Download - Nafarroako natur gune babestuak
Nafarroako Natur GuneBabestuak
Ingurugiro Hezkuntzako KoadernoakLehen Hezkuntzako 3. Zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. Zikloak
Gobierno de NavarraDepartamento de Medio Ambiente,Ordenación del Territorio y Vivienda
Nafarroako GobernuaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu
eta Etxebizitza Departamentua
CAJA DE AHORROS DE NAVARRANAFARROAKO AURREZKI KUTXA
Koordinatzaileak: Tomás Arroyo CrespoJosé Joaquín ElizaldeJosé Ignacio Juanbeltz MartínezRubén Riancho Andrés
Copyright: ILAE Departamentua, CAN eta Egileak
Diseinua: ILUNEFilmaketa: Página, S.A.Inprimaketa: Gráficas OnaISBN: 84-235-1.890-6Lege-Gordailua: NA-1.759/1999
Sustatzaile eta banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas deTolosa kalea, 21. 31002 Iruñea. Tel. eta faxa: (948) 42 71 23. E-mail: [email protected]
UNITATE DIDAKTIKO HAU ERABILI DUTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK
LIZARRAKO “MATER DEI-EL PUY-ANDERAZ” IKASTETXEA (Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. Zikloak)María Isabel Sola, María Puy Irigoyen, María Antonia Soto, José Antonio Osés, Arantxa García Piérola, María Teresa Salvatierra
ZUDAIRIKO “LAS AMESCOAS” ESKUALDEKO IKASTETXEA: (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa)Francisco Cegama San Martín, Juan Carlos Urra Velasco
IRUÑAKO “EL REDIN” IKASTETXEA. (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa)Carlos Vegue Luque, Pedro Martínez Ruiz.
ZIZUR NAGUSIKO “ZIZUR NAGUSIA” ESKUALDEKO IKASTETXEA. (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa).Javier López Toledano, Alberto Izcue Basabe, Julián Pérez Iturmendi
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
Aurkezpena
Ingurugiro-hezkuntza gure hezkuntza-sistemaren curriculum ofizialean sartzen oraindela gutxi hasi gara, hain zuzen ere, Hezkuntza Sistemaren AntolamenduOrokorrerako Legea (LOGSE) onetsi zenean.
LOGSEk gizartean bizi-bizirik dauden hainbat gai biltzen ditu zehar-lerroetako ikas-gaien artean, besteak beste, kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna eta,nola ez, ingurugiroa. Gai horiek guztiek heziketarako aukera ugari eskaintzen dituzte,gogoeta egitera eta erabakiak hartzera gonbidatzen dutelako. Horrenbestez, zehar--lerroetako gaiek bere osotasunean hartu behar dute heziketa, eta ez arlo bakoitzarenedukiak bakarrik.
Zehar-gai horiek, gainera, oinarri etikoa -pertsonala nahiz kolektiboa- garatzen dute,eta hori funtsezkoa da gizarte aske eta baketsu bat eta pertsonekiko eta pertsonenbizi-ingurunea den natura horrekiko begirune osokoa eraikitzeko.
Hezkuntza gizartearen premia nagusi eta oinarrizkoei erantzuteko tresnatzat hartzenbadugu, guztiz arrazoizkoa da ingurugiro-arazoak eskola-eremuan ere aztertzea; izanere, baliabide naturalek jasaten duten presioa ez da gizateriaren historia osoan zehargaur bezain handia izan, eta era berean, ingurugiroari eragindako kalteak ez dira inoizgaur bezain larriak izan.
Sistema naturaletan dauden arazoak ulertzeko ezinbestekoa da gizartean, ekonomianeta beste arlo batzuetan gertatzen dena aztertzea. Ingurugiro-hezkuntza, gaur egun,pertsona nahiz gizarteek duten jokabide etiko bezala ulertzen da, baina baita gizarte-ek planetarekiko duten jokabide etiko bezala ere, funtsezko hainbat balore oinarritzathartuz, hala nola berdintasuna, solidaritatea eta baliabideen neurrizko erabilera.
Nafarroako hezkuntza-komunitatea jokabide horiekiko sentibera denez, aurrean duenerronka berriari erantzuten laguntzeko tresnak eskaini nahi dizkiogu hemendik. Asmohorrekin sortu ditugu unitate didaktiko hauek, ikasgelan ingurugiro-heziketa lantzekolagungarri izango direlako uste osoarekin.
Nire nahia gauzatu egingo da material honek bizileku dugun gizartea eta natura uler-tuko duten hiritarrak sortzen laguntzen badu, eta hiritar horiek beraiek munduarenkudeaketan jokabide informatua, kritikoa, solidarioa eta aniztasunarekiko errespetuosokoa hartzen badute.
Yolanda BarcinaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu
eta Etxebizitzako Sailburua
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
AURKIBIDEA
Aurkezpena.
Irakaslearentzako gida didaktikoa . . . . . . . . .9
Ikasleen Ariketa Koadernoa . . . . . . . . . . . . .31
Lanerako Maketak. Lehen Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Lanerako Maketak. Bigarren Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
Lanerako Fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Dokumentuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Lan-irtenaldiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209
Informazio Dosierra . . . . . . . . . . . . . . . . .245
7Aurkibidea
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
8 Aurkezpena
Hezitzaileok eta jokabide aldaketen alde nahiz garapen jasan-garriari buruzko heziketaren alde dihardugunok gure aurreandugun erronkarik garrantzitsuenetako bat zera izango litzate-ke, ziurrenik: hots, arazo hori ez zaiela arrotz pertsonei, giza-banako diren aldetik. Ingurugiroa norberaren baitan hastenda, zuzenean eragiten digu, eta norberak bere garapen jasan-garria bere gain hartzeko ardura du, gauza pertsonal batbalitz bezala. Horrek esan nahi du erantzukizunezko senti-menduak sustatu behar ditugula gure ikasleengan.
Datozen belaunaldiek arrazionalitatezko printzipioak jasobeharko dituzte beren erantzukizun indibidualen artean, guregizartean eta gure espazioetan, hala nola, landa, herri, hiri,ibai, erreserba, natur gune, etab.etan parte hartzen dutenezgero.
Gure jokabideak aldatuko dituzten balore- eta arau-moldapenhoriek prozesu motelak dira. Nolanahi ere, bere horretangarrantzi handia daukate.
Gure espazio txiki hauetan eta hauetatik abiatuta jokatzenbadugu, ikasleei ingurugiroaz pentsatzen, ulertzen, gogobe-rotzen eta errespetatzen irakatsiz, hobekuntza orokorrarenprozesu horretan gure ahalegintxoa egiten arituko gara.
Hezitzean, egiten ari garen horren balioa prozesuetan nabar-metzen da, produktuan adina edo are gehiago. JoaquínAraujok, gure Natur guneen defendatzaile sutsuak, adieraztenduen moduan, “sinfonia bat ez da interpretatzen azken akor-dera iristeko bakarrik”1
Nafarroako Natur Gune Babestuak
Irakaslearentzako gida didaktikoa
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
AURKIBIDEA
Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
A. Irakaslearentzako informazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
1. Aurkezpena eta aplikazioaren testuingurua. . . . . . . . . . . . . . .14
2. Unitatearen Berezitasunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
3. Oinarrizko Helburua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
4. Edukiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
5. Ariketen Mapa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
6. Aniztasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
7. Ebaluaziorako iradokizunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
8. Materialak erabiltzeko iradokizunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
11Aurkibidea
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
SARRERA.Azkeneko urteetan nazio mailako halako adostasun bat lortuda garapen jasangarri bat lortzeko mundu mailako itunenbeharrari buruz. Horren emaitza dira, esate baterako, Kioton(1997) klimari buruz egindako goi-bileran CO2 emisioeiburuz hartutako erabakiak, edo ingurugiroaren aurkakotzatjotzen diren produktu eta ekintza askoren inguruan EuropakoBatasunak garatutako politikak.
Stockholmeko Konferentzian jada (1972), garapen orekatsubat sustatu beharrari buruzko alerta-dei bat gehiago egin zen.Europako Batasunaren Ingurugiro Arloko Politika etaJarduketari buruzko “Garapen Jasangarri baterantz” V.Programan (1993ko otsailaren 1a), ingurugiro arazoen ingu-ruan modu koordinatu batez jarduteko erabaki komunitarioakadierazi ziren: giza-jardueren, garapenaren eta Ingurune-babesaren arteko oreka. Aurrez, Brundtland Txostena agertuzen, Ingurugiroari eta Garapenari buruzko MundukoBatzordeak egina (1984-1987), eta bertan Ingurugiroariburuzko Biltzar batean negoziazioa aurrera eramateko jarrai-pideak finkatu ziren. Rio de Janeiroko Konferentziak (1992),herrien garapena ingurugiroaren kontserbazioarekin batera-tuko zuten erabakiak adostu beharra azpimarratu zuen.
Orain aurkezten dizuegun eta Nafarroako GobernukoIngurugiro Departamentuak sustatu duen “Nafarroako NaturGune Babestuak” Unitate didaktikoak garapen jasangarriariburuzko kezka hau agertu nahi du. Iruñan IngurugiroHezkuntzari buruz egindako Hirugarren Jardunaldiek(1998ko abendua), pertsonok sentsibilitatean gaitzeko dauz-kagun erronka eta konpromisoei buruz jardun dute.Horretarako, ingurugiro arloko baloreen hezkuntza sustatze-ko asmoa dago, balore horiek gure hurbileko eta urrunekonatur guneen ezagutza sakon batean oinarrituz, betiere.Horrela, unitateak zenbait informazio eskaintzen dio irakasle-ari, ikasleekin gure Komunitateko natur guneak ezagutzekoeta beren testuinguruan kokatzeko aukera emango diotenak.
Ingurugiroak, halere, berez arlo naturala den horren azterketabaino erlazio gehiago aztertzen ditu. Erromako Klubaren gomen-dioek, esate baterako, ingurugiroaren zati bezala aipatzen dituztebiztanleriari, dibertsioei, espazioei, natur baliabideei, ekoizpenari,kutsadurari... buruzko azterketak. Gure hezkuntza-ikuspegitik, gai-nera, beharrezkoa da ingurugiroarekin orekatsuak diren garapen-baloreak pertsonengan sustatzea, geuk zaindu behar dugunmundu honen ikuspegitik, betiere “herriska anitz” gisa harturik.
Unitate didaktiko honetan herriska anitz honetako lurzatibaten inguruko gogoeta egiten da, eta gure parke etaErreserben etorkizuna kudeatzeko jarduketak eta arreta-lanakaurkezten dira. Ingurugiro hezkuntzaren helburuek zuzeneaneragiten dietela gure ikasleei ulertarazteak asko kezkatzengaitu, Foru Komunitateak osatzen duen ingurune horretan etadihardugun bizi-ingurune horretan (Espainia, Europa, mun-dua) erabakiak hartu eta jarduketak burutzerakoan partaide-tza arduratsu bat izateko ikasle horiek prestatzeari begira.
Azken helburua, ingurugiro arloko bioaniztasun horren aurre-an jokabide positiboak harraraztera bultzatzea da, garapenjasangarri bat eta norberak ere jasangarria lortzeko aukeraemango diguna. Ildo horretatik, Unitate honetako edukiakeskema baten barruan egituratuta datoz, espazio bakoitza,aztertu behar dugun paisaia bakoitza kontzeptzio-eremu ba-tzuetan egokitzeko aukera izan dezagun, ikasleek parte hartu-ko duten jarduera eta eduki horien gidari izango liratekenak.
13Irakaslearentzako gida didaktikoa
Bertizko Parke Naturala.Eguaraseko Ehiza-BarrutikoE.N. Eremu gizatartua
PAISAJE BAT EDOINGURUGIRO-EREMU BAT
hainbat arlotan aztertuz gero
ESTETIKA ARLOSOZIOKULTURALA
GEOGRAFIA.GEOLOGIA
esan nahi du
LUR-EREMUABEREDIMENTSIOARTISTIKOAN
ELEMENTU ABIOTIKO ETABIOTIKOEN ARTEKOELKARREKINTZARENONDORIOZKO ELKAR-HARREMANAK DITUENLURRALDEA.
GIZA-JARDUERARENESZENARIOA
eta honela uler daitezke
BEREZJASANGARRIA DENNATUR SISTEMABAT
etaberaz
NORBANAKOBAKOITZAK
eta
INDIVIDUO
eskaintzen diote
edo bestela esanda
INGURUGIROFENOSISTEMA
berd
in d
a
esan nahi du esan nahi du
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
A. IRAKASLEARENTZAKOINFORMAZIOA.
1. AURKEZPENA ETA APLIKAZIOARENTESTUINGURUA.
Aplikazio-mailak.
Unitate Didaktiko hau Lehen Hezkuntzako azken zikloarentzateta Bigarren Hezkuntzako Lehen eta Bigarren zikloarentzatprestatua dago. Beraz, bi maila bereizi dauzka, unitateanzehar komeni denean adieraziko direnak.
LEHEN MAILA BIGARREN MAILA
5 º 6º 1º 2º 3º 4º
Lehen maila, errazena, Lehen Hezkuntzako azken zikloaren-tzat eta Bigarren Hezkuntzako lehen zikloarentzat pentsatuadago. Bigarren maila, bere zailtasun maila dela-eta, hobetoegokituko litzaioke Bigarren Hezkuntzako Bigarren Zikloari.
Aplikatzeko modua
Unitate didaktikoak bi lan proposamen aurkezten ditu ares-tian aipatutako maila horietako bakoitzarentzat bereizia, edukieta ariketa ezberdinekin. Irakasleak askatasuna du bere ibilbi-de didaktiko berezia proposatzeko, eta beraz, proposatutakozenbait ariketa aukeratu (edo ordezkatu) egin ditzake, talde-ikasgelarentzat egokienak iruditzen zaizkionak hautatuz.
Ildo horretatik, aurkezten ditugun materialek ez dute ohikoU.D. horietako bat osatzen, non proposatutako ariketa guz-tiak ikasleek eginak diren. Aurkezten ditugun materialen bidezzenbait U.D. egin daitezke. Edo bestela esanda, adierazitakoariketa guztiak egingo balira, irakasleek nahikoa material edu-kiko lukete zenbait hilabetetarako. Beraz, beharrezkoa da ari-ketak aukeratzea eta jardunbide bat diseinatzea eskaintzendiren materialetatik abiatuz.
Inork ez du ezagutzen irakasleak bezain ongi bere ikasle-en ikaskuntza-erritmoa eta abiada. Horregatik berak era-baki behar du. Angel Pérez Gómezen hitzetan,gomendagarriena irakasle bakoitzak “curriculuma araka-tzea” izango litzateke. Horixe da, hain zuzen,
L.O.G.S.E.an nahiz Unitate honetan bildurik daudenorientazio didaktikoen funtsa eta muina.
Edukien diziplinartekotasuna.
Maila edo Departamentu bakoitzeko irakasleek, beren lan-taldeen giroa eta aukera didaktikoak ezagutzen dituztenezgero, diziplinarteko izaera nabarmen bat eman diezaioketeunitateari, hala nahi baldin badute. Horien aukerak, bai biltzendituzten edukien ondorioz eta bai proposatzen diren estrate-gien ondorioz ere -laneko irtenaldi batean informazioa biltze-tik hasita-, oso zabalak dira. Ingurugiroaren Ezagutza; GizarteZientziak, Geografia eta Historia; Natur Zientziak; Lengoaia;Adierazpen Plastikoa eta Teknologia;... Unitate honetan edu-kiak txertatzeko aukera ematen duten alorrak dira.
Ikus ditzagun D.B.H.n garatzen diren zenbait eduki esangu-ratsu, Unitate honetan sakondu daitezkeenak:
Natur Zientzietatik:
- Lurreko materialak.
- Izaki bizidunen aniztasuna eta batasuna.
- Osagai biotiko eta abiotikoek ingurunean duten elkarre-kintza.
- ...
Gizarte Zientziak, Geografia eta Historiatik:
- Ezagutza Geografikoa eta natur ingurunea.
- Jarduera ekonomikoa eta eremu politikoa. Ekonomiaeta gizartea gaur egungo munduan.
- ...
Plastika eta Ikus Hezkuntzatik.
- Ikusizko Lengoaia.
- Sormenaren prozesua ikusizko arteetan.
- ...
14 Irakaslearentzako gida didaktikoa
Espacios protegidos
Medio Ambiente
Teknologiaren arlotik.
- Teknologia eta gizartea.
Lengoaia eta Literaturatik.
- Hizkuntz erabilerak komunikazio-egoeretan.
- ...
Eduki hauek edo beste batzuk Unitate didaktikoan edo eremuzehatz baten azterketan beren testuinguruan koka ditzakegu:
Testuinguru geografikoa eta ingurugiro-mailakoa.
Unitate Didaktiko honen asmoa Nafarroako natur guneeiburuzko arreta-dei bat egitea bada ere, uste dugu gune guztiei,baita gizakiok sortutakoei ere, babesa eta arreta eskaini behardiegula. Ezin ditugu gure inguruko “harribitxi” batzuk defenda-tu, gune guztiek duten Ondare-Balio orokorra ahaztuz: landa-koak, hirikoak, natur guneak, etab... Orekak eta garapenautojasangarriak etorkizuneko jokabide hori eskatzen dute.“Natura babesteko lana nazio-mailako lurralde osoari aplikatubehar zaio orain. Beharrezkoa da natura modu begirunetsubatez landu eta ustiatzea, hala zelaietan nola basoetan, etanaturak bere lekua bilatu behar du hirigune handietan nahizgure etxeko ate aurrean”, dio Martín Boesch-ek, Pro Naturakolehendakariak.
Ondorengo oinarrizko puntuetan oinarrituz, ideia hauekgaratzen saiatuko gara:
- Nafarroako Gobernuaren Naturaren InterpretaziorakoZentroak. Bertizkora mugatuko gara. Zentro honetarabisita eginez gero Bertizko historiari buruzko informazioajasoko dugu, eta halaber, basoarekin, ibaiarekin eta berta-ko ekosistemekin, landaretza- eta animalia-barietateekin,
basoko arriskuekin, birpopulazioarekin... zerikusirikduten edukiak.
- Paisaia testu gisa. Alde horretatik, funtsezkoa da lan-irtenaldia. Bertatik bertara informazioa bildu eta pertzep-zio multisentsoriala lantzea da asmoa. Beste gunebatzuetara ere irtenaldiak antola daitezke (Urbasa,Eguarats, Basaula, Sotos...). Horietan guztietan inguru-giro-arloko edukiak lantzeko justifikazioa aurkituko dugu,ingurunea “irakurtzen” irakatsiz.
- Espazio eta denbora mailako kontrasteak. Natur inguru-nearen ezagutza gure lurraldearen gaineko autokonten-plazio-mekanismo huts bat izan ez dadila ahalegindukogara. Beharrezkoa da gure paisaiak beste lurralde, bestekultura eta beste denbora batzuekin kontrastatzea.
- Ingurugiro arloko gatazkak. Azterketa orokorrek tokiantokiko jarduketak egitearen beharraz kontzientziatzeraeraman behar gaituzte. Simulazio-jokoek eta ikasleekaztertutako arazoak biltzen dituen txosten bat gauzatzeaklagundu egin behar dute gure ondarea balioesten etaingurugiroaren kudeaketa eta zainketarako mekanismoakezagutzen.
Lan-irtenaldia.
Lan-irtenaldiak ikaskuntzaren prozesuan duen eginkizunazuzenean zentzumen guztiekin behatzean eta informazioabiltzean datza, ikasgelan osatuko den ikerketa-araketa proze-
15Irakaslearentzako gida didaktikoa
NATUR INGURUNEAK
de
- Nafarroako Foru Komunitateko- Espainiako- Europako- ...- Munduko
hasiko genuke
IKASKUNTZA-PROZESUAK
ondokoak lantzeko ondokoak dituela
EDUKIPROPIOAK
PERTZEPTZIOMULTISENTSORIALA
hasi eta bukatuegiten dira
LAN-IRTENALDIAN
biak berariaz programatubeharko ditu
IRAKASLEAK
LAN-IRTENALDIA
2. IBILBIDEA
JARDUERAPROPIOAK
1. IBILBIDEA
osatu eta sailkatuegiten dira
INFORMAZIO-BILKETA
IKASGELAN
a
ATSEDENERAKO NATUR GUNEA,NATUR PARKEA, NATUR ERRESERBA,NATUR MONUMENTUA, ETAB.
ADIBIDE GISA AURKEZTEN DA: BER-TIZKO PARKERA IRTENALDIA EGITEA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
su baten abiapuntu gisa. Bertizko Natur Parkera eta bertakoNaturaren Interpretaziorako Zentrora egindako IrtenaldiakUnitate honetan aurkezten diren ariketen prozesu sekuentzia-tuaren barnean biltzen dira.
Nolanahi ere, lan-irtenaldiak ere badu berezko izaera bat, bereeduki eta bere ariketekin. Modu horretan, isolatuki burutzeaaukeratu liteke, lortutako informazioak irakasleari egoki iru-ditzen zaizkion beste batzuekin osatuz. rteera bat egin bainolehen, horri dagozkion txostenak eskainiko dira. Badakigu,halere, beste espazio batzuek ere balio izan dezaketela helbu-ru horietarako: Eguarats, Basaula, Pitillas,... Irakasleak era-baki beharko du zein den lekurik egokiena, aurkeztutakomaterialak direnak direla ere.
Azken ohar bat. Irtenaldi bakoitzak bere une egokia du buru-tzeko. Bertizi dagokionez, uste dugu garairik onenakUdazkena (lurrean baliabideen ugaritasuna, koloreak, etab.)eta Udaberria direla. Aldiz, Bardeetan ez da gomendagarriaUdaberrian joatea hegaztiek habiak egiteko garaian kalterik ezeragiteko. Nolanahi ere, ikastetxe bakoitzak erabaki behar duzein toki eta zein garai den egokiena.
Laneko Koadernoaren Maketa
Laukitxoetan aurkeztu diren ariketen sekuentzia horrenasmoa, lehendabizi, ariketa guztiak modu orokor batez uler-tzea da, eta bigarrenik, Miguel Angel Zabalza irakasleak dioenbezala, une oro non aurkitzen garen “argituko” dion gidariizango da.
16 Irakaslearentzako gida didaktikoa
Testuingurua: “Natur Gune Babestuak” Unitate Didaktikoa natur ingurunearen testuinguruan kokatzen da, pertsonontzako bizitza- eta ongizate-iturri gisa harturik. Nafarroako, Espainiako eta munduko natur gune babestuekin zerikusirik duten hainbat eduki lantzen ditu, ikuspegi orokorbatetik elkarrekin uztartuz, aztertu, balioetsi eta etorkizuneko belaunaldientzat defendatu behar dugun zerbait balitz bezala.
Gaia: Natur gune babestuak ikuspegi bikoitz batetik aztertzea. Batetik, geografia, paisaia, biologia, ekologia eta plastika arloan dituzten baloreakezagutuz eta egiaztatuz. Bestetik, pertsonek ingurugiroan duten partaidetza eta erlazioa aztertuz, modu jasangarri batez zaindu eta kudeatubehar dugun kultur faktore bat bezala.
Ardatz Orokorra. Edukiak ANTROPOSen arabera egituratzen dira, pertsonak baitira, oro har, gure guneen eta bereziki gure natur gune babestuenaberastasun fisikoa eta biologikoa aztertu, balioetsi eta kudeatu behar dutenak.
Prozedurak: Ikasleen lana estrategia bikoitz batetik abiatuta garatzen da. Batetik, lanerako koaderno bat prestatuko da, eta bertan, informazioabiltzearekin (ikusi, sentitu, neurtu...), informazioa prozesatzearekin (sailkapena, erlazioak, neurriak,...) ondorioak ateratzearekin eta esku hartzekoproposamenak (txostenak, laburpenak, kritikak eta jarduteko neurriak... egin) egitearekin loturiko ariketak, teknikak... biltzen dira. Bestetik,lan-irtenaldiek (Bertizko natur parkera) berezkoak dituzten teknikak aplikatuko dira, gero ikasgelan aztertuko den informazioa biltzeko.
Jarrerak: Natur ingurunea pertsonontzako bizitza- eta ongizate-iturri gisa balioestearekin loturik daude jarrera hauek. Gure inguruan dagoennatur ingurunea zaindu eta errespetatzea, garapen jasangarri bat lortzeko gauzatu behar ditugun jokabide eta arauak balioetsiz. Zehar-gaiak:Ingurugiro Hezkuntza. Gizakia, natur guneen kontserbatzaile eta birsortzaile gisa. Osasun Hezkuntza: gure basoak, paisaiak, etab, zaintzea etapertsonen ongizatean duten eragin positiboa (aisialdia, kirola, ...).
Museoa: Bertizera egindako lan-irtenaldiarekin zerikusirik duten muralak, grafikoak, liburu-irudiak, maketak, sekuentziak, etab. prestatzea.Erakusketa bat antolatzea, kontuan izanik bere bilakaera geografikoa (mapak, profilak, krokisak...), naturalistikoa (liburuak, txostenak, maketak,ekosistemei buruzko ohar plastikoak, nitxo ekologikoak,...), plastikoa (bildutako materialen erakusketa, ehundurak, formak, kolore, irudi etaargazkien nahasketak,...), linguistikoa (deskribapenak, eskemak, txostenak,...)... Parke edo Natur Erreserba bati buruzko maleta didaktiko batprestatzea.
Iraupena: Unitatearen garapen-denbora lau astetakoa izango da gutxi gorabehera. Horretarako beharrezkoa da eskaintzen diren ariketa guztienartetik irakasleak egoki jotzen dituenak aukeratzea.
2. UNITATEAREN BEREZITASUNAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
3. OINARRIZKO HELBURUA.
Unitatean burututako ikerketa prozesuaren bidez honakoxedeak lortu nahi ditugu:
- Nafarroan, Espainian, Europan eta munduan natur gune
babestu gisa sailkaturik dagoen natur paisaia batean ele-mentu fisikoak, biologikoak eta pertsonen esku-hartzeakezagutzea. Bertizko natur parkera egindako lan-irtenaldibaten bidez jasoko dira informazioak, espazio hori leheneta orain nola erabiltzen, antolatzen eta kudeatzen zeneta den erkatuz.
- Ikasleek prestatuko duten txosten baten bidez informa-zioa antolatu eta adieraztea, burutu den irakaskuntza-ikaskuntza prozesua islatuko duena: irtenaldianinformazioak bildu, sailkatu, erlazionatu, erkatu, infor-mazio horiek beste natur gune babestu batzuetakoarekinkoantifikatu, eta azkenik, ondorioak, balioespenak edoerakunde ofizialek, enpresek, talde ekologistek eta, orohar, pertsonek ingurugiroan jarduteko dituzten neurriakzehaztu.
- Natura errespetatu eta babesteko ingurugiro-baloreaksustatzea, gure natur gune babestuez egiten dugun era-bilerarekin oreka mantenduz.
17Irakaslearentzako gida didaktikoa
•· Nafarroako natur gune babestuak zehaztea.
•· Natur Parke bat osatzen duten osagai biotiko eta abio-tikoak ezagutzea.
•· Natur gune babestuen erabilera eta kudeaketarekinzerikusirik duten ingurugiro-alderdi ezberdinak azter-tzea.
•· Espazio eta denbora arloko ingurugiro-prozesuak iru-dikatzea.
•· Ingurugiro-baloreak sustatzea.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
4. EDUKIAK.
18 Irakaslearentzako gida didaktikoa
• Espazio zehatz baten azterketa:
Bertiz, ...
-Mapa/planoen bidez kokatzea.
-Ibilbidea eta distantzia espaziala eta
tenporala.
-Ibilbidearen profil subjektiboa.
-Egoera-krokisa: orientazioa, kode-
ak, ...
-Natur paisaia egituratzen duten ele-
mentu fisikoak.
-Xehetasunen azterketa: siluetak,
aurretiko bista, ...
-Okupazio espaziala eta neurriak
altueran, bolumena, ...
• Lurra (lurzorua), airea (atmosfe-
ra), ura (erabilera eta eginkizuna)
aztertzea.
• Denbora: erritmoak eta fenome-
noak.
• Nafarroako natur paisaiak eragi-
ten dituzten faktore fisikoak.
• Espazio- eta denbora-kontrasteak
beste paisaia batzuekin.
• Bertizko parkea eta pertsonak.
- Historia: beste garai batzuetako erabilerak.
- Egun duen eginkizuna.
- Pertsonak Bertizen: baserria, ...
- Animaliak eta pertsonak Bertizen edo beste natur gune
babestu batzuetan.
• Ehiza eta bere kudeaketa.
• Arrantza eta bere kudeaketa.
• Fauna eta beste animalia batzuk kudeatu eta kon-
trolatzea.
• Ingurunearen suntsipena.
• Garapen jasangarria.
• Landareak eta pertsonak.
• Erabilera.
• Kontserbazioa.
• Kutsadura, suteak, ustiapena, bideak, aisialdia...
etab.en ondoriozko presioak.
• Haztegiak.
• Garapen jasangarria.
• Natur gune ezberdinak Nafarroan. Espainiako,
Europako eta munduko beste leku batzuekin dauzka-
ten aldeak.
• Basoaren erabilera eta kudeaketa tradizionala
Nafarroan.
• Egungo natur guneen erabilera eta kudeaketa.
• Natur gune berriak: arazoak eta premiak, bioanizta-
suna.
• Garapen jasangarria natur guneetan.
• Rioko goi-bilerako printzipioekin bat datorren ingu-
rugiro politika bat: “Nafarroan dihardugu, munduan
pentsatzen dugu”.
• Bertizko parkea eta bere aberastasuna: flora eta
fauna.
- Ura-flora-fauna erlazioak. (Bidasoako ekosiste-
ma).
- Lurzorua-flora-fauna erlazioak. (Basoko ekosiste-
ma).
• Ekosistemak Nafarroan.
• Zenbait ekosistema beste gune batzuetan.
• Biziraupena eta arretak.
• Natur guneetako protagonistak: animaliak eta
landareak.
* EGINTZAK eta KONTZEPTUAKFISIS ANTHROPOS BIOS
• Unitatearen edukiak egituratzeko darabiltzagun ardatzak hiru badira ere, FISIS, BIOS eta ANTHROPOS, horien ardatzantolatzailea ANTHROPOS da, hots, gizakia natur inguruneen ahalbidetzaile eta eragile gisa.
• Gainera, Unitate honetan informazioaren bilketa, prozesaketa eta komunikazioarekin zerikusirik duten prozedurak, ondo-rioak eta proposamenak landuko dira.
• Unitatean lantzen diren jarrera bereziak ingurugiroaren zehar-lerroarekin erlazionaturik daude.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
4.2. PROZEDURAKO EDUKIAK.
INFORMAZIOA BILTZEA.• Bertizko Parkera lan-irtenaldi bat egiteak berekin dituenestrategiak: ikasgelan informazioak prestatzea, motibazioa,kokapena eta informazioa biltzeko teknikak ezagutzea, lan-taldeak antolatzea, eginkizunak izendatzea, etab.
- Naturako Ikasgelan jasotako informazioei buruz krokisaeta oharrak egitea.- Bertizko basoan barrena egindako ibilbideari buruz lan-dako oharrak egitea.- Datuak biltzea, fitxa, grafiko, liburuxka, mapa, profil,eskema, etab.en bidez.- Irakasleek edo parkera egindako bisitaldiko laguntzaileekegindako azalpenen inguruko oharrak hartzea.- Irudi ikonikoak jasotzea argazki, bideo, marrazki,etab.en bidez.- Laginak jasotzea, aurrez irakasleei kontsultak eginez.
INFORMAZIOAREN PROZESAKETA• Irtenaldiko txostenean datozen ariketak prestatzea.
- Oharrak eta norbanakoen edo taldeen datuak ordena-tzea.- Informazioak sailkatzea.- Arazoak, egoerak, egintzak, sekuentziak,... aztertzea.- Irtenaldiko informazioa modu eskematiko batez bildukoduten muralak egitea.- Landutako zenbait arlo aztertzea: Bidasoaren ekosiste-mako eta basoko ekosistemako alderdi geografikoak,biologikoak,...- Gure ekosistemetako osagai bat (landareak, anima-liak,...) edo natur guneei buruzko ingurugiro arazoak(liburutegia, interneta, hemerotekak, ...) lan-taldetanikertzea.- Landutako alderdiei buruz grafikoak, estatistikak, ...egitea.
INFORMAZIOA KOMUNIKATZEA.• Laneko koadernoa prestatu eta aurkeztea.• Taldean iruzkina egin eta talde-lanei buruz (muralak, make-tak, ikerketak, ...) argudioak ahoz azaltzea.• Norbanakoen nahiz taldeen lanak ikasgelako museoan era-kustea.• Ko-ebaluazioa edo ebaluazioa.
BALIOESPENA ETA ESKU-HARTZEKO PROPOSAMENAK• Gure Komunitateko ingurugiro-arau berdeak prestatzea.• Aztertutako arazoen aurrean kritika egin eta esku hartzea
(hedabideak, etab.).• Balioespena egin eta eta gure ondorioei buruzko idazkiak
erakunde eskudunei jakinaraztea.
4.3. JARRERAK
OROKORRAK.• Aztertutako zenbait alderdiren ezaugarriak ikasi eta eza-gutzeko zaletasuna.• Segurtasuna lanak egiterakoan: aurkezpen txukuna,hurrenkera bati jarraitzea, autoebaluazio positiboa, ...• Taldeko lanetan lankidetzan aritzea.
U.D.KO JARRERA BEREZIAK• Lan-irtenaldian lan egiteko ezarritako arauak betetzea.
- Lantzen eta aztertzen ari garen natur ingurunea erres-petatu eta zaintzea.- Lan-irtenaldian informazioa eta beste material batzukjasotzearekin loturiko ariketak burutzeko interesa piztea.- Behaketarako edo datuak hartzeko aparailuen erabilpe-nean kontuz ibiltzea (lupa, prismatikoak, grabagailua,argazki-makina, bideoa, ...)
5. ARIKETEN MAPA
Unitate didaktiko honetako ariketak, hiru apartatu ditueneskema batean biltzen dira:
Lehenak ariketen izenburuak eskaintzen ditu, eta horiekburutzeko bide ematen duten dokumentuekiko erlazioak.
Bigarrenak proposatutako ariketak deskribatzen ditu, gau-zatu beharreko bi sakontze-mailetan (bat eta bi).
Hirugarrenak aniztasunari buruz hitz egiten du, gaitasunhandiagoak edo txikiagoak edo jarrera pertsonal ezberdinakdituzten ikasleen arabera egokituz.Jakina, aurreikusitako ariketa guztien artetik, irakasleak auke-ratu behar du unitatea zein ariketetan gauzatuko den nagusi-ki. Beraz, ariketen zerrenda hori ez da gauza itxi bezalaeskaintzen, eta ariketa bati ez darraio ezinbestean hurrengo-ak. Testuinguru geografikoa, irakaslearen esperientzia, ikas-leen maila, besteak beste, erabakigarriak izango dira ariketabatzuen edo besteen alde egiterakoan, eta are hurrengo tau-lan agertzen ez diren beste batzuk gehitzeko.
19Irakaslearentzako gida didaktikoa
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
20 Irakaslearentzako gida didaktikoa
ARIKETAK ETADOKUMENTUAK
ARIKETEN DESKRIBAPENA1. MAILA ETA 2. MAILA
ANIZTASUNA
1. ARIKETAUnitatearen aurkezpena:hasi aurretik 1. dokumentua etamaketak ikus ditzakegu
1. dok. Zer egingo dugu?
NIVEL 1 Y NIVEL 21. MAILA ETA 2. MAILAUnitatearen aurkezpena bi ikuspegitatik egin dezakegu:- batetik, Unitatearen ikuspegi orokorra ematen saiatuko gara.Horretarako dagokion testua prestatu da, oinarrizko hiru galdereierantzuteko asmoz: zer aztertuko dugu (natur gune babestuakNafarroan eta munduan), nola egingo dugu (gure ariketa guztiakbilduko dituen lan-koaderno bat eginez) eta zertarako (inguruandugun ingurugiroa positiboki balioestea, horren mantenimenduaneta hobekuntzan lagunduz).- bestetik, egiten ari garen ikastaro honetako lanean Unitate honekduen garrantzia azpimarratu behar dugu, aztertzen ari garengainerako unitate edo gaiekin duen harremana bilatuz. Lan horiirakasle bakoitzari dagokio.
Adieraz dezakegu zein ariketak izango direngutxienekoak eta zeintzuk osagarriak. Irakasleakhorretarako zehaztu egin beharko duaurreikusitako guztietatik zeintzuk burutukodiren eta zeintzuk izango diren beharrezkoak.Gainera, dokumentuak aurkez ditzatelaeskatuko zaie ikasleei (argazkiak, testigantzak,liburuak, liburuxkak, ..), lehendik daudenakosatuz.
