quiza = salir
Ehco/ehoc = llegar
LECCIÓN 8
Finalmente tenemos los verbos reflexivos. Para conjugarlos debemos agregar MO a los
pronombres de conjugación:
Nimo (yo me)
Timo (tú te)
Mo (él se)
Timo (nosotros nos)
Anmo (ustedes se)
Mo (ellos se)
ALTIA (bañar)
Neh nimoaltia = yo me baño
Teh timoaltia = tú te bañas
Yeh moaltia = él se baña
Tehuan timoltiah = nosotros nos bañamos
Anmehuan anmoaltiah = ustedes se bañan
Yehuan moaltiah = ellos se bañan
No todos los verbos reflexivos en español son reflexivos en náhuatl. Otros verbos reflexivos son:
(Mo)mahtequia = lavar(se) las manos
(Mo)machtia = enseñar / enseñar(se) (estudiar)
(Mo)cactia = calzar(se)
(Mo)Teca = acostar(se)
(Mo)Cocoa/cocolizhuia = enfermar(se), hacer(se) daño
Moihtoa = decirse
Quein moihtoa nahuatlahtolpa…? / quein moihtoa macehualcopa? = cómo se dice… en náhuatl?
Pa/Pan/Ipan = sobre, en
OBJETO DIRECTO E INDIRECTO
Las marcas o prefijos de objeto directo y de objeto indirecto son las mismas. Cuando los dos
objetos están presentes, la marca indica el objeto indirecto.
Nech = me
Mitz = te
C/qui = lo, la, le
Tech = nos
Anmech/Mech = os, los, les (a ustedes)
Quin = los, les (a ellos)
Te (vocal larga) = a la gente, a alguien
Tla = (a) algo
PALEHUIA (ayudar)
Nitepalehuia = ayudo a la gente
Titepalehuia = ayudas a la gente
Tepalehuia = ayuda a la gente
Titepalehuiah = ayudamos a la gente
Antepalehuiah = ayudáis a la gente
Tepalehuiah = ayudan a la gente
CUA (comer)
Nitlacua = como algo
Titlacua = comes algo
Tlacua = come algo
Titlacuah = comemos algo
Antlacuah = coméis algo
Tlacuah = comen algo
MACA (dar)
Nimitzmaca = yo te doy
Tinechmaca = tú me das
Quinmaca = él les da
Tanmechmacah = nosotros os damos
Anquimacah = ustedes le dan
Techmacah = ellos nos dan
También los sustantivos pueden tomar el lugar de los prefijos de objeto:
Tlaxcalli = tortilla
Niccua = lo/la como
Nitlaxcalcua = como tortilla
Niccua tlaxcalli = como (la) tortilla
LECCIÓN 9
TIEMPO PASADO
Normalmente el verbo pierde la última vocal, o se le agrega una C o una X al final, o ambas cosas,
dependiendo del verbo. En los plurales la terminación siempre es QUE. Además, opcionalmente se
agrega una O antes del pronombre de conjugación.
TLACUA (comer algo)
Onitlacuac (comí)
Otitlacuac (comiste)
Otlacuac (comió)
Otitlacuaque (comimos)
Oantlacuaque (comisteis)
Otlacuaque (comieron)
TZACUA (cerrar, detener, atrapar)
Onictzacuac (lo cerré)
Otictzacuac (cerraste)
Oquitzacuac (cerró)
Otictzacuaque (cerramos)
Oanquitzacuaque (cerrasteis)
Oquitzacuaque (cerraron)
CAQUI (escuchar)
Oniccac (lo escuché)
Oticcac (escuchaste)
Oquicac (escuchó)
Oticcaque (escuchamos)
Oanquicaque (escuchasteis)
Occaque (escucharon)
TLAHTOA (hablar)
Onitlahto (hablé)
Otitlahto (hablaste)
Otlahto (habló)
Otitlahtoque (hablamos)
Oantlahtoque (hablasteis)
Otlahtoque (hablaron)
TLACHIA (ver intransitivo)
Onitlachix (miré)
Otitlachix (miraste)
Otlachix (miró)
Otitlachixque (miramos)
Oantlachixque (mirasteis)
Otlachixque (miraron)
TIEMPO FUTURO
Se agrega el sufijo Z en singular, y el sufijo ZQUE en plural.
TLACUA
Nitlacuaz (comeré)
Titlacuaz (comerás)
Tlacuaz (comerá)
Titlacuazque (comeremos)
Antlacuazque (comeráis)
Tlacuazqueh (comerán)
COCHI
Nicochiz (dormiré)
Ticochiz (dormirás)
Cochiz (dormirá)
Ticochizque (dormiremos)
Ancochizque (dormiráis)
Cochizque (dormirán)
TIEMPO COPRETÉRITO
Se agrega el sufijo YA/A/IA y en el plural además se añade una H. Opcionalmente se agrega el
prefijo O como se hace en el tiempo pasado. Si se agrega un verbo en futuro se forma “hacía que
hiciera”. Ejemplo: Nicnequiya nitlacuaz (quería comer), Niquilhuiya tlacuaz (le decía que comiera).
TLACUA
Nitlacuaya (yo comía)
Titlacuaya (comías)
Tlacuaya (él comía)
Titlacuayah (comíamos)
Antlacuayah (comíais)
Tlacuayah (comían)
GERUNDIO
Existen dos formas de hacer el gerundio: con las terminaciones (H)TOC (singular)/ (H)TOQUEH
(plural), o con las terminaciones TICA (singular)/ TICATEH (plural).
TOC sería el equivalente más directo del gerundio en español (estar haciendo algo en ese
momento).
TICA se refiere más bien a que uno entra en un modo, en un estado (entrar al estado en el que se
hace algo). Muchas veces se traducen igual al español, pero no siempre.
Nitlacuahtoc = estoy comiendo
Nitlacuatica = estoy comiendo (estoy en comer, en el estado de comer)
Zan nihcatoc = ando aquí nada más
PIA (tener)
Nicpia (lo tengo)
Ticpia (tienes)
Quipia (tiene)
Ticpiah (tenemos)
Anquipiah (tenéis)
Quipiah (tienen)
Cox ticpia cahuitl? = tienes tiempo?
Nicpia tomin = tengo dinero
Cox ticpia moamox? = tienes tu libro?
Cahuitl = tiempo
Tomin = dinero
Tlacuacua = pastar
Chichina = chupar, sorber
Tlachinolli = cigarro
Catle? = cuál?
Necuhtli = miel
Tapazolli = nido de ave
Cuauhmaitl = rama
Neihcuiloliztli = inscripción
Tlanonotzaliztli = conversación
Tlamatiliztli = materia, ciencia, sabiduría
Tlamiliztli / itlamian = final / al final
Amoxpialoyan = biblioteca
Pahnamacoyan = farmacia
(Mo)cehuia = descansar
Nahuatia = avisar, anunciar, informar
(Mo)tlaquentia = vestir(se), cubrir(se)
(Mo)petlahua = desvestir(se)
Tlaxtlahua = pagar
Papaloa = lamer
LECCIÓN 10
Canin = dónde
In canin = donde…
Campa = por dónde
In campa = por donde…
Nicampa = por aquí
Canin ca? = dónde está?
Canin ca nonotzalhuaztli? = dónde está el teléfono?
Canin ca inon? = dónde está eso?
Canin ca in axixcalco? = dónde está el baño?
Canin titequiti? = dónde trabajas?
Ompa = allá
Nonotzalhuaztli = teléfono (mecatl = cuerda, cable + nonotza = platicar)
Ehecanohnotzalli = teléfono celular (ehecatl = aire + nohnotza = platicar)
Nonotzalhuazmachiotl = número telefónico
Amatitlaloyan = oficina de correos (amatl = papel, carta)
Tepozocuilli = metro, subterráneo (tepoztli = acero + ocuilli = gusano)
Tepoztototl = avión (tepoztli = acero + tototl = pájaro)
Cochiloyan = hotel
Axixcalco/ Axixcalli = baño (axixa = orinar + calli = casa)
Tlacualoyan = restaurante (tlacualli = comida)
CLIMA Y TIEMPO
Axcan/ namah = hoy, ahora
Axcan cehua/tlaceceya/cecec = hoy hace frío
Axcan tona/tlatotonia = hoy hace calor
Axcan tlaceliztica = hoy está fresco
Axcan eheca = hoy hace viento
Axcan cenca eheca = hoy hace mucho viento
Axcan cenca tona = hoy hace mucho calor
Axcan mixtentica = hoy está nublado (de “mixtli”, nube)
Axcan tlachipactica = hoy está despejado
Axcan quiahui = hoy llueve
Axcan quiahuiz = hoy lloverá
Axcan amoquiahuiz = hoy no lloverá
Axcan cenhuetziz = hoy helará
Axcan tonaz = hoy hará calor
Axcan mixayahui = hoy hay neblina
Nozo = o, o bien
Tepahtiloyan = hospital
Cocoxcapixqui = enfermera
Noihqui = también
REVERENCIAL DE LOS VERBOS
Este es un tema extenso y complejo, pero en general funciona así: se agrega “Mo” justo antes de la raíz verbal, y un sufijo reverencial. Sufijos reverenciales: lia, ilia, ililia / tia, ltia, iltia / tzino (para reflexivos), tzinohua Ejemplos: Nimitzchoquilia = yo te lloro Timiqui - Timomiquilia = te mueres, se muere Tinechnonotza - Tinechmononochilia = tú me platicas, usted me platica Ticcua - Ticmocualtia = tú lo comes, usted lo come Nimitzmotlazohcamachilia = le agradezco Tinechmaca - Tinechmomaquilitzino = tú me das, usted me da Timotlali - Timotlalitzino = tú te sientas, usted se sienta
LECCIÓN 11
Vocabulario
Ohui = dificil
Yancuic = nuevo
Tlahca/ teotlac = tarde
Zan = sólo
Oc ce = otro
Hueliz = talvez
Tlein = qué?