2. ARIKETA.1. MAILATestu ederra: Seatle indiarrarengutuna.2a dok.
2. MAILAOihan gorriko erraldoia.2b dok.
1. MAILATestu Eder gisa Seatle indiarrak Estatu Batuetako lehendakariari,bere tribuarentzat erreserba bat eraikitzeko proposamenari buruz,1854. urtean bidali zion gutuna eskaintzen da. Testu Eder horrekNafarroako natur gune babestuen azterketari buruzko hurbilketabat jorratzen du, ikuspegi literario eta gizakoi batetik. Halere, izaeraunibertsala du: gizakiaren eta naturaren arteko harremana gizarte“primitibo” baten –indioen– ikuspegitik aztertzen du, gizarte“aurreratu” batekin erkatuz, hots, partaide garen mendebaldekogizarte honekin.Ikasleek zertxobait ezagutuko dute dokumentu hori idatzi zenekoune historikoa, gutxienez cowboy-ei buruz egin diren filmeugarietatik, eta beraz, testu hau gauzak beste era batera ikustekomodu bat izan daiteke beraientzat.Dokumentu honek aukera ematen du ikasgelan eztabaida batburutzeko, eta horrela, garatu behar dugun gai horren inguruanikasleek ongien dakitena ezagutu ahal izango genuke, baita horrenaurrean dituzten jokabide orokorrak ere. Eztabaida hau burutzekoideiak puntu gisa eskaintzen dira talde txikian arrazoiak emanezeztabaidatzeko, eta ondoren elkarrekin adostasun batera iritsi etaondorioak atera ahal izateko.
2. MAILA.Sánchez Ferlosioren testu konplexuago bat eskaintzen da, etabertako ariketak hiru une jakinetan proposatzen dira: irtenaldiarenaurretik, irtenaldian zehar eta irtenaldiaren ondoren.Lengoaiako zenbait alderdi biltzen ditu, eta beraz, testua abiapuntuizan liteke unitate hau diziplina ezberdinen artean garatzeko.
Irakasleak egoki baderitzo, Seatle indioarengutuna laburtu dezake, honela dioen parrafotikhasiz: “No sé, pero nuestro modo de vida esdiferente del de ustedes, ...”. Eztabaidarakopuntuak berdinak izango dira.Gainera, irakasleak literatura, kritika, arte arlokobeste testu batzuk aukeratu ditzake, eta areirudi komentatuak (pinturak, diapositibak, ...).
3. ARIKETA1 eta 2. MAILAKZer gauza dakizkigu?
1. MAILA ETA 2. MAILAIrakasleak eskema orokor bat proposatuko dio ikasgelari naturgune babestuei buruz. Espazio hauen inguruan dauzkatenkontzeptuei buruzko aurretiazko ideiak bilatu eta horiek espazioankokatzea da helburua.
Eskema hau bakarka edo talde txikietan landuliteke. Beharrezkoa da adostasun batera iristea.
ARIKETEN TAULA OROKORRA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
21Irakaslearentzako gida didaktikoa
ARIKETAK ETADOKUMENTAK
ARIKETEN DESKRIBAPENA1. MAILA ETA 2. MAILA
ANIZTASUNA
4. ARIKETA:1. MAILA “Oztopo-lasterketa”4 dok.: Euri-mapak.
2. MAILA: “Biometatik Bertizerajaisten gara”4a. dok.: Biomen kontzeptu-mapa.4b dok.: Biomen munduko mapa.4c dok.: Espainiako Mapalandaretza-zerrendekin.
1. MAILAIkasleek, Nafarroako mapa baten irudikapen baten bidez, Nafarroakoerliebea eta inguru klimatikoak, paisaje-motak eta horiek sortzenduten landaretza-aniztasuna errepasatuko dituzte.
2. MAILAMunduko 14 biomen bioaniztasunari eta beren zerrenda klimatikoeiburuzko 4a, 4b eta 4c dokumentuak erabiliz, Espainiako etaNafarroako espazioekin erlazionatzea da kontua.
Bioma handiei buruzko gardenki bat egitea,bioma bakoitzaren piktograma adierazgarri baterabiliz.
5. JARDUERA1. MAILA: Kontrasteko lurra.5a dok.: Natur guneei buruzkoxehetasunak ematea.
2. MAILA: Diren denak al daude?5a dok.: Natur guneei buruzkoxehetasunak ematea.5b dok.: Gure ekosistemak.
1. MAILANafarroako hiru inguru nagusienak erlazionatuz laburpen eskematikobat paisaiako alderdirik esanguratsuenekin erlazionatzea da asmoa:flora eta fauna, labore-lurrak eta populatzea. Nafarroako Atlas batkontsultatu.
2. MAILAAurreko laburpen eskematikoa egin ondoren, Nafarroako mapanekosistema nagusiak kokatuko dira. Izen orokorrez izendatukodira: hezeguneak, harkaiztiak, etab. 5a dok. aprobetxa dezakegukontzeptuak bereizteko: aniztasuna, bioaniztasuna, natur parkea,erreserba, gune babestua.
Nafarroako ekosistema batzuetako landareeneta animalien paisaia agertzen duten kartelakegitea.5b Dok. oinarritzat hartu.
6. ARIKETA1. MAILA: Bertiz, imajina ezazu.2. MAILA: Bertiz, hasteko.6 dok.: Bertiz.
1. MAILA ETA 2. MAILABi maila horietan helburua bera da: Bertizko natur parkera lan-irtenaldia prestatzea. 6 dok. irakurri, Bertiz mapan kokatu, berehistoria ezagutu, eta parkeak eskainiko dizkigun informazioakgeureganatu.
7. ARIKETALan-irtenaldia
7 dok.: Lan-irtenaldia.
1. MAILA ETA 2. MAILABertizko parkera egiten den Irtenaldiaren helburu, ariketa etaantolamendua azaldu eta ulertzea da kontua, ikasgelan 7.dokumentua komentatuz.Informazioa jasotzeko lan-taldeak osatzea proposatzen dugu, 3-5 pertsonez osatuak, bereziki Naturaren Ikasgelan:A. Historialarien taldea, Behe-Solairuan aritzen dira.B. Geografoen taldea. Euri-kopuruei, tenperaturari, ... buruzkoinformazioa jasotzen dute lehen solairuan.C. Biologoen taldea. Baztan ibaiaren ekosistemari buruzkoinformazioa jasotzen dute.D. Mendietako taldea: Ibaiertzeko basoei buruzko informazioa etabasoaren eskema orokorra (landak, ameztia, pagadia, hariztia, ...)jasotzen du. Basoaren profilaren eskema, mural bat egiteko.E. Geologoen taldea: Lurraren profilari buruzko krokisa egitendute. Zuhaitzen azpian ikusten ez duguna: lurreko ekosistema.Onddoei buruzko informazioa ere jaso dezakete.F. Kazetarien taldea: Argazkien bidez jasotzen dute informazioa,eta aldi berean, besteei laguntzen diete. Zuhaitz, zuhaixka, belar,sute baten ondoren basoko klimaxaren bilakaera-eskema... etab.iburuzko informazioa jaso dezakete.Basoko ibilbidean zehar geldiuneak eta azalpenak egingo dira, etaikasle bakoitzak bere oharrak hartu beharko ditu: irtenaldikotxostenean zenbait informazio proposatzen dira. Beste batzukBertizko Natur Gelako gidarien azalpenei esker jakingo dira:karobiak, baserria, txondorra, landaretza, ... Informazio horiekgarbira pasatuko dira eta laneko koaderno pertsonalean sailkatukodira.
Bertizera proposatutako oinarrizkoirtenaldiarekin batera, Informazio Liburuan,hiru irtenaldi ezberdinetarako materialaproposatzen eta eskaintzen da: Eguaraskoehiza-barrutia, Pitillasko aintzira eta BasaulakoErreserba.Irakasleak zehaztu beharko duproposatutakoetatik zein irtenaldi egokitzenden ongien bere interesetara.Unitatea funtsean ez da aldatzen, erreserbahauetara joan nahiz Nafarroan dauden bestebatzuetara joan.
Ikaskuntza-prozesua aberasteko modu batirudiak, horien arteko erlazioak eta kontzeptuenzehaztapena erakustea litzateke. Horretarako,irtenaldirako antolatutako talde guztiek lortutakoinformazio guztiak garbira pasa ondoren, horiekazal ditzatela proposatuko da, muraletan,kartulinetan,... Horrela, geureganatu, irudikatueta kontzeptualizatzeko urratsak jarraitzen arigara.(Ikus 10a, b eta c Dok.)
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
22 Irakaslearentzako gida didaktikoa
ARIKETAK ETADOKUMENTUAK
ARIKETEN DESKRIBAPENA1. MAILA ETA 2. MAILA
ANIZTASUNA
8. ARIKETA1. eta 2. MAILAKProfil subjektiboa eta objektiboa.8 dok. Prezipitazioak etatenperaturak.
1. MAILA eta 2. MAILALan-irtenaldia egin ondoren, ibilbidearen profilak azalduko ditugu.Subjektiboa lehendabizi, ibilbideko xehetasunak kontuan izanik:igoerak, lautadak, jaitsierak, denbora eta espazioa... Gero objektiboa,Atlas bateko sestra-kurben eta koloreen gainean.
Ibilbideko leku jakin batzuetako prezipitazio-grafikoak gehitu ahal zaizkie profilei.
9. ARIKETA1. MAILA“Ikusten ikasteko...”9 dok. (a, b, c eta d)2. MAILA“Bertizen deskribapena”.9 dok. (e eta f)“Sailkatzen ikasteko...”
1. MAILA9 dok.an aurkeztutako eskematik abiatuz, ikasle bakoitzak fitxabat aurkeztuko du, behaketa horren deskribapena lantzeko aukeraemango diguna.2. MAILAEstrategia ezberdinak erabiliz (ikusten ikasteko fitxak, magnetofonoa,argazkiak, ohar pertsonalak...) Bertizko deskribapena egingo da.Hizkuntzaren bidezko adierazpen eta irudikapen ariketa bat da.
Deskribapenarekin batera, inoren baimenarekinhartutako zenbait elementu gehitu daitezke.Jasotako laginen sailkapen zuzen bat egiteko,“Gida” egokiak erabiliko dira: belarrenak,zuhaitzenak, animalienak, ...
10. ARIKETA1. eta 2. MAILAK“Landako nire oharrak ordenatzen”10a dok.
1. MAILA ETA 2. MAILAIrtenaldiaren ondoren ariketa pertsonalak berrikusi eta ordenatuegingo dira, ikasgelan itundutako sekuentzia bati jarraiki: basoanzehar egindako ibilbidea.
11. ARIKETA1. MAILABertizko krokisa. Naturarekin bateginik.
2. MAILA“Pintzelkada artistikoekin idaztendut natura”
1. MAILA11 dok. kontsultatuz, ibilbide erreal bat egingo da parkera bisitaegiten den egunean. Eremu bakoitzean geldialdiak zenbakitu etaegindako ariketak deskribatuko ditugu. Mapa krokisera bihurtzekoeta interpretazio geografikorako prozedura bat landuko dugu.
2. MAILAIrtenaldiaren ondoren, 9. ariketan jasotakoak bezalako informazioakizango ditugu Bertizko Parkea deskribatzeko. Proposa dezakeguklasearen erdiak deskribapen objektibo bat egitea, eta beste erdiaksubjektiboa. Ondoren, iritziak batera jarriko dira.
Taldeka egiten diren lanak gainerakoei azaldueta aurkeztuko zaizkie. TxostenarenOrdenazioari buruz “Zure lan-txostena ikertueta azaldu” fitxa kontsultatu daiteke (10b dok.)Halaber, diaporama bat edo liburu-irudi bategitea proposa daiteke (10c eta 10d dok.ak)
12. ARIKETA1. MAILABidasoako ekosistema.2. MAILAPertsonak, baserria eta BertizkoParkea.12 Dok (a, b) eta 12 (c,d):“Baserriko guneak”, “Baserriarenkanpoko ingurugiroa”, “Txondorraegitea” eta “Paisaia ozeanikoarenmaketak”.
1. MAILAAriketa hau taldean edo banaka egin daiteke. Komenigarria daikasgelako edo ikastetxeko liburutegia kontsultatzea, eta bertan,hiztegiak eta gidaliburuak aurkituko ditugu, ikasleen lagungarri.12 (a,b) eta 12 (c,d) dokumentuetan, baserriaren eta txondorrenegituren arabera espazioa erabiltzeko informazioa ematen da.Ariketa bat edo bestea proposa daiteke, parkean egindako ibilbideanikusitakoan oinarrituz.Ikasleak gogoeta egin behar du Nafarroako ipar-mendebaldekoeskualde horretan baserriaren arabera espazioa antolatu etaerabiltzeari buruz. Aldi berean, espazio horietan erabilera etajarduera-erlazioak ezartzen dira.
Banakako lan bezala izokinaren bizitza-zikloariburuzko informazio osoa egitea proposatzenda: kumea denetik, ibaira errutera etortzen denarte.Maketa bat egitea buztinarekin eta beste osagaibatzuekin, espazioaren antolamenduaz etainguru ozeanikoan duen erabilerari buruz. Ikusinguru ozeanikoko maketaren argazkiak(osagarria 13 dok.)
13. ARIKETA1. MAILABidasoa ibaiaren zeharkako profila.
2. MAILABertizko Parkearen laburpena.
1. MAILAAriketa hau aurrekoarekin lotua dago. Bidasoako ekosistemarenikuspegia osatzen du, berau eratzen duten edo bertan bizi direnosagaien egoera finkatuz, ibaiaren profilean.
2. MAILAIkasleak taldeka aritu daitezke friso bat eginez, hots, Bertizenlandutako guztia laburbiltzen duen panel bat. Ariketa hau, Irtenaldianlandutako eduki garrantzitsuenen ebaluazio-kontrol gisa har daiteke.
Liburu-irudi batean lan-irtenaldian hartutakoirudi guztiak aurkeztea (10d dok.)
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
23Irakaslearentzako gida didaktikoa
ARIKETAK ETADOKUMENTUAK
ARIKETEN DESKRIBAPENA1. MAILA ETA 2. MAILA
ANIZTASUNA
14. ARIKETA1 eta 2. MAILAKBeste natur gune babestuak:14a eta 14b dok.ak: “Nafarroakonatur erreserba batzuk”.“Natur gune babestuen mapa”.
1 eta 2. MAILAKAriketa hau egiteko 14a dok. irakurriko dugu. Hiru eskualde etaekosistema ezberdin dira: Basaula (Arteak-erkameztia) Pitillas(hezegunea), Eguarasko Ehiza-barrutia (Arido subdesertikoa)Nafarroako natur gune babestuen maparen bidez kokatzenahaleginduko gara
Ikasleen herrietatik hurbil dauden beste espaziobatzuk landu: aisialdi-guneak, erreserbak,parkeak...
15. ARIKETA1. MAILA: Maite itzazu.15a dok.: “Munduko arterikhandiena”
2. MAILA: Espainian ondo babestenditugu.15b dok.: “Carbayón de Valentín”
1. MAILA15a dok.an oinarrituz, marrazketa-ariketa bat egingo dugu, kokapena etadeskribapena. Era beretsuan, “Eraulgo artea” N.M.1aren laburpen-deskribapen bat egin behar da. Horren helburua, zaindu behar ditugunnaturako monumentu horiekiko enpatia eta hunkiberatasuna lantzea da.2. MAILA15b eta Doñanari buruzko 16 dok. oinarritzat harturik, natur gunebabestu baten deskribapena landu. Zuhaitz edo espazio horiNafarroako Komunitateko beste batekin (N.M.) edo herriarenzuhaitz adierazgarri batekin alderatu.
Gure herrian beti bada bere tamaina,antzinatasuna edo historiagatik antzeko ariketabateko protagonista izatea merezi duen zuhaitzedo espazioren bat. Herriko N.M. izandaitezkeen horiei buruz artikulu bat egitekoaukera eman.
16. ARIKETA1. MAILA: Arrazoi bat nahikoa.2. MAILA: Munduko besteerreserba eta natur gune babestuak.16a dok. “Munduko beste naturerreserbak”16b dok. “Natur parke berriak”.
1. MAILA16. ariketan, 1. Maila, ikasleek zuhaitz bat edo hosto bat marraztukodute, zuhaitzetik ateratzen dena -oxigenoa- eta sartzen dena -CO2- adieraziz.2. MAILA16a dok.an Doñana, Gran Paradisoko Parke Nazionala (Italia),Amazoniako Oihana eta Zingiradiari buruzko informazioak jasotzendira. Ariketa honek bide ematen du eztabaida bat antolatzeko,ahozkotasuna eta argumentazioa lantzeko. Galderak edo arazoakproposatzen dira, arrazoi-ondorio, kausalitate lineala,konkausalitatea... ideiekin loturiko erantzunak bila ditzaten ikasleek.
Irakaslearen “Ingurugiro-politikak”dokumentaziotik abiatuta, ikertu zer direningurugiro-politikak, zergatik direnbeharrezkoak, zein espaziotan burutzen diren,zein neurri diren garrantzitsuenak.
17. ARIKETA1. MAILA: 4x4 ibilgailuak. 17a dok.2. MAILA: Gure parke etaerreserbak Nafarroakohaizeberritzaileak dira.C02 emisioen geografia17b dok.Kiotoko gailurreko azken erabakia.17c dok.
1. MAILA17a dok. irakurriz, natur gune babestuei eta kalte konponezinakjasaten dituzten beste eskualde batzuei eragiten dieten zenbaitgiza-ekintzen inguruko gogoeta egitea da.
2. MAILA17b eta 17c dok.ak irakurriz, informazioak baloratu eta ondorioakateratzen dira negutegi-efektuak gure basoetan duen garrantziariburuz.
Prentsara, udaletxera, administraziora,erakunde partikularretara... gutunak idatzi,aisialdi, turismo, kirol... jarduera batzuekibaietan, arroiletan, hezeguneetan... duten aldeon eta txarrari buruzko gure iritziak jakinaraziz,eta irtenbideak proposatuz.
18. ARIKETA1. eta 2. MAILAK: Nafarroakopaisaien eraldaketa
1 eta 2. MAILAKIrudietatik abiatuz, honako galderari erantzun behar zaio:Nola gertatu da? Espazioak erabiltzeko arau batzuk eduki beharrariburuz gogoeta eta balioespenak egitea du xede.
19. ARIKETA1. MAILA: Zeinen alde ari gara?Inork ez ditu berriz ikusiko. 19adok. Espainiako zientzilariekbaieztatu egin dituzte putreenerasoak. 19b dok. Nafarroakogobernuak hobe luke...19c dok.
2. MAILA: Naturaren matxinada.Doñanan katamotza zaintzeko plana19d dok.
1. MAILAPutreen gai korapilotsu horri buruzko iritzi eta informazio ezberdinakbiltzen dituzten zenbait dokumentu aurkeztuko dira. Ikasleekinformazioa jaso behar dute berreskurapen planak dituzten besteespezie batzuei buruz: ugatza, hartza, orkatza... taldean lan bategiteko. Hori egiteko jarraipideak gogoratuko ditugu: informazioabildu, sailkatu, aztertu, ondorioak atera eta ekintzak proposatu(ikus 19e-tik 19g-ra bitarteko dok.ak).2. MAILA19d dok.ak katamotza salbatzeko hartutako neurriak irudikatzenditu. Komeniko litzateke ikasleek elkarteren batean (Gorosti,Gurelur...) informazioa biltzea, babesa behar duten Nafarroakoanimalia-espezie batzuen alde egiten diren ekintzen berri izateko.
Oihan tropikaleko desforestazioaren arazoaaurkez daiteke. Aipatutako elkarteetatik (Gurelur,Gorosti...) diapositibak lor litezke NafarroakoEspezie garrantzitsuenei buruz, Gureekosistemei buruz, desagertzeko zorian daudenespezieei buruz... Nafarroako Nekazarien Kutxaketa Ingurugiro Departamentuak sei dokumentalprestatu dituzte Nafarroako faunari buruz:“Navarra salvaje/Nafarroa basatia”
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
24 Irakaslearentzako gida didaktikoa
ARIKETAK ETADOKUMENTUAK
ARIKETEN DESKRIBAPENA1. MAILA ETA 2. MAILA
ANIZTASUNA
20. ARIKETA1. MAILA: Gure natur gunebabestuen arriskurik handiena.“Klimax, Testuak, Suteen aurkakoPlana, Nafarroako Gobernuaksuaren erabilpenari buruz egindakoAraudia, Mendia zaintzea”20a,b,c,d dok.ak
2. MAILA: Ekin lanari!“Nafarroako Baso Plana, Legeakberritzeak natur hondamendiakeragozten ditu, Nafarroako mendibabesleen katalogoa, Urbasa-Andiako Natur Parkea,Piktogramak”20 a,b,c,d dok.ak
1. MAILAGure ekosistemen eta natur gure babestuen suntsipenari buruzazter dezakegun arazo larriena sua eta suteak dira. Baso bizi batenirudiak, klimax garatua eta orekatua duena, sute baten ondorengeratzen den egoerarekin parekatu.Proposatutako testuetatik abiatuz, natur ekosistemen suntsipenaeragotziko luketen ekintza batzuren inguruan gogoeta egin etazerrenda bat prestatu.
2.MAILAAriketa honek bizi garen herritik hurbil dagoen leku jakin bateanjardutera eraman gaitzake. Ikasleak protagonista izan daitezke.Gure herriaren inguruan natur guneak errazteko arau edo ekintzak:zein espazio, horien erabilera, kudeaketa...
93. urteaz geroztik Espainian desagertu direnbasoei buruzko grafikoak egin.
Urbasa-Andia parkean sakondu, Urbasa-Andiako karst-ari eta lurrazpiko ura agertzenden iturburuei buruzko eskema bat eginez.
21. ARIKETA1. MAILA: Basoa berritu dezagun!Gure mintegiak.21a dok.
2. MAILA: Ingurugiroa nazioartekoerakundeetan.Nazioarteko erakundeak.21b dok.
1. MAILA21 dok.tik abiatuta, Nafarroako komunitatean mintegiek dutengarrantzia eta eginkizuna zehaztu dezakegu. Miluzeko Mintegiaren(Iruñea) irudia aurkeztuko da eztabaidatzeko, eta bertan, pabilioibat eta pertsona bat landareak (arteak) ureztatzen ikus daitezke.
2. MAILANazioarteko erakundeen eginkizuna laburbildu eta Europako mapanhorien egoitzak bilatu.
Mintegi bat bisitatu zenbait informaziojasotzeko: zer landare hazten diren, haziak nolalortzen diren, horietako bakoitzarekin zerprozesu daramaten, landareak denboran zehar,produktuaren salmenta, paper pot teknologia,etab...
22. ARIKETA1. eta 2. MAILAK: Lanerakoproposamena: natur ibilbide bategitea.
22a dok. Natur ibilbide bat egitea.
1 eta 2. MAILAKIbilbidearen diseinua alda daiteke, herritik hurbil dagoen bide bathartuz, edo erreserba edo natur gune babestu batera joanez.Adierazi:1. Abiapuntua.2. Eduki litekeen ikuspegia.3. Zuhaitz, lurzoru-mota, putzu, animailiaren bat... azpimarratu.4. Pertsonekin zerikusia duten elementuak azpimarratu: itxiturak,txabolak, zubiak...5. Jolas giroko bilaketa-gunea: irudi bitxiak, kolorea, ehundurak,kolorea...6. ...7. Topatzeko eta itzultzeko lekua.Ibilbide teorikoa marraztuko da. Kartulina bidez aurkeztuko da,geldialdiak, zuhaitzen marrazkiak, animaliak... adieraziz.
“Nafarroako basoak” gaiari buruzko bideo batikus dezakegu. (Bibliografia)
Espainiako mapa bat egin AutonomiaErkidegoak hiru koderen arabera koloreatuz:baso asko dauzkatenak, baso gutxi dauzkatenaketa tartekoak.22b dok.: (osagarria)22c dok.: Administrazio-salaketa.22d dok.: Adena mintzo da.
23. ARIKETA1. MAILA: Laburpena. Natur GuneBabestuak zaintzeko proposamena
2. MAILA: Nola antolatu beharkogenuke Natur Parke bat Nafarroan?23a dok. Nola antolatu beharkogenuke Natur Parke bat Nafarroan?
1. MAILAArestian landutakoa bilduko duen laburpen-ariketa bat da: NaturGune Babestuak nola zaindu.
2. MAILA23a dok.tik abiatuz, rol-joko bat prestatuko da, U.D.an aztertutakoguztiaren laburpen-eginkizuna bete eta bil dezakeena. Ikasleentzaterakargarria den arren, horren emaitzak arazoak sor ditzake
23b dok.tik abiatuta, sarrera bikoitzeko taulabete.“Laburpena: Nafarroako Natur GuneBabestuak”.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
6. ANIZTASUNA.
Ikasgelan egingo ditugun ariketak ikasle bakoitzaren lanekoerritmora eta gaitasunetara egokituz landuko dugu aniztasu-naren gaia Unitate honetan.
Ariketen Mapan Ariketen Deskribapena izenburupean adiera-zi bezala, bi sakontze-maila daude. Bi maila horiek gutxiene-ko eduki batzuekin loturik daude. Atal horretan jasotakoariketa guztiak oinarrizkoak direla jotzen da, eta beraz, LehenHezkuntzako azken ikasturteko, D.B.H.ko Lehen Zikloko edoD.B.H.ko Bigarren zikloko ikasle gehienek egin ditzakete.
Baina Ariketen Mapa horrek, gainera, Unitate Didaktikoanproposatzen diren gai askoren inguruan sakontzeko alterna-tibak eskaintzen ditu. Aniztasuna izenburua duen atalean des-kribatzen dira. Oinarrizkoak -bi zentzutan- deitu ditugunhoriek osatzen dituzten ariketak dira. Batetik, espazio-denbo-ra kontrasteen bidez zenbait eduki sakonduz: landutakoariburuzko eguneko albisteetako arazoak, aztertu eta sakontze-ko dokumentu berriak, prentsako berriak, etab... Bestetik,oinarrizko bezala deskribatutako ariketak laburbilduz, ikasleenpremietara errazago egokitu ahal izan daitezen.
Ikasle guztiek Lanerako Koaderno edo Txosten batean jasobeharko dituzte Unitate Didaktikoan egingo dituzten ariketak.Koaderno hori egiteko garaian, irakasleak adierazitako ibilbidekomun hori islatu beharko du ikasle bakoitzak (Irtenaldiarenaurretik, Irtenaldian bertan eta Irtenaldiaren ondoren egingoditugun ariketak izango dira horiek), baita egin litezkeen
beste batzuk ere: talde bakoitzak irtenaldian egingo duenlana, borondatezko ariketak, Unitateari buruzko prentsakoalbisteak bildu eta iruzkinak egitea, etab. Bakoitzaren ikaske-ta-erritmo ezberdinen ondorioz, irakasleak adieraziko du zerden oinarrizkoa, eta nola landu daitekeen aniztasuna gidahonetan proposatutako ariketen bidez -edo ikasgelan itundu-tako beste batzuen bidez-.
Ariketa osagarriak oinarrizko ariketen garapen bezala plante-atu dira. Horrek esan nahi du ikasle guztiek proposamen ber-dinetan hartzen dutela parte, abiapuntuko dokumentu komunbatzuen bidez. Halere, dokumentu edo informazio berrieklantzen ari garen gaia garatzen dute, ikasleen gaitasuna beraeta dauzkaten informazio-iturriaz beste mugarik gabe.
Argi geratu behar du, informazio-dokumentuetan puntu askogeratzen direla sakondu genitzakeenak. Era berean, ariketaosagarriak egiteko orduan ezin zaio itsasoari mugarik jarri,zer egin behar dugun modu oso gidatu batean adieraziz. Orohar, ikasle gehienek egin dezaketena baino gauza gehiagoeskaintzen dira, baina ez da ziurtatzen ikasleek edo irakasle-ek une jakin batean behar duten guztia eskainiko denik. Gureustez, halere, eskainitako eduki eta ariketa osagarriak askidira irakasleen eta ikasleen premia gehientsuenak estaltzeko.Baina ariketa horiek ez dira itxiak, baizik eta irakasleek egokideritzoten edo ikasleek proposatzen dituzten aukera berrieta-ra, premietara eta egokitzapenetara irekiak daude.
25Irakaslearentzako gida didaktikoa
ARIKETAK ETADOKUMENTUAK
ARIKETEN DESKRIBAPENA1. MAILA ETA 2. MAILA
ANIZTASUNA
24. ARIKETA1 eta 2. MAILAKAmaierako mapa24a dok.
Ikasle guztiek batean lan egingo dute. Eredu bat bezala proposatukodugu, baina irakasleek eta ikasleek beste bat biziagoa egin ahalizango dute, egindako ariketen arabera, eta irakaskuntza-ikaskuntzaprozesu orokorraren arabera.
24b eta 24c dokumentuak, berez, ikerketaprozesu baten laburpenak dira, eta ProiektuDidaktiko bat taxutzen dute.
25. ARIKETAAutoebaluazioa
1 eta 2. MAILAKIkasleek egingo dute oinarrizko hiru galderetan oinarrituz: Zerikasi dut? Nola ikasi dut? Zertarako balio izan dit? Irakasleekgehiago zehaztu dezake galdera bakoitza kontzeptuen, prozedurenedo landutako baloreen arabera.
26. ARIKETAHiztegia.
1 eta 2. MAILAKUnitatean zehar, hiztegirako bilduko ditugun kontzeptuak,esapideak... azpimarratuko ditugu. Funtsezko kontzeptuakmemorizatzeko balio du ariketa honek.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
7. EBALUAZIORAKO IRADOKIZUNAK.
Unitatearen ebaluazioa hiru une ezberdinetan landuko dugu:hasierakoa, prozesukoa eta amaierakoa. Irakaslearen lanaerrealitate horretara egokitzeko beharrezkoak diren ariketakproposatzen ditugu. Aldi berean, kontuan izango dugu ares-tian aipatu dugun aniztasunaren gai horrekin loturik dagoela
ebaluazioa. Komenigarria iruditzen zaigu aniztasunarekinloturiko funtsezko alderdi batzuk biltzen dituzten parametrobatzuk zehaztea. Gai horiek hiru ebaluazio-taulatan islatzendira. Ondorengoak dira.
26 Irakaslearentzako gida didaktikoa
IKASLEAK
1
EZAGUTZAMAILA
AUTONOMIA ETAINFORMAZIOA BILTZEA
ANTOLATZEKO ETA SAIL-KATZEKO GAITASUNA
2
3
4
5
HASIERAKO EBALUAZIOA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
27Irakaslearentzako gida didaktikoa
IKASLEAK
1
JOKABIDEA IRTENALDIAETA IKASGELA
TEKNIKENEZAGUTZA
ANIZTASUNA
2
3
4
5
ONA OHIKOA TXARRA TXIKIA OHIKOA BESTE BATBADAKI EZ DAKI
JOKABIDE OROKORRAK. (IKUS EDUKIAK)LORTUTAKO GAUZAK:
ZAILTASUNAK:
JOKABIDE BEREZIAK.LORTUTAKO GAUZAK:
ZAILTASUNAK:
PROZESUKO EBALUAZIOA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
28 Irakaslearentzako gida didaktikoa
IKASLEAK
1
EKINTZAK ETA KONTZEPTUAK
ITXURAORTOGRAFIA
2
3
4
5
AMAIERAKO KONTROLA1etik 5era
•PROZEDURAK•
MAMIAEDUKIAK SAKONDU(1etik 5era)
GARAPENARI BURUZKO BALIOESPENA
TXARRA ESKASA TARTEKOA ONA OSO ONA
HELBURUAK ZENBATERAINO BETE DIREN
MOTIBAZIO OROKORRAINTERESGARRIA IZAN DA?
BURUTUTAKO LANAREN KALITATEA
HEZKUNTZA MAILAKO EKARRIA
ZER EZ DA BEHAR BEZALA ATERA?
ETORKIZUNEAN ZER ALDAKETA EGITEA KOMENIKO LITZATEKE?
AMAIERAKO EBALUAZIOA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
8. MATERIAL HAUEK ERABILTZEKO IRA-DOKIZUNAK.
U.D. honek bi eratako materialak erabiltzen ditu.Irakasleentzat dena eta ikasleentzat dena. Gainera, zenbaitikastetxetan material horiek aplikatu zituztenean jarraitutakoibilbideak eskaintzen ditugu. Adibide horiek eredu gisa erabildaitezke ikasleekin egin beharreko ariketak aukeratzerakoan.
8.1. IRAKASLEARENTZAKO DOKUMENTUAK.
Irakasleei eskaintzen zaizkien dokumentuak bi dira: GidaDidaktikoa eta Informazio Liburua.
Gida Didaktikoak Unitatearen ikuspegi orokor bat eskaini nahidu, ikuspegi didaktiko batetik. Unitate Didaktiko guztietakooinarrizko atalak biltzen ditu, azalpen, iruzkin eta guzti. Atalguztiak garrantzitsuak badira ere, bi azpimarratuko ditugu:
- Unitateko Fitxa: helburu eta eduki mailan lortu nahidenaren laburpen bat, zeharkako gaiekiko harremana etahorretarako aurreikusitako iraupena eskaintzen da.
- Ariketak: Atal hau, aldi berean, hiru zutabetan antolatuadago. Lehenak, horiek egiteko beharrezkoak diren doku-mentuekin erlazionatzen ditu ariketak. Bigarrenak, auke-ratutako sakontze-mailen arabera (1 eta 2) azaltzen dituariketak. Hirugarrenak, aniztasunaren atala garatzen du,ariketa errazagoetarako bide emanez, edo alderantziz,lanerako eta azterketarako proposamen berriak eginez.Azpimarratu nahi dugu, berriro ere, irakasleari dagokio-la, proposatutako ariketa guztien artetik, benetan egingodirenak aukeratzea. Unitatean adierazitako 25 ariketakegingo balira, horren iraupena zenbait hilabetetakoaizango litzateke, eta horrek ez du inolako zentzurik.
Informazio Liburua liburu ireki bat da, eta bertan, irakasleakUnitatearen garapenerako erabilgarri jotzen dituen informa-zioak gehitzen joango dira. Beraz, eskaintzen diren dokumen-tuek lanerako linea ireki bat agertzen dute aztergai dugungaiari buruzko datu zientifikoak, bibliografia berria, prentsakoartikuluak, zuzenbideak... zabaltzeko edo berriak biltzeko.Horrek aukera eman behar du materialak testuinguru geo-grafiko ezberdinetara, ikasle-talde ezberdinetara, azkenekoaurkikuntza edo ikerlanetara, ikasleen interesetara, etab.etaraegokitzen joateko.
Eskaintzen den Informazio Liburuan informazio grafikoeiburuzko zenbait informazio (munduko, Espainiako,Nafarroako... mapak) edo ikasleak erraz lor ditzakeela irudi-tzen zaizkigun beste batzuk aipatu gabe utzi dira: Atlasean,Animaliei edo landareei buruzko Gidak, Testuliburuak, etab...Gogoratu nahi dugu, gainera, Bertizko Parkeak material ugariduela (mapak, liburuxkak, basoan barrena egiteko ibilbideak,kartelak,...), eta halaber, gidari espezializatuak. Azkenik,Nafarroako Gobernuko Ingurugiro Departamentuak baliabi-deen karpeta batzuk ditu, mapak, diapositibak, gardenkiak,informazio-liburuxkak,... jasotzen dituztenak, eta horiekCAPetan utziko dira, eta bertatik irakasle guztiei helarazi ahalizango zaizkie.
8.2. IKASLEENTZAKO DOKUMENTUAK.
Ikasleak lan-tresna gisa erabiliko dituen dokumentuak elka-rrekin erlazionaturik daude. Hiru era ezberdinekoak dira:oinarrizko dokumentazioa, lan-irtenaldia eta laneko koader-noa. Irakasleek egiten duten ariketen aukeraketaren arabera,aipatutako hiru material-mota horiek erabiliko dira, edo ez.
Oinarrizko dokumentazioak, ikasleen ariketa guztiak egitekobeharrezkoak diren dokumentuen zerrenda bat biltzen du.Dokumentuek, argazki, testu, mapa, marrazki, etab.en bidez,Unitatea garatzeko beharrezkoa den informazioa eskaintzendute. Dokumentuetan bi sakontze-maila daude. Lehena,Lehen Hezkuntzako azken ziklorako edo D.B.H.ko bigarrenziklorako pentsatua dago. Bigarren maila, D.B.H.ko bigarrenziklorako da. Ikasleek erabiliko dituzten dokumentuak irakas-le bakoitzak zehaztu behar ditu, eta ikasgelan finkatzen duendinamikaren araberakoak izango dira -taldeka edo banakaegindako lana, dagoen aniztasun-maila,...- eta jakina, baitaaipatutako ariketak ere.
Laneko koadernoak ordenatutako ariketa-multzo bat eskain-tzen du, Unitatearen edukiak garatu eta zehazteko. LehenHezkuntzan eta D.B.H.ko lehen zikloan erabili ahal izango da,nagusiki. Alegia, ikasgelak, beste Unitate Didaktiko batzue-tan, lanak burutzeko estrategiak edo emandako gai batiburuzko informazioak biltzen dituzten txostenak aurrez egindituenean.
D.B.H.ko bigarren zikloan, batzuetan lehenago ere bai, lane-ko koadernoaren ordez laneko Maketa erabili ahal izango da,hots, Unitatean zehar ikasgelan egingo diren ariketen halakozerrenda soil bat. Begibistakoa denez, Maketa hori erabiltze-
29Irakaslearentzako gida didaktikoa
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
ak abstrakzio eta aniztasun maila handiagoa eskatzen du, etaikasleen artean banakako edo taldeko lanak egitea eragitendu, oro har eredu estandar bati lotuak ez daudenak.
Bertizko Parkera egingo den lan-irtenaldian, bi leku ezberdi-netan landu beharreko helburu, eduki eta ariketak biltzen dira:basoko ibilbidean zehar -parkean egin daitezkeen ugarietakobatean- eta parkeko Naturaren Interpretaziorako Zentroan.Irtenaldian egindako ariketak, ikasgelan osatu beharko diraoro har, baina edonola ere, ikasleek berek ordenatu, aztertueta laburbildu, kontrastatu, osatu eta azkenik azaldu beharkodituzte eta ikasleek eta irakasleak balioetsi.
Irtenaldiko ariketei dagokienez ere bi erreferentzia-maila pro-posatzen dira. Batarentzat nahiz bestearentzat, beharrezkoada azpimarratzea basoko ibilbidean taldeen lan-erritmoak -oharrak hartuz, argazkiak atereaz, krokisak eginez...- man-tsoa izan behar duela, laneko prozedurak finkatu nahi baldin
baditugu. Bestetik, parkeko Gidariek gune jakinei buruzko(txondorra, karobia, baserria, aurkikuntza kasualak...) gaieninguruko azalpenak edo iradokizunak emango dituzte, propo-satutako ariketa horiek burutzeko lagungarri izan daitezke-enak. Irakasleek eta ikasleek lan-irtenaldietan dutenesperientziak gomendagarri egiten du ariketa batzuk ikasge-lan lantzen ari garenaren arabera (kontzeptuak, prozedurakedo jokabideak) aukeratzea.
Naturaren Interpretaziorako Zentroan errazago burutzen diraariketak. Irtenaldi bakoitzean izan ohi den ikasle kopuru han-diaren ondorioz dauden espazio-arazoengatik, komenigarriada taldeak egitea eta horietako bakoitza Zentroan dauden hirulandare-motetatik batean espezializatzea: ura, lurzorua,basoa, historia, ... Lan hori egin ondoren, talde bakoitzak,egoki iruditzen zaizkion gauzetan jar dezake arreta, eta beraz,denaren ikuspegi orokor bat edukiko du. Adostasun bat bila-tzeko ahalegin hori, behar-beharrezkoa, ikasgelan egingo da.
30 Irakaslearentzako gida didaktikoa
Nafarroako naturgune babestuak
Ikaslearen Ariketen Koadernoa
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
AURKIBIDEAUnitatearen aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Lanerako Maketak. Lehen Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Lanerako Maketak. Bigarren Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
Lanerako Fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
33Ikaslearen Ariketen Koadernoa
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
34 Ikaslearen Ariketen Koadernoa
UNITATEAREN AURKEZPENA
Unitate Didaktiko honetan Nafarroako Natur Gune Babestuak aztertuko ditugu. Horiez gainera, Espainia eta mundu zabalekobeste Natur Gune batzuk ere aipatuko ditugu. Gure azterlana egiterakoan natur gune horiek ekologia eta ingurugiro aldetikdituzten balioak azpimarratuko ditugu. Azterlanak bi zati izango ditu. Batetik, natur parke baten azterketa egingo dugu: bereekosistemak, parkearen erabilera eta kudeaketa etab... Bestetik, eta gure azterketa osatzeko, bestelako balio ekologikoak dituz-ten Nafarroako eta munduko hainbat natur gune babesturen ezaugarriak ere ikusiko ditugu. Era horretan, natur gune horieta-ko animalia- eta landare-espezieen inguruko arazoak ezagutu eta gizakiak horiek konpontzeko hartu dituen edo har ditzakeenneurriei buruzko ikuspegi orokorra izango dugu. Beraz, horietxek izango dira ikasi beharreko gaietako batzuk.
Natur parke bat ondo aztertzeko lan-irtenaldi bat egin beharko dugu Bertizera, Nafarroan natur parke izendatu zuten lehenda-biziko parkera, hain zuzen. Bertizen Naturaren Interpretaziorako Zentroa eta Monitore ugari aurkituko ditugu. Horiei galderakeginez parkeak dituen balioei buruzko informazioa bilduko dugu. Parkeko monitoreek eta irakasleek emango dizuten infoma-zioa eta Unitate honekin batera doazen dokumentuetan eta kontsulta-liburuetan aurkituko duzuna bildu, ordenatu, behar beza-la sailkatu eta txosten bat osatu behar duzu. Egindako ariketa bakoitza (krokisa egitea, oharrak hartzea, laburpenak, eskemakegitea,...) txosten horretan jasoko da. Txosten hori Unitatearen ebaluazioaren osagai garrantzitsua izango da.
Nolanahi ere, gure helburu nagusia, ingurugiroa positiboki baloratzen ikastea da, eta ahal dugun neurrian, hura zaintzen etahobetzen laguntzea. Horretarako, Unitate honetan bereziki bi gai landuko ditugu: Bertizera egin beharreko lan-irtenaldian joka-bide egokia izatea (inguruan ditugun gauza eta pertsonekiko begirunea) eta klasearen barruan lanerako eta partaidetzarakogiroa sortzea, eskola-lanerako giro ona sor dadin. Era horretako gaien ebaluazioak ere amaierako kalifikaziorako balio izangodu.
Nafarroako naturgune babestuak
Lanerako MaketakLehen Hezkuntza
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
37Lehen hezkuntzako maketak
LANERAKO MAKETAK (Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta D.B.H.ko 1. zikloa)
NATUR GUNE BABESTUAK
HASI BAINO LEHEN
1. Arik.
AURKIBIDEA
IKASTURTEA
Izena:
Ikastetxea/Institutua:
Irakaslea:
EDUKIA
• Unitatearen aurkezpena ................................... 2
• Testu ederra ......................................................... 3
• .................................................... –
• .................................................... –
• .................................................... –
Pertsona guztiok, edozein lan, bidaia, kirol edo besteedozer gauza egiteko arrazoiren bat izaten dugu beti.Horregatik, lan hau egiten hasi aurretik, galderahauei erantzun behar diegu:
* Zer egin behar dugu?
* Nola egingo dugu?
* Zertarako egingo dugu?
Zure irakasleari laguntza eskatu eta erantzun iezaio-zu zure laneko 1. orriari. Gaiari buruzko ikuspegi oro-kor bat hartzeko 1. Dokumentuan eta LanerakoMaketetan begiratu.
TESTU EDERRA
2. Arik.
«SEATTLE INDIARRA» (2A Dok.)
Denon artean ondoko gai hauek aztertu eta landu:
1. Indioaren arrazoiketa.
2. Lurrari eta geure buruari egiten diogun kaltea.
3. Bizi zaren hiria.
4. Gaur egungo teknologi garapena.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
38 Lehen hezkuntzako maketak
ZER GAUZA DAKIZKIGU?
3. Arik.
OZTOPO-LASTERKETA
4. Arik.
KONTRASTE UGARIKO LURRALDEA
5. Arik.
BERTIZ?... IMAGINA EZAZU!
6. Arik.
• KOKALEKUA
• IBILBIDEA
• Nolako landaretza aurkituko dugu?
• Zer dakigu bertako historiaz?
• ORIENTAZIOA
• DISTANTZIA
Non? Zer?
NAFARROAN
MUNDUAREN GAINERAKO TOKIETAN
Eskema bat egin
PREZIPITAZIOAK
1. Eremua.
2. Eremua.
3. Eremua.
l/m2
l/m2
l/m2
NATUR GUNEBABESTUAK
Zertarako?
-Espainian-Europan-Munduan
4. Eremua.
5. Eremua.
6. Eremua.
l/m2
l/m2
l/m2
1
2
3
Eremua Landaretza Labore-motak Biztanleria
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
39Lehen hezkuntzako maketak
IKUSTEN IKASTEKO...
9. Arik.
PROFIL SUBJEKTIBOA ETA PROFIL OBJEKTIBOA
IBILBIDEAREN DENBORA
8. Arik.
LAN-IRTENALDIA
7. Arik.
• Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztea.
• Helburuen/antolamenduaren eta arauei buruzko iruzkina.
• Informazioa nola bildu behar dugun jakitea.
• TALDEKA
Natur gela
• BAKARKAIbilbidea parkean barrena
• Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:
• Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut:
LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN
10. Arik.
1. Kokalekua
2. Denboraren azterketa
3. Deskribapena eta marrazki/argazkia
4. Gizakiarekiko harremana
5. Identifikazioa
6. Zure iritzia
• Ariketa hau denon artean egingo dugu. Bertizko Parkean ibilaldiaegitean gai jakin bat landuko dugu (mihura, baserria, pago bat...)
––
––
ARIKETAK
––
––
ARIKETAK
ALTUERA
DISTANTZIA
Ariketak Aztergaiak Lan-eremua
KODEAK:
Lan-irtenaldiko ariketa guztiak antolatu eta erakusketabat egin behar da (Ikusi 10. DOK.).
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
40 Lehen hezkuntzako maketak
BERTIZKO KROKISA:NATURAREKIN BAT EGINIK
11. Arik.
11. DOK.
• Natur Parkean egin beharreko IBILBIDEA birre-gitea, deskribapen orokorrak eginez.
Kodeak:
13. Arik.• Baztan Ibaiaren ekosistem
ako 13 elementu bereizgarrienen
marrazkiak
BIDASOAKO EKOSISTEMA(Baztan ibaia)
12. Arik.
• Taldean bilduta, hormirudi bat edo DIN A4 neurri-ko liburu bat osatu behar da, Bidasoa (Baztan)ibaian azaltzen diren 13 osagai hauek deskribatuz.
1. Uretako hirusta2. Xipa-belarra3. Aingira4. Burduntzia.5. Desman piriniarra6. Alga berdeak7. Amuarraina8. Ipurtatsa9. Izokina10. Ihi erraboilakara11. Zarboa12. Alga berdeak (Batrachos-pernum)13. Ur-igela
BESTELAKO NATUR GUNE BABESTUAK
14. Arik.
• 14. Dokumentuak proposatzen dizkizun edo zerorriegoki iruditzen zaizkizun bestelako Erreserbeneskema egin ezazu.
BAZTA
N-BIDA
SOA IBA
IAREN
ZEHA
RKAKO
PROFILA
1. BASAULA
2. LAS CAÑAS
3. EGUARAS E.B.
KOKALEKUA:
INFO
RMA
ZIOA
K
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
41Lehen hezkuntzako maketak
MAITA ITZAZU!
15. Arik.
15.A DOK.
• Munduko arterik handiena
• NM-1 «Eraulgo artea» (Nafarroa)
MARRAZTU KOKATU DESKRIBATU
(Argazkia)
ARRAZOI BAT NAHIKOA
16. Arik.
«4 X 4» IBILGAILUAK
17. Arik.
• (17A DOK.)
* Lur-orotako ibilgailuek zer-nolako kalteak egin ohidituzte?
* Nafarroako zein natur gune babestutan dira bere-ziki kaltegarri?
* Horien erabilera arautzeko arauren bat proposaezazu.
NAFARROAKOPAISAIEN ERALDAKETA
18. Arik.
* Adieraz ezazu krokis-marrazki baten bidez (komi-kia) natur paisaien eraldaketari buruzko istoriotxohonetan falta den sekuentzia.
* Azal ezazu nolako ondorioak izango lituzkeen pai-saiarentzat beraren erabilerari buruzko araurik ezemateak:
* Arrazoiak:...
* Arrazoiak:...
* Arrazoiak:...
* Arrazoiak:...
NOLA?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
42 Lehen hezkuntzako maketak
ZEINEN ALDE ARI GARA?
19. Arik.
• (19.DOK). Batzuk.
* Nafarroako Gobernuak (Ingurugiro Sailak) zenbaitespezie sustatzeko antolatu dituen planei buruzinformazioa eskatu.
* Nafarroako Putreari buruzko talde-lana (lanerakomaketaren sekuentziari jarraitu).
BASOA BERRITU DEZAGUN!
21. Arik.
* Zer dira mintegiak? Nafarroan horrelako zenbaterabiltzen dira baso-berritze lanetarako?
* Nola kudeatu eta antolatzen dituzte Nafarroan?
* Azter ezazu irudi hau.
GURE NATUR GUNE BABESTUEN ARRISKURIK HANDIENA
20. Arik.
Begira 20 c DOK.
GRAFIKOA: «BASO BIZIA»
Begira c DOK.
BASOAREN KLIMAXAREN GRAFIKOA
* Marraz ezazu basoa sutearen ondoren.
* KLIMAXaren hondamenaren arrazoiak
* Beti dago ARRAZOIren bat
(argazkia)
LANERAKO PROPOSAMENA:NATUR IBILBIDE BAT EGITEA
22. Arik.
* Zure herritik hurbil dagoen tokiren bat aukeratu(ibaia, pinudia, pagadia, hariztia, urmaela, kanpozabala, hesi gune edo ezpondak) eta horietanbarrena natur ibilbide bat antolatzeko beharrezkoinformazio eta baliabideen sekuentzia egin ezazu.(Begira 22. DOK.)
Nor da?
MINTEGIAREN
ARGAZKIAZer landa-re dira?
Nora bidalikodituzte?
Zer egiten ari da?
Non dago
Zertarako era-biliko dituzte?
Zenbat denborabeharko dute 20cm. hazteko?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
43Lehen hezkuntzako maketak
AUTOEBALUAZIOA
25. Arik.
* Unitate Didaktiko honetan zer ikasi dut?
* Zer egin dut hori ikasteko?
* Unitate honek zertarako balio izan dit?
* Ikusi Autoebaluaziorako beste era batzuk Ariketenfitxetan)
HIZTEGIA
* Ikasitako kontzeptuen bilduma
LABURPENANatur Gune Babestuak zaintzeko proposamenak
23. Arik.
* IMariscal-en bi binetak oinarri harturik, asma itza-zu BI IRTENBIDE ON Nafarroan ditugun Erreserba,parke eta abarrentzat.
AMAIERAKO MAPA
24. Arik.
MA
RIS
CAL
IRTENBIDE TXARRA
IRTENBIDE TXARRA
IRTENBIDE ONA
IRTENBIDE ONA
DESKRIBAPENAKONTZEPTUA
MARRAZKIA
1
Nafarroako naturgune babestuak
Lanerako MaketakBigarren Hezkuntza
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
47Bigarren hezkuntzako maketak
LANERAKO MAKETA (D.B.H.ko 2. zikloa)
NATUR GUNE BABESTUAK
HASI BAINO LEHEN
1. Arik.
AURKIBIDEA
IKASTURTEA
Izena:
Ikastetxea/Institutua:
Irakaslea:
EDUKIA
• Unitatearen aurkezpena ................................... 2
• Testu ederra ......................................................... 3
• .................................................... –
• .................................................... –
• .................................................... –
Unitate Didaktiko honetan ikasi eta landuko dituzungaiei buruz zure iritzia azaldu.
Erantzun:
* Zer egingo dugu?
* Nola egingo dugu?
* Zertarako egingo dugu?
Irakasleari laguntza eskatu eta 1. Dokumentua etaLanerako Maketak kontsulta ditzakezu.
TESTU EDERRA
2. Arik.
«OIHAN GORRIKO ERRALDOIA»
Irakur ezazu arretaz testua, batez ere basoaren des-kribapena:
1. Basoa deskribatzeko nolako izenondoak erabiltzendira?
2. Zeintzuk dira testuan azaltzen diren izaki bizidu-nak?
3. Zer iradokitzen dizute esaldi hauek?
4. Zein esalditan aurkitu dituzu ingurugiroaren alde-ko hitz edo adierazpenak?
Argazkia/Marrazkia
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
48 Bigarren hezkuntzako maketak
ZER GAUZA DAKIZKIGU? «BIOMETATIK BERTIZERA JAISTEN GARA»
3. Arik. 4. Arik.
NATUR GUNE BABESTUAK4A, 4B, 4C DOK.
LEKUA
ESPAINIA
BIOMA
NAFARROA
SEÑORÍODE
BÉRTIZ
DIREN GUZTIAK HAN DAUDE?
5. Arik.
BERTIZ,... HASTEKO!
6. Arik.
6. DOK.
• Azter ezazu”
1. Zein da Bertizko Parkearen historia?
2. Zer du Bertizek jendea erakartzeko?
3. Parkea bere inguruan kokatu, mugak adierazi etaAtlasa erabilita zure herritik bertara dagoen dis-tantzia kalkulatu.
D0C.5 (1) eta 5 (2) DOK.
KODEAK
EKOSISTEMA NAGUSIAKNAFARROAKO ATLASean begiratu eta ekosistemak non dau-den adieraziko dugu.
EKOSISTEMA NAGUSIAK12345678
ZERRENDA ZOOMORFIKOA ETA LANDARETZA
BIOMA
BI ZERRENDA HARTZEN DITU:
BANDAREN BARRUAN SAR-TUTA DAGO
ZERRENDA
ZERRENDA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
49Bigarren hezkuntzako maketak
PROFIL SUBJEKTIBOA ETA PROFIL OBJEKTIBOA
IBILBIDEAREN DENBORA
8. Arik.
LAN-IRTENALDIA
7. Arik.
* Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztea.
* Helburuei eta arauei buruzko iruzkina.
* Informazioa nola bildu behar dugun jakitea.
• TALDEKANatur gela
• BAKARKAIbilbidea parkean barrena
• Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:
• Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut:
ARIKETAK
ARIKETAK
KODEAK:
LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN
10. Arik.
BERTIZEN DESKRIBAPENA
* Oharrak hartzea
9. Arik.
* ZER IKUSIDUT?
* ZER ENTZUNDUT?
* ZER USAINDUDUT?
* ZER UKITUDUT?
* Basoarenpertsoni-fikazioa
* Bertizera irtenaldia egin ondoren, informazio guz-tiak ordena egokian antolatu behar dira (Ikusi 10Dokumentua)
DENBORA-SEKUENTZIA «TITULOA» EDUKIA LAN-EREMUA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
50 Bigarren hezkuntzako maketak
«PINTZELKADA ARTISTIKOEKINIDAZTEN DUT NATURA»
* Irtenaldiaren ondoren
Sánchez Ferlosiok honela idazten du Alfanhui libu-ruko «Oihan gorriko Erraldoia» kapituluan.
ESKEMA bat egin
11. Arik.
BERTIZKO PARKEARI BURUZKO LABURPENA
• Taldean bildurik, Parkearen xehetasun garrantzi-tsuenak bilduko dituen panel bat egin.Parkea- Kokalekua- Geografia: erliebea, klimatologia.- Historia- Natur gaiak: Landareak, Fauna- Parkearen eta gizakien arteko harremanak:Baserria- Bisitarientzako oharpideak, gomendioak.
13. Arik.
BESTELAKO NATUR GUNE BABESTUAK
• 14. Dokumentuak proposatzen dizkizun edo zerorriegoki iruditzen zaizkizun bestelako Erreserbeneskema egin ezazu.
1. BASAULA
2. L. CAÑAS
3. EGUARAS E.B.
KOKALEKUA:
1.
2.
3.
14. Arik.
GIZAKIAK, BASERRIA ETA BERTIZKO PARKEA
13. DOK.
* Ingurunea baserriaren eta bere erabileraren arabe-ra antolatzeko marrazki-krokisa
• BORDA osatzen duten ingurugiro-elementuen etagizakien arteko loturak bila itzazu.
BORDA
INGURUNEAREN KROKISA ERABILERAK
GIZAKIAK
12. Arik.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
51Bigarren hezkuntzako maketak
ESPAINIAN ONDO BABESTEN DITUGU...
15.B DOK.
Natur gune babesturen bat (Doñana) mapan kokatueta horren deskribapena egin «CARBAYóN deVALENTÍN»
KONTRASTEA: Konpara ezazu zure herriko zuhaitzbatekin.
15. Arik.
MUNDUKO BESTEERRESERBA ETA NATUR GUNE BABESTUAK
16.A DOK.
1. TALDE TXIKIETAN GAIA EZTABAIDATU
2. ONDORIOAK
3. ERABAKIAK
16. Arik.
GURE PARKE ETA ERRESERBAKNAFARROAKO HAIZEBERRITZAILEAK DIRA
• Fotosintesiaren grafikoa.
• 17 DOK. Kiotoko Gailurra.
• Zer adierazten du marrazkiak?
* Aipa itzazu HAIZEBERRITZE EFEKTUA eragitenduten Nafarroako Parkeak edo Erreserbak.
17. Arik.
NAFARROAKO PAISAIENERALDAKETA
18. Arik.
* Paisaia horiek nola eraldatu diren erakusten duensekuentziaren krokis-marrazkia egin ezazue.
* Azal ezazu zergatik den hain beharrezkoa INGURU-GIRO arloan natur paisaia erabiltzeko eta kudea-tzeko arau batzuk ezartzea.
* Arrazoiak:...
* Arrazoiak:...
* Arrazoiak:...
* Arrazoiak:...
NOLA?
ARGAZKIA
ARGAZKIA
ARGAZKIA
ARGAZKIA
ARGAZKIA
ARGAZKIA
ARGAZKIA
ARGAZKIA
DESKRIBAPENA KOKALEKUA
KODEAK
KOKALEKUADESKRIB./NEURRIAKMARRAZKIA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
52 Bigarren hezkuntzako maketak
NATURAREN MATXINADA
• Irakur ezazu 19,D Dokumentua, «Doñanan kata-motza zaintzeko Plana».
1. Erantzun:
2. Iker ezazu: taldean lan egin.
19. Arik.
INGURUGIROANAZIOARTEKO ERAKUNDEETAN
• Testuaren laburpena.
• Adieraz ezazu, Europako mapan, non dagoen era-kunde bakoitzaren egoitza.
EUROPAko mapa bertan jarri
ERAKUNDEAK
- NBIP(PNUMA)- UNESCO-MAB- EUROPAKO KONTSEILUA- NKNB (UICN)- WWF
ANTZEKO HELBURUAK
21. Arik.
LANERAKO PROPOSAMENA:NATUR IBILBIDE BAT EGITEA
• Nafarroako Foru Komunitateko Parke edoErreserba batean natur ibilibide bat antolatzekobeharrezko informazio eta baliabideen sekuentziaegin ezazu.
22. Arik.
EKIN LANARI!
20 DOK.
“Zure herriko baso edo eremu bat antolatzeko etakudeatzeko” ardura hartu duzu:
1. Landan, basoan, ibai-bazterretan, larretan etaantzeko lekuetan suteak ez gertatzeko arau ba-tzuk eman itzazu.
2. Leku estrategikoetan jarri beharreko PIKTOGRA-MAK marraz itzazu (20 D Dok).OHARRAK: - Debekatua dago sua egitea.
- Sua egin daiteke.- Kontuz zigarroarekin!
20. Arik.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
53Bigarren hezkuntzako maketak
HIZTEGIA
* Ikasitako kontzeptuak biltzea
LABURPENANola antolatu beharko genuke Natur Parke bat
Nafarroan?
23. Arik.
* SIMULAZIO-JOKOA
III. HELBURUA
III. LANERAKO METODOLOGIAA. Adituen taldeak osatuB. Adituen taldeen lanaC. Gaia aurkeztu eta eztabaidatu
III. ERABAKIAK ETA PROPOSAMENAK: LABURPE-NA
DESKRIBAPENAKONTZEPTUA
MARRAZKIA
1
AMAIERAKO MAPA
24. Arik.
AUTOEBALUAZIOA
25. Arik.
* Zer ikasi dut Unitate Dikatiko honetan?
* Zein teknika erabili ditut?
* Unitate honek zertarako balio izan dit?
* Ikusi Autoebaluaziorako beste era batzuk Ariketenfitxetan)
Nafarroako naturgune babestuak
Lanerako fitxak
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
– ZER EGINGO DUGU?
– NOLA EGINGO DUGU?
– ZERTARAKO EGINGO DUGU?
56 Lanerako fitxak
1. Ariketa - 1. eta 2. mailak HASI BAINO LEHEN
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
57Lanerako fitxak
Seattle indiar buruzagiaren gutunean azaltzen den “Testuederra” irakurri ondoren, talde txikietan bildu eta gai horriburuz gogoeta egin behar duzue. Gero, gainerako taldeekinbatera aztertu eta landuko duzue.
1. Seatle indiarra Suquamish tribuko buruzagia zen. Garaihartan “gizon zuriak” indiarren lurraldea inguratzen hasiziren, hura kolonizatzeko asmoz. Kolonizatzeak lurrazjabetzea esan nahi du -lurra norberaren jabetza balitzbezala erregistratzea- eta zerbaitetarako ustiatzea:nekazaritza, abeltzantzarako,... Jabetzaren ideia hori eze-zaguna zen Suquamish tribuarentzat, eta horregatikSeatle indiar buruzagiak ezin zuen ulertu denona zenondasun bat pertsona bakar batena nola izan zitekeen.Lurra ez da gizakiarena, baizik eta gizakia lurrarena. Zeriruditzen zaizu Seatle buruzagiaren arrazoiketa?Zergatik?
2. Testuaren lehendabiziko esaldia honakoa da: “Denauztarturik dago”. Zein da esaldi horren esanahia, basoan
edo natur gune batean bizi diren animaliez ari garenean?Lurrari kalte egiten diogunean ez al diogu geure buruariere kalte egiten? Adibide batzuk jar itzazu.
3. Zurien hiriak ez ziren Seatle indiarrarentzat bat ere era-kargarriak. Berak indiarren kanpamentuetako lasaitasu-na nahiago zuen, naturarekin bat eginik bizi. Seatlek zersentitzen zuen jakinda, zure hirian nolako hutsuneak dau-dela esango zenuke? Zure ustez, zurien zibilizazioarenamaiera Seatlek zioen bezain beldurgarria izango al da?
4. Seatle indiarra bizi izan zen lurraldeetan orain mundukohegazkin fabrikarik handiena dago; baita Software-inpe-riorik handiena ere (Bill Gates). Eta harrigarria bada ere,leku horretan dagoen hiriak indiarraren izen bera du:Seatle. Teknikak halako garapen izugarria duen garaihonetan Seatlek nahi zuen bizimoduak zentzua izangoluke? Zertarako balio du bizitzak... gizakiak gauez putzuandauden igelen arteko sesio-hotsa entzuterik ez badauka?
2. ARIKETA - 1. MAILA TESTU EDERRA:SEATTLE INDIAR BURUZAGIAREN GUTUNA
ERANTZUNAK:
1.
2.
3.
4.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
58 Lanerako fitxak
Irtenaldia egin baino lehen.
Irakur ezazu arretaz testua, batez ere basoaren deskribapena:
1. Basoa deskribatzeko nolako izenondoak erabiltzen dira?
2. Zeintzuk dira testuan azaltzen diren izaki bizidunak?
3. Zer iradokitzen dizute esaldi hauek?
“Hain gustura zebilen basotik ibilian, nahiago zukeen hura amaiezina balitz”
“Altxor da hainbeste balio izanik, ezerk balio ez duena...Horretan datza altxorraren sena; saldu ezin horretantxe.”
4. Zein esalditan aurkitu dituzu ingurugiroaren aldeko hitz edo adierazpenak?
2. Ariketa - 2. Maila TESTU EDERRA: OIHANEKO ERRALDOIA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
59Lanerako fitxak
3. Ariketa - 1. Maila ZER GAUZA DAKIZKIGU?
Non daude? Zer dira?
Foto
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz
NAFARROAN
NATUR GUNE BABESTUAK
MUNDUAREN GAINERAKO TOKIETAN
Non daude?
en
Zertarako balio dute?
ESPAINIAN EUROPAN GAINERAKO DENBORAN
NATUR GUNE BABESTUAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
60 Lanerako fitxak
3. Ariketa - 2. Maila ZER GAUZA DAKIZKIGU?
NATUR GUNE BABESTUAK
MUNDUAN
Non?
ESPAINIAN NAFARROAN
Zer antzekotasun dituzte?
Horiek babestuz, zer lortuko dugu?
Eta hori zer da?
GARAPEN JASANGARRIA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
61Lanerako fitxak
4. Ariketa - 1. Maila OZTOPO-LASTERKETA
Begira 4 Dokumentuan eta idatzi eremu bakoitzeko prezipitazio kopurua.
Zeintzuk dira prezipitazio kopuru ezberdin hauek dituzten ingurune geografikoak?
PREZIPITAZIOAK
1. EREMUA ...........L/M2 4. EREMUA .............. L/M2
2. EREMUA ...........L/M2 5. EREMUA .............. L/M2
3. EREMUA ..........L/M2 6. EREMUA .............. L/M2
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
62 Lanerako fitxak
4. Ariketa - 2. MailaBegiratu 4A, 4B eta 4C dokumentuan eta erantzun.
ESPAINIA
NAFARROA
BERTIZ
LEKUA BIOMA, ZERRENDA ZOOMORFIKOA ETA LANDARETZA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
63Lanerako fitxak
5. Ariketa - 1. Maila KONTRASTE UGARIKO LURRALDEA
Izenda itzazu Nafarroako mapan azaltzen diren hiru eremuak, eta idatzi beren ezaugarrietako batzuk.
NAFARROAKO PAISAIAK
EREMUA
1
2
3
LANDAREAK LABORANTZA MOTA POPULATZE MOTA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
64 Lanerako fitxak
5. Ariketa - 2. Maila DIREN GUZTIAK HAN DAUDE?
Begiratu Nafarroako Atlasean eta Nafarroako ekosistemei buruzko 5A eta 5B Dokumentuetan. Koka itzazu mapan.
EKOSISTEMA NAGUSIAK
1
2
3
4
5
6
7
8
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
65Lanerako fitxak
6. Ariketa - 1. Maila BERTIZ? IMAGINA EZAZU!
Ikusi 6 DOK. Gero mapan marraztu eta erantzun ezazu.
Kokalekua. Mugak.
Ibilbidea. Distantzia.
Nolako landaretza aurkituko dugu?
Zer dakigu bertako historiaz?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
66 Lanerako fitxak
6. Ariketa - 2. Maila BERTIZ,... HASTEKO!
Begiratu 6. dokumentuan eta erantzun:
1. Zein da Bertiz natur parkearen historia?
2. Zer du Bertizek jendea erakartzeko?
3. Koka ezazu parkea Nafarroako mapan. Atlas bat (eskalan) erabiliz, distantzia kalkulatu eta marraz ezazu.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
67Lanerako fitxak
Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztu.
Helburuei eta arauei buruzko iruzkina.
Informazioa nola bildu behar dugun jakitea.
H0NAKO ARIKETA HAUEK EGINGO DITUGU:
TALDEKAKO
LANA
HONAKO ARIKETA HAUEK EGINGO DITUT:
BAKARKAKO
LANA
Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:
Gure koordinatzailea honako hau izango da:
Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut:
7. Ariketa - 1. eta 2. Mailak LAN-IRTENALDIA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
68 Lanerako fitxak
8. Ariketa - 1. eta 2. Mailak PROFIL SUBJEKTIBOA
LAN-IRTENALDIA .......................................... BERTIZ.
Adieraz ezazu errotuladore gorriz egin dugun ibilbidea: gure herritik Bertizeraino. Adieraz itzazu mapan ibai eta mendi ba-tzuk. Adierazi puntu kardinalak. Kode egokiak jar itzazu.
Marraz ezazu ibilbidearen profila autobusetik ikusi duzun eran. Abiagunea -alegia gure herria- zero puntuan jarri. Zure ustezBertiz dagoen kilometroan, berriz, amaiera jar ezazu.
Ibilbidearen denbora
Zentroa: Bertiz
Inicio de recorrido: Ibilbidearen hasiera
Puerto de Velate: Belateko Mendatea
Final del recorrido: Ibilbidearen amaiera.
ALTUERA: m.
DISTANTZIA KM.TAN
1200
800
400
00 20 40 60 80 100
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
69Lanerako fitxak
9. Ariketa - 1. Maila ...IKUSTEN IKASTEKO
1. KOKALEKUA
2. DENBORAREN BANAKETA.
3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA.
4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA.
5. IDENTIFIKAZIOA.
6. ZURE IRITZIA.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
70 Lanerako fitxak
9. Ariketa - 2. Maila BERTIZEN DESKRIBAPENA
Gogoan izan: basoaren deskribapen egokia egiteko erne-erne jarri behar dituzu zentzumen guztiak: ikusmena, entzumena,usaimena... era horretan bere osotasunean ikusi eta sentituko baituzu. Bertiz deskribatzeko aurrenik oharrak hartu etagero gelan erabiliko dituzu.
ZENTZUMENAK ERABILIZ.
Zer ikusi dut?
Zer entzun dut?
Zer usaindu dut?
Zer ukitu dut?
Basoaren pertsonifikazioa:
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
71Lanerako fitxak
10. Ariketa - 1. Maila LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN
ARIKETAK AZTERGAIAKLAN-EREMUA
(Ibilbidea-Ikasgela)
(Zure txostenean Irtenaldiko ariketa guztiak jaso itzazu. Informazio batzuk iragarki-tauletan edo pasiloetan erakus ditza-kezu. Begira 10A dokumentuan).
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
72 Lanerako fitxak
10. Ariketa - 2. Maila LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN
DENBORA-SEKUENTZIA «TITULUA» EDUKIALAN-EREMUA
(IBILBIDEA-IKASGELA)
(Zure txostenean Irtenaldiko ariketa guztiak jaso itzazu. Informazio batzuk iragarki-tauletan edo pasiloetan erakus ditza-kezu. Begira 10A dokumentuan).
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
73Lanerako fitxak
11. Ariketa 1. Maila NATURAREKIN BAT EGINIK
Bertizko parkean egin dugun ibilbidea berregin ezazu. Bunbuilo edo kode txikien bitartez adierazi ezazu lanerako geldialdibakoitzean izan dituzun bizipenak, pertzepzioak... Zer gertatu zen leku horietako bakoitzean?
KODEAK
naturgela
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
74 Lanerako fitxak
11. Ariketa - 2. Maila BERTIZEN DESKRIBAPENA: «PINTZELKADAARTISTIKOEKIN IDAZTEN DUT NATURA»
IRTENALDIAREN ONDOREN.
Sánchez Ferlosiok idatziak dira ondoko esaldiak:
“Ordokia argi eta alai ageri zen, baso bakanez tartekaturik”.
“Lurra erre-kolorekoa zen, eta ihintzez bustirik zegoen”.
“Behea lau-laua eta belar txikikoa zen”.
“kurrilo grisak hanka baten gainean lo...”
“Orein bakarzaleak...”
Ferlosioaren testuan ageri diren espazioa eta denbora eta zuk Bertizen ezagutu dituzun espazioa eta denbora oso ezber-dinak dira.
1. Deskribapena egiteko eskema bat egin ezazu. Klase erdiak Bertizi buruzko deskribapen objektiboa egingo du (hizkuntza-ren erreferentzia-funtzioa). Beste erdiak deskribapen objektiboa egingo du (hizkuntzaren adierazpen-funtzioa eta literaturfuntzioa).
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
75Lanerako fitxak
12. Ariketa - 1. Maila BIDASOAREN EKOSISTEMA
Bil ezazu informazioa Bidasoa ibaiaren ekosistema osatzenduten hamairu elementu hauen funtsezko alderdiei buruz.Elementu bakoitzak orrialde bat hartuko du, DIN A4 orri erdibaten neurrikoa.
Uretako hirusta
Xipa-belarra
Aingira
Burduntzia.
Desman piriniarra
Alga berdeak (Jania)
Amuarraina
Ipurtatsa
Izokina
Ihi erraboilakara
Zarboa
Alga berdeak (Batrachospernum)
Ur-igela
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
76 Lanerako fitxak
12. Ariketa - 2. Maila GIZAKIAK, BASERRIA ETA BERTIZKO PARKEA
Bertizko baserria edo Baztan haraneko ingurune ozeanikoa osatzen duten beste baserriak kontuan izanik, egin ezazu ingu-runearen antolamenduari buruzko marrazki-krokis bat. Gizakiek ingurune horiek zertarako erabiltzen dituzten adierazi.Begiratu 12 A eta 12 B dokumentuetan.
BORDA osatzen duten ingurugiro-elementuen eta gizakien arteko loturak bila itzazu.
KROKIS ESPAZIALA
BORDA GIZAKIAK
ERABILERAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
77Lanerako fitxak
13. Ariketa - 1. Maila BIDASOA IBAIAREN ZEHARKAKO PROFILA
(Baz
tan
Ibai
aren
eko
sist
emak
o 13
ele
men
tu b
erei
zgar
riena
k m
arra
z it
zazu
)
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
78 Lanerako fitxak
13. Ariketa - 2. Maila BERTIZKO PARKEARI BURUZKO LABURPENA
Diseño en equipo de un panel manual (friso plegable) en el que se informe de los aspectos más destacados del Parque.
- Kokalekua
- Geografia, erliebea, klimatologia.
- Parkearen Historia
- Natur gaiak: Landareak, FaunaBasoaren ekosistema.Bidasoa ibaiaren ekosistema.
- Gizakien eta parkearen arteko loturak.
- Parkearen erabilera eta kudeaketa.
- Bisitarientzako gomendioak eta oharpideak.
“AZALA”
BERTIZ
K O K A P E N A-
REN KROKI-
SA,
GIZA-KIAK
ETAPARKEA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
79Lanerako fitxak
14. Ariketa - 1. Maila BESTE NATUR GUNE BABESTUAK
14A eta 14B Dokumentuek proposatzen dizkizuten erreserben edo Nafarroako beste natur gune babestuen eskema eginezazu.