Quezqui? = cuánto?
Nanquilia = responder
Ahcicamati = entender
Chia = esperar
Azcapotzalli = hormiguero
Pehua = comenzar
Tlaneci = amanecer, aclarar
Tlayohua = anochecer, oscurecer
Huitz = venir (irregular)
(Mo)cuepa = regresar, voltear, transformar
Cuepilia = devolver
(Mo)Ehua = elevar (elevarse, levantarse)
Tlapopolhuilli! = perdón!
Xinechtlapopolhui = perdóname!
Tonaltzahtzilia = invocar (espíritu)
Nepanyotl = diversidad
Nepapan = diverso, varios
ORIGEN
HUITZ (venir) (pasado HUITZA)
Nihuitz (vengo)
Tihuitz (vienes)
Huitz (viene)
Tihuitze (venimos)
Anhuitze (venéis)
Huitze (vienen)
Canin tiehua/tihuitz? = (de) dónde vienes?
Canin motlalnan? = dónde es tu tierra?
Mochantia = habitar, residir
Canin timochantia? = dónde vives?
Nimochantia nican Mexihco = vivo aquí en México
Nehuatl, nican nochan/ Nochan Mexihco = yo, mi casa es aquí / mi casa está en México
Nimexihca(tl) = soy mexicano
TIEMPO
Cahuitl = tiempo
Imman = hora
Axcan = hoy, ahora
Moztla = mañana
Yalhua = ayer
Yehuiptla = antier
Huiptla = pasado mañana
Momoztla = todos los días, diario
Nayopa = en tres días
Nayopaya = hace tres días
Cualcan = temprano, en la mañana
Teotlac/tlahca = (en la) tarde
Yohualli = (en la) noche
Tonalnepantla = medio día
Yohualnepantla = media noche
Zan tlahcopa = nomás a la mitad
Oc = aún, todavía, seguir (haciendo), más
Ayamo = todavía no
Aocmo/acmo = ya no
Ye huehcahua = hace mucho
Ayamo huehcahua = no hace mucho
Ye chicome = hace una semana
Axcan chicome = en una semana
Xihuitl = año
Ye ce xihuitl = hace un año
Niman = luego, después
Zan niman/nimantzin = de inmediato, enseguida, de repente
Zanica = tan pronto como
Ihcuac = cuando…
Tlein imman ticateh? = qué hora es?
Tlein imman? = a qué hora?
Telpocatl, tlein imman ticpia? = muchacho, qué hora tienes?
Ticateh chicnahui imman yohualli = son las nueve de la noche
Ye imman = ya es hora
Ayemo iman = todavía no es hora
Cualcan oc = todavía es temprano
Ticpia cahuitl? = tienes tiempo?
Axcan amonicpia cahuitl = ahora no tengo tiempo
Tlein imman titlacuazqueh? = a qué hora comeremos?
Ye tlahca, mahcuilli imman = ya es tarde, talvez a las cinco
Niquizaz nahui imman teotlac = saldré a las cuatro de la tarde
In tepoztototl axcan amo quizaz = el avión no saldrá ahora
Ye tlayohua = ya está oscureciendo
Ye yohualli = ya es de noche
Zan niman nimocuepaz = regreso en seguida
LECCIÓN 12
Quetzalli = hermoso
Xococ = agrio, ácido
Hueyi = grande
Chicahuac = fuerte
Chipahuac = limpio / transparente
Totonqui = caliente
Tzopelic = dulce
Hueyac = largo
Zolli/zoltic = viejo, antiguo
Huehue = anciano, longevo
Tentic = filoso, agudo
Cococ = picoso
Tlapalli = color
Quiltic = verde claro, pasto
Yauhtic = azul marino
Cozauhtic = amarillo oscuro
Tlatlauhtic = rojo oscuro, vino
Yayauhqui = moreno
Macehualtic = moreno, piel morena
Ilhuicatic = azul cielo
Chocolatic = café oscuro
Coyotic = café claro
Chimecoc = manchado, percudido
Cuicuiltic = multicolor
Texocotic = anaranjado (chilcoztic)
Xochiltic = rosa claro
Matlaltic = verde grisáceo
Tlein itlapal? = de qué color es?
In hueyi cuahuitl = el árbol grande
Totonqui atl = agua caliente
Tzopelic xalxocotl = guayaba dulce
Hueyac coatl = serpiente larga
Zoltic oztotl = cueva vieja
Zoltic tlaquemitl = ropa vieja
In xiutic ilhuicatl = el cielo azul
Tliltic mochichi = tu perro es negro
Chipahuac inin atzintli = está limpia esta agua
Coztic ihuipil = su blusa es amarilla
Cozamalotl = arcoiris
Itztli = obsidiana
Huipilli = blusa
Cehpayahuitl/yahuitl = nieve, nevada, helado (comida)
Cehpayahui/tlayahui =nevar
Izhuatl = hoja
Amaizhuatl = hoja de papel
Teconalli = lápiz
Tlacuilolhuaztli = lápiz, pluma, crayón, etc.
Elehuia = desear
Totoltetl = huevo de ave
Octli = vino
Iztaoctli = vino blanco
Tlapaloctli = vino tinto
Pozoncachichic/Tempozotl = cerveza
Chichihualayotl = leche
Xocochichihualayotl = yogurt
Chichihualayohtli = Vía Láctea
Tlilatl/café = café
Xomatli = cuchara de barro
Chilmolli = salsa picante
Axcan cehpayahuiz = hoy nevará
Cox ticpia tletl? = tienes fuego?
Nicnequi yei totoltetl = quiero tres huevos
Niquelehuia ce calli = quiero una casa
Cox ticnequi octli? = quieres vino?
Yehuatl quinequi chichihualayotl = ella quiere leche
Xolopihtli = loco, bobo, tonto
Xolopihuia = hacer tonterías
Opochtli = mano izquierda
Nopoch = mi (mano) izquierda
Topochcopa = nuestra mano izquierda / a la izquierda
Yecmaitl = mano derecha
Noyecma = mi (mano) derecha
Toyecma = nuestra mano derecha / a la derecha
Tlaxoxohuia = enverdecer
Tlacozahuia = secarse, ponerse amarillo
LECCIÓN 13
In tla(a )= si (condicional)
In tlaa titequiti, ticpiaz tomin = si trabajas, tendrás dinero
In tlaa amo titequiti, amoticpiaz tomin = si no trabajas, no tendrás dinero
QUERER HACER
1) Segundo verbo en futuro + nequi. Nequi lleva H en el plural, y se escribe en una sola
palabra:
Nitlacuaznequi = quiero comer
Titlacuaznequih = queremos comer
Chocaznequi = quiere llorar
Ancochiznequih = ustedes quieren dormir
Chocaznequih = ellos quieren llorar
2) Nequi conjugado + verbo conjugado en futuro. Se escribe en dos palabras separadas:
Nicnequi nitlacuaz = quiero comer
Nequi chocaz = quiere llorar
Annequih ancochizque = ustedes quieren dormir
Vocabulario
Ahcihualoyan = estación, terminal
Amoxnamacoyan = librería
Ana = tomar, agarrar
Caltzalantli = calle
Tonalmachiotl = reloj
Cuicatl = canto, canción
Huehuetl = tambor
Icnopilli = huérfano
Ipan = sobre él/eso
Namaca = vender
Alaxox = naranja
Patiyoh = caro
Temoa = buscar
Tlamatini = sabio
Xochitlan = jardín
Yancuic = nuevo
Yaoyotl = guerra (mitl chimalli)
Notza = llamar
Ompa tepozocuilahcihualoyan Insurgentes, ipan caltzalantli Orizaba mahtlactli ihuan yei, ca ce
amoxnamacoyan in tlein quipia cualli amoxtli amopatio. Intla ticcohuaznequi ce amoxtli, xiyauh
ompa. Timotazqueh tinocneuh!
Allá en la estación de metro Insurgentes, sobre la calle Orizaba número 13, hay una librería que
tiene buenos libros y no están caros. Si quieres comprar un libro, ve ahí. ¡Nos vemos amigo!