1. Basaula
2. Las Cañasko aintzira...Pitillasko aintzira
Erreserben kokapena
3. Eguarasko ehiza-barrutia
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
80 Lanerako fitxak
14. Ariketa - 2. Maila BESTE NATUR GUNE BABESTUAK
14A eta 14B Dokumentuak edo zerorri egoki iruditzen zaizkizun bestelako dokumentuak erabiliz, egin ezazu Erreserbei buruz-ko laburpen bat.
1. ......................................................................
2 .......................................................................
3. ....................................................................
ERRESERBEN KOKALEKUA:
{{{
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
81Lanerako fitxak
15. Ariketa - 1. Maila MAITA ITZAZU!
Ikusi 15A Dokumentua “Munduko arterik handiena”
Argazkian “Eraulgo artea” 1 N.M. duzu. Azter ezazu irudia.
MARRAZ EZAZU
Zer neurri ditue-la uste duzu?
Zein herritatikhurbil dago?
Basoko zein eremutankokatuko zenuke?
Zenbat urte izangoditu?
Jendeak zergatikerrespetatu du? Zergatik da N. M.? Nolako informazioak jarriko zeni-
tuzke bere ondoan?
KOKA EZAZU DESKRIBA EZAZU
Encina de Eraul. Año 1997 Foto
: Jos
é Ig
naci
o Ju
anbe
ltz
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
82 Lanerako fitxak
15. Ariketa - 2. Maila ESPAINIAN ONDO BABESTEN DITUGU...
Natur gune babestu baten edo Natur Monumentu baten historia idatz ezazu eta mapan koka ezazu. Begira15 dokumentua.
KONTRASTEA: Nafarroako N.M batekin edo zure herriko zuhaitz adierazgarriren batekin konpara ezazu
DESKRIBAPENA
ARGAZKIA/MARRAZKIA DESKRIBAPENA KOKAPENA
KOKAPENA
• Autonomia Erkidegoa.............................................................
.........................................................................................................
• Probintzia...................................................................................
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
83Lanerako fitxak
16. Ariketa - 1. Maila ARRAZOI BAT NAHIKOA
Eguzkiaren indarra, lurrean dagoen ura eta C02 erabiliz, eta klorofilaren laguntzaz landareek beren elikagaia ekoizten dute(almidoia, azukrea,...). Fotosintesiaren prozesuan, landareek oxigenoa bota egiten dute. Landareak gure oxigeno-fabrikakdira. Osa ezazu ondorengo irudia, eskuinaldean oxigeno-fabrika bat egiteko falta dena marraztuz.
OXIGENOA
GARRAIOAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
84 Lanerako fitxak
16. Ariketa - 2. Maila MUNDUKO BESTE ERRESERBA ETA NATURGUNE BABESTUAK
Ondorengo testuetan agertzen diren ideiak ikasgelan eztabaidatu. Lehenik, talde txikietan, taldekako erantzunak bila itza-zue, eta geroago, talde handi batean, ondorioak atera.
- Amazonia oihana, eta oro har, oihan ekuatorial guztiak ez lirateke inolaz ere hondatu behar, gizakiok oraindik ezagutu ereegiten ez ditugun milaka landare eta animalia-espezie baitituzte. Eta alde horretatik, Brasilek edo beste herrialde ekuato-rial batzuek ezin baldin badute beste herrialde zibilizatu batzuen garapen maila bera lortu, ez dio axolarik, -garrantzitsue-na oihana errespetatzea baita- planeta osoaren mesederako. Gainera, Amazoniako tribuekin ezin dugu Seatle indiar buru-zagiarekin bezala jokatu. Onargarria al da herrialde batzuk gainerako herrialdeen onagatik sakrifikatzea? Zer esan nahi dugarapen jasangarriak?
- Doñana turismoa ia batere bultzatu ez duen Erreserba baten ohiko eredutzat har genezake. Bertako hondartzetan, edoaldamenean dagoen Matalascañas herrian luxuzko etxebizitzak egin litezke, eta horrela Erreserbaren mantenimendua etagure herriak turismotik jasotzen dituen diru-sarrerak bateragarri izango lirateke. Bidezidor batzuk antola litezke turistahoriek Erreserbako animaliak eta plantak ezagutu ditzaten. Era horretan Natura ezagutzeko aukera eman eta naturareki-ko begirunea eta babesa bultzatuko genituzke. Hala ere, horrela jokatuta, ez al genuke espezien galera azkartuko?
- Egunen batean gizakiak oxigenoa sortu eta atmosferara bota beharko du, landareek orain fotosintesiaren bidez egitenduten gauza berbera eginez. Hori lortzen duen egunean gizakiak sekulako aurrerapausoa egina izango du: gaur egun landa-reekiko duen menpekotasunetik libre egongo da, eta basoak eta oihanak kolonizatu ahal izango ditu bere onerako. Eta baitalandarerik ez duen kanpoko espazioa ere. Zer deritzozu?
ONDORIO OROKORRAK:
ERABAKIAK ETA PROPOSAMENAK:
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
85Lanerako fitxak
17. Ariketa - 1. Maila «4 X 4» IBILGAILUAK
Begiratu 17A dokumentua. Nafarroako gure Natur Gune Babestuetan gizakiek egiten dituzten erasoen berri eman ezazuidatziz.
ERASOAK NATUR GUNE BABESTUAK
MARRAZKIEN BIDEZ ADIERAZI NORK EDO NORTZUEK EGIN DIOTEN ERASO PARKEARI.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
86 Lanerako fitxak
17. Ariketa- 2. Maila GURE PARKEAK ETA ERRESERBAKNAFARROAKO HAIZEBERRITZAILEAK DIRA
Fotosintesiaren formula duen grafiko honi buruz azalpena egin.
• CO2 xurgatu eta O2 ematen diguten Nafarroako parkeak edo erreserbak aipa itzazu (“haizeberritze” efektua).
• Zer iruditzen zaizu Kiotoko Biltzarrean (1997ko abenduan) gas kutsagarriak gutxitzeko proposamenei buruz hartu zutenazken erabakia (17C Dok.)?
• Zer adierazten du marazki honek?
A ENERGIA
LAN-DARE-EHU-NAREN OSA-KERA, ALMI -DOIA, AZU - LURRAREN
HEZETASUNA
ELEMENTU ELIKAGA-
RRIAK
KARBONO DIOXIDOA
ANIMALIEN JANARIA
HILDAKO ANIMALIAK
MATERIA ORGANI-KOA
BAKTERIOENARNASKETA
CCO2 C H2O clorofila C6H 12O6 C O2KARBONO URA energia AZUKREAK OXIGENOA
FOTOSINTESIA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
87Lanerako fitxak
18. Ariketa - 1. eta 2. Mailak NAFARROAKO PAISAIEN ERALDAKETA
ARRAZOIAK EMAN: Zergatik dira beharrezkoak Nafarroako Gobernuak eta Ingurugiro, Lurralde Antolaketa eta EtxebizitzaKontseilaritzak gure paisaia eta natur guneen erabilera eta kudeaketa arautzeko atera dituen lege eta arauak?
* Nafarroako natur inguruneen eraldaketari buruzko historia honetan falta den sekuentziaren krokis-marrazkia egin ezazu.
• Arrazoiak:
• Arrazoiak:
• Arrazoiak:
• Arrazoiak:
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
88 Lanerako fitxak
19. Ariketa - 1. Maila ZEINEN ALDE ARI GARA?
“Inork ez ditu berriz ikusiko” izeneko 19A Dokumentua kontsultatu.
Nafarroan egoitza duen elkarte ekologistaren batean edo Ingurugiro Departamentuan eska ezazu informazioa gureKomunitatean galtzeko arriskuan dauden espezieak berreskuratzeko edo berriro sartzeko planei buruz. Eska iezazkiozu ira-kasleari beharrezko helbideak: Ingurugiro Departamentua, Gurelur, Gorosti, Landazuria, Ugatza,...
Lan-taldeak osaturik, animalia edo landare adierazgarriren bati buruzko ikerlana egin ezazue. Putrea oinarritzat harturikgidoi bat eta lanerako maketa bat proposatzen dizuegu, zuen lana horren arabera egin dezazuen.
1. Sarrerakoa
2. Zer lortu nahi dugu lan honekin?
3. Putreari buruzko informazioa bildu: Ingurugiro departamentua, talde ekologistak, liburuak, liburuxkak...
4. Prentsak dioena edo esan duena.
5. Putrearen fitxa: morfologia, habitata, hegarteko neurria, habia, errunaldia, Nafarroan duten banaketa,...
6. Galdera-erantzunak: Zer eginkizun ditu kate trofikoak? Nola bizi da putrea? Nola antolatzen da? Zenbat putre daude?Zer arazo izaten ditu?...
7. Gure iritzia.
8. Putrearen aldeko kartel bat egin.
9. Autoebaluazioa: Zer ikasi dugu? Nola ikasi dugu? Zertarako balio izan digu?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
89Lanerako fitxak
SEKUENTZIAREN MAKETA
(SARRERA) «IZENBURUA...» HELBURUA
• Zer lortu nahi dugu lan honekin?
* INFORMAZIOAK
Putreei buruzko informazioak eta iritziak bildu.
- Ingurugiro Departamentua
- Talde Ekologistak
- Ingurugiroa eta herritarren iritzia.
* PRENTSAK DIOENA
19 A dokumentuan begiratu
Taldea:
Ikasturtea:
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
90 Lanerako fitxak
* PUTREAREN FITXA
* PUTREAREN FUNTZIOAK * GURE IRITZIA
* NOLAKO ARAZOAK DITU?
* Morfologia* Habitata* Hegarteko neurria* Errunaldia* ...* Nafarroan duen
banaketa* Europan uen
banaketa* ...
GRAFIKOA DESKRIBAPENA
Non bizi da?
Zer egiten du janaria lortzeko?
Nolako zeregina dukate trofikoan?
Nola bizi da?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
91Lanerako fitxak
* KARTEL BAT EGITEN * AUTOEBALUAZIOA
– Putrearekiko elkartasuna adieraz ezazu – Zer ikasi dugu?
– Nola ikasi dugu?
– Zertarako balio izan digu?
Adibidea: LAGUNDU BIRZIKLATZEN!
ESLOGANAK
Argazkia: José Ignacio Juanbeltz
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
92 Lanerako fitxak
19. Ariketa - 2. Maila NATURAREN MATXINADA
Zure ustez, onargarria al litzateke animalia- edo landare-espezieren bat baztertzea beste batzuk babesteko? Benetangerta daitezkeen kasu batzuk asmatu eta idatziz azal itzazu. Arrazoiak emanez erantzun ezazu.
(Pistak: Zer gertatu zen Australian ordu arte lurralde haietan ezezaguna zen animalia (untxia) sartu zutenean? Lehenagoharitza, pago edo pinua zegoen tokian eukalitua sartzeak nolako ondorioak izango lituzke? Zergatik Nafarroan urte osoanzehar ez dago debekurik karramarro gorria harrapatzeko, bertoko karramarroa ia erabat desagertu delarik? Zergatik botabehar dira gaixotasunen bat duten zuhaitzak, eta ondo daudenak utzi? Zergatik ezin zaie janaririk eman Iruñeako usoei?)
Lan-taldeak osatu eta animalia edo landareren bati buruzko ikerlana egin ezazue: baso-igel gorria, basoiloa, hartza, goros-tia,... Lanerako oinarrizko gidoi bat proposatzen dizuegu. Hortik abiaturik, zuen taldearen gidoia egin dezakezue. Nahi izanezgero irakasleei galdetu, edo beste nonbait bilatu informazioa: Ingurugiro Departamentua, Gurelur, Gorosti, Landazuria,Ugatza, liburu bereziak...
1. Sarrerakoa
2. Zer lortu nahi dugu lan honekin?
3. Informazioak bildu: Ingurugiro departamentua, talde ekologistak, liburuak, liburuxkak,...
4. Prentsak dioena edo esan duena.
5. Animaliaren edo landarearen fitxa.
6. Galdera-erantzunak: Nolako eginkizunak ditu kate trofikoan? Non bizi da? Nola bizi da? Nola antolatzen da? Zenbat putredaude? Nolako arazoak ditu?...
7. Gure iritziak eta proposamenak.
8. Kartel bat edo eslogan bat egitea.
9. Autoebaluazioa: zer ikasi dugu? Nola ikasi dugu? Zertarako balio izan digu?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
93Lanerako fitxak
20. Ariketa - 1. Maila GURE NATUR GUNE BABESTUEN ARRISKURIK HANDIENA
Baso biziaren grafikoa:
Marraz ezazu baso berbera sute baten ondoren:
Azal itzazu klimaxaren hondamenaren arrazoiak
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
94 Lanerako fitxak
ZERGATIK GERTATU DA?
Begira iezaiozu arretaz argazkiari. Duela gutxi Nafarroako artadi batean gertaturiko sutea ageri da irudian. Hiru eremunagusi bereiz ditzakezu bertan: harkaitzak, artadia, labore-uztondoa. Adieraz itzazu krokisean.
Artadi horretan sua zerk sortu zuen marraztu eta margotu ezazu.
Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
95Lanerako fitxak
Ikusi 20A, 20B, 20C eta 20D dokumentuak.
Imaginatu zuen herriko baso edo eremu bat antolatu behar duzuela, eta zu zeu zarela horren kudeatzailea edo arduraduna.
1. Labore-uzta bildu den tokietan, basoetan, ibai-bazterretan, garalekuetan, larretan eta antzeko tokietan suteak ez ger-tatzeko arau batzuk eman itzazu.
2. Marraz itzazu leku estrategikoetan jarri beharreko piktograma batzuk, ondorengo ohar hauek jarrita: debekatuta dagosua egitea, sua egin daiteke, kontuz zigarroarekin!
20. Ariketa - 2. Maila EKIN LANARI!
MARRAZKIA
OHARRA OHARRA OHARRA
MARRAZKIA MARRAZKIA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
96 Lanerako fitxak
21. Ariketa - 1. Maila BASOA BERRITU DEZAZUN!
Basoa berritzeko mintegiak zer diren, non dauden eta birlandatzeko zein landare-espezie ekoizten dituzten aztertzeko infor-mazioa bila ezazu.
Nafarroako mintegien kudeaketa eta funtzionamendua.
AZTER EZAZU IRUDI HAU
Nor da?
Nora bidalikodituzte?
Zenbat denborabeharko dutehazteko?
Zertarako erabilikodituzte?
Zer landare dira?
Non daude?
Zer egiten ari da?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
97Lanerako fitxak
21. Ariketa - 2. Maila INGURUGIROA NAZIOARTEKOERAKUNDEETAN
21B dokumentua irakurri eta ingurugiroarekin zerikusirik handiena duten alderdi komunen laburpena egin ezazu.
Adieraz ezazu, Europako mapan, non dagoen erakunde bakoitzaren egoitza.
NBIP(PNUMA)
UNESCO-MAB
EUROPAKO KONTSEILUA
NKNB (UICN)
WWF
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
98 Lanerako fitxak
22. Ariketa - 1. Maila LANERAKO PROPOSAMENAK: NATUR IBILBIDEBAT EGITEA
Begiratu 22 Dok.
* Zure herritik hurbil dagoen tokiren bat aukeratu (ibaia, pinudia, pagadia, hariztia, urmaela, kanpo zabala, hesi gunea edoezpondak) eta horietan barrena natur ibilbide bat antolatzeko beharrezko informazio eta baliabideen sekuentzia eginezazu.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
99Lanerako fitxak
22. Ariketa - 2. Maila LANERAKO PROPOSAMENAK: NATUR IBILBIDEBAT EGITEA
Begira 22. Dok.
Nafarroako Foru Komunitateko natur parke edo erreserbaren batean barrena ibilbide bat egiteko beharrezko informazio etabaliabideen sekuentzia egin ezazu.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
100 Lanerako fitxak
23. Ariketa - 1. Maila NATUR GUNE BABESTUAK ZAINTZEKO PROPOSAMENAK
Ondorengo komikia oinarritzat harturik, azter itzazu bi irtenbide txar eta bi irtenbide on Nafarroako Natur GuneBabestuentzat.
Irtenbide txarra Irtenbide ona
Irtenbide txarra Irtenbide ona
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
Ariketa hau egiteko ikasle guztien partaidetza behar da. 23a dokumentuan Simulazio Jokoa egiteko eman beharreko pau-soak adierazten dira.
Baldintzak:
1. Ikasleek ezagutzen duten Nafarroako tokiren batean Natur Parke bat eraikitzea erabakiko dugu.
2. Adituen taldeak osatuko ditugu.
3. Eztabaida-azalpenean aldeztuko dituzuen arrazoiak eta informazioak prestatu.
4. Amaierako erabakiak eta ondorioak.
101Lanerako fitxak
23. Ariketa - 2. Maila NOLA ANTOLATU BEHARKO GENUKE NATURPARKE BAT NAFARROAN?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
102 Lanerako fitxak
• Adituen taldeak izendatzea:
• Eztabaidan erabiliko ditugun argumentuak eta infor-mazioak.
• Moderatzaileak edo moderatzaileek arbelean idatzita-ko amaierako ondorioak honako hauek dira:
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
103Lanerako fitxak
24. Ariketa - 1. eta 2. Maila AMAIERAKO MAPA
Unitatean egin duzun lana kontuan izanik, osatu edo alda ezazu24A Dokumentuaren amaierako mapa.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
104 Lanerako fitxak
25. Ariketa - 1. eta 2. Maila AUTOEBALUAZIOA
Izena: .......................................................................................................... Taldea: ................................................................................................
Ikasturtea: ............................................................................................... Data: .................................................................................................
Unitate honetan honela lan egin dut:
1. Lan-irtenaldian, informazioa bilduz:
Arauak bete ditudan ala ez adierazi eta horren arrazoia azaldu:
2, Banakako txostena egiterakoan, landu beharreko gaiei dagokienez:
Bestalde, ondoko ariketa hauek egin ditut:
3. Unitateko gauzarik onena zera izan da:
4. Unitateko gauzarik txarrena zera izan da:
5. Unitate honetan ondoko nota orokorra jarriko diot neure buruari (kopurua biribildu).
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
6. Bestelako oharrak:
Nafarroako naturgune babestuak
Dokumentuak
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
107Dokumentuak
Unitate Didaktiko honetan Nafarroako Natur Gune Babestuak aztertuko ditugu. Horiez gainera,Espainia eta mundu zabaleko beste Natur Gune batzuk ere aipatuko ditugu. Gure azterlana egitera-koan natur gune horiek ekologia eta ingurugiro aldetik dituzten balioak azpimarratuko ditugu.Azterlanak bi zati izango ditu. Batetik, natur parke baten azterketa egingo dugu: bere ekosistemak,parkearen erabilera eta kudeaketa etab... Bestetik, eta gure azterketa osatzeko, bestelako balio ekolo-gikoak dituzten Nafarroako eta munduko hainbat natur gune babesturen ezaugarriak ere ikusiko ditu-gu. Era horretan, natur gune horietako animalia- eta landare-espezieen inguruko arazoak ezagutu etagizakiak horiek konpontzeko hartu dituen edo har ditzakeen neurriei buruzko ikuspegi orokorra izangodugu. Beraz, horietxek izango dira ikasi beharreko gaietako batzuk.
Natur parke bat ondo aztertzeko lan-irtenaldi bat egin beharko dugu Bertizera, Nafarroan natur parkeizendatu zuten lehendabiziko parkera, hain zuzen. Bertizen Naturaren Interpretaziorako Zentroa etaMonitore ugari aurkituko ditugu. Horiei galderak eginez parkeak dituen balioei buruzko informazioa bil-duko dugu. Parkeko monitoreek eta irakasleek emango dizuten infomazioa eta Unitate honekin bateradoazen dokumentuetan eta kontsulta-liburuetan aurkituko duzuna bildu, ordenatu, behar bezala sail-katu eta txosten bat osatu behar duzu. Egindako ariketa bakoitza (krokisa egitea, oharrak hartzea,laburpenak, eskemak egitea,...) txosten horretan jasoko da. Txosten hori Unitatearen ebaluazioarenosagai garrantzitsua izango da.
Nolanahi ere, gure helburu nagusia, ingurugiroa positiboki baloratzen ikastea da, eta ahal dugun neu-rrian, hura zaintzen eta hobetzen laguntzea. Horretarako, Unitate honetan bereziki bi gai landuko ditu-gu: Bertizera egin beharreko lan-irtenaldian jokabide egokia izatea (inguruan ditugun gauza eta per-tsonekiko begirunea) eta klasearen barruan lanerako eta partaidetzarako giroa sortzea, eskola-lane-rako giro ona sor dadin. Era horretako gaien ebaluazioak ere Unitatean lortzen den amaierako kalifika-ziorako balio izango du.
2. Azaldu irakasleari hasi behar duzun unitateari buruz dituzun zalantzak.
1 Dokumentua - 1. Maila UNITATEAREN AURKEZPENA: Zer egin behar dugu?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
108 Dokumentuak
“Irakur ezazu honako dokumentua. Egiazta ezazu horren mezuaren baliagarritasuna XXI. mendearenhasieran.
Dena uztarturik dago.
Nola eros edo sal daiteke zerua edo lurraren berotasuna? Ideia hori guztiz ezezaguna zaigu.
Haizeraren freskotasunaren edo uraren distiraren jabe ez bagara, nola eros ditzakezue?
Lur honetako lurzati bakoitza sakratua da nire herriarentzat. Pinu-mulu argitsu bakoitza, basoetakohondar-ale bakoitza, goragune bakoitza eta intsektu bakoitzaren zarata sakratua da nire herriarenoroimenerako eta iraganerako. Zuhaitzen hodietatik doan izerdiak berarekin daramatza azalgorrienoroimenak.
Gizon zuriaren hildakoek sorterria ahaztu egiten dute izarren arteko bidaiari ekiten diotenean; gure hil-dakoek, ordea, ezin izaten dute lur emankor hau ahaztu, hau delako azalgorri guztien ama. Lurraren zatibat gara, eta aldi berean bera gure zati bat da. Lore usaintsuak gure arrebak dira; oreina, zaldia etaarranoa gure anaiak dira. Haitz malkartsuak, belardi hezeak, zaldiaren eta gizonaren gorputzaren bero-tasuna, guztiok gara familia berekoak.
Horregatik guztiagatik, Washingtoneko buruzagiak mezua bidaltzen digunean gure lurrak erosi nahidituela esanez, gehiegi eskatzen ari zaigu. Buruzagiak ere esaten digu leku bat gordeko digula, gureartean erosotasunez bizi ahal izateko. Bera gure aita izango litzateke eta gure haren semeak.Horregatik hartu genuen kontuan gure lurrak erosteko egin zigun eskaintza. Baina hori ez da erraza, lurhau sakratu baita guretzat.
Ibai eta erreketatik barrena doan ur gardena ez da ura soilik, gure arbasoen odola ere irudikatzen du.Lurrak saltzen badizkiegu, gogoan izan behar dute horiek sakratuak direla, eta aldi berean beren semeeierakutsi beharko diete sakratuak direla, eta lakuetako ur gardenetako islada iheskor bakoitzak gure arte-koen bizitzako gertaerak eta gogoetak kontatzen ditu. Uraren zurrumurrua nire aitaren aitaren ahotsa da.
Ibaiak gure anaiak dira eta gure egarria asetzen dute; kanoak bideratzen ditugu horietan barrena etaelikadura-bide dira gure seme-alabentzat. Gure lurrak saltzen badizkiegu gogoan izan behar dute etaberen seme-alabei erakutsi ibaiak gure anaiak direla eta bereak ere bai, eta horrenbestez anaiarekikodugun gozotasuna azaldu behar dutela horrekiko. Badakigu gizon zuriak ez duela ulertzen gure bizitze-ko era. Berak ez du bereizketarik egiten lurzati baten eta bestearen artean, gauez iristen den arrotzada eta behar duena hartzen du lurretik.
Lurra ez du bere anaia, etsaia baizik, eta hori lortu duenean aurrera jarraitzen du, gurasoen hilobia axo-larik gabe atzean utzirik. Lurra bahitzen die beren semeei. Horrek ere ez du axolarik beretzat. Gurasoenhilobia eta bere semeen ondarea ahaztu egiten ditu. Bere ama lurra, eta bere anaia zerua eros daitez-keen, ustiatu eta ardi edo kolorezko kontu gisa sal daitezkeen gauzak bezala hartzen ditu. Duen jan-gurak irentsi egingo du lurra eta basamortua bakarrik utziko du bere atzean.
Ez dakit, baina gure bizitzeko era ezberdina da zuenarengandik. Hiriak ikusteak bakarrik tristetu egitenditu azalgorrien begiak. Baina agian izan daiteke azalgorria basati hutsa izan eta ezer ulertzen ez due-lako.
2A Dokumentua - 1. Maila TESTU EDERRA: “Seatle indiar buruzagiaren gutuna”
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
109Dokumentuak
Argazkia: José Ignacio Juanbeltz
“Ibai eta erreketatik barrena doan ur gardena ez da ura soilik, gure arbasoen odola ere irudikatzen du”
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
110 Dokumentuak
Ez dago leku lasairik gizon zuriaren hirietan, ez lekurik ere udaberrian zuhaitzen hostoak nola irekitzendiren entzuteko, edo intsektuen hegal-hotsa entzuteko. Baina hori ere agian da ni basati hutsa naize-lako eta ezer ulertzen ez dudalako. Zaratak badirudi gure belarriak bakarrik kaltetzen dituela. Eta azkenfinean, zertarako da bizitza gizonak zataren txilio bakartia entzun ezin badu, eta putzu inguruko igeleniluntzeko eztabaidak entzun ezin baditu? Azalgorria naiz eta ez dut ezer ulertzen. Guk nahiago duguurmaeleko haizearen xuxurla eztia, edo eguerdiko euriak garbitutako edo pinuen lurrinak gozatutakohaize horren berorren usaina.
Aireak izugarrizko balioa du azalgorrientzat, gizaki guztiek arnas bera partekatzen baitute, piztiak,zuhaitzak, gizonak, denok aire beretik hartzen dugu arnas. Gizon zuria badirudi ez dela konturatzenhartzen duen arnasaz; egunetan hilzorian dagoenak kiratsa ere usaintzen ez duen antzera. Baina gurelurrak saltzen badizkiegu gogoan izan behar dute airea kontuan hartu beharrekoa dela, airearen izpiri-tuak bat egiten duela berekin daraman bizitzarekin. Gure aitonei bizitzaren lehen arnasa eman zien hai-zeak hartzen ditu haien azken arnasak ere. Gure lurrak saltzen badizkizuegu horiek sakratu eta apar-teko zerbait bezala zaindu behar dituzue, belazeetako loreek lurrindutako haizea gizon zuriak ere gozadezakeen leku bat bezala.
Horregatik, kontuan hartzen dugu lurrak erosteko egin digun eskaintza. Onartzea erabakitzen badugu,baldintza bat jarriko dut: gizon zuriak lur honetako animaliak anaiak balitu bezala zaindu behar ditu.
Basati bat naiz eta ez dut ulertzen bizitzeko beste modu bat. Milaka bufalo ikusi ditut belazeetanusteltzen, abian doan trenetik gizon zuriak tiroka hiltzeagatik. Basati bat naiz eta ez dut ulertzen nolagogokogoa duten kea botatzen duen makina guk bizi ahal izateko hiltzen dugun bufaloa baino.
Zer egingo luke gizonak animaliarik gabe? Horiek guztiak suntsituz gero, gizona ere hil egongo litzatekebakardade izpiritualaren ondorioz. Animaliei gertatzen zaiena gizonari ere gertatuko baitzaio. Denauztarturik dago.
Beren semeei erakutsi behar diete oinpean duten lurra gure aurrekoen errautsa dela. Erakutsi zuensemeei lurra gure antzekoak izan direnen bizitzekin aberastuta dagoela, hori errespeta dezaten.Erakutsi zuen semeei guk gureei erakutsi dieguna, lurra gure ama dela. Lurrari gertatzen zaion guztiagertatuko zaie lurraren seme-alabei. Gizakiek txistua botatzen badute lurrera, beren buruari botatzendiote txistua.
Honakoa badakigu: Lurra ez da gizonarena, gizona da lurrarena. Honakoa badakigu: Dena uztarturikdago, familia lotzen duen odola bezalaxe. Dena uztarturik dago.
Lurrari gertatzen zaion guztia gertatuko zaie lurraren seme-alabei. Gizakiak ez zuen bizitzaren bilbeaeratu. Bilbearekin egiten duena bere buruari egiten dio.
Gizon zuria ere ez da ohiko patutik kanpo geratzen, nahiz eta bere Jainkoak harekin lagun gisa hitz egi-ten duen eta pasiran ibiltzen den. Dena dela, zeinek esan, agian anaiak gara. Ikusiko dugu. Guk badaki-gu gizon zuriak egunen batean agian jakingo duen zerbait: gure Jainkoa haren Jainkoa da. Zuek pentsadezakezue orain zuei dagokizuela; baina ez da horrela. Gizakien Jainkoa da eta haren errukia berdinta-sunez banatzen da azalgorriaren eta gizon zuriaren artean. Lur honek ezin eskertuzko balioa du haren-tzat, eta hori kaltetzeak Sortzailearen haserrea ekarriko du. Zuriak ere desagertuko dira, agian bestetribuak baino lehen. Kutsa itzazue zuen ohantzeak eta egunen batean zeuen jariakinetan itoko zarete.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
111Dokumentuak
Zuek aintzatasunez inguraturik zoazte zuen hondamendirantz, lur honetara ekarri zintuztetenJainkoaren indarrak bultzaturik, eta dirudienez, Jainkoak hala nahi izan zuelako agintea eman zionharengan eta azalgorriarengan. Patu hori misterio bat da guretzat, ez baitugu ulertzen zergatik sun-tsitzen dituzten bufaloak, zergatik zaldi basatiak bezatu, zergatik basoetako inguru gordeak urratuhainbeste gizakien arnasarekin, eta zergatik itotzen den muino oparoetako paisaia kable hiztunekin.
Non da sastraka? Deuseztatu egin dute.
Non da arranoa? Desagertarazi egin zuten.
Bizitza amaitu egin da eta bizirik irauteari ekin diogu.”
(1854an Seattle indiar buruzagiak egindako gutuna, lur-sail handiak erosi eta haietan indiar herria-rentzat erreserba sortzeko asmoz Washingtoneko buruzagi zuriak egindako eskaintzari erantzunez).
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
112 Dokumentuak
“Ordokia argi eta alai ageri zen, baso bakanez tartekaturik. Lurra erre-kolorekoa zen, eta ihintzez busti-rik zegoen. Txaradietan, astalarrosen zuria ikusten zen, koloretako izpilez nabarturik, eta baita armiar-ma horiaren hariak ere, gerri aldean kateatzen diren horiek. Alfanhuik baso baten aurreko aldea ikusi zuenurrunean. Baso gorri bat zen. Enborrak lodiak ziren, gerezi-gorri kolorekoak, eta adaburuak berde disti-ratsu eta ilunekoak. Arbolak ez ziren garaiak. Enbor gorriz osaturiko fondo horrek argi alai eta bereziaematen zion txaradiari. Behea lau-laua eta belar txikikoa zen, eta potxingo zabalez betea, ur oso gardeneta atzamar biko sakonera ere ez zuten potxingoz betea. Potxingo horien ertzetan belarra sendoagoahazten zen, eta baziren, han edo hemen, kurrilo grisak hanka baten gainean lo, eta harri zuriak ere. Etagisa hortan batu zirenean, enborren gorria, adaburuen berdea eta belar xumearen berde argiagoa, etakurriloen grisa, harrien zuria eta potxingoen distira zeruaren urdin argiarekin, guztiak batera, halako alai-tasun koloretsua osatu zen goiz hartan, non Alfanhuik sekula ezagutu gabea baitzuen ordura artekoudaberrietan. Hain gustura zebilen basotik ibilian, nahiago zukeen hura amaiezina izan balitz.
Urrunean gizairudi ilun bat ikusi zuen. Gizon handi bat, adaburuen pareraino iristen zena buruaz.Alfanhui hurreratu egin zitzaion. Garaia eta mardula zen, ia erraldoi bat. Bizkarra emanda zegoen, etaez zuen ikusi Alfanhui. Hark galdetu zion:
- Aizu, asko falta al da Moralejarako?
Gizakotea harrituta jiratu zen:
Ez. Hemendik bi legoa eskas.
Begi-bakarra zen, bain begi bakar hura argitasunez eta zintzotasunez betea zen. Lotsati samarra zirudien.
- Zertan diharduzu? galdetu zion Alfanhuik.
- Adar batzuk batzen, sutarako. Han ikusten den txabola handian bizi naiz.
Gizonak lurrak apurtxo bat gorantz egiten zuen toki batera seinalatu zuen, potxingoetatik leku babe-sean zegoen batera.
- Bakarrik bizi al zara?
Bai.
- Orduan, nahi baduzu, bertan geratuko naiz gaur, konpainia egiten.
Gizona erabat poztu zen Alfanhui berarekin geratzen zelako, eta egun hartan euren istorioak kontatuzizkioten elkarri. Gizonak Heraclio zuen izena, eta inguruan jaiotakoa zen, baina gurasoak beste non-baitekoak omen zituen. Aldameneko herri batean bizi izan zen beti, eta barrika-egilea zen, izatez. Ezzuen, baina, lanbide hori jada. Herriko bat jo omen zuen behin, eta, hain handia zenez, bertakoak berekontran sumindu, eta hiltzera kondenatu zuten. Hiru bider saiatu omen ziren bera akabatzen, baina betigertatzen zen hura galaraziko zuen zerbait.
2B Dokumentua - 2. Maila TESTU EDERRA:Oihan gorriko erraldoia.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
113Dokumentuak
Foto: Jose Ignacio Juanbeltz
Orduan, denek pentsatu zuten Heracliok hiltzerik merezi ez zuenaren seinale zela hura, eta baso harta-ra erbesteratu zuten, eta ordudanik hargin gisara ari zen bertan. Begia harri-ezkarda batek jo zuenbatean galdu zuen. Heracliok gurasoek utzitako altxorra zuen; bolizko letagin handi bi ziren, eta bolizkobeste bola bi, sandiaren neurrikoak. “Inork ez zekien horrek zer esan nahi zuen. Baina benetako altxorrazen, ezin zitekeen saldu eta. Jendeak uste du altxorra balio duen oro dela, baina benetako altxorra salduezin daitekeena da. Altxor da hainbeste balio izanik, ezer balio ez duena. Bai, berak bazuen altxor huraboliaren pisura saltzea, baina altxorra galdu egingo zatekeen, bolia baino ez zukeen salduko. Benetakoaltxorrak biziak baino gehiago balio du, hura saldu gabe hiltzen baita bat. Ezin da bizia salbatzeko era-bili. Altxorrak balio handia du, eta, aldi berean, batere ez. Horretan datza altxorraren sena; saldu ezinhorretantxe”.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
114 Dokumentuak
Gizonak kontu horiek esaten zituen bitartean, Alfanhuik irribarre egiten zion. Gizakoteak berba egitea-ri utzi, eta begia urrunera begira jarri zuen. Agatazko mendiak ikusi zituen; arre, zuri, urdin. Eguzkia sar-talderantz beheratzen zen. Erraldoiaren begian, basoa eta urruntasuna ageri ziren. Gertuko gorriindartsu alaia urruneko argitasun melankolikoarekin nahasten zen. Eta begi-niniaren eta hodeiertzarenartean, orein bakarzaleak igaro ziren, astiro, ametsa legez. Haztagabe, isil eta lerden, enbor gorrienartetik, uretarantz.
Ilundu zuenean, Alfanhuik eta erraldoiak sua egin zuten. Alfanhuirekin goizean topo egin zuenerako,erraldoaik moztua zuen berarentzako egurra. Alfanhui ostari izango zuela jakin zuenean, berriro joan zenegurretan. Hartara, baziren bi azao txabolan; bata gizonarentzat, eta beste Alfahuirentzat. Azao bie-kin, mordo bakarra egin eta su eman zioten. Eta berriketan eta gustura asko egin ziren, afaria egitenzen bitartean. Eta afaldu, eta berba egin zuten afalostean ere, eta lotara joan ziren gero.
Biharamun goizean, Alfanhuik eskua eman zion erraldoiari, eta bihotzez begiratu zioten elkarri. Alfanhuiibilian hasi, eta enbor artean galtzera zihoanean, apur batean gelditu, burua jiratu, eta azkenekoz ikusizuen Heraclio, artean berari begira, zutik, txabolaren ondoan. Alfanhui baso gorritik irten zen,Moralejarako bidean.
Sánchez Ferlosio, R.: “Industrias y andanzas de Alfanhui”.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
115Dokumentuak
4 Dokumentua - 1. Maila OZTOPO LASTERKETA
“Begira ezazu Nafarroako Atlasa eta mapa hauetako informazioak.