LECCIÓN 14
Vocabulario
Sustantivos
Tzacualli = pirámide
Tlahtlanilli = pregunta
Atoyatl = río
Tlecehuiani = bombero
Ahuiyaliztli = olor
Huelicayotl = sabor
Macehualli = la gente, el pueblo
Macehualtlahtolli = lenguaje coloquial
Tecpitlahtolli = lenguaje culto
Calani = resonar (sonido metálico)
Tianquiztli/ tianquizco = mercado
Omitl = hueso
Calchihuani = arquitecto
Tepanchihuani = albañil
Yaotecatl/Teyaotlani/Yaoquizqui = guerrero,
soldado
Conepahtiani = pediatra
Tlapohuayotl = matemáticas
Tlatzotzonqui = músico
Toachtotahuan = nuestros antepasados
Toltecayotl = arte o ciencia
Xochipixqui = jardinero
Adjetivos
Ohui = difícil
Ahuiyac = aromático
Huelic = sabroso
Ihyac = apestoso
Tzopelic = dulce
Chichic = amargo
Poyec = salado
Iztayo = con mucha sal
Cuechahuac =húmedo, mojado
Verbos
Tlatlauhtia = rogar, suplicar, pedir
Tenehua = pronunciar, mencionar
Chia = esperar
(Tla)Cehuia = apagar
Tlaocoya = estar triste
Tlaocoyaliztli = tristeza
Tlacihui = sentir flojera
(Posesivo)yolcocoa = estar afligido
Motequipachoa = preocuparse
Yolnonotza = pensar, reflexionar (reflexive
verb)
Motlaloa = correr, apurarse
Cochquixtia = despertar
Cotaloa = roncar, gruñir
Pozonia / Cuacualaqui = hervir
Tlahtlania = preguntar
Adverbios y otros elementos
Tleica? = por qué?
Nel/Cenca/Tlahuel/Huel/Melahuac = muy
Nican = aquí
Ompa = allá
Huehca = lejos
Amo huehca = cerca
(Tla/No)ixpan = en frente a
(Tla/No)yacapan = adelante de
(Tla/No)cuitlapan = detrás de
(Tla/No)nacaztla = junto a, al lado de
(Tla/No)cuapan = arriba de
(Tla/No)tlampa = abajo, debajo de
(Tla/No)tzintla = abajo, al pie, a las faldas de
(Tla/No)icxitla = a los pies de
(Tla/No)ihtic = adentro de
(Tla/No)tenco = en la orilla
(Tla/No)xihco = en el centro de
(Tla/No)nepantla = a la mitad de
(No)nahuac/tloc = cerca, al lado de
(No)pal = gracias a
(No)tech = en
(No)huicpa = hacia, contra
(No)ca = en, sobre, de mí
(No)pampa = por mi causa
(No)nehuian = (uno) mismo
Tica = en (refiriéndose a tiempo)
Quiahuac = afuera
Nochipa/ cemihcac = siempre
Aic / amo queman = nunca
Queman = cuándo?
Expresiones y frases
Huel miac nitlazohcamati = te lo agradezco mucho
Tlein huelicayotl ticnequi? = qué sabor quieres?
Amo cehua amo tona = no hace frío, no hace calor
IHTOA / ILHUIA
Ambos significan decir, pero “Ihtoa” acepta sujeto y objeto directo, e “Ilhuia” acepta sujeto, objeto
directo y objeto indirecto:
Niquihtoa = yo (lo) digo Niquilhuia = yo le digo Oniquihto = yo (lo) dije Oniquilhui =yo le dije Nimitzihtoa – Nimitzilhuia = yo te digo Nimitzilhuihtoc! = te estoy diciendo!
POSPRETÉRITO
Se forma con el futuro + quia:
Nitequitizquia = yo trabajaría
CONDICIONAL
Se forma con tla(a) (si), y el verbo en pospretérito (tanto en la causa como en el efecto):
Intla titequitizquia, ticpizquia tomin = si trabajaras, tendrías dinero.
LECCIÓN 15
DIMINUTIVO
Se forma con los sufijos TON/ TOTON.
Telpocahtoton = muchachito
Mizton = gatito (gato doméstico)
Vocabulario
Ami = cazar
Amini = cazador
Tlatquihua = rico, adinerado
Hueiya= aumentar
Pactia = gustar, dar gusto (más de la vista)
Nechpactia = me gusta
Amo zan(ye) = no sólo
Nenca = en vano
-Cel = solo (mocel = tú solo, icel = él solo, inceltin = ellos solos, etc.) (A veces se agrega zan)
-Cepan = juntos (tocepan = nosotros juntos)
-Cen- = juntos (se pone después del pronombre de conjugación: ticenyazqueh = vamos a ir juntos)
Ayi = hacer
Tlein tayi? = qué haces?
Ipampa = porque… / a causa de / por culpa de
(In) tlein = lo que… (in tlein tayi, amo cualli = lo que haces no es bueno)
Yehica = por eso / así pues
Cecui = tener frío
Chantli = hogar
Coyohua = ahullar
Cempohualxochitl = cempazúchitl
Cacahuatl = cacao
Tlalcacahuatl = cacahuate
Epazotl = epazote
Zacatl = zacate
Atolli = atole
Yoliztli = vida (espiritualmente, las cosas que nos rodean)
Amo yehuan, amoniquinixmati = no son ellos, no los conozco
Amo zanye inin, noihqui inon = no sólo esto, también eso
Amo zan icel iyaz = no irá solo
Tleica tichoca, nocneuh David? = Por qué razón lloras, mi amigo David?
In tlein ticchihua, amo nechpactia = no me gusta lo que estás haciendo
LECCIÓN 16
VERBO CA (Estar)
CA (Presente)
Niyetica
Tiyetica
Yetica
Tiyeticateh
Anyeticateh
Yeticateh
CA (Pasado)
Onicatca
Oticatca
Ocatca
Oticatcate
Oancatcate
Ocatcate
CA (Futuro)
Niyez
Tiyez
Yez
Tiyezqueh
Anyezqueh
Yezqueh
Yalhua onicatca ompa = ayer estuve ahí
Yez cenca quetzalli = será muy hermoso
POSESIÓN
Se agrega Axca a los pronombres posesivos:
Noaxca = mío
Moaxca = tuyo
Iaxca = suyo (de él/ ella/ eso)
Toaxca = nuestro
Anmoaxca = vuestro
Inaxca = suyo (de ellos)
Inin noteconalli = éste es mi lápiz
Inin teconalli noaxca = este lápiz es mío
Vocabulario
Miac = mucho(s) (nicpia miac xochitl)
Miacque = muchos (personas)
Zan tepitzin/achitzin = un poco
Quezqui(n) = cuántos? (cuántas personas)
Quezqui xihuitl tcpia? = Cuántos años tienes?
Ipatiuh = costar (su valor)
Quezqui ipatiuh? = cuánto cuesta?
Achi = más
Oc achi cualli = mejor
Tetepitzin = muy poco
Zatepan = luego, después
Nelli / Melahuac = de verdad
Neliliztli = verdad
Mexihco = México / Mexicatl = mexicano / Nahuatlahtolli o Macehualahtolli = náhuatl
Caxtillan = España / Caxtiltecatl = español / Caxtiltlahtolli = castellano
LECCIÓN 17
Vocabulario
Itechpa = acerca de (eso, él)
Tzompilli = gripa
Tlamachtiloyan = escuela
Nahuatia = notificar
Choloa = escapar, huir
Moihyotia/ihcica = respirar
Tahtaca = rascar
Papachoa = apapachar, masajear, apretar
Huelihui = rápido
Xinechtlapopolhui = perdóname
Canah = algún lugar, algunos lugares
Canah quiahui canah amo quiahui = en
algunos lugares llueve y en otros no
(Mo)teca = acostar(se)
Cuica = cantar
(M)ihtotia = (bailar), hacer bailar
(Mo)tlalia = sentar(se), poner(se)
Mazque/ Huan / Yeceh/ Zan = pero, aunque
Mama, meme = cargar
Tzahtzi = gritar, chillar
Cualani = enojarse
Huatzani = toalla
Tepoztlecuilli = estufa
Tlanemilia/Molhuia = pensar
Nehnemi = caminar
Centilia = unir, juntar
(Mo)nechicoa/(mo)centlalia = reunir(se)
(Mo)quetza = poner(se) de pie, erguir(se),
detenerse, aterrizar
Tilana = jalar, estirar
Mayana = tener hambre
(Ix)Polihui = faltar (desaparecer)
Huetzca = reir
Zan quezqui = algunos
Mehua = levantarse
DEBER & PODER
Para expresar necesidad o deber, se usa el posesivo más Tech, el verbo Monequi (se quiere), y el
siguiente verbo se conjuga en futuro:
Notech monequi niyaz = debo ir, tengo que ir, necesito ir
Motech monequi ticholoz = debes huir
Anmotech monequi anquicuazque = debéis comerlo
Amo notech monequi nitequitiz = no tengo que trabajar
Itech monequi = se necesita, es necesario
Para expresar capacidad, se usa el verbo Hueli (puede ser) y Hueliz (podría ser):
Hueli nicchihuaz = puedo hacerlo
Cox hueli niquizaz? = Puedo salir?