ESKUALDEA I IPAR-MENDEBALDEAII PIRINIOAKIII IRUÑERRIAIV LIZARRAV NAFARROA ERDIALDEAVI ERRIBERA GOITIA-ARAGOIVII ERRIBERA BEITIA
Bildutako Prezipitazioak
Erreferentziazko Eskualdean Historikoak Nekazaritza-urtea
bilguneak duen 1996-1997
kokalekua
AbaurregainaAltsasuArronizBuñuelKaparrosoZarrakazteluFiteroNabaskozeOliteIruñeaDoneztebeEsa
1996ko irailaren 1etik 1997ko uztailaren31ra bildutako prezipitazioak (mm.tan)
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
116 Dokumentuak
4A Dokumentua - 2. Maila KONTZEPTUEN MAPA
LOS BIOMAS
BIOTOPOS BIOCENOSIS ECOSISTEMAS
incluyen
en
EL LUGAR O AREA
dónde influyen
ELEM.BÍOTICOS
ELEM.ABÍOTICOS
ELEM.ANTRÓPICOS
ejem. ejem. ejem.
haya,jabalí...
luz,aire...
pastor,leñador...
estudia
EL CONJUNTO DE TODASLAS POBLACIONES,COMUNIDADES YSUS RELACIONES
con
CICLOS DELA MATERIA
NIVELESTRÓFICOS
CADENASTRÓFICAS
ejem.
ejem.
hierba,caracol,golondrina,azor...
3 vencejo,
2 avión,
1 golondrinaejem.
PIRAMIDESECOLÓGICAS
depredadores,
consumidores,
descomponedores...
LOS SERES VIVOS
estudia
animalesplantas
NICHOSECOLÓGICOS
ejem.
picaraza
¿dóndecome?
¿dóndeduerme?
¿dóndeanida?
BIOMAK
BIOMAK
LEKU EDO ESPARRU HORRETAN HERRI ETA KOMUNITATEGUZTIAK ETA HORIENHARREMANAK
ELEM. BIOTIKOAK
ELEM. ABIO-TIKOAK
ELEM.ANTRÓPIKOAK
KATE TROFIKOAK
MAILA TROFIKOAK
MATERIARENZIKLOAK
MATERIARENZIKLOAK
BIOZENOSIA
IZAKI BIZIDUNAK
EKOSISTEMAK
hauek barruan sartzen dira
norengan dute eragina
adib. adib.
non
zer aztertzen du
animaliak, landareak
zer aztertzen du
adib.
norekin
PIRAMIDEEKOLOGIKOAK
adib. adib.
adib.
non jaten du?
non egitedu habia
non egitendu lo?
pagoa,basur-
dea
argia,airea...
artzaina, egurgilea
mika
artzaina, egurgilea
adib.3 sorbeltza2 enara azpizuri1 enara
adib.
harrapariakkontsumitzaileakdeskonposatzaileak
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
117Dokumentuak
4B Dokumentua - 2. Maila BASO EPELETAKO ETA LARREETAKOBIOMAK KOKATZEA
Bioma nagusiak
Biomak anim
ali eta landare bizitza-ren arabera (fauna eta floraren ara-bera) zehazturiko eskualde ekologi-koak dira. Beroietan nagusi den lan-daretza m
otaren arabera identifi-katzen dira. Unescok 14 biom
a sail-katuta dauzka zortzi erreinu zooge-ografikoetan: Neoartikoa,Neotropikala, Paleoartikoa,A
frotropikala, Indomalaysiarra,
Australiarra, Ozeanikoa eta
Antartikoa.
Eskualde klimatikoak
Polarra(izotz-estalkia eta tundra)
Heze-hotza
(subartikoa eta kontinentala)
Heze-epela
Mendebaldeko itsasbazterrak, zona
heze subtropikalak eta Mediterranioa
Lehorra(estepa eta basam
ortuak)
Heze tropikala
(sabana eta baso tropikala)
ER
RE
INU
NE
OA
RTIK
OA
ER
RE
INU
NE
OT
RO
PIK
A-
ER
RE
INU
PALE
OA
RT
IKO
A
ER
RE
INU
IN
DO
MA
LAS
YA
RR
A
ER
RE
INU
A
US
TR
ALIA
RR
A
ER
RE
INU
AN
TA
RT
IKO
A
OZ
EA
NIA
KO
ER
RE
INU
A
OZ
EA
NIA
KO
ER
RE
INU
A
ER
RE
INU
AN
TA
RT
IKO
A
Tundras y desiertos árticos yermos:
tundrak eta basamortu artikoak
Koniferoez eta orratz formako hostodu-
nez osaturiko baso hezeak.
Kaduzifolioez osaturiko baso hezeak etahosto erorkorreko zuhaitzak dituztenzona subpolarrak
Larre-toki hezeak
Negu hotza
(kontinentala) basam
or-tuak eta erdi-basam
ortuak.
Hosto iraunkorreko baso esklerofi-
loak, sastrakadia eta mendia.
Larreak eta sabana dituen zonatropikala.
Basamortu hezeak eta erdi-basa-
mortuak.
Oihan tropikalak
(Am
azoniakoakbarne) edo basoak.
Baso heze subtropikal eta epelak.
Baso heze tropikala.
Egitura konplexuko goi-lurrak etam
endi-sistemak
Uharte-sistemak
Ibai eta aintziren sistemak
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
118 Dokumentuak
4C Dokumentua - 2. Maila ESPAINIAKO MAPA LANDARETZA-ZERRENDEKIN
MENDIKOA
OZEANIKOA
MEDITERRANIARRA
SUBTROPIKALA
Gaztainondoa, pagoa, hari-tza, lizarra.Pinu gorri, izeia, mendi-pinua
Erkametza, artea, aleppopinua
OZEANIKOAMENDI-SUBALPETARRAMEDITERRANIAR-KONTINENTALIZATUA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
119Dokumentuak
Asko izan dira Nafarroa Espainia txikia bezala sailkatu duten geografo eta botanikoak, aditzera emannahian horrek flora eta faunari dagokionez duen aniztasun klimatikoa. Guztiz egokia den ikuspegi horre-tatik abiatuz, Nafarroako natur gune garrantzitsuenetako ezaugarriak zehazteak, aniztasun hori ahal-bidetzen duten faktoreak kontuan hartzea dakar, eta baita horrek natur bizitzarako dituen ondorioakere.
1.- ANIZTASUN BIOKLIMATIKOA ETA LANDARE-ANIZTASUNA
Eguzkiak gure planetan duen eragin klimatikoaren arabera, lurra hiru zati handitan banatzen da:Tropikala, Epela eta Hotza. Nafarroa (eta Espainia) Epelean sartuta daude, Kantzer tropikoaren etaArktiar Zirkulu Polarraren artean daudelako. 23o eta 65 o latitudeen arteko alde zabal horrek aldi bere-an bi motako eragina jasotzen du kokapenaren arabera. Arktiar Zirkulu Polarretik hurbil dauden lurrak,adibidez Europaren Iparraldeko herriak, hotzagoak izango dira Kantzer Tropikotik hurbil daudenak baino,hau da, Mediterranioko herriak baino. Gainera, Ozeano Atlantikoko haize gozoaren hurbilean daudenlurrak gorabehera termiko txikiagoak izango dituzte eta euri gehiago, ozeanoaren eraginetik urrunbarruan dauden lurren aldean, horiek tenperaturari dagokionez gorabehera handiagokoak eta askoz erelehorragoak dira.
Nafarroa Mediterranioaren eta ozeanoaren eraginpean dago. Mediterranoaren eraginpean NafarroarenHegoaldea dago nagusiki, Erribera gisa ezagutzen den aldea. Aitzitik, ozeanoaren eragina Iparraldeanematen da, alderdi Menditsuan. Bi eragin horiek Nafarroaren Erdialdean elkartzen dira. Uda bero etalehorrak, eta neguak hotzak dira Mediterranioko eraginaren ezaugarriak. Ozeanoaren eraginaren ezau-garriak negu eta uda arinak eta euri ugari urte osoan zehar.
5A Dokumentua - 1. Maila NATUR GUNE BABESTUETAKO EZAUGARRIAK
“Mendiko paisaia hezea. Iratiko Basoa”.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
120 Dokumentuak
Ezarri ditugun alde klimatiko horiek, era berean eragin handia dute Nafarroako paisaia naturalean.
Erriberako lehortasuna, euri urritasuna, tenperaturari dagokionez neguaren eta udaren artean dagoenalde handia, udan gertatzen den lurrinketa eta transpirazio handia, ziertzoa,... izatearen ondoriozlehortasunari aurka egiteko zain luzeak, enbor egurtsuak, gutxi garatutako eta batzuetan argizaizkogeruza gogorrez estalitako hostoak dituzten landarez osatutako paisaia xerofiloak sortzen dira. Arteeta aleppo pinuen basoetan gizakiak egin dituen hondamendien ondorioz -zaila da horiek berreskuratzeaeta denbora asko behar da- zuhaixkak eta sastrakak sortu dira, horien artean soilguneak izaten dira,eta horietan ezkaiak, izpilikuak, estrepak, txilarrak, ipuruak, etab. ikus daitezke.
Mendiko hezetasunak, lainoak eta behe-lainoak, urte osoan tenperatura arinak izateak,... zuhaitz heze-zaleak, hostogalkorrak eta hosto handikoak ugariak diren paisaiak sortzen ditu (pagadiak, hariztiak);txilarra, ote zuria, isatsa edo otabera garoaren eta belarrararen artean dituzten otalurrak; eta bere-ziki gramineoak eta leguminosoak dituzten belardiak.
Nafarroako bi alderdi handi horietako -Erribera eta Mendia- ezaugarriak aipatzerakoan, Nafarroako pai-saia bioklimatikoen ikuspegi orokorra osatzen duten gai garrantzitsu batzuk kontuan hartu behar dira:
- Nafarroako alderdi Menditsuan, ozeano Atlantikoaren eragina mendebaldean ematen da nagusiki,ekialdean, ordea, terrenoak duen altueraren eragi-nez (2.000 metrotik gorakoa) bereziki hotza denklima Alpinoa edo Subalpinoa sortzen da. Elurrakhartzen du lurra urtearen hilabete askotan, etapinu beltzak edo basoz-gaineko belardiek osatzendute bertako landaretza alderdi goienetan, paga-di edo izeidiren batzuk ere ikus daitezke.
- Erriberan, hori zeharkatzen duten ibaiek (Ebro,Arga, Aragoi, Ebro,...) galeria-basoak hornitzekobeharrezkoak diren oasiak osatu eta haltzak,makalak edo sahatsak ikus daitezkeen ibarbasoaberatsak sortzen dituzte. Landaretza multzohori albokoaren erabat bestelakoa da, fisionomi-koki ezberdina, ibaiak ematen duen hezetasunedafikoa hartzen ez duelako.
- Alderdi Menditsuaren eta Erriberaren arteanErriberako lehortasuna edo Mendiko prezipitazio-ak ez dituen eremua topatuko dugu. Erdialdea da.Zuhaitz ugari dago, bereziki pinua, ametz ilaundu-na, erkametza, ezpela,...
- Nafarroako landaretza naturalaren gehiengoagizakiak moldatu pixkanaka, suteen bidez(Urbasako larreetako lautadak), baso-berritzeakeginez (pinuak, pagoak, makalak, ...) obra handiakeraikiz (errepideak, pistak, urtegiak, ...) laboran-
Erriberako paisaia idorra. Bardeak.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
121Dokumentuak
tza bidez (fruta-arbolak, zerealak, ...) etab., horiek landare-multzoak osatzen dituzte eta ez genituzkeizango gizakiaren parte hartzerik gabe.
2. FAUNA-ANIZTASUNA
Aipatu dugun aniztasun bioklimatikoa, euri eta tenperatura mailan gorabehera handiak dituenaNafarroako Ipar eta Hegoaldearen artean, ez da bere landaretza naturalean bakarrik islatzen, baitaIratiko Oihaneko basoetako faunan edo Bardeetako estepa-paisaietan, Mendi aldeko erreka garbietaneta Ebroko ibaiadar nagusienen elkarguneetan ere.
Pirinioetan ematen diren altuera eta klima baldintza bereziak, harkaitz-guneen inguruetako pagadi-izeidiedo pagadi-pinudi handiak izateak, basoetatik gertu dauden inguru irekien hurbiltasunak, hala nola larresubalpetarrak, eta gizakiak ia eraginik ez izateak dakar Nafarroako Iparmendebaldea egokia izateaPirinioetako Hartz arrea bertan bizitzeko, noizbehinka edo era egonkorrean. Basoiloak, ordea, estepakohegazti guztien antzera, laboreak egiten diren inguru irekiak behar ditu bizi ahal izateko, eta horiekintartekatuz uztondoak, lugorriak edo eremu langaitzak. Hartza Nafarroako Mendialde inguru horretakoalde gehienetan bizi daitekeen bitartean, basoiloa Erribera aldean bakarrik bizi daiteke.
Animaliek bizi ahal izateko habitat jakin bat behar izateak -horietako batzuk Nafarroako lurralde osoanbizi badaitezke ere- aukera ematen du Nafarroako inguru ezberdinetan fauna berezia jartzeko, hartzenduen espazioarekin lotura handia izanik.
Bizkaiko itsasoan itsasoratzen diren Nafarroako ibaietan bada ur garbi eta freskoa behar duen arrain-mota, izokina.Horrekin batera bizidira amuarraina,aingira, erreka-lanproia, ...Ibaiertzeko haltza-dietan igaraba, bisoieuroparra eta mar-tin arrantzalea bizidira. Aitzitik,Pirinioetako ibaietanamuarraina, loina,mendiko barboa,tenka,...
Bertako ibarretanaipatzekoak diradesman piriniarra,ipurtatsa, igara-ba,... Aipatu beharradago zenbat arroila
Espezie batzuk, adibidez saia, oso ugariak dira Nafarroa osoan.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
122 Dokumentuak
dauden, horietan habiak egiten dituzte hontza handiak, arrano beltzak, belatzak, saiak zuriak, saiak,ugatzak, .... Nafarroako ibai nagusienetan arrain mota ugari ikus daiteke, hala nola errutiloa, lutxoa,loina, barboa, zamoa, perka, tenka, ... Ibaiertzetan dauden ibarbaso gutxi horiek oinarrizkoak dira ingu-ruetako fauna bertan bizi ahal izateko, alderdi gehienetan laborantzako lurrak ibaiertzetaraino iristenbaitira. Aipatzekoak dira miru beltza, hontza, urretxoria, erlatxoria, sasi-txori arrunta, urretxindorra,...
Nafarroako alderdi hezeetan (ibaiak, baina baita urtegiak, aintzirak, urmaelak, ur putzuak, arroz-soro-ak, ...) oso ugariak eta aberatsak diren fauna-komunitateak bizi dira. Gainera babesleku dira hegaztimigratzaileeentzat. Nafarroaren Erdialdean eta Erriberan bizi dira nagusiki. Inguru horietan bizi direnespezie nagusiak honakoak dira: hegaberak, mokozabalak, basahateak, ubarroiak, ahate gorrizta, ahatemokozabalak, kopetazuri arrunta, uroiloa, kuliska buztanbeltza, etab. Aipamen berezia merezi duteazken urteotan gorakada nabarmena egin duten hegaztiak: lertxuntxo izaina, zikoina arrunta, lertxunhauskara, antzara hankagorrizta, zankaluzea, etab. Hegazti horien inguruan alderdi hezeetan anfibiougari bizi da, horien artean aipatzekoak dira: zuhaitz-igel arrunta, ur-igel arrunta, apo arrunta, uhan-dre marmolairea, eta beste batzuk, hala nola azeri hegalaria eta mendebaldeko ur-arratoia.
Atlantikoaren eraginpean dagoen alderdi Menditsuan, dauden pagadi eta hariztiek hainbat fauna-komunitate bertan bizitzea ahalbidetzen dute. Pagadietan aipatu beharrekoak dira txonta arrunta,
Espezie batzuk Nafarroa Ozeanikoan daudenen antzeko iguru hezeen premia dute. Arrabioa Kintoko pagadian.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
123Dokumentuak
urubi arrunta, amilotx urdina, kaskabeltz txikia, txantxangorria, basurdea, oreina, lursagua, muxargrisa, arrabioa, ... Hariztietan okil handia, txonta arrunta, amilotx urdina, zapelatz liztorjalea, eskino-soa, Araba zozo pikarta, zozoa, kaskabeltza, basurdea, azkonarra, ...Aitzitik, itsasoaren gain terreno-ak duen altueragatik klima hotza den Pirinioetako ibarretako goi mendietan, mendi-pinuz osatutakobasoetan honakoak ikus daitezke: ugatza, hegatxabala, lagopodoa, belatxinga mokohoria, zozo papar-zuria, mendi-txirriskila, sarrioa, erbinude zuria, horma-sugandila, ... Pagadi-izeidietan, berriz, honakoak:
Algunas especies necesitan ambientes húmedos como los de la Navarra Oceánica. Salamandraen el hayedo de Quinto Real.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
124 Dokumentuak
txonta arrunta, okil gibelnabarra, oilagorra, txantxangorria, basoilarra, katagorria, orkatza, hartz arrea(gutxi batzuk), lepahoria, ...
Nafarroaren Erdialdean, arte eta erkametz basoek hartzen dituzte berezko landaretzaren gune nagu-
sienak. Artadietan topa ditzakegun fauna-komunitateak honakoak dira: arranoa, kaskabeltza, hontzaertaina, miru gorria, gabiraia, zuhaitz-belatza, txantxangorria, txepetxa, katajineta arrunta, basurdea,azaria, basakatua, txaradi-sugandila, ... Erkameztian: usapal arrunta, miru beltza, arrano txikia,pagausoa, txonta arrunta, zozo arrunta, azkonarra, azaria, basakatua, ...
Nafarroako Erriberako estepa-guneetan honakoak bizi dira: kalandria, belatz gorria, hegatxabal arrun-ta, mozoloa, basoiloa, txoriandre arrunta, basoilo txikia, kutturlio arrunta, azaria, Montpellierko sugea,mendi-untxia, espartzudi-sugandila,...
Nafarroa Erdialdea eta Erribera gune egokiak eperrarentzat eta antzekoentzat.A
rgaz
kia: J
ose
Igna
cio
Juan
belt
z.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
125Dokumentuak
3. NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK
Nafarroako natur gune babestuak interes ekologiko berezia duten lekuak dira, interes bereziko ekosis-temak edo berezkoak diren balio paregabeak izateagatik. Nafarroan sailkapen horretan sartu beharre-ko guneak zeintzuk diren erabakitzea ez da lan erraza. Ikusi dugu bioklima eta faunaren ikuspegitikezinezkoa dela Nafarroaz orokorrean hitz egitea, oso ezberdinak diren alderdiak dituelako. Hasiera bate-an positiboa denak -aniztasunean bat etortzea- anitza eta ezberdina den lurraldea ordezkatuko dutenguneak zeintzuk izango diren jakitearen zailtasuna dakar.
Badira Alpe inguruetakoberezitasunak dituzten pai-saiak (Iparmendebaldean,Nafarroako mendirik altue-netan) eurosiberiarrak(Ozeano Atlantikoaren era-gina duen alderdia, alderdiMenditsuan, neurri handia-goan edo txikiagoan) etamediterraniarrak (hegoal-dean). Hezetasuna beha-rrezkoa duten edohigrofiloak eta hosto galko-rrekoak diren landareakdituen Nafarroa hezearenaurrean leku lehorrak edoxerofikoak behar dituzteneta hosto iraunkorrekoakdiren landareak dituenNafarroa lehorra dugu. Etalandaretzak nolabaitekohezetasuna behar duenerdialdeko gunea, nahiz etalandare horien hostoak hila-beteak behar izan lehortueta hil ondoren erortzeko.Beraz, mendi-pinua, pagoa-izeidia eta pagoa eta pinuadituzten basoak dituguAlpe inguruetan, hariztiaketa pagadiak Atlantikoarenalderdian, artea eta Aleppopinua alderdi mediterrania-rrean, eta zuhaitz motaanitzeko basoak (haritzak-erkametzak, arteak, ...) tar-teko alderdian.
Arteak Basaulako Erreserban
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
126 Dokumentuak
Bestalde, ibaiek baso-galeriak edo ibarbaso aberatsak (haltzadiak, makaldiak, ...) osatzen dituzte,gune aberatsak eratuz zuhaitz mota horiekin edo beste batzuekin batera. Eta azkenik, alderdi lehorre-netan edo estepa-guneetan dauden landare-komunitateetan, lehen zuhaitzak zeuden lekuetan orainzuhaixkak eta belarrak nagusitzen dira. Garriga edo maki izeneko multzoak nagusitzen dira, horiek, adi-bidez, Bardeetako hainbat alderditan ematen dira.
Nafarroako natur gune babestuen barruan aipatu ekosistema horiek guztiak sartu behar dira (erraza-go egitearren bertan nagusitzen zen zuhaitz-motaren izenez izendatu ditugu), horiek bai orain eta baigerora bertan izango direla bermatzeko.
Nafarroak duen fauna-komunitatea ere oso ugaria da. Ibaiak bizitzaz beteriko bideak bezala hartu ditu-gu, bizitza bere barruan izateaz gain ekosistema osoa eratzen dutelako horien ertzetako fauna eta lan-dare komunitateekin. Bizkaiko Itsasoko ibaiak (kutsadura gutxikoak eta besteetan ez dauden espezieakdituztenak, adibidez izokina) eta Pirinioetakoak (hauek ere kutsadura gutxikoak eta fauna aldetik abe-rastasun handikoak) Nafarroan dauden gainerakoetatik bereizi nahi izan ditugu, hala nola Ega, Arga,Aragoi eta Ebro, horietan lehengo hainbat espezie desagertu egin dira kutsaduraren ondorioz: aingira,bertako karramarroa, amuarraina, ...) Ezinbestekoa da ibai horietako hainbat tarte babestea eta horiekbabes-gune bihurtzea, bertako fauna eta horien inguruetakoa babesteko. Eta baita Nafarroako gaine-rako hezeguneak ere (urmaelak, aintzirak, ...) horietan habiak egiten dituztelako edo hainbat espezireneta bereziki hegaztien pasabide direlako.
Azkenik, ez dugu ahaztu behar lehen aipatu ditugun baso multzoak, edo estepa-gune edo gune ireki dei-turikoak, fauna komunitate bereziak osatzen dituztela, eta horiek aldi berean multzo bateratua etaelkarren artean lotura duena eratzen dutela, hau da, ekosistema bat, horren iraupena gizakiak ustia-penari jartzen dizkion mugen araberakoa izango da.
4. NATUR ERRESERBAK ETA PARKEAK
Nazioarteko erakundeek onartutako natur gune babestuen sarearen barruan sartzen dira NaturErreserbak. Bestalde, Nafarroako 38 Natur Erreserben barruan ekosistema multzo handia sartzen da,Nafarroak duen aniztasunaren adierazgarri direlarik, eta horietan daude Foru Komunitatean kataloga-tuta dauden landare eta fauna espezietako gehientsuenak. Natur Erreserben barruan sartzen direnekosistemen artean honakoen aipamena egin beharra dago:
- Pirinioetako basoak eta baso subalpetarrak: Mendilaz eta Larrako Natur Erreserbak.
- Pagadiak, hariztiak, lizardiak, haltzadiak, erkameztiak eta artadiak dituzten basoak: San Juan Xar,Irubetakaskoa, Putxerri, Tristuibartea, Urederrako iturburua, Basaula, Lasiako Sakana, Peñalabeja,Olleta Mendia eta Kontearen Mendia izeneko Natur Erreserbak.
- Arroilak eta harkaitz-guneak, urbazterreko ekosistemekin eta hegazti habijartzaileen fauna abe-ratsarekin: Itxusi, Añorbeko Arroila, Poche de Txintxurrenea, Gaztelu, Arbaiungo Arroila, BurgikoArroila, Benasako Arroila, Irunberriko Arroila, La Piedra eta San Adriango Labarrak eta azkenikKaparreta NE.
127Dokumentuak
- Aintzira eta urmaelez osatutako hezeguneak, hala nola Las Cañas Urtegia, Junkaleko Aintzira,Pitillasko Aintzira, Ur Gazidun Urmaela eta Pulguerreko Urmaeleko NE.
- Arga, Aragoi eta Ebroko ibarbasoak: Arquillo eta Barbaraces Ibarbasoak, Gil eta Ramal HondoIbarbasoak, Lobera eta Sotilloko Ibarbasoak, Ramaleteko Ibarbasoa, Remontako Ibarbasoa etaQuebrado, El Ramillo eta La Mejanako Ibarbasoetako NE.
Zuhaitz mota anitzeko basoa eta harkaitz-guneak Arbaiungo Arroileko Erreserban.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
128 Dokumentuak
- Elkor samarrak diren ekosistemak, hala nola Eguarasko Ehiza-barrutiko, Rincón del Buko etaCaídas de la Negrako Natur Erreserbak.
- Eduki geologikoa dutenak, hala nola Lantzeko Labiaga eta Basajaun Etxearen haitzuloko NE.
Nafarroako Bardeetan bada zenbait natur gune babestu. Barañaingo “Los Sauces” Ikastetxe Publikoko IkasleakBardeetako paisaiari buruz egin duten maketa aztertzen.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz.
Espacios protegidos
Medio Ambiente
129Dokumentuak
5B Dokumentua - Maila GURE EKOSISTEMAK
PIRINIOETAKO IBARRAK - ARROILAK ETA HAITZ-GUNEAKA Erkametza 1 Ugatza 7 Bele txikiaB Huntza 2 Sai arrea 8 BeleaC Sabina 3 Malkar-sorbeltza 9 Bonelli arranoaD Artea 4 Arrano beltza 10 Hontz handia
5 Fuina 11 Sai zuria6 Belatza 12 Harkaitz-zozo urdina
13 Haitz-enara
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
130 Dokumentuak
PIRINIOETAKO IBARRAK - PINU GORRIKO PINUDIAA Pinu gorria 1 Pinu-kaskabeltza 7 OrkatzaB Ezpela 2 Amilotx mottoduna 8 Mokokerra
3 Maria 9 Txepetxa4 Gabiraia 10 Aztorea5 Mendi erregetxoa 11 Txonta arrunta6 Okil handia 12 Katagorria
13 Zozo arrunta
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
131Dokumentuak
ERDIALDEKO ARROAK - SOROAK ETA HESKAIAKA Ena 1 Miru gorria 7 Mirotza
(patxarana)B Makala 2 Belatz gorria 8 AzeriaC Zumarra 3 Hesi-berdantza 9 BelabeltzaD Jorraleen 4 Berdantza 10 Azkonarra
gardua 5 Mika 11 Zapo arrunta(astalarra) 6 Karnaba 12 Eskailera-sugea
13 Galeperra
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
132 Dokumentuak
ERDIALDEKO ARROAK - ZUHAITZ MOTA ANITZEKO BASOAA Erkametza 1 Pagausoa 7 Zozo arruntaB Pagoa 2 Kaskabeltza 8 EskinosoaC Pinu gorria 3 Katagorria 9 Txio lepazuriaD Ezpela 4 Txonta arrunta 10 Txantxangorria
5 Kukua 11 Basurdea6 Arrano txikia 12 Basakatua
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
133Dokumentuak
MENDEBALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - ARTADIAA Artadia 1 Arrano sugezalea 7 Txinbo papargorriztaB Abaritz 2 Kaskabeltza 8 Txaradi-sugandila
txaparroaC Gurbitza 3 Hontza ertaina 9 Basakatua
4 Katajineta 10 Basurdea5 Miru gorria 11 Zuhaitz-belatza6 Gabiraia 12 Txantxangorria
13 Txepetxa
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
134 Dokumentuak
EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - ERKAMEZTIAA Erkametza 1 Usapal arrunta 7 Txonta arruntaB Ezpela 2 Antzandobi kaskagorria 8 Txinbo papargorriztaC Eihar 3 Miru beltza 9 Basakatua
frantsesa 4 Arrano txikia 10 Zozo arrunta5 Zozo-txinboa 11 Azkonarra6 Pagausoa 12Txio lepazuria
13 Eskinko hiruhatza
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
135Dokumentuak
EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - BERTAN BEHERA UTZITAKO SOROAKA Erkametza 1 Hegatxabala 8 Soro-muxarraB Ena 2 Arrano sugezalea 9 Erbinudea(patxarana) 3 Hontza ertaina 10 GardatxoaC Otabera arrunta 4 Miarritza 11 Basasagua
5 Katajineta 12 Erbi europarra6 Pitxartxar burubeltza 13 Apo arrunta7 Basurdea 14 Aspis sugegorria
15 Montpellierko sugea
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
136 Dokumentuak
IBAIERTZAK - ERAIKINAK ETA HERRIAK1 Sorbeltz arrunta 8 Landa-txolarrea2 Zikoina zuria 9 Mika3 Enara azpizuria 10 Erbinudea4 Enara 11 Etxe-txolarrea5 Hontza 12 Araba zozo beltza6 Argi-oilarra 13 Etxe-sagua7 Arratoi arrunta 14 Sugandila
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
137Dokumentuak
EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - BERTAN BEHERA UTZITAKO SOROAKA Lizar hostotxikia 1 Miru beltza 10 Martin arrantzaleaB Makala 2 Hontza 11 UroiloaC Lezka 3 Dilindaria 12 Txirritxo txikiaD Zurzuria 4 Urretxoria 13 Kuliska txikia
5 Erlatxoria 14 Suge gorbataduna6 Uhalde-enara 15 Zamoa7 Sasi-txori arrunta 16 Barboa8 Urretxindorra 17 Apoarmatu istilzalea9 Txinbo kaskabeltza
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
138 Dokumentuak
IBAIERTZAK - SOROAK ETA ESTEPAKA Erromeroa 1 Kalandria 9 Basoilo txikiaB Ontina 2 Belatz gorria 10 Atalarra
3 Hegatxabal arrunta 11 Ganga azpibeltza4 Ganga azpizuria 12 Azeria5 Hontza 13 Montpellierko sugea6 Buztanzuri horia 14 Landa-txirta7 Basoiloa 15 Kutturlio arrunta8 Txoriandre arrunta 16 Mendi-untxia
17 Espartzudi-sugandila
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
139Dokumentuak
IBAIERTZAK - AINTZIRAK UDABERRIANA Ezpata- 1 Zikoina 10 Murgil handia
belar dilindaria 2 Basahatea 11 Txilinporta txikiaB Zume zuria 3 Zingira-mirotza 12 Txori zezen arruntaC Milazka 4 Mendebaldeko ur-arratoia 13 Uroilanda handiaD Lezka 5 Amiltxori arrunta 14 Zuhaitz-igel arrunta
6 Lezkari karratxina 15 Ur-igel arrunta7 Kopetazuri arrunta 16 Tenka8 Ahate gorrizta 17 Zamoa9 Lertxun gorria 18 Lutxoa
19 Uhandre marmolairea
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
140 Dokumentuak
IBAIERTZAK - AINTZIRAK NEGUAN ETA UDANA Ezpata-belar 1 Itsas enara musuzuria 9 Azeria
dilindaria 2 Kurriloa 10 Ahate mokozabalaB Zume zuria 3 Antxeta mokogorria 11 Murgilari arruntaC Milazka 4 Antzara hankagorrizta 12 Kurlinta arruntaD Lezka 5 Zingira-berdantza 13 Apo arrunta
6 Kopetazuri arrunta 14 Zamoa7 Lertxun hauskara 15 Lutxoa8 Abozeta 16 Tenka
17 Ur-igel arrunta
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
141Dokumentuak
KANTABRIAR IBARRAK - IBAIA ETA IBAIERTZAKA Haltza 1 Errekatxindorra 7 Martin arrantzaleaB Sahatsa 2 Txantxangorria 8 IpurtatsaC Lizarra 3 Igaraba 9 Ur-zozoa
4 Txepetxa 10 Aingira5 Buztanikara horia 11 Amuarrain arrunta6 Atlantiar izokina 12 Ezkailua
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
142 Dokumentuak
KANTANBRIAR IBARRAK - BELAZEAK ETA SOROAKA Lizarra 1 Zapelatz arrunta 7 Musker berdeaB Hurritza 2 Uda-txirta 8 Sugegorri kantabriarra
3 Araba zozoa 9 Txonta arrunta4 Antzandobi arrunta 10 Trikua5 Mirotz zuria 11 Birigarroa6 Berdantza horia 12 Eskulapioren sugea
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
143Dokumentuak
HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - MENDIKO LARREAKA Iparraldeko elorri 1 Mendi-txirriskila 8 Buztanzuri arrunta
zuria 2 Sai zuria 9 Tuntun arruntaB Otea 3 Sai arrea 10 Mendi-txirta
4 Behor nafarra 11 Erbi europarra5 Buztangorri iluna 12 Pitxartxar nabarra6 Ardi latxa 13 Sator arrunta7 Garraztarroa 14 Sugandila bizierrulea
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
144 Dokumentuak
HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - PAGADIAKA Pagoa 1 Txonta arrunta 7 BasurdeaB Hagina 2 Urubi arrunta 8 OreinaC Gorostia 3 Lursagu gorria 9 Pinu-kaskabeltza
4 Amilotx urdina 10 Arrabio arrunta5 Kaskabeltz txikia 11 Muxar grisa6 Txantxangorria 12 Birigarro arrunta
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
145Dokumentuak
HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - HARIZTIAKA Haritz 1 Gailupa 7 Araba zozo pikarta
kanduduna 2 Okil handia 8 BasurdeaB Iparraldeko 3 Txonta arrunta 9 Zozo arrunta
elorri zuria 4 Amilotx urdina 10 KaskabeltzaC Hurritza 5 Zapelatz liztorjalea 11 GarrapoaD Iratzea 6 Eskinosoa 12 Azkonarra
13 Zata
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
146 Dokumentuak
PIRINIOETAKO IBARRAK - GOI-MENDIAA Mendi-pinua 1 Sarrioa 7 Mendi-tuntuna
2 Ugatza 8 Erbinude zuria3 Hegatxabala 9 Beltatxinga mokohoria4 Lagopodoa 10 Zozo paparzuria5 Mendi-txirta 11 Mendi-txirriskila6 Elur-txonta 12 Buztanzuri arrunta
13 Horma-sugandila
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
147Dokumentuak
PIRINIOETAKO IBARRAK - PAGADI-IZEIDIAA Izei zuria 1 Lepahoria 7 TxantxangorriaB Pagoa 2 Txonta arrunta 8 Hartz arrea
3 Okil gibelnabarra 9 Basoilarra4 Oilagorra 10 Mendi-erregetxoa5 Okil beltza 11 Basoetako gerri-txoria6 Erregetxo bekainzuri 12 Katagorria
13 Orkatza
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
Berbinzanan dagoen parke naturala da Bertiz.Iparraldean Etxalar du, ekialdean Baztan Ibarra,hegoaldean Oieregi eta Narbarte, eta mendebal-dean Sunbilla. 2.040 Ha.ko azalera du.
Bertizek izan duen azken jabe partikularra PedroCiga Mayo jn. izan zen, horrek 1898. urtean erosizuen finka. Garai hartakoa dira Aizkolegi jauregia,barruko bidezidorrak eta lorategian daudenzuhaitz eta zuhaixka mota ezberdinak. Basoa,ordea, ez da ustiatu aspaldi honetan, eta azken100 urte hauetan garatu egin da eta heldutasu-nera heldu.
1949an Pedro Ciga jn. hil zenean Nafarroak etabere izenean Foru Diputazioak, Nafarroako orain-go Gobernuak, hartu zuen Bertzi oinordetzan.Pedro jn.ak baldintza bakarra jarri zuen horreta-rako: Bertizek dituen ezaugarriak bere horretanutziko ziren handik aurrera, hori egin ezean esta-tuaren jabetzakoa izango litzateke eta ParkeNatural bihurtu.
Pedro jn.aren testamentuan emandako jarraipide-ak betez Foru Diputazioak ia ustiatu gabe edukizuen Bertiz. Pista batzuk eraiki, zuhaitzak landa-tu eta ibarraren barreneko terrenoak baso-minte-gi gisa erabili ziren. 1980an egin ziren lehenengoazterketak Bertiz Parke Natural bihurtzeko.Azkenik 1984ko martxoaren 29an NafarroakoDiputazioak Bertiz Parke Natural izendatu zuen,helburu hori duten natur guneen alorreanEstatuak eman zizkion ahalmenak jaso ondoren.
Parke Natural izendatu zutenean honako helbu-ruak jarri ziren: parkea babestea eta bertakobaliabidek hezkuntza, zientzia eta jolas alorrerakoerabiltzea. Hori administratzeko batzorde batizendatu eta hainbat ekintza burutu zirenBertizera urtero joaten den 60.000 gorako lagunhoriek bertako berri izan zezaten: aterpetxeakeskola-taldeentzat, hitzaldietarako gela, lorate-gian dauden espezien izenen errotulazioa, NaturaInterpretatzeko Zentroa sortzea parkearen infor-mazioa izateko eta ematen diren azalpenak uler-tzeko, ibilbideetan seinaleak jartzea, liburuxkaketa mapak argitaratzea, etab.
Bertizko kotarik altuena Aizkolegi mendia da,830 m.ko altuera du. Han dago izen bereko jaure-gia ere. Bertizko alderik baxuena hegoaldeandago, Bidasoa ibaiaren ibilguan, itsas mailarengainetik 110 metro altueran. Ugari dira Bertizensortzen diren errekak, horiek guztiak Aizkolegikotontorretik Bidasoara jaisten dira. Espezie exoti-koak dituen lorategia behe aldean dago, sarreranagusiaren ondoan, lehen aipatu dugun parkeamaldan iparraldera zabaltzen delarik. Parkearenbeheko aldean badira baserri batzuk ere, horieta-ko hainbatetan oraindik ere tradiziozko jarduerakburutzen dituzte.