Hueliz tinechmacaz = podrías dármelo
IMPERATIVO
Las 6 personas tienen forma imperativa. Para la primera y tercera persona tanto en singular como
en plural se agrega la particula Mah al principio de la oración, los verbos normalmente pierden la
última vocal, y en el plural se agrega el sufijo Can.
Para la segunda persona en singular y plural, se agrega el prefijo Xi, y el pronombre de conjugación
desaparece. En el plural, se agrega el sufijo Can.
Además se pierde la terminación “A” cuando el verbo termina en “IA/OA”.
Mah nicoch = debo dormir
Xitlacuilo = escribe!
Xiyauh = Ve/ vete (plural “xihuiah”)
Xihuala = Ven (plural “xihualhuiah”)
Mah momachti = ojalá que estudie
Mah titlacuacan = comamos, hay que comer
Ximotlahtocan = hablen!
Mah tzahtzican = ojalá que (ellos) griten
POR FAVOR
Si queremos suavizar el imperativo, lo que equivaldría a un “por favor”, o a una sugerencia, se
agrega Mah, y opcionalmente On justo antes del verbo:
Mah xipano/Mah xionpano = pasa por favor
Mah amo xicochi/Mah amo xioncochi = no te duermas por favor
IR A/ VENIR A (DIRECCIONALES)
Para expresar “ir a”, se utiliza el sufijo Ti en el presente, To en el pasado, y Tiuh en el futuro. Para
expresar “venir a”, se utiliza el sufijo Qui en el presente, Co en el pasado, y Quiuh en el futuro:
Nitlacuatiuh = voy a comer
Otitlahtoto = fuiste a hablar
Nitlacuaquiuh = vengo a comer
Otitlahtoco = viniste a hablar
Moztla nimitzihtatiuh = mañana iré a visitarte
Los verbos terminados en UA no cambian:
Nicchihuato = fui a hacerlo
LECCIÓN 18
Vocabulario
Zazanilli = cuento, historia
Tlancochtli = muela
Yollopahtiani = cardiólogo
Tlacayomatini = antropólogo
Pahnamacani = farmacista
Tlapalteconalli = lápiz de color
Huipana = aglomerar, poner en serie
Xinechchia tepitzin = espérame tantito
Mah cualli ohtli = que te vaya bien
Tepacholiztli = gobierno, administración
Hueyi tlamachtiloyan = universidad
Momachtiani = estudiante
Pilli = niño, pequeño
Namictli = pareja, espos@, novi@
Moihciahui = apresurarse
Teyacanqui = guía, líder, autoridad, chofer (Tla)Yacana = guiar Chontaltlacatl/Huehcachaneque = extranjero Cemilhuitl = el día (un día, una jornada) Cemihcac = eterno, eternamente Teotahtzin = padrino
Chane(hque)/ Oztohuahque/ Tlalxinachtli, Tzapalotl = Duende Ticitl = curandero Tonal/Teyotl = espíritu, alma, mente, psique Cuauhtlan = bosque Icxitlan = al pie (del cerro, etc.) Milli = sembradío, campo Toquiztli = siembra Petlani = brillar Tlacotl = palo, vara Yuhquin / in quein = como… (Mo)tlapechoa = columpiarse Tlapecholtia = columpiar Tlamahuizoa = divertirse, sorprenderse Tlamahuizoltia = divertir a alguien Tlamahuizoliztli = diversión, espectáculo Tlamahuizoltica = divertidamente Tepoztlamahuizolli = televisión (tepozcacahuatl) Tlachialmahuizolli = película Tlachialmahuizoliztli = cine (arte) Tlachialmahuizoyan = cine (lugar) Ihiyotl = aliento Manel = aunque (subjuntivo) Cemanahuatl /T lalticpac = Mundo, universo
CON
Ica = con (cosas)
(Posesivo)tloc = al lado de, con
(Posesivo)huan = con (personas)
Nohuan = conmigo
Mohuan = contigo
Ihuan = con él
Tohuan = con nosotros
Anmohuan = con ustedes
Inhuan = con ellos
Mati = parece que, se ve como si, seguramente…
Mati ticochiznequi = parece que quieres dormir
Mati quema /amo = seguramente sí / no
COMPARATIVO
Se usa la fórmula: (sujeto) oc achi … huan (sujeto) amo ihcon …:
Noicniuh oc achi hueyi (huan) nehuatl amo ihcon = mi hermano es más grande que yo
LIA / TIA
La terminación LIA significa “para (hago algo para alguien)”:
Nimitzchihuilia mocac = te hago tus zapatos (hago zapatos para ti)
Nimitznamaca = te vendo (a ti, literalmente)
Nimitznamaquilia moamox = te hago el favor de vender tu libro
Mah xinechonchihuili notlacual = por favor hazme mi comida
Mah amo xinechonnamaquili nopio = por favor no (me) vendas mi pollo
Xinechpohuili inin amoxtli = léeme ese libro
La terminación TIA se usa un poco menos y es que le causas algo a alguien:
Nimitznamaquiltia inin amoxtli = te vendo (a ti) este libro
TIA también significa “hacer que alguien haga”, es la manera de hacer transitivo un verbo
intransitivo:
Nimitzchoctia = te hago llorar
Nimitzcochitia = te hago dormir
Nimitztlacualtia = te hago comer/ te alimento
ANDAR HACIENDO
Además del gerundio, se puede usar el auxiliar TINEMI:
Tinechnotzatinemi = me andas llamando
PASAR A HACER
Las terminaciones TIPANOA o TEHUA dan el sentido de “pasar a hacer”:
Oticcohuatipanoaya = Pasabas a comprarlo
LECCIÓN 19
Vocabulario
Nochtlacah = todo mundo
Coanotza / yolehua = invitar
Apizmiqui = morir de hambre
(In)ic = para (que…)
Tzaloa = aprender
In achto = el primero
Achtohui = antes
Tlacati = nacer
Ixcopina = copiar/ sacar una copia
Tlaixcopinalli/Ixiptli/Tlaixcopincayotl =
fotografía, imagen, copia, dibujo
Ixnezcayotl = dibujo, foto (de alguien o algo)
Xopantla = verano (primavera verano)
Cecuizpa = tiempo de sequía (otoño invierno)
Timoihtazqueh = nos vemos luego
Ihcuiloa = escribir
Angel / Anxelli = ángel
Cehce = cada
Tominpialoyan = banco
Tepantlahtoani = abogado
Tlein ipan titequiti? = en qué trabajas
Cuauhxinqui = carpintero
Tlaquemitl = ropa
Xaltentli = playa
(Tla)nextia (nextilia) / Ixpantia = mostrar
Icpitl / xoxotlani = luciérnaga
Machiotl = signo, señal
Icpimachiotl = semáforo
Pahtli = medicina, fármaco, droga
Mach = que (in tlein), dizque, es que, pues
Cacamochtli = tostada
Huahualoa = ladrar
Piloa = colgar, tender
Mohuehcahua = tardarse
Tooca = sembrar, sepultar
Pachoa = enterrar
Toca = corretear, echar
Tohtoca = seguir
Ihcon = así, de esa manera (ihcuin)
Monamictia = casarse
(Tla)neltoca = creer
Tlamanalli = ofrenda
Malacachoa = girar
Mohuenti = marearse
Huetzi = caer
Metzcualo = eclipse
Mitl = flecha
Tlahuicolli = arco
Ilnamiqui = recordar
Atlauhtli = barranca
Chicomilhuitl = semana
Itlamian chicomilhuitl = fin de semana
Los días de la semana se toman prestados del español.
Domingo(tica)
Lunes(tica)
Martes(tica)
Miércoles(tica)
Jueves(tica)
Viernes(tica)
Sábado(tica)
Ejemplo: Ipan Domingo
LECCIÓN 20
Cocoxhuicani = ambulancia
(ix)Poloa = faltar(le a alguien) (borrar,
desaparecer)
Popoloca = tartamudear, murmurar, hablar
una lengua rara
Popolocatl = bárbaro, español, gringo
Temo = bajar
Temoa = buscar
Tlehco = subir (tlehcahuia)
Tleatoyatl = lava
Paca = lavar
Tecuani = fiera, bestia, animal feroz
Yequin = apenas
Mana = poner, ofrendar
Momana = ponerse, formarse
Ehecacoatl = huracán, torbellino
Mauhtia = asustar, dar miedo
Momauhtia = asustarse
Pitza = soplar, tocar algo de viento
Huihuitla = arrancar
Tlaza = derribar, lanzar, sacar volando
Tlahtolcentilztli = vocabulario
Mahuiliztli = miedo
Chalchihuitl = jade
Cueitl = falda
Yolcapahtiani = veterinario
Tzapatl/tzapalotl = enano, chaparro, bajo
Tlein/in = que (oración relativa)
Nopan = sobre mí
Mopan = sobre ti
Ipan = sobre él
Topan = sobre nosotros
Anmopan = sobre ustedes
Inpan = sobre ellos
Nacayotl = cuerpo
Cecatlan = Axila
Tzontecontli = cabeza
Cuatextli / cuayollotl = cerebro
Xayacatl /Ixtli = cara
Quechtli = cuello
Ahcolli = hombro
Mahcolli = brazo
Molictli = codo
Maquechtli = muñeca
Mahpalli = palma
Mahpilli = dedo de la mano
Iztitl = uña
Yelpantli = pecho
Yelchiquihuitl /Omicicuilli = costilla
Cuitlapantli = espalda
Cuitlapanxilotl = columna vertebral
Pitzauhcan = cintura
Chichihualli = seno
Chichihualyacatl = pezón
Chichihualayotl = leche
Tzontli = cabello
Nacaztli = oreja
Ixcuaitl = frente
Ixtentzontli = pestaña, ceja
Ixtelolotl = ojo
Ixayotl = lágrima
Yacatl = nariz
Camatetl = mejilla
Tentli = labio
Camactli = boca
Tlantli = diente
Tlancochtli = muela
Nenepilli = lengua
Camachalli = quijada, mentón
Tozcatecuacuilli = campanilla
Maitl = mano / medida con las 2 manos
Ihtitl = estómago
Tzintli = trasero
Tzintamalli = nalga
Tepolli = pene
Ahuacatl / Xitetl = testículo
Tepilli = vagina
Tepilcuaxicalli = útero, matriz
Queetztli = muslo
Meetztli = pierna
Tlancuaitl = rodilla
Quetztli / Cotztli = pantorrilla
Icxitl = pie
Icxipilli = dedo del pie
Xocpalli = planta del pie
Xihtli = ombligo
Xihmecayotl = cordón umbilical
Cocoyoyantli = cadera
Yollotl = Corazón
Cuaitl = coronilla
Tentzontli = bigote, barba
Cuaxicalli = cráneo
Tozquitl = garganta
Yelli = hígado
Popotzoctli/Popotzotl = pulmón
Yoyomoctli = riñón
Axixtecomatl = vejiga
Xilantli = vientre, abdomen
Xoquehtzolli = talón
Yecmaitl = mano derecha
Opochmaitl = mano izquierda
Copactli = paladar
Hueyi xopilli = Dedo gordo del pie
Mahpilhueyacatl = dedo medio
Mahpiltecuhtli = dedo pulgar
Mahpilxocoyotl = dedo meñique
VOZ PASIVA Se añade el sufijo “Lo” al verbo, y el plural es “meh”: Niccua in pitzonacatl = como la carne de puerco In pitzonacatl cualo = la carne de puerco es comida Cualomeh = son comidos
LECCIÓN 21
Yamanqui = tibio
Ilcahua = olvidar
Petlacalli = caja
Micpetlacalli = ataúd
Tlamamalli = mochila
Tzoyoc = sucio
Axcahua = abundante
Poxahuac = esponjoso
Huacqui = seco
Tezontic = áspero
Etic = pesado
Tentic = filoso
Tlatlatilli = escondido
Yectli = bueno, virtuoso
Tlahtlacolli = ofensa, pecado, delito
Tlahtlacole = ofensor, delincuente, pecador
Camanalli = tlahtolli
Ixhuatl = palmera
Cuechahua = mojar(se)
Icnotl = huérfano, carente de, pobre
Icnoyotl = orfandad, carencia, pobreza
Nenyotl = inutilidad, vanidad
Nentetl = una papa, una piedra, inútil
Nenqui = inútil
Ichtequi = robar
Tlaichtehqui = ladrón
Huica = llevar
Canah = alguna parte
Amo canah = en ninguna parte
(Mo)poloa = perder(se)
Mahuiztic = maravilloso, grandioso, divertido
Mahuiztic inemilitzin = de vida honrada
Tlahtocan = palacio real, palacio de gobierno
Tlalnantzin = país, nación
Tlaixcopiniani = fotógrafo
Mochihua = suceder, pasar, ocurrir (nopan)
Tlein mopan mochihua = qué te sucede?
Amiqui= tener sed
Quexpa = cuántas veces?
Camachaloa = abrir la boca
Camapitzotic = grosero
Cualli inemiliz = honrado
Tentzonxima = rasurarse
Tlahuana = emborracharse
Cahcayahua/(iztlacati) = mentir, burlar
Malli = prisionero
Malotl = cautiverio
Tlacotli = “esclavo”, sirviente
Acualli = mal, malo
Amo cenca = no tanto
Cahua = dejar, abandonar
Nechca = ahí
Nohca = mientras
Maltiloyan = baño, bañera
Ahci = encontrar
Imoztlatica = al día siguiente
Teca = echar
Quilitl = verdura, quelite
Tequi = cortar
Nicampa = por aquí
Nechcampa = por allá
Nematiliztli = manera de pensar, mentalidad
Nematiuani = Sentimiento, sensación
Quemanian = a veces
Achtontli = ancestro
Tlazolli = basura
Tlachpana(ni) = barrer (barrendero)
Tlatecpanaliztli = orden, lista
Tonalamatl = calendario
Calaqui = entrar
Tepozmolcaxitl = licuadora
Tlapechtli = cama, pizarrón, tabla
Ahcotlapechtli = mesa
Tohmitl/Ayatl = (cobija de) lana, pelaje, vello
Tepozcomitl = olla
Tanahtli = cesto
Xiquipilli = bolsa
Cuetlaxtli = piel, cuero
Ihuitl = pluma
Xicalli = jícara
Cozcatl = collar, joya
Pantli = bandera
Tlacatecolotl = demonio
Exotl = ejote
Elotl = elote
Ayohxochitl = flor de calabaza
Itzmitl = verdolaga
Chayohtli = chayote
Xicamatl = jícama
Tepoztlacuiloliztli = imprenta
Tlacualchihuani = cocinero
Tlahuilli = luz de fuego o electricidad, vela
Tlachtli = pelota
Tozquitl/Tozcatl = voz / garganta
Amatlacuilolli = carta, documento, escritura
Cuicani = cantante
Zaca = acarrear
Amocualneci = feo
Pixca = cosechar
Ahcotzicuini = brincar
Napaloa = cargar abrazando
Patlani = volar
Tlapopolhuia = perdonar
Pinahua = tener pena
Tlahuelmiqui = estar furioso
(M)ahuiltia = jugar algo (jugar)
Ihnehcui = oler, olfatear
Tlalollin = terremoto
Teochihualiztli = bendición
Tepeyolohtli = corazón del cerro, duendes y
hadas
Paquiliztli = felicidad, alegría
Tlecuilli = fogata, hogar (chimenea)
Achtopaihtoa = predecir, profetizar
Achtoihtoani = profeta
LECCIÓN 22
SUSTANTIVOS Y DEMÁS
Nelhuayotl = raíz, origen, cultura
Tlacayotl (totlacayo) = humanidad
Namiqui = unir, embonar, caber, merecer
Tennamiqui/ pipitzoa = besar
Amo nechnamiqui = no me queda, no me
conviene, no me va
Coyotl = extranjero, intruso
Cox = marca introductoria de pregunta de
tipo “sí / no”
Tenantzitzin inilhui = Día de las madres
Huelicacococ = picoso pero sabroso
Tlaxoxohuia = reverdecer Tlacozahuia = secarse, ponerse amarillo Chiactli = grasa, aceite Chicolli = gancho Coyoctli = agujero, hoyo Cuahuitl = árbol Huacalli = guacal, caja, jaula, cajón Huetzquiliztli = risa Ixtli / ichtli = fibra Mahuizotl = respeto, honra, gloria Maxalli = división, bifurcación Nextli = ceniza Tecochtli = sepultura, tumba
Tehuilotl = vidrio, cristal, vaso de vidrio Tolontli = pelota, bola, esfera Xocotl = frutos redondos y cítricos Tzapotl = frutos dulces con pulpa Nochtli = frutos de los cactus (tuna) Ayohtli = frutos grandes como calabaza, sandía, melón Capolin = ciruelas Xolotl = monstruo Yahualli = círculo, rueda, aro Yahuitl = maíz azul Tlilli = hollín, tinta negra Tlatla = arder, haber un incendio Ilhuicatl = cielo Camohtli = camote Chocolatl / Xocolatl = chocolate Chipahua = limpiar Izquitl = esquite Izquixochitl = palomitas Copilli = corona, gorra, tocado, sombrero Nion ce = ningún, ninguno Ce kilo xictomatl mahtlaconome pesos ipatiuh = un kilo de jitomates cuesta once pesos