Bertizen baso atlantiarrean ematen diren zuhaitzederrak ikus daitezke. Beheko aldean haltzaz(Alnus glutinosa) eta haritzez (Quercus robur)osatutako basoa dago. Goiko aldean, berriz,pagadiak (Fagus sylvatica) nagusitzen dira,ametzekin (Quercus pyrenaica) eta gaztainondo-ekin (Castanea sativa). Aurrekoekin tartekatutagorostiak (Iles aquifolium), hurritzak (Corylusavellana), haginak (Taxux baccata) edo gerezion-doak (Prunus avium) ageri dira. Zuhaitz landake-tak egin dira espezie exotikoekin, badiraapainketarako jarritako zuhaitz eta zuhaixkamultzoak ere, batez ere parkeko lorategian.Aipatutako leku horretan hori adierazita dago.
Dagoen fauna baso atlantiarrari dagokiona da.Erreketan eta Bidasoa ibaian aingirak (Anguillaanguilla), zarboa (Gobio gobio), amuarraina(salmo trutta), eta gutxi daudelako hain prezia-tua den pirinioetako desmana (Galemys pirenai-cus) topa ditzakegu. Parkean arrabioak(salamandra salamandra), euli-txori beltzak(Fidecula hypoleuca), zapelatz arruntak (Buteobuteo), urubiak (Strix aluco), muxar grisak (Glisglis), basurdeak (Sus scrofa) eta orkatzak(Capreolus capreolus) ere ikus daitezke.
148 Dokumentuak
6 Dokumentua - 1-2. Maila BERTIZ
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
HELBURUAK:
1. Bideo, azalpen-panel, behaketa eta abarrenbidez Bertizko natur parkean iker daitezkeen gaiguztiei buruzko informazioa biltzea.
2. Informazio-bilketari balioa ematea: argiaizan dadila, irudi, baliabide eta estrategia askoizan ditzala, kontzeptuak erlazionatuta egondaitezela (grafiko, krokis, fitxa eta abarrenbidez).
3. Talde-lanean garatuko diren jarrera eta araueibalioa ematea eta irtenaldian ezagutu duguningurugiroa zaintzea.
EDUKIAK:
KONTZEPTUZKOAK:
- Paisaia naturala eta gizatiartua. Pertzepzioplastikoa.
- Ipar-mendebaldeko Nafarroako orografia, klimaeta paisaia erlazionatzea.
- Ura: prezipitazioak, hezetasuna, ibaiak eta erre-tenak. Ibaiertzeko landaretza. Izokinaren zikloa.
- Basoa. Landaretza-motak. Landaretza-geruzak.Basoa eta oihanpea. Paisaia naturalaren eralda-keta.
- Bertizko parkea: historia, klima, geologia,hidrologia, flora, fauna, erabilpena eta kudea-keta.
PROZEDURAZKOAK:
- Informazioa biltzea: “Ikusten ikasteko” fitxakosatzea, oharrak idatzi eta irudiak jasotzea(bideo eta argazki bidez), zaratak grabatzea,datuak biltzea (oharrak, krokisak), piktogramakegitea, deskribapen-elementuak biltzea, laginakjasotzea, elkarrizketak egitea,...
JARRERAZKOAK:
- Lan-taldeei edo norbanakoari egokitu zaizkionzereginak behar bezala betetzea.
- Natur parkeari eta inguruneari errespetua era-kustea eta zaintzeko jarrera izatea.
ARIKETAK
Egingo ditugun ariketen bidez informazioa bildukodugu. Datuen sailkapena eta dagokien balorazioaikasgelara itzulitakoan egingo dugu:
- Nafarroako mapan ibilbidearen marrazkia egitea.
- Ibilbidearen profil subjektiboa.
- Hirugarren solairuko aretoan soinuak grabatzea:Bertizko basoa.
- Bigarren solairuko aretoan oharrak, krokisak etapiktogramak osatzea: lurzorua, ura eta basoa.
- Lehen solairuko panel eta bideo elkarreragileeiburuzko oharrak hartzea.
- Hirugarren solairuko diaporama ikustea.
- Pagadi bateko deskribapen-elementuei buruzkooharrak hartzea: basoan bizi izandakoa jasotzea.
- “Ikusten ikasteko” fitxak osatzea.
- Paisaia naturaleko eta gizakiaren eremuetakoirudiak bideo nahiz argazki bidez hartzea, per-tzepzio eta irudi plastikoak jasotzea (koloreak,bolumenak, formak, espazioak,...).
- Laginak hartzea (lurretik hostoak).
- Parkeari buruzko elkarrizketak egitea eta iritziakjasotzea (monitore, basozain, atezain, bisitari,bertako eta abarrengandik).
149Dokumentuak
7 Dokumentua - 1-2. Maila LAN-IRTENALDIA: BERTIZ
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
150 Dokumentuak
- Elementurik harrigarrienei buruz (ezusteko aur-kikuntza, bizipen, entzunezko pertzepzio eta aba-rri buruz) oharrak hartzea; ohar horiek grafiko,deskriptibo nahiz plastikoak izan daitezke.Ibilbidean zehar egingo ditugun geldialdietan ira-kasle nahiz monitoreek emandako azalpenakjasotzea.
- ...
ANTOLAKETA
IRTENALDIA BAINO LEHEN:
- Urte-sasoiari dagokion arropa eta oinetakoak.
- Zaborra ekartzeko edo laginak hartzeko plasti-kozko poltsak.
- Ogitartekoa (hamaiketakoa, bazkaria) eta eda-ria.
- Oharrak hartzeko orri zuridun karpeta, lapitza(4b-5b), boligrafoa, koloretako margoak.
- Aukerakoak: argazki-makina, grabatzailea, pris-matikoak,...
IRTENALDIAN ZEHAR:
Aire librean eta Natura Interpretatzeko Zentroanlan egiteko asmoa dugu:
- Adi egon parkeko monitoreek eta irakasleakprestatu duten antolaketari (gelan ibili, basorairten, hamaiketakoa, bazkaria, etab...).
- Oharrak bizkor hartzen ahalegindu zaitez.Arretaz entzun, azalpenetan isilik egon, zalantzakgaldetzeko eskua jaso, etab...
ARAUAK:
- Puntualtasuna irteteko orduan: ............... etaitzultzeko orduan: .....................
- Debekatuta dago paperak, latak, plastikoak...botatzea; parkeko arduradunei baimena eskatugabe laginak (animaliak, landareak, mineralak,lurra, ...) hartzea; natur inguruneari edo bestebisitariei gogaikarri gerta dakiekeen zaratarikateratzea; landareak kaltetzea (moztu, enborrakmarratu,...); markatutako bideetatik ateratzea.
- Gure jokabidearekin ingurugiroa errespetatukodugu eta, ahal bada, lehen baino hobeto utzikodugu. Arduratsuak izango gara eta beste pertso-nekiko eskerronekoak: gidari, bisitari, baserritar,txofer, beste eskoletako jende eta, orokorrean,parkean dabiltzan pertsona guztiekiko.Paperontziak erabiliko ditugu, janari-hondakinakzabor-poltsetan eta edaria motxilan ekarrikoditugu etxera bueltan.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
151Dokumentuak
8 Dokumentua - 1. eta 2. Maila PREZIPITAZIOAK ETA TENPERATUAK
LEKUA:
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
152 Dokumentuak
9A Dokumentua - 1. Maila ... IKUSTEN IKASTEKO
1. KOKAPENA
2. DENBORA-AZTERKETA
3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA
4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA
5. IDENTIFIKAZIOA
6. BALORAZIOA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
153Dokumentuak
KOKAPENANon dago?Ba al dira gehiago? Zenbat?Nola dago kokatuta?Nondik hurbil? (habia, ura, bidezidorra...)
DENBORA-AZTERKETAEguna eta orduaEguraldia
DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA
Adierazi nolakoak dituen burua, gorputza eta gorputz-atalak, kolorea edo koloreak, begi, hanka edodituen beste ezaugarriei buruzko xehetasunak.
Animalia horrek inguruko besteekin duen HARREMANAZer jaten du?Nola bilatzen du janaria?Bere lurraldearen hedaduraBizilekua
Animalia horrek gizakiarekin duen HARREMANAAbeltzaintzaEhiza
IDENTIFIKAZIOAFamiliaIzen arruntaIzen zientifikoa
9B Dokumentua - 1. Maila ANIMALIA BAT... IKUSTEN IKASTEKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
154 Dokumentuak
KOKAPENANon dago?Ze zuhaitz mota ditu inguruan?Nolakoa da lurra?Nola lortzen du ura?
DENBORA-AZTERKETAEguna eta orduaEguraldiaZuhaitzaren adinaEgokia duen klima
DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA
Oharrak hartu eta marraztu nolakoa duen zurtoina edo enborra, lorea, frutua, itxura, altuera, lodiera,hostoa eta esanguratsuak diren beste hainbat xehetasun, hala nola koloreak, ehundura, bolumena,argia eta itzala, argizuloak,...
Landare horrek inguruko besteekin duen HARREMANAEstratoaEkosistema
Landare horrek animaliekin duen HARREMANALandare horrek gizakiarekin duen HARREMANA
NekazaritzaAbeltzaintzaIndustria
IDENTIFIKAZIOAFamiliaIzen zientifikoa Izen arrunta
9C Dokumentua - 1. Maila PAGOA... IKUSTEN IKASTEKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
155Dokumentuak
KOKAPENANon dago?Ba al daude gehiago? Zirkuluan al daude?Zeren gainean hazten da? (lurra, hostoak, harriak, motzondoak...)Ze landare daude bere inguruan?
DENBORA-AZTERKETAEguna eta orduaEguraldia.Noiz egin zuen euria azkeneko aldiz?
DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA
Oharrak hartu eta marraztu, zuztarra baduen ikusi, kolorez margotu, txapelaren itxura marraztu etakolorez margotu, duen usaina, mamiaren kolorea, zaporea, esporak orrietan edo zuloetan dituen adie-razi, har itzazu horren neurriak...
HARREMANAperretxikoarena ingurunearekinperretxikoarena animaliekinperretxikoaren gizakiarekin
IDENTIFIKAZIOAFamilia.Izen arrunta.Izen zientifikoa.
10 DOKUMENTUA. 1. ETA 2. MAILA
9D Dokumentua - 1. Maila ONDDO EDO PERRETXIKO BAT... IKUSTEN IKASTEKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
156 Dokumentuak
11. HABITATA Bide bazterraHartxingadiak EGUNA: .................................Ibaiertzak LEKUA: ..................................Basoa
2. ORGANO BEGETATIBOEN DESKRIBAPENASustraiak:Zurtoina:Hostoak:
3. ORGANO UGALTZAILEAK: LOREALore bakartiakMultzotan dauden loreak
Kaliza: Sepaloak KopuruaKoloreaLibre edo soldatuak
Korola: Petaloak KopuruaKoloreaLibre edo soldatuak
Androzeoa: Lorezilak KopuruaLibre edo soldatuak
Ginezeoa: Karpeloak ObulutegiaLore-orratxaLorexakia
4. SAILKAPENAFAMILIA:GENEROA:ESPEZIEA:
9E Dokumentua - 2. Maila FLORA... SAILKATZEN IKASTEKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
157Dokumentuak
1. NON AURKITUABide bazterraHartxingadiak EGUNA: .................................Ibaiertzak LEKUA: ..................................Basoa
2. HOSTO-ORRIAREN ERTZA KONTUAN HARTUZOsoa UhinduaOxkarduna HortzakatuaBitan hortzakatua DentikulatuaZerratua
3. HOSTO-ORRIAREN PUNTAREN ITXURA KONTUAN HARTUZZorrotza KamutsaBiribildua MoztuaErretusua MuxarratuaMuxarratua ZatibituaEstutua PuntatxikiaMukroiduna
4, HOSTO-ORRIAREN ITXURA ETA SIMETRIA KONTUAN HARTUZSimetrikoa AsimetrikoaLineala Orratz-formakoaXingola-formako Lantza-formakoaFaltziformea LuzangaObala EliptikoaObobala Espatula-formakoOrbikularra ErronboidealaTriangeluarra Bihotz-formakoaGezi-formakoa AdardunaEzkataduna Giltzurrun-formakoaAflabeatua
5. HOSTO-ORRIAREN OINARRIA KONTUAN HARTUZEstutua Falka-formakoaBiribildua MoztuaBihotz-formakoa AurikuladunaAdarduna
9F Dokumentua - 2 . Maila HOSTOAK... SAILKATZEN IKASTEKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
158 Dokumentuak
Lan-irtenaldian hartutako laginekin eta irtenaldian eta Natura Interpretatzeko Zentroan bururatuta-ko jarduerekin, erakusketa kolektiboa egin dugu:
1. Kraf paper-zerrenda bat erabili zutikako erakustokirako. Bertan erantsi edo errotulatu izenburuak,krokisak, argazkiak, irtenaldiko oharrak, etab.
2. Erakustoki horizontalean (1,5x3 m.ko taula), hartutako laginak eta klasean egindako azterketak sail-katuko ditugu. Bertan erakusgai dauden krokis, lagin, profilak, sekzio, objektu eta materialen errotula-zioa egingo dugu.
3. Ikasleek egindako eta aztertutako gaiarekin zerikusia duten lanak eta Unitate Didaktikoak azaldukodira.
4. Aztertutako aldearen edo N.M.aren alderdi osoak edo partzialak agertzen dituzten maketak jarrikodira erakusketan: sima, lurpeko leizea, urtegia, arroila eta ibaia, ibaia eta ibarbasoak, ibaia eta berta-ko fauna, Bardeetako paisaian ikusten diren karkaben xehetasuna, zuhaitza, txondorra, artzain-txabo-la eta korta, baso txikiaren paisaia, meta baten xehetasuna eta horren egitura, borda eta belardia, egu-rra kargatzeko tokia, ermita, etab.
5. Inguruko irudi ikonikoetan oinarrituz horien birsorkuntza plastikoak ikus daitezke: ezkurrak, egurraketa hostoak; makil, frutu eta hostoekin egindako mugikorrak; perretxikoak eta likenak; hurritzaren, liza-rraren eta abarren zurtoinak; harri, pinaburu, azal, eta abarrekin egindako irudi apaingarriak.
10A Dokumentua - 1-2. Maila PARKE/ERRESERBA/N.M.EI BURUZKO ERAKUSKETA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
159Dokumentuak
ZERTARAKO
Gai edo unitate batean egiten diren ariketak ordenean multzokatzea.Ikerketa lan txiki bati oinarria eta euskarria ematea.
NOLA
Egin itzazu ariketak DIN A4 orrietan, izenburu guztiak kolore berean jarri, azpimarratuta, eta letralarriekin. Marjina bera erabili orri guztietan, parrafo bakoitzaren hasiera guztiak bereiztuz. Argi azaltzeneta ongi aurkezten saiatu.
Egiten dituzun ariketa guztiak zenbatu itzazu lapitzez orrialde bakoitzaren eskuin aldean. Gaia amait-zen duzunean, ordena itzazu berriro eta behin betiko zenbatu. Hasiera batean, antola itzazu egin ditu-zun orden berean. Sar itzazu ariketetan argazkiak, prentsako zatiak, marrazkiak...
Portada bat egin ezazu zure lanarentzat, eta apaindu ezazu landu duzun gaiari buruzko marrazkiekin,argazkiekin, prentsako zatiekin... Ez ahaztu gai horren izenburua, zure izena eta deiturak eta egiten arizaren ikasturtea portadan jartzea.
Portadaren ondoren jarri izena ondorengo orriari: Aurkibidea. Bertan idatzi bata bestearen azpian landudituzun jardueren izenburuak, eta zein orritan dauden adierazi.
Azken jardueraren ondoren laburtu itzazu ikasitako eta erabilitako kontzeptuak eta horiek duten erla-zioa eskema, laburpen edo mapa kontzeptual batean. Atera itzazu egin duzun lanaren ondorioak.
Gehitu zure txostenari ebaluazio eta autoebaluazio orriak.
BALIABIDEAK
DIN A4 orriak.Errotuladoreak, boligrafoak, lapitzak, pinturak, borragoma, zorrozkailua,...Kartulina.Argazkia, prentsa, aldizkariak.
GAUZA GEHIAGO.
Azter ezazu zure laneko koadernoa honakoa eginez: “Irakurri eta neuretzat ozenki adierazi”.Autoebaluazio orria gehitu zure txostenari.Pareka ezazu zure txostena zure lankideek egindakoekin, eta atera itzazu ondorioak.
10B Dokumentua - 1. Maila ZURE LAN TXOSTENAREN... AZTERKETAETA AZALPENA EGIN.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
160 Dokumentuak
ZERTARAKO
Prozesa ezazu taldeko lan-irtenaldi batean jasotako informazioa.
NOLA
Lan-irtenaldi bat egiten baduzu, egin itzazu bi diapositiva orokor laneko geldialdietako bakoitzean, biikuspegi ezberdinetatik. Ikusi edo adierazi dituzun beste elementu esanguratsuen diapositibak egin, etabaita Natura Interpretatzeko Zentroko edukiena ere, baleude.
Bildu ezazu aztertzen ari zaren gai edo arazoari buruzko informazioa (liburuak, elkarrizketak, entziklo-pediak, etab. irakurri).
Egin itzazu duzun informazioari dagozkion marrazkiak tipula-paperean eta ezabaezinak diren erretolu-ladore finekin. Marrazki horiek egiten zailak dira, horiek tamaina txikikoak izan behar dutelako: diaposi-tiba baten markoa.
Grafikoak, eskemak, marrazkiak, klimogramak, etab. ere egin ditzakezu folio batean, irtenaldiari buruz-ko edo garatzen ari zarenari buruzko guztia informazio ezberdinekin osa dezazun. Gero fotokopia ezazuegindakoa tipula-paperean, tamanina murriztuz, diapositibaren markoari dagokion neurrian utzi arte.Pinta ezazu ezabaezinak diren errotuladoreekin.
Interesatzen zaizkizun grafikoak edo liburuetako argazkiak ikusten badituzu, tamaina murriztu etafotokopia itzazu tipula-paperean, gero pinta itzazu.
Dituzun diapositibetatik aukeratu itzazu esanguratsuenak. Jar itzazu orden jakin batean.
Aukeratutako diapositibei buruzko testu laburra idatzi, graba ezazu zenbatutako diapositibetan adie-razitako ordenean. Testuen artean sar itzazu musika tarte labur batzuk.
Presta itzazu diapositiba-proiektorea, pantaila, kaseta... eta erakutsi diapositibak. Musika tarte laburhorien amaiera izango da une egokia diapositiba aldatzeko.
BALIABIDEAK.Argazki-makina, eta diapositiba-erroiloak.Kaseta eta zintak. Egile ezberdinen musika.Diapositiba-markoak, tipula-papera edo gardenkiak.Punta fineko errotuladore ezabaezinak.Diapositiba-proiektorea eta pantaila.
GAUZA GEHIAGO
Zuzendu itzazu lehenengo erakusketa egin ondoren ikusi dituzun akatsak, eta egin ezazu bigarrenabeste talde batentzat.
10C Dokumentua - 2. Maila DIAPORAMA BATEN BIDEZ... AZTERKETA ETA AZALPENA EGIN.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
161Dokumentuak
ZERTARAKO
Aztertutako gai edo arazo batean, eta kasuhonetan lan-irtenaldian egin dituzun jarduerakmultzoka itzazu ordenean.
Azaldu ikerketa labur baten emaitzak.
NOLA
Jardueren azalpena egiteko folio bikoitzak edokartulinak erabili. Izenburu guztiak letra larriezeta azpimarratuta jarri, gogoan izanez zure lanhorren “orri” bakoitzak nortasun propioa izanbehar duela. Arazoaren alderdi puntual bataztertzen duen kartel txiki baten antzekoa izan-go da: argia, laburra eta irudiz hornitua.
Orri guztietan derrigorrezkoa izango da liburu-iru-diaren gaia (Bertizko Parkea) kolorez azaltzea:argazkiak, planoak, grafikoak, marrazkiak, ....
Zenbatu itzazu lanaren amaieran egingo dituzunlan guztiak. Orduan egin beharko duzu portada,zure lanaren laburpen balitz bezalaxe, jarraianaurkibidea jarriko duzu prestatutako jarduerenizenburuarekin, eta baita horiek aurkituko dituzunorrialdearen zenbakia ere.
Jasotzen dituzun iruzkinak, iritziak, aipamenak,orri-oinak... ez dira luzeegiak izango. Gogora ezazuhonako esaera zahar hau: “Ona, laburra bada, bialdiz ona”. Halaber, eman behar dituzun datuakjar itzazu tauletan, grafikoak, krokisak, taulak etaantzeko teknikak erabiliz.
Gogoratu behar duzu orri bakoitzean egitenduzun guztiak bere esanahia izan behar duela.Kolorea aukeratzetik hasi eta edukien banaketa-raino. Adibidez, landareen bizitzarekin zerikusiaduten alderdiekin has zaitezke: zuhaitzak, zuhaix-
kak, belarrak, xehetasunak, ...; jarrai ezazu anima-lien bizitzarekin: ugaztunak, hegaztiak, anfibioak,arrainak, deskonposatzaileak, ...; horien artekoharremana, kate trofikoak, argiagatiko borroka, ...Hori guztia, irtenaldian hartutako orriekin, arga-kiekin, krokisekin, ...
BALIABIDEAK
Kartulinak edo folio bikoitzak, errotuladoreak,boligrafoak, borragoma, ...
Liburuak, aldizkariak, argazkiak, marrazkiak ...
Fotokopiagailua.
GAUZA GEHIAGO
Antola ezazu azalpen-erakusketa bat zure lanekoorri-kartel bakoitzarekin.
Irudiz hornituko den gaikako artxiboa antolaezazu zure tailerrean, zure lana hasiera ona izandaiteke horretarako.
Baso autoktonoaren Eguna dela eta (1977ko aza-roaren 26a), Nafarroako Gobernuko IngurugirokoDepartamentuak adierazi zuen basoetako baloreekologikoa eztabaidaezina dela, lurtzorua sortze-ko mesedegarria delako, atmosfera garbitzekofabrika bat direlako CO2 -ren ordez oxigenoaitzultzen baitute, ur korronteak arazten dituzte-lako, euria erakartzen dutelako, eta biosferakobiomolekulen erreserbarik baliogarrienetakoaosatzen dutelako.
Nafarroan dauden natur gune eta baso horienadibide gisa, ezaugarri eta ekosistema ezberdinakdituzten hiru erreserbetan oinarrituko gara bere-ziki.
10D Dokumentua - 2. Maila LIBURU-IRUDI BATEKIN... AZTERKETAETA AZALPENA EGIN.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
162 Dokumentuak
11 Dokumentua - 1. Maila ALDEBANAKETA. BERTIZ.
ALDEBANAKET A. BERTIZ
Trantsizio-gunea
Interes ekologi -
Interes ekologi -
Interes ekologi -
Harrera eta informazio
Trantsizio-gunea
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
163Dokumentuak
12A Dokumentua - 2 Maila BASERRIAREN GUNEAK
BASERRIA
M E T
LIZAR ETA HURRITZEZ EGINDAKO
B A S OA
GAZTAINADIA KIRALEKUAK
BELARDIA
S O R O A
BORDA
PagoaIntsinis pinuaAlertzeaHaritza
BASERRRIAREN INGURUKO GUNEEN ERABILERA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
164 Dokumentuak
12B Dokumentua - 2. Maila KANPOKO INGURUGIROA BASERRIAN
BO
RD
AB
EL
AR
-D
IAK
IR
AL
E-
KU
AK
BE
LA
R-
DIA
K
SO
RO-
AR
TO
AB
AB
AR
RU
NA
KA
RB
IAK
BIL
TE
GIA
BE
LA
RD
IAK
BE
HIA
K
GA
ZT
AIN
A-D
IA
* P
aisa
ia
ozea
niko
aren
anto
lam
endu
an e
ta g
une-
erab
ilera
n,
BA
SE
RR
IA
da“g
uner
ik” g
arra
ntzit
suen
aIN
GU
RU
GIR
OA
RI
dago
kio
-ne
z.
BID
EA
BE
LA
R-
DIA
K
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
165Dokumentuak
12C Dokumentua - 2. Maila TXONDORRA NOLA EGIN
Txondorraren egitura
hartxingadizko mazela
aldapatsuetan
TX
ON
DO
RR
AR
EN
PR
OF
ILAB
etagarrea
Bizkar-
kako
aiz-
eskua-
ziria
Berekia
belakiaasto finkoa
trontza
ziri-zuloakastintzekohaga
4 ikatz-zakuz osat-
zen da karga bat.Txondor handiek 80
karga eta gehiagoizaten zituzten
ziri-zulo-
akkargakzaku bat - 65kg.
ma
zo
a
Erdiko H
aga,kentzen dene
-an txim
iniageratzen da.
1 - Enbor oso lodiak
2 - Pitzatutako enborrak3 - E
nbor meheak
4 - Lur-geruza
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
166 Dokumentuak
12D Dokumentua - 2. Maila PAISAIA OZEANIKOAREN MAKETAK
Laburpen-jarduera gisa erabiltzen da maketa. Landutakoa irudikatzeko eta kontzep-tuka azaltzeko aukera ematen du. (Lehen Mailako ikasleek egindako maketa. 6. ikas-turtea. Barañaingo Los Sauces Ikastetxe Publikoa).
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
167Dokumentuak
NE - 15 BASAULA EDO BASAURA
Lokizgo mendilerroa Nafarroako Mendebaldeandago eta Ameskoako haranak lotzen duUrbasako Mendilerroarekin, haran hori Urederraibaiak ebakitzen du. Lokizgo Mendilerroan ildax-ka ugari ikus daiteke, ameskoarrek horiek izen-datzeko sakan izena erabiltzen dute: Zestegi,Gartziaran, Pozaleta... Horien guztien arteanSan Kosmeko (1.031 m.) arrasoetako inguruanhasten den Basaulako Sakana da erreserbahorretako oinarrizko naturgunea. Lokizgo tonto-rretik hasten da Basaulako sakana hondoratzeneta barreneratzen, terreno malkartsu eta har-kaitztsuan irekitzen delarik Ameskoako harane-rantz.
Basaulako Erreserbak oso handia ez den sakanahartzen du, alboak kararrizkoa ditu, oinezkoen-tzako hainbat bidezidorrez zeharkaturik dago.Kliman joera kantabrikoa eta mediterraniarranabaritzen dira. Plubiometria 900 l./m2ko inguru-koa da altuera gehieneko kotetan. Temperaturaneguko hilabeteetan 5o C inguruan ibiltzen da etaudako hilabeteetan 22 o C inguruan. Horren ondo-rioz sakanaren barrenean arteak dira nagusi, etagoraka egiten dugun neurrian erkameztiak etapagadiak ageri dira.
Goi-kretazeoko karedun materialez (kararriak)osaturik dago Erreserba, horren oinarria marga-formazio batek osatzen du. Kare-harriak urareki-ko dituen ezaugarri bereziek ohizko morfologiakarstikoa taxutzen dute (iragazkorra eta disolba-garria), Erreserbaren barruan horrek duen adie-razgarririk garbiena Basaulako Haitzuloa da.Haitzuloko galeria, gela, sifoi... eta abarretatikbarrrena (8 km.tik gora) karstikoko barne forma-zioetara heltzeko aukera dago, urak karea disol-batu duelako.
Bestalde Itxakoko iturburua haitzezko itsaslaba-rreko oinarrian altxatzen da, iragazkorra kare-harrizko haitzaren eta iragaitza den margarenartean, eta Lokizgo Mendilerroko akuiferoareneraginez. Basaulako Haitzuloaren sarreran sor-tzen den Hondo Fosila akuifero horretako uraren
hustubide naturala da, Mendilerroan euri edo elurugari egiten duenerako.
Basaulako Erreserba arte eta erkametzez osatu-tako meso-mediterraniar basoak estaltzen du,Lokizgo Mendilerrotik jaisten den isats itxurakopagadia era badu. Bertako zuhaitzen artean tar-teka ikusten diren arte batzuk nagusitzen dira,horiek hartxingadietan eta itsaslabarreko horme-tan ere ikus daitezke.
Sakanaren hondoan dagoen zuhaixkez osatutakogeruza trinkoa eta ugaria da. Hainbat tartetanestaldura hori %80tik gorakoa da, ez baitagoargia eragotziko duen adabururik. Ezpelak, ipu-ruak, gurbitzak, eiharrak, serbalak, ezkiak, hagi-nak, otaberak, hurritzak, gorostiak etagogortsuak... Gehienetan hosto iraunkor, txiki etakutikula gogorrekoa dute. Estrepatxoak, erratzaketa iraze eta goroldio ugari ere topa ditzakegu.
Basaulako Erreserbako basoetan eta harkaitz-guneetan fauna ugari dagoela esan daiteke.Ugaztunen artean basurdea, katua, azeria etaazkonarra nagusitzen dira. Hegaztien ugaritasu-na horien kantuek adierazten dute (eskinosoa,hontza, zozoa, okila, erreka-txoria, txepetxa...)edo bere ziluetaren dotoreziak (arrano beltza).Iraunkorki hor bizi direnak dira eperra eta pagau-soa ere. Basaulako Haitzuloan milaka dira daudensaguzarrak eta dezimetroka kontatzekoakguano-depositoak. Itxakoko urak igarabaren bizi-leku dira eta espezie ezberdinak dira bertara uraedatera joaten direnak egunsentian edo ilunaba-rrean, bertako ibaiertzak aparteko behatokiakdira.
Labur esanda, Basaulako Sakana LokizgoMendilerroaren ildaxka bat da, hain zuzen ereBasaulako Erreserba osatzen duen oinarria.Erreserba Urederra ibaiaren arroiletara zabaltzenda, kare-harrizko eskultura itxurako haitz-gune-pean. 225 H.ko azalera du, eta ehun urtetik gora-ko arteak, haritzat eta pagoak ditu.Kare-harrizkoa duen lurzorua leize eta galeriazzulaturik dago, horietara Basaulako Haitzulotiketa bertako Hondo Fosiletik hel daiteke. Berezkoa
14 Dokumentua - 1-2. Maila NAFARROAKO ZENBAIT NATUR GUNEBABESTU
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
168 Dokumentuak
duen edertasuna areagotu egiten da Itxako ibaia-ren sorgune den iturburuarekin, ibai horren emariabatez beste 1.500 litrokoa da segundo bakoitze-ko.
NE - 15 PITILLASKO AINTZIRA.
Azalera: 230 Ha. Pitillasko Aintzirako ErreserbaPitillastik 3 km.ra dagoen aintzira endorreikoakosatzen du nagusiki. Aintziraren ekialdean dago-en Uxueko Mendilerroak hornitzen du urez urteosoan sakanetatik barrena. Aintziraren hondoakduen osakeragatik, bertako urak gatz-maila han-dia du. Nekazarien traktoreek eraikitako bideakjarraituz egin daiteke aintziraren itzulingurua.Behatoki txiki bat du muinoan, eta prismatikoakeramatea komeni da bertako balore ekologikoakbere osotasunean ikusi ahal izateko.
Aintzirako landaretza nagusiki lezkaz eta ihizosatuta dago. Zurtoina urpean duelarik lezkaaintzira osoan hazten da eta babesleku ezinhobea da Erreserban hain ugaria den faunaren-tzat. Lezkadiaren inguru ezkutuenetan hainbatespeziek beren habiak egin eta arrautzak txita-tzen dituzte. Alfonbra moduan hartzen dute algekaintziraren hondoa eta horien artean hainbathegaztik bere elikagaia topatzen du.
Hegazti migratzaile eta habiajartzaileentzatgarrantzi handikoa da gune hori. Uretako hegaz-tien artean kopetazuri arrunta aipatu behar da,aintziran dagoen hegazti ugarienetakoa; ahategorrizta; basahatea, aintzirako hegaztirik istilo-tsuena eta habia uretatik kanpo egiten duena,
inguruko sasietan. ahate txistularia, neguko ho-tzak ez dio eraginik egiten; zingira-mirotza, horrenbeldur izaten dira aintziran bizi direnak airetikbegira jartzen denean; lertxun gorria eta hauska-ra, apirilean iritsi eta arrotza egiten zaien edozeinmugimendurekin hegan ihes egiten dutenak; zan-kaluzea; bernagorri arrunta, etab.
NE - 31 EGUARASKO EHIZA-BARRUTIA
Azalera: 540 Ha. Erreserba hori geroraNafarroako parke naturala izango den Bardeetankokatua dago. Gehien erabiltzen diren irispideakPlanoko pista eta tiro-eremutik abiatzen denadira. Bere barruan Peñaflor gazteluaren aztarnakdaude, muino baten gainean. Erreserbaren alderdibat paisaia alderditik kalitate handikoa denitsaslabar-multzo baten inguruan dago, Planorenoinean.
Oraindik duen natur-landaretzak 350 Ha. inguruditu, eta gainerakoak soroak dira. Bertako landa-retzan Aleppo pinua nagusitzen da, neurri handi-ko pinuak ikusten direlarik, erromero, ipuru,sabina, legeltxorra eta abaritz txaparroko baso-bera ugari ikusten da. Horrek nolabait gogoraekartzen digu Bardeetako natur landaretza izan-go litzatekeena. Badira landaretza palustreaduten urmael batzuk, eta ihiak dituzten ur-putzuak.
Bertako fauna ugariaren artean basakatua,basurdea, Montpellierko sugea, arrano beltza, saizuria, malkar-sorbeltza, etab. aipatau behar dira.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
169Dokumentuak
14 B Dokumentua - 1-2. Maila NAFARROAKO NATUR GUNEBABESTUEN MAPA
IkurrakIzendatutako Parke Naturalak
Erreserba Integralak
Natur Erreserbak
Natur Inguruneak
Aisialdirako Natur Guneak
B.F.B.E.
H.B.B.E.k
Izapidatzen ari den Natur Parkea
Izapidatzen ari diren H.B.B.E.k
Aurreikusitako Natur Parkeak
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
170 Dokumentuak
15A Dokumentua - 1. Maila MUNDUKO ARTERIK HANDIENA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
171Dokumentuak
15B Dokumentua - 2. Maila VALENTINGO CARBAYÓN
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
172 Dokumentuak
1. DOÑANAKO PARKE NAZIONALA.
Ramsar-ko Hitzarmenean oso garrantzizkotzat hartutako Munduko 726 gune hezeetatik DoñanakoBarrutia da enblematikoenetakoa. 700 kilometro koadroko hedadura du, duna, basamortu, pinazi-pinu,artelatzeko sabana, istingadi eta abarren artean, eta horretaz gain Guadalquivir ibaiaren deltakdituen 2.000 kilometro koadro horietan dagoen hegaztiz beteriko hezegune zabala. Parkean 200hegazti espezie daude, 30 ugaztun espezie eta narrazti eta anfibioen antzeko kopurua.
Parkeak duen garrantzia azaltzerakoan esan behar da poloetatik edo tropikoetatik etortzen direnhegaztiak gune zingiratsu horietan elikatu eta atseden hartzen dutela urtaroen arabera hiru kon-tinenteetatik barrena egiten dituzten migrazioetan: Afrika, Europa eta Asia. Horrela ahate-txistulariak Doñanatik Siberiaraino joaten dira, ahate buztanluzeak, zertzetak eta antzarahankagorriztak Europako iparrerantz, eta lertxuntxoak, zikoina zuriak, erlatxoriak eta argi-oilarrak Afrikatik iristen dira habiak egin eta txitatzera. Baina parkea arriskuan dago, ingurunehorretan gizakiak gauzatzen dituen jarduerengatik: turismoa, ureztatze-sistemak eta arroz-ekoizpenak, ehiza, arrantza, artzaintza, errepide-eraikuntza, meategietako lanak, etab. Gauregun Doñana adibide garrantzizkoenetakoa izan daiteke naturarekiko errespetua eta giza-garapena uztartu ahal izateko.
2. GRAN PARADISO PARKE NAZIONALA (ITALIA)
“Gran paradiso” parke nazionala Italiako Aosta Haranaren eta Piemonteren artean kokatua dago. 585km2ko azalera du eta 1.500 metrotako altueran dago, altuerarik handiena 4.061 metrokoa du. Parkerairistea oso erraza da. Milandik barrena joan daiteke bertara (170 km.ra) edo Torinotik (113 km.ra), tre-nez edo kotxez.
Ikuspegi ekologikotik oso interesgarria da duen flora ugariagatik eta fauna-ondare aberatsagatik, denaongi zaindua, hori izanik duen aberastasunik handiena. Txori interesgarrienen artean, adibidez,Alpeetako txonta eta lagopodoa. Bertako basoetan bizi direnak siberiar taigatik datozenak dira, adibi-dez okila eta gaueko zenbait harrapari. Zalantzarik gabe ikus dezakegun hegaztirik ikusgarriena arranobeltza da.
Bertako ugaztunen aniztasunari esker hartu du izena parkeak nazioarte mailan. Piriniar basahuntzaeta sarrioa dira ugaztunik ugarienak. Piriniar basahuntzak 3.500 inguru dira eta alderdi menditsu etaaltuenetan bizi dira. Sarrioak, bestalde, 6.500 inguru dira.