ADJETIVOSAcaltic = acanalado Atic = aguado, derretido, fundido Chiahuac = grasoso Chicoltic = curvo, enredado, garabateado Coltic = torcido, jorobado Coyoctic = agujerado Cuauhtic = erguido, alto Cuetlaxtic = corrioso, flexible Huitztic = puntiagudo Elotic = moteado Huacaltic = hueco Huetzquitic = chistoso Ihtic = adentro (de él) Iztayo = salado Mahuiztic = maravilloso, fantástico, divertido Maxaltic = bifurcado, dividido Nexxoh = empolvado
Tzoyoc, (pitzotic) = sucio Potztic = blando Tehuilotic = brillante, reflejante Tenyo = famoso Tetic, (tepiztic) = duro Textic = molido Tezcatic = vidrioso, reflejante, frágil Tohmitic, tohmiyo = peludo, lanudo, velludo Tolontic = esférico, boludo Totoltetic = ovalado Tzictic = chicloso, pegajoso Xaltic = arenoso Xicaltic = hueco como jícara Xochiyo = florido Xolotic (xolochtic) = arrugado, monstruoso Yahualtic, ololtic = redondo, circular Zoquiyo = sucio, enlodado
Ixtic = fibroso Tzitzicuiltic = rayado Paltic = mojado Huehcapa = alto Huehcatla = hondo, profundo Pitzahuac = delgado, flaco, menudo, fino (personas) Canahuac = delgado, fino (objetos) Tziquitzin = pequeño, chiquito Tomahuac = gordo, grueso Patlahuac = amplio, ancho Alahuac = resbaloso Camahuac = húmedo Teteztic = rasposo Petztic (amotohmiyo) = calvo, lampiño Yemanic (yamanqui) = suave Huelihui/Iciuhca = rápido (adj. y adv.) Cualtzin, yectizn = bonito Amo cualtzin (acualtzin) = feo Amo yectli (ayectli) = incorrecto Amo huelic = insípido Ohui = difícil Amo ohui = fácil Amo chicahuac = débil
Pinahuani = penoso Amo pinahuani = descarado, directo, cínico Ahhuiac = oloroso, perfumado Cecec = frío Tlaciuhqui = perezoso, flojo Tlahuanqui = borracho Xolopihtli = tonto, bobo, payaso Motenequi = importante Ahco = elevado Titlani = mensaje
Ixpopoyotl/ixpopoyotzin = ciego
Camapohpoploca = tartamudo
Tlahtolcotonqui = mudo
In moztla in huiptla = el día de mañana, un
día de estos
Teilpiloyan = cárcel
Teequilia = servirle algo a alguien
Tlahcuilolachialoyan = exposición, galería
Mihtzotla = vomitar, hacer erupción
Tletepetl = volcán
(Zan) Cepa = una vez Oppa =dos veces Expa = tres veces Naupa = cuatro veces Macuilpa = cinco veces Centzompa tlazohcamati = mil gracias Centzompa xinechtlahpopolhui = mil disculpas Momoztla = diario Huihuiptla = cada 2 días Chichicomtica = cada 7 días, cada semana Ipan ce metztli, quexpa timomachtia nahuatl? Excepciones a las reglas de posesivos: Cozcatl – nocozqui Cuicatl – nocuic Yolotl – noyolo Ohtli – noohhui Pahtli – nopahhui Tecomatl – notecom Xayacatl – noxayac Maxtlatl – nomaxtli Pantli – nopantli Maitl – noma
LECCIÓN 23
MÁS VERBOS
Ciahui = cansarse
Cochmiqui = tener sueño
Huehueyoca = temblar
Ihza = despertar
Mahmahui/momauhtia = tener miedo
Neci = aparecer, surgir
Pano = pasar
Patlani = volar
Paxaloa/moixpetlania = pasear
Tlaihia = sentir asco, náuseas, aborrecer algo
Tlami = terminar (yo nitlan! = ya terminé)
(Mo)tlatia = quemar(se)
Tlaatia = esconder
Tlaxcaloa = hacer tortillas
Tonalmiqui = tener calor
Yolpaqui = estar contento
Ahhua = regañar
Cahcayahua = engañar
Celia = recibir
Centoca = continuar
Huelihta = gustar de algo, ver bien algo
(gustar de vista, apariencia)
Huelilia = gustar (sabor)
Ixmati = conocer (sin “C” con lugares)
Pahtia = curar
Patla = cambiar/ sustitur (mopatla in
tlaquemitl)
Quetza = erguir, parar
Quitzquia = agarrar, asir
Tlacamati = obedecer
Tlepanihta = respetar
Titlanilia = enviar
Tlazohcamatilia = agradecer
Huatza = secar
Quixtia = sacar
Ipan amatl quixtia = imprimir
Xima = pulir
Tlahtlazohtla = ser cariñoso
Yolcapahtia = curar/tratar animales
Yancuilia = renovar
Yolehua = animar, emocionar
Ximoyolehua! = ánimo!
Icnelia = apreciar, estimar
Mictia = matar
Machiotia = marcar, trazar, dibujar, firmar
Tequiuhtia/Cui = usar, utilizar
Motequiuhtia = servir, funcionar, ser útil
Tlamaneloa = nadar
Hualcui = traer
Mahuizoa = honrar, respetar (algo)
Nimitzmahuizolia moamox
Altepetl = ciudad, pueblo
Altepenepantla = a la mitad de la ciudad
Altepexihco = el centro de la ciudad
Cuauhximalli = aserrín, astilla
Zan yuhquin/ ihcui = lo mismo, igual
Yehca = ya, listo
Cequin = algunos, unos
Ihcon / ic = para que…
Cualantli, Necuelmololli = problema
Zan xiquihta/xicaqui = por ejemplo…
Oquichtli = macho
Oquichyotl = género masculino, virilidad
Cihuayotl = género femenino, femenidad
Tlamantli = cosa
Piohtli = pollo
Cotomitl = camisa, playera
Coatl = cuate, gemelo
Niahciti = llegaré (allá)
Niahciqui = llegaré (acá)
Niahcito = llegué (allá)
Niahcico = llegué (acá)
Izhuatomatl = tomate verde
Cimatl = papa
Tlatzotzona = tocar (un instrumento de
percusión)
Pitzototopotl = chicharrón
Totopochtli = totopo
Chiquihuitl = canasta
Tlahuica = deber (algo) (quezqui nitlahuica?)
Xicui motomin = aquí tiene su dinero
Tlanextia = empezar a salir el sol
Tlanextli = luz natural
Mahuiltiani = jugador
Mihtotiani = bailarín, danzante
Tlaneltocani = creyente
Ichcatl = algodón
Amapouhqui = lector
Tlapouhqui = narrador
Chocani = llorón
Cochini = dormilón
Mahmauhqui = miedoso
Tetlacamatini = obediente
Tlacuilohqui = escritor, pintor
Tlatzacuilotl = puerta
Canin tiehua? = de dónde vienes? de dónde
eres? (ehua = partir)
Ilhuicamatini = astrólogo
Tzahua = hilar
Itquiti = tejer
Tlatitlantli = embajador, enviado
Amo huehcahua = pronto
Ihcuacon = en ese entonces
Ye nechca = casi (se acerca),
aproximadamente
Tlanamacoyan = tienda
Atlacomolli = pozo
Tlapacoyan = lavandería
Amo nicnequiya inon nicchihuaz = no quería
hacer eso / no era mi intención / no fue a
propósito
(Mo)tloquia/netechoa = acercarse
Tlein ica? = con qué?
Ihuan aquin? = con quién?
In aquin = quien… / el que…
Ixnextilia = presentar (a alguien)
Miqui = morir
Tlananquilli = respuesta
Achtihui = anterior, pasado
Yohualnemi = andar de noche
Yohualtica / Yohuan = de noche, en la noche
Tonayan = de día
Tlayohuayan = lugar oscuro
Tlayohuallotl/tlayohualli = oscuridad
Yohuac = anoche
Temiqui = soñar / imaginar
Cochihta/cochtemiqui = soñar algo/ a alguien
Mihtotilitztli = baile, danza
Motemaca = decidir(se) (ic...)
Quipancui = decidir (ic...)
Nochipa quipancui = ser decidido, osado
Motemacaliztli = decisión (quichihua)
Cocoxqui = enfermo
Tzacuilia = detener (a alguien)
Ximoquetza = detente!
Ixtzacuilia = estorbar
Mohcihuia = molestar, hartar (a alguien)
Cuehzoa = molestar (afligir)
Cetl = hielo
Acetl = aguanieve
Cehpayauhnamacoyan = nevería
Huitequi = golpear, pegar
Ixtecapania = abofetear
Telicza = patear
Tzintetlatzinia = dar nalgadas
Cuatzotzona = dar un sape, coscorrón
Cuauhtema = dar de palos
Maca = dar (golpear, pegar)
Temaca = apedrear
Patlaniliztli = vuelo
Ahuiltilahtolli = broma, chiste, trabalenguas
Nel cualtzin/mahuiztic! = qué chido!