Parkeak duen landaretza oso ugaria da eta alpetar izaerakoa; acthionema thomasianum, Astragaluscentroalpinus,... Parkeko alpetar lorategian flora aberats eta ugaria ikus daiteke. Programa zientifikoeta ingurugiro hezkuntzako ugari burutzen dira 1955ean sortu zen parke honetako aberastasunazbaliatuz.
3. AMAZONIAKO OIHANA ETA LURRALDE ZINGIRATSUA.
Amazoniako Oihana eta Lurralde Zingiratsua dira munduan ukitu gabe dauden bizitza naturaleko erre-serbarik handienak. Ekuatoreko oihanaren zati bat dira eta biak Brasilen daude. Esaten dute hain han-diak diren gune horietan (Lurralde Zingiratsuak 200.000 kilometro koadrotik gora hartzen ditu, eta
16A Dokumentua - 2. Maila MUNDUKO BESTE NATUR ERRESERBABATZUK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
173Dokumentuak
Amazoniako Oihana Espainiako azalera baino hainbat aldiz handiagoa da) badirela oraindik gizakiakezagutzen ez dituen milaka animalia eta landare espezie.
Lurralde Zingiratsuak ibai eta laku ugari ditu, eta horietan milaka hegazti espezie eta bestelako ani-maliak aurkitzen dute babesa. Legeak babesten duen habitata jaguarrak, pekariak, elur-panterak,basurdeak, kaiman muturzabalak eta abarrek osatzen dute, eta baita ahate, uso, eper, lertxun eta aba-rren hegazti-saldoek ere. Lurralde Zingiratsua zeharkatzen duten ibaiak honakoak dira: Taquari, Coxim,Aquidauana, Cuiabá, Paraguay, ... horiek guztiak Espainiako ibai handienak baino ur emari handiago dute.
Amazoniako oihana munduko oihanik handiena da. Brasileko lurraldearen ia %35a hartzen du, eta BrasilEspainia baino hamasei aldiz handiagoa da. 1.800 hegazti-espezie eta 250 ugaztun ezberdin dira hainaberatsak eta ugariak diren 40 metrotik gorako zuhaitz eta landareetan bizi direnak. Hainbeste ibaiaeta ibaiadar dituen Amazonas ibaiaren arroa munduko handiena da eta 1.500 arrain-espezie bainogehiago bizi dira bertan. Zientifiko batzuk esaten dute Amazoniako oihanak sortzen duela mundu mai-lan kontsumitzen den oxigenoaren %40a.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
174 Dokumentuak
1. GATA LURMUTURRA (ALMERIA)
Gune horrek -natur parke izendatuta dagoenak- Mendebaldeko Mediterranioaren itsasertzeko zatirikonenetakoa hartzen du. Gainera, Gata Mendilerroa da penintsula mailan jatorri bolkanikoa duen men-dilerrorik garrantzitsuenetakoa. Gata Lurmuturrean sortzen da Europako palmondo autoktono baka-rra eta estepa-hegaztien komunitate aberatsa dute bertan. Gerora parke nazional izango den horrekdituen 38.000 Ha.tatik 12.000 inguru itsasokoak dira.
2. CIES IRLAK (VIGO).
Cies Artxipielagoa Vigoko itsasadarraren sarreran dago. Kaio hankahorien munduko koloniarik handie-na hartzen du, 22.000tik gora dira, itsas-hegaztien artean badira beste espezie batzuk ere, horienartean martinak, ubarroi mottoduna eta ekaitz-txoriak. Parke Nazionala izango den horrek itsasokoaeta lurrekoa izan beharko luke, Cabreran dagoenaren antzekoa (Balearrak), hori bai, errespetatu etakonpentsatu egin beharko lirateke ur horietan arrantzan ibiltzen diren arrantzaleak.
3. SIERRA NEVADA (GRANADA).
Iberiar penintsulako sabaiak 3.482 metroko altuera du. Mulhacén gailurra da. Baina Sierra Nevadakaltuera ezberdinak eta aurkako erliebeak ditu, horren ondorioz mikroklimak sortzen dira, horietan biomaeuroasiarrak, mediterraniarrak eta Iparrafrikarrak izaten direlarik. Hori Sierra Nevadako berariazko flo-raren 66 espezieren eta 176 espainiar endemismoen habitata da. Horrek guztiak leku paregabe bihur-tzen du hori. Gainera penintsulan dauden landare baskularren 7.000 espezietatik 2.000 ingurubertakoak dira. Gainera mazizoa Biosferaren Erreserba izendatuta dago.
16B Dokumentua - 2. Maila NATUR PARKE BERRIAK?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
175Dokumentuak
Lurrorotako ibilgailuek hiltzeko arriskuan jartzen dute natura. Hain indartsuak diren ibilgailuekin ibaiak,mendiarteak eta errekak zeharkatzen dira, mazelak igotzen dira, bide berriak eraikitzen dira ordurartezaldiak eta gizakiak bakarrik ibiltzen ziren lekuetan, ...
Lurrorotako ibilgailuek eta motoek hausten dute basoetako isiltasuna, leku desegoki eta babestueta-tik barrena, animaliak hazkuntzan ari diren garaian. Makina horiek bidezkoa ez den moduan erabili izandiren espazioak ditu Nafarroak, higatzen errazak diren lurrak izaten dira, Bardeetakoak adibidez.
Lurrorotako ibilgailuen eragin nagusienak honakoak dira:
1. Kutsadura akustikoa. Traba egiten die beste kiroletan ari direnei eta ganadua eta basoko animaliakizutzen dituzte.
2. Uraren eta atmosferaren kutsadura. Ibilgailuak jaurtitzen dituen elementu kutsagarrien ondorioz:beruna, hidrokarburoak, CO2, ...
3. Kalteak bideetan. Batez ere euria egiten duen garaian eta putzuak sortzen direnean.
4. Lurraren higadura. Lurra altxa egiten da eta landarez osatutako estalkia galdu.
5. Kalteak larreetan. Ganadu-gorotzaren eraginez sortzen den belar-geruza hondatu egiten da.
6. Kalteak ondare historikoan. Batzuetan ibilgailuak erromatar galtzaretatik, erdi aroko zubietatik, etaabarretatik ibiltzen dira.
7. Sute-arriskua gehitu egiten da. Txinpartak, axolagabekeria, ...
17A Dokumentua - 1. Maila 4 x 4 IBILGAILUAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
176 Dokumentuak
17B Dokumentua - 2. Maila CO2KO JAULKIPENEN KOKAPENA
Suplemento EL PAÍS
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
177Dokumentuak
17C Dokumentua - 2. Maila GAS KUTSAGARRIAK MURRIZTEKOAZKEN ERABAKIA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
178 Dokumentuak
Espezie bat galdutzat ematen da 50 urte igaro eta tarte horretan gizakiak hori ikusi ez badu.Espezieak galtzeko erritmoa aldatu egiten da munduko leku batetik bestera. Asia da galtzeko arris-kuan dauden espezie gehien dituen kontinentea. Pentsatzen da espezie guztien %32a galtzeko arris-kuan dagoela. Australian, galtzeko arriskuan dauden espezie gutxien dituen lurraldean, %7a da galtzekoarriskuan dagoena. Biologoen esanetan 500.000 landare eta animalia espezie (munduko izaki bizien%10a) desagertuko dira 1980tik 2.000. urtera bitarte. Basa-bizitza arriskuan dago mundu osoan. Etagehienetan, horren arrazoia animalia eta landare horiek bizi ziren guneetan gizakiak sartu dituen ingu-rugiro aldaketak izan dira.
Mauricio Irla aurkitu zutenean, bertara iritsi ziren marinelek dodoa ehizatu zuten animalia hori desa-gertu zen arte. 1700. urtean ikusi zuten azkeneko aldiz. Iparramerikan zeuden bisonte taldeak ia desa-gertarazi arte ehizatu zituzten XIX. mendean. Errinozeroaren adarren ustezko ezaugarri afrodisiakoakzirela eta animalia horien %90 ezkutuka ehizatua izan da Afrikan 1970etik. Gaur egun balea espeziebatzuk desagertzeko arriskuan daude arrantzagatik, hori horrela izan arren herrialde batzuk ez dutedebakatu nahi animalia hori harrapatzea.
Baina espezieak desagertzearen arrazoi nagusia horien habitatean sartu diren aldaketak dira. Ikus di-tzagun adibide batzuk:
- Panda erraldoia banbuaz bakarrik elikatzen da. Txinan, hori bizi den lekuan, Nekazaritzarako lurrakbehar izateak ekarri du terreno gutxiago izatea banbuarentzat. Banbua desagertzen bada panda har-tza desagertu egingo da.
- Ingalaterrako eta beste herrialde batzuetako basa-hegaztiak nabarmen gutxitu dira soroak bereizte-ko zeuden heskaiak desagertu direlako. Heskaiak desagertzean -mugarriak edo alanbre arantzadunekohesiak jarri dira- horiek zituzten ohiturak ere galdu egin dira.
- Ibai batean espezie berri bat sartzeak beste batzuk desagertaraztea ekar dezake. HorrelaNafarroako ibaietan onddo bat zuen karramarro amerikarra sartzeak orain dela 20 urtera arte hainugaria zen bertako karramarroa ia erabat desagertzea ekarri du, onddo horrek heriotza eragiten duengaitzez kutsatu zuelako.
- Kolonizatzaileek sartutako ardi, behi eta untxiek animalia horien jatorrizko espezieak ordezkatu zituz-ten sarritan, eta lehengoak pixkanaka-pixkanaka desagertu egin ziren.
- Itsasuntzietan joaten ziren arratoiek -kolonizatzaileek iritsi ziren irla horietako batzuetan ezagutzenez zirenak- lurreko hegaztien espezie osoen hondamendia ekarri zuten horien arrautzak jan zituztelako.
- Tropikoetako baso-mozketaren eta larreak soro bihurtzearen ondorioz espezie ugari desagertu dira,horiek bizi ziren habitata hondatzeagatik. Eta espezie horietako batzuk gizakiak ez ditu ezagutu ereegiten.
- ...
Azken urteotan desagertu diren espezieen artean honakoak aipa ditzakegu: Baliko tigrea (Pantera T.balica), Javako tigrea (Pantera t. sondaica), Kaspiar tigrea (Pantera tigris virgata), Iparmendebaldekomitua Brasilen (Mitu, mitu), Mexiko edo Guatemalako akuria (Oreophasis derbianus), Costa Ricako
19A Dokumentua - 1. Maila INORK EZ DITU BERRIRO IKUSIKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
179Dokumentuak
urre-koloreko apoa (Bufo perigrenes) Madagaskarreko zertzeta (Anas supercilliosa), GuatemalakoAtitlango txilinporta (Podilymbus gigas), Australiako rufous britelbirda (Dasyornis broadbentil litora-lis), etab.
Landareak eta animaliak babesten diren erreserba, parke edo natura zaintzeko eremuak bakarrik diragaur ezagutzen ditugun animalia horiek ez desagertzeko geratzen diren leku bakarrak. Baina zoologiko-ak, lorategi botanikoak eta animaliak hazteko zentro bereziak ere. Lehenengo Mundu-gerran ohizkolekuetan bizi zen bisonte europarra desagertu egin zen. Bakar batzuk bakarrik geratu ziren zoologikoe-tan. Geratu ziren bakar horietatik abiatuz, bisonte europarra berreskuratu eta askatasunean jarridute Bialowieezako natur parkean (Polonia), eta beste hainbat lekutara ere eman nahi da.
Animalia edo landare espezie horien arriskurik handiena gizakia da. Espezie horiek galtzea ez da eten-go gizkiaren hedapena kontrolatzen ez den bitartean, ingurunea eta ingurugiroa bere premietara anto-latu eta egokitzen duelako. Baina gizakiaren garapenak kontuan izan ditzake inguruan ditugungainerako espezieak. Baina horretarako ezinbestekoa izango da soroak modu eraginkorragoan erabil-tzea, aberastasuna banatzea eta herri txiroenak baliabidez hornitzea, desforestazioa eta desertifika-zioa kontrolatzea, erreserbak sortzea animaliak eta landareak askatasunez garatzeko, etab.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
180 Dokumentuak
19B Dokumentua - 1. Maila ESPAINIAR ZIENTIFIKOEK SAIEN 22ERASO EGIAZTATU DITUZTE
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
181Dokumentuak
19C Dokumentua - 1. Maila GOBERNUAK PROPOSA DEZAKE SAIA BERRESKURA-TZEKO LAGUNTZARIK EZ EMATEA AURRERANTZEAN
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
182 Dokumentuak
Katamotza (Lynx pardina) da Europan galtzeko arriskurik handiena duen haragijalea. PortugalekoHegoaldeko eta Espainiako Hegomendebaldeko gune bakar batzuetan bakarrik ikus daiteke.Egunsentian eta gauean ibiltzeko ohitura du, zelatan egonez ehizatzen du gune irekietan, batez ere un-txia, elikatzeko gehien harrapatzen duena hori baita. 10 kg. inguru ditu eta felidoen familiakoa da.Katuaren antzeko itxura du eta brotxa beltzean amaitzen den buztan beltza. Ilaje pikarta du eta bela-rri muturretan pintzel moduko ile mototsak.
50eko hamarraldiaren erdialdean, katamotzaren egoera tamalgarria zen Doñanan. Dirudienez 15 biko-te besterik ez zeuden ugalketarako. Inguru hori Erreserba biologiko eta Natur Parke bihurtzeak ondorioonak ekarri zituen eta katamotzen kopurua gehitu egin zen 70eko hamarraldiaren erdi aldera arte.Hortik aurrera espeziea bakantzen hasi zen honako arrazoiengatik:
- katamotzaren oinarrizko elikagaia den untxia gutxitzea.
- naturala ez de moduan askoz ere gehiago hiltzen direlako, errepideetan, ur-putzuetan, zepo eta lakio-etan harrapatzeagatik (ezkutuko ehiza), ...
Katamotza desagertu ez zedin katamotza zaintzeko plana prestatu zen, hori aurrera atera ahal iza-teko eta beste eremu batzuetan ugaltzea lortzeko.
Helburu horiek lortzeko honako neurriak hartu ziren:
1. Beharrezko duten elikadura gehitzea parkeko ekosistemetan: untxi gehiago. Untxiak lortzeko kata-motzarekin lehian ibiltzen diren harrapariak kontrolatu beharra zegoen (kaleko txakurrak, azeriak, ...),sastrakadiak berritu, larretoki berriak sortu aukeratutako lurzatietan belar zaharra kontrolpean errez,eta untxiarekin trofikoki lehian ari ziren ungulatuak gutxitu.
2. Parkeko lurralde berriak katamotzaren premietara egokitzea. Horrela, parkean zeuden eukalituak,orain gutxi landatutakoak eta ur ugari behar izaten dutenak, kendu egin beharko ziren. Eta orain delaberrogei urte inguru landatutako pinazi-pinua zegoen aldean pinuak bakandu beharra zegoen larreto-kietako moduko pinudia lortzeko, hori egin ondoren katamotzak ehizatzen dituen espezieak ugaldukobaitziren leku horietan.
3. Katamotza ikertzeko eta horren jarraipena egiteko plana onestea, hori eginez haragijale horren bizi-tzan gutxien ezagutzen diren alderdiak ezagutu ahal izateko, eta katamotza zaintzeko planean alda-keta batzuk sartu ahal izateko.
4. Parkeari dagokionez parte hartzeko proposamenak egitea eskuduntza duten enteetan, errepide azpi-tik pasabidea eraikitzea lortzeko, inguru horretan aire librean dauden ur-putzuetan babesa jartzea,zepoak eta lakioak erabat debekatzea untxientzat eta beste hainbat haragijalerentzat, katamotzarengarapenaren mesederako izango diren baso aprobetxamenduak eta aprobetxamendu zinegetikoak bul-tzatea.
19D Dokumentua - 2. Maila DOÑANAN KATAMOTZA ZAINTZEKOPLANA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
183Dokumentuak
URRATSAK:
1. Fitxa egin behar duzun landarearen izena jakin behar duzu (arrunta eta zientifikoa).
2. Landare horren 2 argazki edo marrazki lortu behar dituzu gutxienez, bat udan eta bestea neguan.
3. Argazki edo marrazki gehiago izan ditzakezu landarearen xehetasunekin: hostoa, frutua, lorea, ...
4. Zure Autonomia Erkidegoko edo Espainiako mapa bat kalka ezazu, oso txikia, eta kolorez adierazi nonaurkitu dezakegun landare hori.
5. Idatzi testu labur bat atal hauetan adierazitakoarekin:
- Deskribapena, labur azalduko duzu landare hori nolakoa den. Liburuak eta gidak erabili ahal izango dituzu horretarako.
- Kokapena, landare horien kokalekuak adieraziko dituzu.
- Landarearen izen arrunta eta herri hizkeran duen izena.
- Beste batzuk.
6. Idatzi fitxa batean edo DIN A4 folio batean aurreko guztia, honako ataletan banatuz:
- Landarearen izena.
- Argazkiak udan edo neguan.
- Idatzitako testua.
- Kokapen-mapa.
- Xehetasunen argaziak edo marrazkiak, argazki-oinekin: hostoak, landareak, frutuak eta heltzea, ...
- Beste batzuk.
19E Dokumentua - 2. Maila NOLA EGITEN DA... LANDARE BATEN FITXA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
184 Dokumentuak
URRATSAK.
1. Fitxa egin behar duzun animaliaren izena jakin behar duzu (arrunta eta zientifikoa).
2. Animalia horren bi argazki edo marrazki lortu behar dituzu gutxienez, bat heldu batena eta besteakume batena, ar batena eta eme batena.
3. Argazki edo marrazki gehiago izan ditzakezu animaliaren xehetasunekin: lurra zapaltzean uzten duenarrastoa, hegaztia baldin bada hegan egiterakoan duen ziluetarekin, uzten dituen gorotzak, etab.
4. Zure Autonomia Erkidegoko edo Espainiako mapa bat kalka ezazu, oso txikia, eta kolorez adierazi nonaurkitu dezakegun animalia hori.
5. Fitxaren testuak atal hauek izan ditzake:
- Deskribapena, labur azalduko duzu animalia hori nolakoa den. Liburuak eta gidak erabili ahal izango dituzu horretarako.
- Biometria, bertan animaliaren neurriak emango dituzu.
- Kokapena, animalia horren kokalekuak adieraziko dituzu.
- Animaliaren izen arrunta eta herri hizkeran duen izena.
6. Idatzi fitxa batean edo DIN A3 folio batean aurreko guztia, honako ataletan banatuz:
- Animaliaren izena.
- Argazkiak edo marrazkiak, helduarenak edo kumearenak, ar edo emearenak.
- Idatzitako testua.
- Kokapen-mapa.
- Xehetasunen argazkiak edo marrazkiak. Hegaztia baldin bada: mokoa, lumak, habia, hegan egi-teko modua, errunaldia, buztana, ...
- Beste batzuk.
19F Dokumentua - 2. Maila NOLA EGITEN DA... ANIMALIA BATENFITXA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
185Dokumentuak
19G Dokumentua - 1-2 Maila TALDE-LANA
TALDE-LA
NA
KLASEA
...........................Irakaslea..........................................................................................................
PROIEKTUA
REN IZEN
BURUA............................................................H
asiera-data...........................................A
maiera-data..............................
IKASLEA
REN
FASEA
ARIKETA
K/BALIA
BIADEA
KIZEN
A
1.- Aurkezpena.
Besteekin batera. Ikasitakoarekin duen lotura.
2.- Eginkizunak antolatzea.Nork bere erantzukizunak hartzea.
3.- Dokumentazioa
Aportatzea, fotokopiatzea,
ikertzea, bisitak, argazkiak, elkarrizketak... egitea.
4.-Ordenatzea:
Portada, zer lortu nahi dugun.Kokapenaren krokis-m
apa.Deskribapena /argazkiak / eskem
ak.A
nekdotak eta bitxikeriak.H
iztegia.Koebaluazioa.
KOO
RDINATZA
ILEA/
ON
DORIOA
KA
RDURADUN
A- A
ntolaketa.- Inform
azioak eta materialak.
- Ikerketa.
PROPO
SAM
ENA
K
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
186 Dokumentuak
1. TESTUA
“Nire iritziz, nekazaritza eta basogintza alorreko birmoldaketan dago gatazka honen gakoa. Baso medi-terraniarrek, berez, badute arrisku objektibo bat; hala ere, guk ingurunea gaizki erabiltzen dugunez,arrisku hori hondamen huts bihurtzen dugu. Baso-eremua ekonomia aldetik marginala da eta politikokioso baztertua, maiz sarritan arrazoi ludikoengatik, eta ekologia aldetik funtsezkoa bezain galgarriagertatzen da. Biztanleei itxurazko bizimodu bat eskaintzen ez bazaie, ingurunea erabiltzeko eta ustia-tzeko baldintzak berraztertzen ez badira, gure basoetako landaretza eta ekologia alderdiak berranto-latzen ez badira, egungo egoera patetikoa onartzea beste irtenbiderik ez dugu izango.
Iturria: Foich, R.:“La Vanguardia”ko Ciencia y Tecnologia Gehigarria (94.10.20)
20A Dokumentua - 1-2 Maila BASOKO SUTEEI BURUZ
Suhiltzaileak eta S.O.S. Navarra artadi bateko sua itzaltzen Peña Gallet-en, Nazar-en.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
187Dokumentuak
2. TESTUA
José Manuel Morenok, Madrileko “Universidad Complutense”ko Suaren Ekologia saileko zuzendariak dio-enez, suari aurre egin ahal izateko baso-eremuak berrantolatu behar dira. Nekazaritzako eremuetangertatu den despopulazioak labore-lurrak eraldatu ditu: lehenago benetako suebakiak zirenak orainsasiz eta sastrakaz beteriko eremuak dira, eta horietan sua erraz zabaltzen da baso batetik bestera.Beste arazo bat baso-berritzea gaizki araututa egotea da. Horren ondorioz, elkarren ondoko baso-ere-muak sortu dira eta sua errazago zabaltzen da. Politika aktibo bat bultzatu behar da, zuhaiztun eremutxikiak eratuz eta horien artean beste era bateko landaretza izango duten zerrendak antolatuz.
Iturria: El País, 95-8-1
3. TESTUA
Basoan dagoen guztia erre daiteke. Ez da batere erraza suteak geldiaraztea. Bi helburu izan beharditugu kontuan:
a) sortzen den sute kopurua murriztea.
b) sua hain azkar eta halako indarrez ez zabaltzeko neurriak hartzea.
Lehenengo helburua lortzeko aukera bakarra dugu: gure herrialdea ongi antolatzea. Lurzoru urbaniza-tuaren eta basoen arteko muga eta ibilgailuen zirkulazioa eta baso-jarduerak ongi arautu behar dira.Batzuen iritziz basoak garbi-garbi eduki behar genituzke, Kataluniako azalera osoaren %60 garbi edu-kitzea oso gauza erraza balitz bezala... Beste batzuek, berriz, uste dute suebakiak direla horretarakoegokienak; hala ere, halakoek ez dute seguraski sekula ikusi sua zein erraz zabaltzen den horietan barre-na, hura itzali nahian ari direnen kaltetan... Suteak ohiko gertakariak dira gure ingurunean; horiei aurreegiteko aukera badugu eta aurre egin behar diegu.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
188 Dokumentuak
20B Dokumentua - 1-2 Maila BASOKO SUTEEI BURUZPERTSONEK ZAINTZEN EZ BADI-
BA
SO
LA
ND
er
re
tz
en
zuha
itzak
bota
tzen
badir
a...
GIZ
AK
IAK
IN
GU
RU
NE
AE
RA
BIL
IZ E
SK
U H
AR
TZ
EN
GIZ
AK
IAK
IN
GU
RU
NE
AP
RE
ST
AT
U E
TA
AN
TO
LA
T-
KL
IMA
XA
“EK
OS
IST
EM
EN
OR
EK
A”
LAN
DA
RE
TZA
OZE
ANIK
OAr
en
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
189Dokumentuak
20C Dokumentua – 1-2. Maila MENDIA ZAINDU
Sutearen ondoren beharrezkoa da basoa
garbitzea, basoa berritu dadin.
Iturria: JaumeTerrades, Ciencia
y tecnología.Vanguardia,
94.10.22
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
190 Dokumentuak
Parke Nazional bateko ekosistema naturalak zaindu eta iraunaraztea eginkizun benetan zaila da, etaezinezkoa gertatzen da bertara doazen bisitarien aldetik laguntzarik jaso gabe. Parke Nazionalean eza-rriak dauden derrigorrezko arauak ondorengoak dira:
20D Dokumentua – 1-2. Maila PARKEAN HARTU BEHARREKO JOKABIDEA
Naturako elementu guztiak babestu. Debekatua dago edozein eratako landare edo mea erauziedo hondatzea. Errespetatu landareak eta perretxikoak.
Debekatuak daude ehiza eta arrantza.
Debekatua dago edozein animaliari enbarazurik egitea edo harrapatzea.
Debekatua dago sua piztea.
Debekatua dago zaborra botatzea. Zaborra Parke Nazionaletik kanpora bota behar da, horreta-rako dauden edukiontzietan.
Hobe da gaua Parke Nazionaletik kanpo pasatu. Debekatua dago Parke Nazionalarenbarruan libreki kanpatzea.
Ibilgailuen eta bizikleten zirkulazioa mugatua dago. Zenbait bidetan, errespetatu beharreko bide-debekuren bat dago. Erreserbako zenbait tokitara pertsonek debekatua dute joatea.
Saia zaitezte Parkeko lasaitasuna ez aztoratzen.
Ez da komeni laguntzazko animaliak Parke Nazionalean sartzea.
Debekatua dago Parke Nazionalean uretara sartzea edo ur-jarduerarik burutzea.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
191Dokumentuak
Nafarroako mendi eta basoak Foru Komunitateko azalera guztiaren %34,7a dira. Bestalde, NafarroakoLurzoruaren eta Lurzati Kontzentrazioaren Erakundeak egindako Higadura Azterketatik ondoriotzendenaren arabera, Nafarroako azaleraren %22,88ak higadura-arazoak dauzka. Portzentaia horretatik,162,473 Ha. aldapa handiko eremu marjinaletan laboratutako eremuei dagozkie, eta 76.094 Ha. larre-diak eta sastrakadiak dira.
Gure basoek suteen ondorioz jasaten duten eraso larriari, higaduraren ondorioz lurra galdu izana eregehitu beharko genioke. Ildo horretan, Nafarroako Gobernua, ICONArekin lankidetzan, higadura zuzen-tzeko programa batzuk burutzen eta zuhaitzak aldatzen ari da baso-berritze artifizialen bidez, arazohoriei irtenbide bat emateko asmoz. Nafarroako Erdialdean esaterako, higadura arazo larririk egon ezarren laborantzako lurrak bertan behera uzten ari direnez -irisgaitzak direlako-, larreak sortzeko politi-ka bat burutzen ari da Mendietako Zerbitzua. 1984-89 bitartean 107 proiektu burutu ziren 13.000Ha.tan, eta inbertsioa, guztira, 600 milioi pezetatik gorakoa izan zen.
Nafarroako basoak berritzeak dakarren erronkari aurre egiteko, Foru Komunitatearen GobernukoN e k a z a r i t z a ,Abeltzaintza etaMendietako
DepartamentuarenM e n d i e t a k oZerbitzuak Viveros yReplobaciones deNavarra S.A. izenekoenpresa sortu zuen1982. urtean.Horren helburunagusia baso-berritze, zainketaeta hobekuntzalanak egitea da, min-tegiko landareaksortzea, lur marjina-lak garabidean jart-zea eta oinarrizkoazpiegiturak hornit-zea. Horrela, 1990.urtean, 4,5 milioi
landare sortu ziren Nafarroan dauden sei mintegietan: Miluze, Irunberri, Valtierra, Funes, Marcilla etaOrotz-Betelu. Baso-berritzeak nagusiki zuhaitzak aldatuz egin ohi dira. Espezie nagusienak alepo pinua,larizio pinua, artea, haritza, makala, zurzuria, arkazia, astigarra, intxaurrondoa, gaztainondoa,... dira.
Nafarroako gobernuak, aldi berean, higaduraren aurkako zenbait borroka proiektu burutu zituen 1990.urtean 1.600 Ha.ko azalera batean, lursail elkorrak berreskuratuz, baso-berritzeen bidez basoak sor-tzeko asmoz.
Nafarroako udalen jabetzako makaldietan burututako baso-lanei esker (esate baterako ureztaketak,
20. Dokumentua – 1. Maila GURE MINTEGIAK
Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A.ko instalazioak, Miluzen. Iruñea.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
192 Dokumentuak
terrazak egitea, tratamendu fitosani-tarioak eta kimaketak), urte-epe labu-rretan egin daiteke egurra (10-15 urte).Egun, eginkizun horiek Erriberan buru-tzen dira.
Ingurugiroaren alorrean eta naturarenhobekuntzan egiten diren beste lan ba-tzuk lirateke ondorengoak: errepideetakolandaketa linealak, aisialdirako natureremu berriak eraikitzeko proiektuak edozuhaiztiak. Horiek guztiak NafarroakoGobernuko departamentu ezberdinekViveros y Repoblaciones S.A.ri agindutakolanak dira, hark burutu ditzan.
Izan ere, MILUZEko mintegi horrek jada 3hektareako lur-azalera du, eta “paper-pot” sistemaren bidez bere produkzioaondokoa dugu: alepo pinua (3,5 milioi lan-dare urtean), bertako haritza (100.000),arteak (350.000), pagoak (100.000)eta larizio pinua (200.000). Landareakhazteko mintegi hau ordenadore bidezkontrolatua dago. Bi berotegi dauzkahozketa eta beroketa sistemez horni-tuak. Gainera, biltegiratzeko pabilioi bateta poteetan haziak automatikoki bana-tu eta betetzeko makineria ere badu.
IRUNBERRIko mintegian, 12 hektareadauzkalarik, larizio pinua hazten dute(250.000 landare urtean), baina baitabeste zenbait espezie ere, hala nola asti-garra, intxaurrondoa eta gaztainondoa.
MARCILLAko mintegiak, bere 5 Ha.tan, 30.000 lizar eta makal landare ematen ditu gutxi gorabehera.
FUNESeko mintegiak, 13 Ha. izanik, 70.000 makal eta platano landare ematen ditu urtean.
VALTIERRAko ekoizpen mintegiak, 12 Ha. dituelarik, 60.000 makal eta arkazia landare ateratzen dituurtean gutxi gorabehera.
OROTZ-BETELUko mintegiak zuhaitz-mota ezberdinak dauzka klima hotz eta hezeetara egokituak.
Guztira, 12 milioi landare baino gehiago aldatu dira Nafarroako herrialdearen 8.000 Ha.tan, 1982. urteanViveros y Repoblaciones sortu zenez geroztik. Horren helburu nagusia Nafarroa berdeago bat lortzea da..
Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A.ko langileak, ezkurrak plastikozkoontzi-paneletan sartzen.
Arg
azkia
: Jos
e Ig
naci
o Ju
anbe
ltz
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
193Dokumentuak
NBIP
«Nazio Batuen Ingurugiro Programa» esan nahi dute sigla horiek, eta izenak berak azaltzen digu bereesanahia. 1972ko Stockholmeko Konferentzian sortua, egun bere egoitza Nairobin (Kenian) dago.
NBIP delako honek, «Naturaren Nazioarteko Gutuna» izenekoa onestea lortu zuen Nazio Batuetan, etahorren printzipio zuzentzaileak ondokoak dira:
1. Natura errespetatzea, bere funtsezko prozesuak aldarazi gabe.
2. Munduko bideragarritasun genetikoaren aurkako erasoa geldiaraztea.
3. Kontserbazio-printzipioak Munduko azalera guztian aplikatzea, arreta berezia jarriz eremu berezie-tan, ekosistema mota ezberdinen errepresentazioetan eta desagertzeko arriskuan dauden espezieenhabitatetan.
4. Lurreko baliabideak kudeatzea, bai biotikoak eta bai abiotikoak ere, horien produktibitaterik onenamodu jarraitu batez lortzeko moduan, eta ekosistemen segurtasuna arriskuan jarri gabe.
5. Gerrek edo bestelako borroka-ekintzek eragiten duten suntsipenetik Natura babestea.
Printzipio zuzentzaile horiez gain, Nazio Batuen Ingurugiro Programaren jarduketa-lehentasunak,1973ko ekainaren 22ko Kontseiluaren erabakiaren arabera, ondorengoak dira:
a) Biztanle-guneak, giza-osasuna, habitata eta ongizatea.
b) Lurra, zorua, ura eta baso-soiltzea.
c) Hezkuntza, gaikuntza eta informazioa.
d) Merkataritza, ekonomia, teknologia eta teknologiaren trukaketa.
e) Ozeanoak.
f) Naturaren Kontserbazioa, basa-fauna eta basa-flora, eta baliabide genetikoak
g) Energia.
Lehentasun horien arabera, plan berezien garapenerako baliabide ekonomikoak eta giza baliabideak izen-datzen dira, ordena bati jarraiki. Adierazi beharra dago NBIP izan dela “Batean dugun etorkizuna” doku-mentuaren antolatzailea, finantzatzailea eta koordinatzailea, eta horren irakurketa ustekabekoa gertadaiteke, ingurugiroaren egoerari eta itxaropenei buruzko benetako laburpen bat delako.
21B Dokumentua - 2. Maila NAZIOARTEKO ERAKUNDEAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
194 Dokumentuak
UNESCO-MAB
Unescoren barruan (nahikoa ezaguna da erakunde hau) MAB («gizona eta biosfera»ren sigla ingelesak)sortu zen 1971. urtean, eremu bioklimatiko eta geografiko ezberdinetan gizakia eta ingurugiroaren arte-an dauden elkarrekintzez arduratzen den lankidetzazko programa zientifiko gisa.
MABren koordinaziorako nazioarteko kontseiluak Parisen du egoitza, eta hantxe biltzen da aldian behin,programa ezberdinen jarraipen-lanak egiteko.
Egun, MABren programak hamalau dira, eta ondorengo alderdiak biltzen dituzte:
- 1. Proiektua: baso tropikal eta azpitropikalen ekosistemetan giza-jarduerek dituzten eraginei buruzkoa.- 2. Proiektua:a) Europako mediterranear eskualdea:
Suteak.Artzaintza.Basoak.TurismoaKutsadura.Elikadura-iturriak.Lur marjinalei buruzko azterketa ekologiko-sozioekonomikoak.
b) Europako eskualde epela:Kutsadura eta basoak:Energia eta basoak.Ura eta basoak.Bizkarroiak.Turismoa eta basoetako beste ustiapen batzuk.
c) Ipar hemisferioko eskualde boreala:Konifera-basoak.Basoetako lurrak erabiltzea. Elur-oreinen hazkuntza.Oihangintza.Baso artifizialak.
- 3. Proiektua: Artzaintzako lurren ustiapena.- 5. Proiektua: Etxeetako urak edo ur erabiliak, nekazaritza-teknikak, hondakin eta zaborrak, delten kokaera, obrahidraulikoak.- 6. Proiektua: Mendietako ekosistemak.- 7. Proiektua: Ekologia eta uharteetako ekosistemen erabilera arrazionala.- 8. Proiektua: Interesguneetako natur eremu adierazgarrienen aukeraketa, beren generoan bakarrak diren eremuen aukeraketa. Giza-jarduerak eraldatutako eremuen aukeraketa.- 9. Proiektua: Gutxi eraldatutako landare- edo animalia-familien egitura eta osakeraren gaineko eraginak. Elikagaiak lehorreko ekosistemetatik urtarretara iragatea.- 10. Proiektua: Obra handien eragin ekologikoak eta sozioekonomikoak.- 11. Proiektua: Giza-sistemen analisiak natur ekosistemen analisian bateratzeari buruzko azterketak. Energia- etamateria-fluxuak hiriguneetan.- 12. Proiektua: Natur egoera isolatuak, urbanizazioa eta emigrazioa.- 13. Proiektua: Ekologia-eremu isolatuetan, hiriguneetan eta gune babestuetan ingurugiroa babestea.- 14. Proiektua: Kutsadura-mailei eta ohiko kasuei buruzko azterketa deskribatzaileak. Garraioa. Osasuna.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
195Dokumentuak
MABek, ekologia aldetik garrantzia nabarmena duten eremuak aukeratuz burutzen ditu bere programak,eta horien inguruan bazter-eremu bat sortzen du, gizakiak natur baliabideez egiten duen erabilera ber-tan bultzatzeko, giza-komunitateen garapenaren eta aztergai den espazio horren kontserbazioarenartean irizpide orekatsu batzuk mantentzen saiatuz.
Eremu horiei «biosferaren erreserbak» deitu ohi zaie, eta egun, 243 ditugu Lur osoan.
Espainian horrelako bederatzi erreserba dauzkagu, eta ondokoak dira: Ordesa eta Monte Perdido (77-1-22), el pinsapar de Grazalema (77-1-22), Montseny (78-4-20), Doñana (80-11-20), La Mancha húme-da (80-11-20), Cazorla eta Segurako mendilerroak (83-6-30), Odiel padurak (83-6-30), el Canal y LesTiles (83-6-30) eta Urdaibai (84-12-7).