Totecuh = nuestro señor
Mocuitlahuia = cuidar
LECCIÓN 24
Ximopiali = cuídate
Nahnahua = abrazar
Momati = acostumbrarse
Amo nimomati = no me hallo/acostumbro
Mocahua = callarse, detenerse, dejarse
Pati/atia = derretirse, descongelarse
Tzinti = fundarse, empezar a ser, surgir
Tzintia = fundar, emprender, establecer
Chihcha = escupir
Tzopelia = endulzarse
(Mo)tocaitia = nombrar(se)
Mocihuatia = casarse con una mujer
Mecatl = linaje
Nepanoa/cuicui/teca/ahuilnemia/tlehco/
pilhuia = tener sexo
Cuauhquetza = tener una erección
Mometzhuia = menstruar
Tzinquetza = coger, fornicar
Machihua/mahuia = masturbar
Cuilontia = tener sexo gay
Patlachuia = tener sexo lésbico
Cuilonyotl = homosexualidad masculina
Cuiloni/cuilontli = hombre homosexual
Tepatlachuiani = mujer lesbiana
Xinachyotl = semen
Moxinachoa = eyacular
Cozcacuauhtli = cóndor
Moconetia = adoptar un niño (mujeres)
Momachiotia = persignarse
Moaxcatia = apropiarse, conseguir algo
Chimaltia = proteger
Xochitia = adornar con flores
Topilli = bastón de mando, cetro
Cuacuahuitl = cuerno
Tecuani/tecuan- = venenoso, feroz
Tecuanyotl = ferocidad
Tzintiliztli = esencia, base, fundamento,
principio
Tepamitl = pared, muro
Centli = mazorca de maíz
Ixtlahuac = valle
Yecahuillotl = sombra
Yecahuilco = en la sombra
Yecahuilloni = sombrero, gorra, sombrilla
(No)huicpa/ca = hacia / contra / (para)
(Mo)netechoa = recargar(se)
Ixquichca = hasta (tiempo y espacio)
Huapalli = tabla, panel
Tepetozcatl = cañón, desfiladero, abismo
Yolcocolli = rencor
Tequipacholli = preocupación
Michmecatl = hilo de pescar
Poyecatl = agua salada
Yectlahtolli = lenguaje correcto
Ilacatzoa = enrollar, envolver
Ilacatztli = rollo, espiral
Cocoyonehnemi = caminar en cuatro patas
(Tla)cocolli = dolor
E / HUA (agentivo de posesión, sustantivos)
Cale = dueño de la casa, arrendador
Tlale / mile = terrateniente
Topile = mayordomo, autoridad
Tlahuicole = arquero
Chimalhua = escudero
Michhua = pescador
Tequihua = patrón, jefe, empleador
Tzone = greñudo
Cuacuahue = vaca
Tomine = rico, adinerado
Tlalticpaque = señor de la tierra
Ilhuicahua = señor del cielo
Chane (pl. chanehque) = señor de la casa,
jefe de hogar
E larga (para llamar la atención de alguien,
al que se le habla)
Notahtziné = padre mío
Tlacatlé = señor…
Tecuhyoé = su señoría, su majestad, etc. Chichié = perro!
Tlapohua = abrir
Tlapohuia = contarle a alguien
Tlapohuilia = abrirle a alguien
(Mo)pehpetla = peinar(se), acariciar
Toachcauh = capitán
Tlahtole = miembro del consejo (tlahtocan)
Tococolhuan = nuestros ancianos
(Nech)cocoa = doler
(Mo)cocoa = enfermarse, hacerse daño
Cocolizcui = enfermarse, contagiarse
Omiquili = falleció (con respeto)
Omic = murió
(Pici)Yetl = tabaco
Xicohua = resistir
Yahualoa = rodear
Tehuia = atacar / Motehuia = pelear(se)
Quein otimocemilhuiti? = cómo ha sido tu
día?
Quein timohuica? = cómo te va?
Tlahuia = iluminar, alumbrar
Cotona = cortar
Caltequitl = tarea (de casa)
Mah xinechmotlapopolhuili = perdóneme
Mah xinechtlapopolhui = perdóname
Momachilia = sentirse
Tepoztli = hierro, metal, arma de fuego
Tepoztlatopontli/Tepoztemotla = arma de
fuego
Ipan chicome tonalli = en siete días, en una
semana (axcan chicome)
Aixpolihui = hundirse en el agua
Chihuatlahtolli = verbo
Tlamantic = diferente / extraño, raro
Ahahuil/Nenetl = juguete (casi siempre con
posesivo “noahuil”)
Acah = alguien
Tlacuilolli = texto
Toznenetl = guacamaya
Xotla = brotar (fuego, flor, niño)
Ixpoloa = borrar
Catlehua = el que sea
Quipahtitiu = lo va a curar
Quipahtihtiu = lo va curando
Tlalpilli = ligadura “ti”
Onoc = está tendido, horizontal Cochcayotl = cena Cochcayotia = cenar Tenihza = desayunar Nochcan = en todas partes Xolehua = pelar, desollar (piel) Xipehua = desollar Pixca = pelar (fruta) Ehuatl / ehuayotl = piel Cuetlahuia = marchitarse Xiuxiuhcopa = anualmente Chichicueyi tonalli = semanalmente Tlalconetl = tlaconete Paatla = machacar Payana = moler Yoctzi = cocido Nepanolli = pila (acumulación) Nepanoa = encimar, apilar / tener sexo Tlazolpialoni = bote de basura Xicotl = jicote Xihxima = rasurar, recortar (muy corto) Ninoixihximaz = me rasuraré (la barba) Xoquihyac = fétido, pútrido, agrio Ihchiqui = raspar Xocoya = agriar Potoni = apestar Xiihuitl = cometa Cenyolotl = totalidad, un entero Molcomitl = estómago Cuitlatecomitl = intestinos Axcan quema = ahora sí, ni modo, qué se le va a hacer, lo siento, etc. Ixtlaca = silencioso, sigiloso Tlaquenchihuani = diseñador de modas Tzoma = coser Yocoya = inventar, crear Tlayocolia/Ceceltia = regalar Tlayocolilli = regalo Teoatl/Hueyatl = mar Huaztli = herramienta, aparato Tlacuilhuia = escribir (a alguien) Nochi tzotzoncueptoc = todo está revuelto Nelhuayocotoni = cortar la raíz
LECCIÓN 25 Mohueyimati = creerse la gran cosa Monehnequi = arrogante, se hace del rogar Xihxicuin = egoísta, abusivo Quein yuhqui? = cómo es? A qué se parece? Tlacuahuac = duro (una tortilla, que no cede) Tilahuac = grueso Mina = picar (Mo)zoa = punzar, vacunar Pipiyolli = abeja Apilolli = jarra Camanaloa = decir bromas Ixpetlania = irse de vago, descansar Macahtli = hamaca Cuamecatl = liana Tlahtolmelahua = explicar Topehua = empujar Yolitia = dar vida, dar a luz (Mo)ixamia = lavarse la cara Zozoloca = ronronear, ruidito continuo Maneloa = revolver, batir Atequia = regar, salpicar Atotztic = espeso Tleyo = honorable, chido, grande Ohtia, huica = acompañar Alaxohuaztli = plancha Alaxtic = liso Ilpia = atar, amarrar Ezoh = ensangrentado, sangrado Amo can… (futuro) = no vaya a ser… Patilia = intercambiar Metzyuhqui = descalzo Chihchihua = arreglar Mimiloa = rodar Yelizyotl = naturaleza Yeehua = hace rato Motolinqui = pobre, miserable Ompati = tener tiempo Poztequi = romper (mopoztec!) Huilana = arrastrar Ihyohuia = aguantar, soportar Calaquian = entrada Quizayan = salida Atlatl = arpón, ballesta Temoayan = bajada, cuesta Ahuiya = oler bien Ihiaya/potoni = apestar
Tema = bañarse en temazcal Achichina = sorber Popotli = popote Yolcaicnitl = mascota Quehtzoma = morder Chiton = chivito, cabrito Huitztlacuatl = puerco espín Coyametl = jabalí Cacomiztli = cacomixtle Zacotl = marta Tlacuatl = tlacuache, zarigüeya Cihtli = liebre Citlaltecuani/xochimiztli = ocelote Couhmiztli = lince Tzicuicuihtli = halcón peregrino Quetzaltototl = quetzal Cochotl = loro, perico Chicuauhtli = lechuza Poxacuatl = correcaminos Tzinmahxal = tijerilla Temolin = tábano Texcan = chinche Tzicatanah = hormiga alada Xicohtli = abejorro Cuacuetzpalli = iguana Chacalin = camarón Xocomecatl = uva Texocotl = tejocote Amaxocotl = mora Omixocotl = durazno Tetzontzapotl = mamey Capolin = ciruela Huaxin = guaje Matzahtli = piña Tzapalolli = plátano Huatzactli = zarzamora Coyolli = nuez Huexotl = sauce llorón Nochcuahuitl = cactus Oceloxochitl = orquídea Tlilxochitl = vainilla Chimalxochitl = girasol Cuetlaxochitl = nochebuena Zacapetlatl = pasto, césped Zoyatl = palma Alahuenotl = hierbabuena Colix = col Ahcocui = subir, levantar, alzar
Oya = desgranar Tlamachihua = medir Yocoxca = estar en armonía o paz Yocoxcanemi = vivir en armonía Yocoxcayotl = paz, armonía Amolli = jabón Amo quein/axquen = no hay problema Actoc = implícito, metido Machilia = sentir Zoma = fruncir el ceño (Nacaz)pilolli = arete Icnocuicatl = canción triste Mocentili notequiuh = se me juntó la chamba Zan ihcuac/quein… ixquichca = desde… hasta. Yolcehui = apaciguarse, tranquilizarse Huitz para presente, Huala para pasado. Teochihua = bendecir, rezar Ahuia = bautizar Nee = aquel, aquella Tlapaloti, ihtati, cemati = visitar Amo zan cepa = no es la primera vez Motlapololtia = equivocarse Tlapololtia = distraer, hacer equivocar Zan ye / axcan quema = basta! Axcan quema titlatlacuaz! = te daré tu merecido! Moquetl = moquetazo, golpe Teotlamatilli/Ilhuitl = ceremonia Tomacehualicnihuan = pueblos (indígenas) Tlachcua = cavar Huictli = azadón, pala Tlachichina = fumar Cochiantli, cochihuayan = dormitorio Nanacatl = hongo Teonanacatl = hongo alucinógeno Xilhuaztli = escobeta Mo(i)zcaltia = crecer Altepechanehque = ciudadano Tlahtolcotona = interrumpir Tlapetlantli = relámpago Tlapetlani = relampaguear Tlatecuintli = trueno Tlatlatzini = tronar Calaquilia/calaquia = meter Noh amo = tampoco Xoctli = babosa Ixtehuilotl = lentes Ayotl = jugo, caldo
(Mo)tzicoa = fijar, detener, atorar Temoltia = bajar (algo), descargar Ayopan = en tres días Pepena = elegir, escoger, recoger Pepechoa = pegar, adherir Calcayotl = distancia Calayon = perverso, cachondo, pervertido Ahuiani = prostituta Amoxtocaitl = título de libro, revista, etc. Tlahtolpehualli = título o inicio de un discurso Tlahtolcocotona = resumir Tlahtolcocotontli = resumen Namiquilia = recordarle algo a alguien Tlepitza = atizar, avivar el fuego Ohza = untar Axiltia = hacer llegar Coayotl = hermandad, comunidad Coneyotl = infancia Ichtacayotl = secreto Ichtaca = en secreto, en silencio Ichtacatlahtoa = hablar quedito Chicahuac tlahtoa = hablar fuerte
-tehua = dejar hecho, hacer primero (おく) Ihtohteuh = dejó dicho Acalquetzaloyan = puerto Tepoztotolquetzaloyan = aeropuerto Huehuelihui = descomponerse Huehueloa = descomponer Patlantehua/patlanpehua = despegar -caya = me estaba gerundio (casi me…) Nimometzteccaya = casi corto la pierna Quiahuiznequi = quiere llover Tlanquiquici = silbar Pahhuaztli = equipo médico In quein = forma, manera, método Cochhuetzi = caer dormido Yeyantli = lugar Nemauhtilli = mal de espanto Mahulia = temer, tenerle miedo a algo Malacatl = huso, rueca Ehecamalacatl = tornado Atemi / apexoni = inundarse Poxahua = hincharse Temi = llenarse Atlihuetziyan = Cascada, catarata Pohpohua = fregar, limpiar, tallar Ixpopohua in caxitl = Limpiar el plato (Mo)Yectlalia = Ordenar, arreglar
LECCIÓN 26
Tlatlahzi = toser
Amo nitlai = no bebo
Yoyolli = gelatina
Yoyoltic = gelatinoso
Nentoc = andar (dónde anda?)
Tzotzocatl = tacaño, codo
Ixpetziotzin = comelón
Ixpetlahua = descubrirse el rostro, ser
descarado
Tonalmachiotl = piedra del sol
Tetlahtlanilli = estar maldito
(Mo)xilhuia = peinar(se)
Zahuatl = sarampión, varicela, etc.
Toc se puede conjugar (toya, toz…) = estaba
haciendo, estaré haciendo
Ayamo nipahti = No me he aliviado
Tlatlaxiz = tos
Cectia = resfriarse
Ecxoa = estornudar
Motlapalehuia = Defenderse
Quiztiquiza = salir rápido, pasar rápido
Cochhuetzi = caer dormido, quedarse
dormido
Xapohyo = espumoso
Tlaciuh = flojo
Cuehciahui = estar ansioso, impacientarse
Tenehualli = pronunciación
Ixchichilihui/ixtlatlactia = sonrojarse
Cualtia = mejorar
Icelti = estar solo
(Mo)tohtoma = desatar(se), liberar(se)
Patzoa = exprimir, apretar, presionar
Tzopelatl = refresco
Campamochan = mantis
Tlapixqui/Tlapixque = policía, vigilante
Tlaxtequi = asaltar
Motla = lanzar, arrojar, tirar
Cuilia = quitarle algo a alguien
Nietoya = yo estaba…
(Tepoz)tlatlapohuaztli = llave
Nehnemiyan = banqueta, paso peatonal
Coanotazalli / Yolehualli = invitación
Micailhuitl / Chantollo = día de muertos
(Micailhuitontli y Hueyi micailhuitl)
Tzopecayotl = dulce
Tlatopontli = cohete
Miahuatl = espiga
Pan/ Caxtilantlaxcalli = pan
Moixhuitia = empacharse
Maneloa = mezclar
Tlatzopinalli = lanza
Tzopinia = picar
Cuehcihui = nervioso, ansioso, estresado
Tenchopilli = pico
Mayatli = escarabajo verde
Cuitlapilli = cola
Cuitlapilihcatinemia = emocionarse
(demasiado pronto)
Micomitl = aljaba
Ixtona = velar
Chicahuac metztli = luna llena
Omacic metztli = luna creciente
Cuahuitequi = talar árboles
Nietoc = yo estoy
Nietoya = yo estaba
Nicatca = yo era
Catca = era
Ca = está
Ixyuhqui = parecerse
Nentlahtoa = cotorrear, charlar
Atlacoani = cubeta
Ihcuac catca niconetl = Cuando era niño
Tequitiyo = laborioso
Mahpachoa = oprimir, apretar, presionar
Pilhuihuicaztli = carriola
(Cone)nehnenhuaztli = andadera
Tlazohtilia = subir el precio
Xiuhmaxitia = cumplir (años)
Yeyecahui = intentar
Temachiztiliztli = explicación, información
YOLCATL
Сhichi
Mizton Caxtotolli Cuanacatl Piohton Cuacuahue Pitzotl
(Cuacuauh)tentzotl Miztli Coatl Quimichin Huizacotl Cueyatl Alotl
Michin Amichichi Hueyimichin Ocelomichin Tototl Cuauhtli
Tohtli Tlacamayetecuani Ahuatl Tliltic ocelotl/miztli Chapullin Cuetzpalli Cipactli Huitztochtli
Cuetlachtli Tochtli Huitzilli Huilotl Techalotl/motohtli Zayolli Tocatl
Colotl Zayolatl Aztotl Ocuilli Xompepetl Azcatl/Tzicatl Ocelocahuayotl
Tlacatototl Cozamatl/cozahtli Сhopilli Mazatl Papalotl Tlalacatl/pinacatl Canauhtli
Tamazolli Axolocuetzpalli Tapayaxin Ayotl Atecuichitli Ozomahtli Pipiyolli
Axnotl Cahuayotl Cacalotl Tecolotl Chilpatl Tzinacatl Icpitl
Amiztli Epatl Tozan Pezohtli Miztli Mapachtli Cuachenche
Oquichcuacuahue Quetzaltototl Moyotl Quecholli Ocelotl Ayotochtli Ichcatl
Zollin Tlacuatzin Centzontlahtoltototl Tepemiztli Aztatl Chiquilichtli Hue(y)xolotl
Molotl Cuicuitzcatl Tzohpilotl Coxolitli
Acoatl Cilli Atocatl Tecpintli
Atemitl Atuzan Coyotl Axolotl Cempohualmaye
CANCIONES
Elefantes
Cente elefante motlapechoaya Ipan tocatzanalli Huan oquihtaya ococ chicohuaya Oquinotzato occe yolcatl Ome elefantes motlapechoaya Ipan tocatzanalli Huan oquihtaya ococ chicohuaya Oquinotzato occe yolcatl…
Toquiztli
Yu acihco yu acihco toquiztli Xictocacan xictocacan miltzintzin Amo quiahui amo quiahui miltzintzin Tla petlani tla cueponi ye quiahuiz Tuza cualo tuza cualo tlaolli Xicxiuhmina xicxiuhmina miltzintzin
Ximomalacacho
Ximomalacacho, ximomalacacho, ximomalacacho miacpan! Tla ticuaxihuentiz ihuan tihuetzitiz inon tlein nicnequi!
Tlamiliztli Gracias a mis maestros: Alejandra, Sergio, Fausto y Armando