EUROPAKO KONTSEILUA
Europako Kontseilua, erregimen parlamentarioa duten Europako 21 herrialdek osatua dago, eta guzti-ra 400 milioi herritar biltzen ditu. 1949. urtean sortu zen, hamar herrialde fundatzaileek maiatzaren5ean sinatutako estatutu baten bidez. Hamar herrialde horiek ondokoak dira: Belgika, Danimarka,Erresuma Batua, Frantzia, Irlanda, Herbehereak, Italia, Luxenburg, Norvegia eta Suedia.
Bere helburuak honakoak dira:
- Europako batasunaren alde lan egitea.
- Demokrazia parlamentarioaren eta gizakiaren eskubideen printzipioak defendatzea.
- Bizi-baldintzak hobetzea eta giza-eskubideak sustatzea.
Halaber, Europako herriek batean dituzten ezaugarriak garatzen ahalegintzea. Eta bere jarduera nagu-sia, koordinazio eta lankidetzazko teknikak eta tresnak garatzea litzateke. Nazio Batuekin etaEuropako Elkartearekin harreman estuan lan egiten du.
Bere barne-egitura, Ministroen Kontseilu batek eta herrialdeetako Parlamentuetako kideek osatutakoBiltzar batek eratua dago.
Defentsa-gaietatik kanpo geratzen da, eta arrazoi horregatik, historikoki neutralak diren herrialdeen(Suitza, Suedia...) partaidetza du.
Ingurugiro-gaiei dagokienez, Kontseiluak Kontserbazioari buruzko Dokumentazio eta Informazio Zentrobat dauka. Zentro horren eginkizuna edozein herrialderi, kide izan nahiz ez izan, Europako natur inguru-neen egoerari buruzko eta beren kontserbazio-programei buruzko informazioa ematea da.
Bere agentziei esker, informazio hori egoki zabal daiteke, eta badu gainera «Naturari buruzko Berriak»izeneko buletin bat eta Naturopa izeneko hiruhileko aldizkari bat. Zentro honek zenbait kanpainen koor-dinazioan laguntza eskaintzen du, hala nola, lurzoruen kontserbazioan, kudeaketa hidrikoan, hezegune-en babesan eta basa-bizitzaren eta beren habitaten zainketan.
Kontserbazio-eginkizunekin loturik, Kontseiluak “Europako Naturaren eta Baliabideen Kontserbaziorako
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
196 Dokumentuak
Europako Batzordea (CDSN)” izenekoa du. Ministroen batzordeak ezarria, Europako hamabost batzor-de iraunkorretako bat da eta bere programak Biltzar Iraunkorrarekin batera burutzen ditu.
CDSNak, aldi berean, lau batzorde biltzen ditu:
Espainiari dagokionez, bi ekintza-ildo dauzka bere eginkizunen artean:
«Diploma Europarra»ren programak.
Erreserba biogenetikoen Europako sarea.
Diploma Europarra nazioarte mailako garrantzia duten paraje eta erreserben artean banatzen duKontseiluak, horretan interesatua dagoen Gobernuak hala eskatu ondoren. Interes ekologiko apartaduen espazio bat izateaz gainera, bertan egindako kudeaketa kalitatezkoa baldin bada bakarrik eman-go da. Gainera, beharrezkoa da jurisdikzioa duen Gobernuak espazio horren kontserbazio egokia ber-matu dezala.
Espainian Doñanako Parke Nazionalari bakarrik eman zaio diploma hori.
Erreserba biogenetikoen Europako Sareari dagokionez, Bernako hitzarmena (edo Basa-Bizitzaren etaberen habitaten Babeserako hitzarmena) garatzen laguntzeko eta betearazteko sortu ziren horiek, etabereziki, desagertzeko arriskuan dauden espezieen habitaten kontserbazioa babesteko, horretarakodirulaguntza handiak xedatu direlarik.
1. Natur ingurunearen plangintza eta kudeaketarakoa.2. Basa-bizitzaren eta habitat egokien kontserbaziorakoa.3. Hegazti babestu migratzaileentzakoa.4. Ingurugiro-hezkuntza eta Naturaren kudeaketan pertsona koalifikatuaren prestakuntzarakoa.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
197Dokumentuak
NKNB.
(Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Batasuna)
NKNB 1948. urtean fundatu zen Fontainebleaun (Frantzia), Unescok bultzatutako kontserbazioariburuzko nazioarteko konferentzia baten ikastaroan.
Bertako kideak, gaur egun, 58 estatu, 125 gobernu erakunde eta 341 gobernuz kanpoko erakunde dira.Izaera independientea duen arren, erakunde publikoei xedaturiko jarduerak burutu ohi ditu eskuarki.Esate baterako, NBIPri laguntzea, edo CITESeko idazkari edo jasotzaile izatea (desagertzeko zoriandauden fauna- eta flora-espezieen nazioarteko merkataritzari buruzko Washingtongo Hitzarmena).
Bere batzorde edo lan-taldeen bidez kontserbazio-proiektuetarako laguntza teknikoa, ekonomikoa etapolitikoa lor daiteke. Talde horiek ondorengoak dira:
Estatutuek diotenari jarraiki, NKNBaren helburuak ondokoak dira:
I) Gobernuen, nazio nahiz nazioarte mailako erakundeen, eta natur baliabideen kontserbazioan intere-saturik dauden pertsonen arteko lankidetza sustatu eta erraztea.
II) Mundu osoan zehar, naturaren eta natur baliabideen kontserbazioarekin loturiko nazio nahiz nazio-arte mailako neurriak sustatzea.
III) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko ikerketa zientifikoa sustatzea eta ikerke-ta horri buruzko informazioak zabaltzen laguntzea.
IV) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko informazioak zabaltzea eta horren inguru-ko hezkuntza bultzatzea, eta Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruz jendea sentsibili-zatzeko beste edozein bide bultzatzea.
V) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko nazioarteko itunen proiektuak prestatzeaeta lortutako akordioetara gobernuak atxiki daitezela bultzatzea.
- Hezkuntza Batzordea. Ingurugiro hezkuntzaz arduratzen da.- Ingurugiro Plangintzarako Batzordea. Bere helburua kontserbazioaren ikuspegi hori plangintza sozioekonomi
koko prozesuekin bateratzea da, garapen jasangarri bati begira.- Parke Nazionalen eta Natur Gune Babestuen Batzordea. Kokapena aukeratu, proposatu eta sustatzen du, eta
Estatu guztietako eremu babestuak kudeatzen laguntzen du.- Espezieen Biziraupenerako Batzordea. Arriskuan dauden animalia- edo landare-espezie bakoitzaren egoera
aztertzen du, eta horiek babestu daitezela proposatu edo laguntzen du.- Kontserbazio Jardueren Jarraipenerako Batzordea. Kontserbazioaren aldeko talde nazionalek burututako kude-
aketen artetik egokia iruditzen zaion hartan laguntzen du.- Ingurugiro Zuzenbideko Zentroa. Mundu osoko ingurugiro-legeriari buruzko datu-base handi bat dauka, eta
hala nahi duten herrialdeek eskaturik, legezko tresnak prestatzen laguntzen du.- Garapenerako Kontserbazio Zentroa. Hirugarren Munduko herrialdeei garatzen laguntzen dieten nazioarteko
erakundeekin NKNBek duen lotura litzateke.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
198 Dokumentuak
VI) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioaren eremuan gobernuek beren legeria hobetu dezatenlaguntzea.
VII) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioa sustatzeko beste edozein eratako neurri hartzea.
WWF
Sigla horiek «Naturarentzako Mundu Forua» ingelesezko esapideari dagozkio.
Kontserbazioaren alor ezberdinetan adituak diren zientzilariek ezarritako lehentasun eta premienhurrenkera bati jarraiki, Naturaren kontserbaziorako ekintzak Finantzatzeko fondoak lortzen ahale-gintzen den mundu mailako erakunde pribaturik handiena da.
Hainbat Estatutako 23 unitate edo ordezkaritzen familia batek osatzen du. ADENA da Espainiaridagokiona.
1961. urtean fundatu zen eta bere laguntzarekin 3.500 kontsebazio-proiektu baino gehiago finantzatudira 130 herrialdetan, eta eta 260 parke eta erreserba kudeatu eta finantzatu dira mundu guztian.
NKNBaren fundatzaile eta finantzatzaile da, eta alde horretatik, «Kontserbaziorako MunduEstrategia» izenekoaren prestakuntzan lagundu zuen nabarmenki.
Bere egoitza nagusia Gland-en dago (Suitza).
Bere helburuak ondorengoak dira:
- Natur inguruneek eta espezieek dauzkaten arriskuak aztertzea.- Gobernuengan eragina izatea beren kudeaketak kontuan izan dezan natur baliabideen arrazoizko erabilera bat.- Iritzi publikoa sentsibilizatzea Naturaren kontserbazioaren aldeko jokabideek duten berebiziko garrantziaz,
horiek suntsitzera jo beharrean.- Kontserbazio-proiektuak finantzatzeko beharrezkoak diren fondoak lortzea.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
199Dokumentuak
Natur ibilbide baten diseinua egiteko ondorengo ideia-jardueretatik iradokizunen bat jaso dezakezu:
22A Dokumentua – 1-2 Maila NATUR IBILBIDE BAT DISEINATZEA
1. Eskualdearen krokis-mapa: orientazioa, altuera, latitudea-longitudea, ...2. Ibilbidea egin: denborak zatika eta osorik adierazi.3. Azpimarratu nahi diren eskualdeei buruzko balioespena egin.4. Krokisean mugarri garrantzitsuenak adierazi.5. Kartografia-mapak irakurri (sestra-kurbak, aldapak, uren zuzenbidea,...)6. Mapa edo krokisean piktogramak markatu alderdi esanguratsuenak adieraziz: iturriak, bidegurutzeak, hegaz-
tiak, kortak, zuhaitz-motak, leizeak, panoramikoa, atsedenlekua, interesguneak...7. Ibilbidean ingurugiroarekin errespetutsuak diren jarduketa-arauak proposatu.8. Arriskuak: zaborrak, lagin-bilketa, ehiza, arrantza, suteak,...9. Ibilbidearen deskribapen orokorra egin.10. Gomendio orokorrak eman: arropa, oinetakoak, aparailuak, mendiko tresnak, garai egokia, ...11. Azaldutako guztia eta beste ideia batzuk bilduko dituen liburuxka bat egin.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
200 Dokumentuak
22B Dokumentua – 2. Maila ZUHAIZTIEN PORTZENTAIA
Gipuzkoa %60
Bizkaia %56
Girona %55
Bartzelona %54
Araba %47
Coruña %43
Cáceres %38
Lleida %37
Guadalajara %36
Nafarroa %35
Asturias %34
Soria %34
Cuenca %33,5
Badajoz %33
Valentzia %32
Tarragona %31
Teruel %31
Kantabria %31
Pontevedra %30
Huelva %29
Huesca %29
Segovia %29
Burgos %28
Kordoba %27
Salamanca %26
Tenerife %25
Madril %25
Errioxa %25
Balearrak %25
Granada %24
Murtzia %24
Jaén %23
Albacete %23
Cádiz %22
Ávila %19
Zamora %18
Zaragoza %18
Sevilla %17
León %17
Ciudad Real %17
Palentzia %16
Alacant %15
Málaga %14
Valladolid %13
Toledo %11
Almería %11
Ourense %7
Las Palmas %4
Batez bestekoa %26,8
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
201Dokumentuak
Nori (1) .................................................................................................................................................................................
nork .......................................................................................................................................................................................
jn./and.ak adinez nagusia (2) ...............................................................................(3) ...............................................
N.A.N. zk. ..........................................................................................eta helbidea .......................................................
bere izenean eta duen eskubideagatik (4), (1) ........................................................................................................
.......................................................................................................................................................................... ren aurrean
agerturik eta Zuzenbidez egoki den moduan, Zera dio:
Idazki honen bidez Salaketa bat egin nahi duela
Legea (5) hautsi izanagatik, ..........................................aurka (6), ........................................................................
.................................................................................................................................................................................................
helbidea ...............................................................................................................................................................................
eta hori guztia ondorengo Egitateetan oinarrituz:
Lehena (7) ...........................................................................................................................................................................
Bigarrena ...........................................................................................................................................................................
Ondorengo egitateei honako Zuzenbidezko oinarriok aplikagarri zaizkie:
Lehena (8) ..........................................................................................................................................................................
Bigarrena .............................................................................................................................................................................
Eta azaldutako guztiagatik, (1) ........................................................................................................eskatzen dio,
idazki hau aurkeztu dela kontuan izanik, ontzat eman dezala,
eta salaketa hori (6) ......................................................................................................................................................
aurka jarritakotzat ones dezala, burututako egintza horiengatik, eta ..........................................................
.............................................................................zehapenaz zigortu dezala, abiarazten den prozeduran izenpe-tzen duen hau interesatu gisa onartuz.
Salaketa-aurkezpena. Non: ..........................................Noiz: .......................................................................................
(1) Salaketa zein erakunderi zuzentzen zaion. (2) Egoera zibila. (3) Lanbidea. (4) Zure izenean ari ez bazara, baizik eta bestebatzuen ordezkaritzan, orain adierazi behar duzu (....ren izenean eta ordezkaritzan, eta hori, idazki honekin batera doanboterean egiaztatzen dut, edo bestela, .... Elkartearen izenean eta ordezkaritzan, bere estatutuetan ahalmen hori izenda-turik baitaukat). (5) Lege-hauste hori jasotzen duen Legea aipatu. (6) Salatzen dugun egitatea burutu duena aipatu, per-tsona fisikoa nahiz juridikoa izan, bat edo gehiago, baldin badakigu. Ez jakiteak, jakina, ez du esan nahi ezin denik salaketarikegin. (7) Salatutako egitateak xehetasun guztiekin kontatu behar dira hemen. (8) Jokabide hori zigortzen duen legea edoxedapena. (9) Eskatzen dugun zehapen mota, hala nahi baldin bada, xehetasun hori ez baita ezinbestekoa.
22C Dokumentua – 2. Maila ADMINISTRAZIO SALAKETAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
202 Dokumentuak
Nazioarteko Erakundeak izeneko testuan, ADENAri buruz hitz egiten da. Demagun haren helburu batiburuzko informazio sakona jaso nahi duzula, edo elkarte horrek burutzen dituen jardueretan interesa-turik zaudela. Imajina dezagun, halaber, Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro Departamentuaren infor-mazioa jaso nahi duzula lan honetako atalen bat egin ahal izateko. Nola egingo zenuke?
Bete ezazu eskaera hau eta arazo txiki horiek konponduak izango dituzu:
jn./and.ak, adinez .................................................................................................urte dituela,
helbidea ..........................................................................................eta N.A.N. ............................................................
ZERA JAKINARAZTEN DU:
(Adieraz ezazu ikaslea zarela, zein ikasturte egiten ari zaren, zure irakaslearen izena, zentroa).
(Aipa itzazu interesaturik zauden gai horri buruzko informazio zehatza eskatzera bultzatu zaituztenarrazoiak).
ESKATZEN DU:
(Adieraz itzazu lortu nahi dituzun datu zehatzak)
Lekua: .........................................................................................Eguna: ......................................
(LETRA LARRIZ IDATZI ZEIN ERAKUNDETARA EDO NORENGANA JOTZEN DUZUN)
22D Dokumentua – 2. Maila ADENA MINTZO DA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
203Dokumentuak
Lan hau ikasgelan burutuko da Simulazio Jolas bat bezala, eta hortik abiatuta, Natur Parke batNafarroako Foru Komunitateko inguru jakin batean nola eraiki eztabaidatuko dugu: San Cristóbal men-dia, Elomendi, Sesmako Quebrados izenekoak, Uxueko mendiak, Aralar, Kintoa, Arradako mendia,Kodesko mendilerroa, etab.
Helburua: leku hori Natur Parke bihurtzeko pentsa litezkeen planteamendu eta interesak eztabaidatueta aztertzea.
Lan-metodologia:
Adituen talde batzuk osatuko ditugu, esate baterako ondorengoak:
1. Banka eta etxe-agentziak, inguru horri buruzko proposamen orokorrak egin nahi dituztelarik: azpiegi-turak, errepideak, txaletak,... eta parkearen proiektu orokorra.
2. Ekologisten taldeak, natur ingurunearekiko errespetua eta Natur Parke izendatzea defendatuz,inguru hori suntsi ez dezaten.
3. Inguruko herrietako bozeramaileak, alkateak, kooperatibistak, abeltzainak, nekazariak, dendariak...beren tradiziozko erabilerak eta lanak defendatuko dituztelarik, adieraziz zer zaien onuragarri eta zerkaltegarri.
4. Gobernuko ordezkarien taldea, ingurugiroa, hirigintza, kultura eta kirola, gainerako taldeek azaltzendizkieten zalantzei erantzun ofizial bat ematen saiatuko direlarik.
5. Hedabideen taldea, moderatzaile gisa jokatuko dutelarik, talde bakoitzari hitza emanez eta kenduz.Azkenean, gainerako taldeen jarrerak laburbilduko dituzte eta hedabideetan emango dituzten informa-zioak zehaztuko dituzte.
Aditu-taldeen lana.
1. Talde bakoitzak bere barne-bilera egingo du eztabaidan plazaratuko dituzten arrazoi eta argudioakaztertu eta zehazteko. Informazioa idatziz jasoko dute.
2. Gainerako taldeen argudioei aurre egiten saiatuko dira.
Azalpena eta eztabaida.
1. Ikasgela hemiziklo bat balitz bezala prestatuko da, denek denen aurpegiak ikus ahal izan ditzaten.
2. Taldeak toki berezietan eseriko dira, eta moderatzaileak erdian.
3. Eztabaida hasiko da.
Akordioak eta laburbiltzeko proposamenak.
1. Moderatzaileen taldeak akordioak idatzi eta irakurri egingo ditu bilkura amaitzean.
23A Dokumentua – 2. Maila NOLA PLANIFIKATUKO DUGU NATURPARKE BAT NAFARROAN?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
204 Dokumentuak
23B Dokumentua – 2. Maila LABURPENA: NAFARROAKO NATURGUNE BABESTUAK
Nafarroan Natur Parke edo Gune Babestu berriak sor daitezela propo-satu, hala nola: Bardeak, Mendebaldeko Pirinioak, San Cristóbal,Lokizeko mendilerroa...
NATUR GUNE DEFINIZIOA NATUR GUNE JARDUERAK KUDEAKETABABESTUAREN BABESTUA ARDURADUNAIZENDAPENA IZENDATZEAREN
ARDURADUNA ONARTUAK DEBEKATUAK
Aurkezten dizugunaren antzeko taula batean laburbil itzazuNafarroan dauden natur gune babestu motak.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
Dokumentuak 205
24A Dokumentua – 1-2. Maila ITXIERAKO MAPAN
AFA
RROAKO
NATUR G
UNE BA
BESTUAK
NAFA
RROAKO BA
SOA
K
dira
esaterako
esaterako
guztira
zeren ondoriozguztira
guztira
guztira
guztira
guztira
horien helburua
eta osatzen dituzte
izan dira
emanez
nolazertarako
esaterako
esaterakonon
bertan bizi da
honela sailkatua
esaterako
eta baditu
eta honek
non azaldua
E.I.PITILLA
SKO A
INTZIRA
PAG
ADIA
K
BAS
A PINUA
MEDITERRA
NEOKO HA
RIZTIA
ATLANTIKOKO H
ARIZTIA
LARIZIO PINUA
ALEPO PINUA
ALEPO PINUA
HONTZA HANDIA
ARRANO BELTZA
SA
IA
MIRUA
LERTXUNA
KOPETAZURIA
AH
ATEA
OREINA
BAS
URDEA
ORKATZA
UNTXIA
AZERIA
BASAKATUA
AZKONA
RRA
ZUHAITZ-IGEL ARRUNTA
UR-IGEL ARRUNTA
UHA
NDREA
APOA
UR-ARRATOIA
SUG
ANDILA
ARRA
BIOA
IZOKINA
AM
UARRA
INA
LOINA
BARBOA
LUTXOA
ZAM
OA
TENKA
SUG
EGO-
RRIA
MONTPE-
LLIERKOS
UGEA
UR-SUG
EA
BAS
OAK
HEZEG
UNEAK
ARROILA
K ETAH
ARKA
ITZ-G
UNEAK
IBAR
BAS
OAK
EREMU
IDORRAK
DESA
GERTZEKO
ARRIS
KUAN DA
UDE
osatzen dituzte Nafarroako Natur Gune Babestuetako EKOS
ISTEM
AKIDORRA
K
BERRESKURA
PENPLA
NAK
PRIBATUAPUBLIKOA
EGURRA
HOS
TOAK
LARREA
K
FRUITUAK
ATERATZEAEDO ZOZKETA
MOZKETA
EDOLUBERRIKETA
GA
RBIKETAEG
URGINTZA
ETXEAIKA
ZKINTZA
HERRI-LURRA
K
ETENGA
BEAN
USTIATUA
K
140.0
00
Ha
KLIMATIKOA
ANIZTA
SUN
FAUNIS
TIKOAES
PAZIOENA
OZEANOA
K
MEDITERRA
NEOA
MENDIA
K
HEG
AZTIA
Kå
UGA
ZTUNAK
ANFIBIOA
KA
RRAINA
KNA
RRAS
TIAK
64.0
00
Ha
30.0
00
Ha
22.00
0 H
a
24.00
0 H
a
16.0
00
Ha
EGUA
RAS
KO EHIZA
-BARRUTIA
BAS
AULA
BERTIZ
BERTIZ
LANDA
RE KOM
UNITATEAK
ERABILERA
ETA
KUDEAKETA
PLAN BAT
BIZTANLE
GUNEA
K
N.E.
A.N.G
.
N.M.
P.B.
N.P.
B.F.B.E.
H.B.B.E.
G.E.G
.Z.B.I.
HELBURUA
KERA
BILERAPUBLIKOA
HA
LTZADIA
KH
ARIZTIA
PAG
ADIA
PAG
ADIA
DESKONPOS
ATZAILEA
K
KONTSUM
ITZAILEA
K
PRODUKTOREAK
BAS
ERRIETAN
LEHENTASUNEZKOJARDUERAK
PARKEA
REN BA
LIO EKOLOG
IKOA
ALDEBANAKETA
ARA
UDIA
NATURAKO
IKAS
GELETA
N
eta horien oinarri dirazer dute bereiznabarm
entzen diraesaterako
esaterakoesaterako
eta horietako batzuk
eta beraz, kudeatuz gero
esaterakoesaterako
esaterako
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
206 Dokumentuak
Irtenaldian burututako ariketak bildu eta sailkatzea da asmoa. Maleta hori Naturako Ikasgela bat izan-go da tamaina txikian, eta bertan, Unitate Didaktikoko ariketen bidez landutakoak eta aurreko bestelan batzuetan burututako beste batzuek lekua izango dute.
Maletak ondoko edukiak izan ditzake:
1. Inguru hori Nafarroako Atlas batean aurkitu. Leku horren fotokopia plastifikatuak edo eskala ezber-dinetan egindako topografia-mapak (1:50.000-1:25.000-...)
2. Irtenaldian edo asteburuko txangoetan leku horretan atera dituzuen argazkiak. Kontuan izan:
Paisaia orokorra
Lurzoru-mota ezberdinak (kolorea, higadura, bidexkak, ...)
Ibaiak, urmaelak, iturriak,...
Animaliak: hatz-markak, aztarnak (ileak, hezurrak, ...), fitxak,...
3. Flora: fitxak, landaretza-laginak (hostoak, fruituak, sustraiak, loreak, haziak, ...)
4. Gizakion partaidetza: bordak, etxeak, errepideak, txabolak, abarotegiak, aparkalekuak, kortak...
5. Lurzoruaren eta harkaitzen laginak, perritxikoak, goroldioa, likenak...
6. Oharrak eta marrazkiak
7. Deskonposatzen ari diren enborren edo azalen laginak.
8. Animalien jardueraren aztarnak (harramazkak, zuhaitzetako urradurak, muxarrek eta katagorriekjandako ezkurrak, ...
9. Giza jarduera islatzen duten fitxak: iturriak, mozketa, txondorrak, ardi-bordak, karobiak, artzain-txabolak,...
10. Bertako produktuen prozesua: gazta, mamia, patxarana, eztia, almendrak, esentziak,...
11. Eragin problematikoei buruzko deskribapen laburrak: zaborrak, suteak, mozketak, higadurak, biz-tanle-guneak, ...
12. Naturaren ahotsa: txoriak, haizea, ura, adarren mugimenduak, orbela zanpatzea, orroak,...
13. Beste “ahots” batzuk: ehiztarien tiro-hotsak, kamioiak, ibilgailuak, motozerrak, oihuak, txistuak,zakurren zaunkak, ...
14. Elkarrizketak artzainei, zaindariei, mendizaleei, paseatzaileei, ehiztariei, arrantzaleei, nekazariei, ...
15. Natur osagaiak erabiliz egindako gauzak: idunekoak, eskumuturrekoak, ...
16. Marrazkiak, basoari buruzko elezaharrak: sorginak, iratxoak, lapurrak, zuhaitzak, animaliak.
24B Dokumentua - 2. Maila NATUR PARKE BATEN MALETA, N.M.BAT, NATUR ERRESERBA BAT...
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
207Dokumentuak
1. Kokapena, lekuaren deskribapena. Kartografia.
2. Baldintzak.
Taldea osatu.
Izen bat aukeratu.
Helburu batzuk finkatu.
Gure Foru Komunitateko arazo batean oinarritu: atmosferako kutsadura murriztea, paisaiare-kiko eraginak, parkeen erabilera, ...
3. Informazioa biltzea.
Erreserba edo parkearen erabilpena.
Basogintza.
Abeltzaintza.
Aisialdia eta turismoa.
Zientifikoa eta didaktikoa.
Beste erabilera batzuk.
4. Azterketak.
Konpondu behar ditugun arazoak.
Eskualdeko erabilerak: abeltzaintzako lanak, basogintzakoak, nekazaritzakoak.
Garapen jasangarria eta kontserbazioa:
Basoen kudeaketa (ustiapenak, baso-bideak,...).
Abeltzaintzaren kudeaketa (abarotegiak, kortak, ...).
Turismoaren kudeaketa (zaborrak, ibilbideak, balio ekologikoak, ...).
Kudeaketa zientifiko-didaktikoa (ikasgelak, bideoak, azterketak, ...).
5. Balioespenak, ondorioak eta parte hartzeko proposamenak.
Basoko eremuen diseinua edo paisaia eta bere erabilera ezberdinak (aisialdia, basogintza, abel-tzaintza, kultura, ...).
Parke edo erreserbako bisitariei zuzendutako sentsibilizazio-kanpainak (kartelak, slogana, sei-naleak, liburuxkak, ...).
Informazio-orriak, gutunak hedabideetara, eskualdeko agintariak, sinadura-biltzea proposamenjakin baterako...
24C Dokumentua - 2. Maila NATUR PARKE, NATUR ERRESERBA, N.M. BATEN KONTSERBAZIOA, ERABILERAK, ARAZOAK
Nafarroako Natur GuneBabestuak
Lan irtenaldiak
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
210 Lan-irtenaldia
HELBURUAK:
1. Bideo, azalpen-panel, behaketa eta abarrenbidez Bertizko natur parkean iker daitezkeen gaiguztiei buruzko informazioa biltzea.
2. Informazio-bilketari balioa ematea: argia izandadila, irudi, baliabide eta estrategia asko izanditzala, kontzeptuak erlazionatuta egon daiteze-la (grafiko, krokis, fitxa eta abarren bidez)
3. Talde-lanean garatuko diren jarrera eta araueibalioa ematea eta irtenaldian ezagutu duguningurugiroa zaintzea.
EDUKIAK:
KONTZEPTUZKOAK:
- Paisaia naturala eta gizatiartua. Pertzepzioplastikoa.
- Ipar-mendebaldeko Nafarroako orografia, klimaeta paisaia erlazionatzea.
- Ura: prezipitazioak, hezetasuna, ibaiak eta erre-tenak. Ibaiertzeko landaretza. Izokinaren zikloa.
- Basoa. Landaretza-motak. Landaretza-geruzak.Basoa eta oihanpea. Paisaia naturalaren eralda-keta.
- Bertizko parkea: historia, klima, geologia, hidrologia,flora, fauna, erabilpena eta kudeaketa.
PROZEDURAZKOAK:
- Informazioa biltzea: “Ikusten ikasteko” fitxakosatzea, oharrak idatzi eta irudiak jasotzea(bideo eta argazki bidez), zaratak grabatzea,datuak biltzea (oharrak, krokisak), piktogramakegitea, deskribapen-elementuak biltzea, laginakjasotzea, elkarrizketak egitea,...
JARRERAZKOAK:
- Lan-taldeei edo norbanakoari egokitu zaizkionzereginak behar bezala betetzea.
- Natur parkeari eta inguruneari errespetua era-kustea eta zaintzeko jarrera izatea.
ARIKETAK
Egingo ditugun ariketen bidez, Bertizko parkeaneta ingurune guztian dagoenari buruzko informa-zioa bilduko dugu. Datuen sailkapena eta dagokienbalorazioa ikasgelara itzulitakoan egingo dugu.Hona hemen ariketak:
Irten aurretik
- Nafarroako mapan ibilbidearen marrazkia egitea:kokapena, distantziak.
- Ibilbidearen profil subjektiboa.
Irtenaldian zehar
- Hirugarren solairuko aretoan soinuak grabatzea:Bertizko basoa.
- Bigarren solairuko aretoan oharrak, krokisak etapiktogramak osatzea: lurzorua, ura eta basoa.
- Lehen solairuko panel eta bideo elkarreragileeiburuzko oharrak hartzea.
- Hirugarren solairuko diaporama ikustea.
- Pagadi bateko deskribapen-elementuei buruzkooharrak hartzea: basoan bizi izandakoa jasotzea.
- “Ikusten ikasteko” fitxak osatzea.
- Paisaia naturaleko eta gizakiaren eremuetakoirudiak bideo nahiz argazki bidez hartzea, pert-zepzio eta irudi plastikoak jasotzea (koloreak,bolumenak, formak, espazioak,...).
- Laginak hartzea (lurretik hostoak).
- Parkeari buruzko elkarrizketak egitea eta iritziak
Lan-irtenaldia BERTIZKO NATUR PARKEA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
211Lan-irtenaldia
jasotzea (monitore, basozain, atezain, bisitari,bertako eta abarrengandik).
- Elementurik harrigarrienei buruz (ezusteko aur-kikuntza, bizipen, entzunezko pertzepzio eta aba-rri buruz) oharrak hartzea; ohar horiek grafiko,deskriptibo nahiz plastikoak izan daitezke.Ibilbidean zehar egingo ditugun geldialdietan ira-kasle nahiz monitoreek emandako azalpenakjasotzea.
Itzuli ondoren
- Natur gelan eta basoan egindako ibilaldian bildu-tako datuak, oharrak, grafikoak eta abar aztertu-ko ditugu eta informazio hori guztia sailkatukodugu.
- Irtenaldiaren koadernoa egingo dugu, ariketaguztiak burutu eta ondo antolatu ondoren bertangordetzeko.
ANTOLAKETA
IRTENALDIA BAINO LEHEN:
- Urte-sasoiari dagokion arropa eta oinetakoak.
- Zaborra ekartzeko edo laginak hartzeko plasti-kozko poltsak.
- Ogitartekoa (hamaiketakoa, bazkaria) eta eda-ria.
- Oharrak hartzeko orri zuridun karpeta, lapitza(4b-5b), boligrafoa, koloretako margoak.
- Aukerakoak: argazki-makina, grabatzailea, pris-matikoak,...
IRTENALDIAN ZEHAR:
Aire librean eta natur gelan lan egiteko asmoadugu:
- Adi egon parkeko monitoreek eta irakasleakprestatu duten antolaketari (gelan ibili, basorairten, hamaiketakoa, bazkaria, etab...).
- Oharrak bizkor hartzen ahalegindu zaitez.Arretaz entzun, azalpenetan isilik egon, zalantzakgaldetzeko eskua jaso, etab...
JOKABIDE-ARAUAK:
- Puntualtasuna. Irteera: ........ Itzulera:.....................
- Debekatuta dago paperak, latak, plastikoak ...botatzea; parkeko arduradunei baimena eskatugabe laginak (animaliak, landareak, mineralak,lurra, ...) hartzea; natur inguruneari edo bestebisitariei gogaikarri gerta dakiekeen zaratarikateratzea; landareak kaltetzea (moztu, enborrakmarratu,...); markatutako bideetatik ateratzea.
- Gure jokabidearekin ingurugiroa errespetatukodugu eta, ahal bada, dagoen baino oraindik hobe-to utziko dugu. Arduratsuak izango gara etabeste pertsonekiko eskerronekoak; gidari, bisitari,baserritar, txofer, beste eskoletako jende eta,orokorrean, parkean dabiltzan pertsona guztieki-ko eskerronekoak izango gara. Paperontziak erabi-liko ditugu, janari-hondakinak zabor-poltsetaneta edaria motxilan ekarriko ditugu etxera buel-tan.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
212 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BERTIZKO NATUR PARKEA
Lehe
n m
aila
ko to
ntor
ra
Biga
rren
mai
lako
tont
orra
Kota
Herr
igun
ea
Etxe
bak
artu
a ed
o bo
rda.
Erm
ita. H
ilerr
ia
Erre
pide
asf
alta
tua
Lurr
ezko
err
epid
ea e
do p
ista
Bide
a
Ibai
ak. E
rret
enak
Iturr
ia
Mug
a
Sest
ra-k
urbe
n di
stan
tzia
bet
i 100
m-k
oa. ES
KALA
1:4
0.00
0
OHAR
RA:
Ingu
ruar
en e
zaug
arria
k ik
usita
, err
epid
e et
a ba
so-p
ista
ber
riak
zein
azk
ar ir
ekitz
en d
iren
eta
lehe
ndik
dau
den
best
e ba
tzuk
nol
a za
baltz
en a
ri di
ren
ikus
ita, e
z lit
zate
ke h
arrit
zeko
aiza
ngo
map
a ho
nek
alda
keta
k iza
tea.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
213Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BERTIZKO NATUR PARKEA
PARKEAREN IKUSPEGI OROKORRALORATEGIEN IKUSPEGI ESPEZIFIKOA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
214 Lan-irtenaldia
PARKEAN ZEHARREKO IBILALDIAN ESKAINIKO DIREN ORRIALDEAK:
- MIHURA
- HOSTOAK
- GOROSTIA
- PAGOA (BI ORRI)
- PAGADIKO EKOSISTEMA
- LURZORUAREN PROFILA
- TXOKO EKOLOGIKOA AZTERTZEN
- ARGIZULOAK
- EBAKIDURA BATEN AZTERKETA
- BASOAREN ESTETIKA (BI ORRI)
- ... IKUSTEN IKASTEKO
- TXONDORRA ... IKUSTEN IKASTEKO
- BASERRIA... IKUSTEN IKASTEKO
- KAROBIA... IKUSTEN IKASTEKO
Lan-irtenaldia ARIKETAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
215Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 1. ARIKETA
MIHURA: Informazioaren kontsulta: ZUHAITZA
•LANDARE BIZKARROI HONEN DESKRIBAPENA:
• AZTERKETA: NOLA HAZI DA ZUHAITZEAN?
• KOKAPENA: KROKIS OROKORRA/ITXURA • XEHETASUNA: FRUITUA/HOSTOAK
1 2 3
IKERTU
• MIHURA ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANA (Irtenaldiaren ondoren egitekoa).
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
216 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 2. ARIKETA
HOSTOAK
KROKISA-MARRAZKIA IZENA DESKRIBAPENA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
217Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 3. ARIKETA
GOROSTIA
• KROKIS OROKORRA/ITXURA • XEHETASUNA: FRUITUA/HOSTOAK
•DESKRIBAPENA:
• GOROSTIA ETA ANIMALIEN ARTEKO HARREMANAK
IKERTU
• GOROSTIA ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANA (Irtenaldiaren ondoren egitekoa).
FRUITUA HAUEN ELIKAGAI DA ..............................................
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
218 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 4. ARIKETA
PAGOA
KOKAPENA: (INFORMAZIOAREN kontsulta: PAGADIAREN EGITURA, ZUHAITZA...)- kokapena eta orientazioa:- hazkuntza eta lurrarekiko bertikaltasuna:- geruzen osagaiak: ZUHAIXKAK
LURZORUA
- lurraren eta lurrustelaren kolorea:
• DENBORAREN AZTERKETA
- Eguna ...................... Ordua ......................... Tenperatura ......................- Zeruaren argitasuna:- Pago azpiko argitasuna:
• KROKISA - MARRAZKIA
• ITXURA OROKORRA • XEHETASUNA: HOSTOAK/FRUITUAK
• DESKRIBAPENA- Tamaina, luze-zabalera- Adarkadura oinarri-oinarritik- Argizuloak- Ehundura- Lankidetzak: enborra
hostoakgoroldio eta likenak
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
219Lan-irtenaldia
• ENBOR-AZALAREN EHUNDURA / HOSTOA AURREALDETIK ETA ATZEALDETIK
IKERTU
–ANIMALIEKIKO HARREMANA: (Irtenaldiaren ondoren egitekoa)
–PERTSONEKIKO HARREMANA: (Irtenaldiaren ondoren egitekoa
* ARIKETA OSAGARRIA / KONTRASTEAK: Beste zuhaitz batzuen ehundura (haritza, lizarra, haltza...)
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
220 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETA: 5. ARIKETA
PAGADIKO EKOSISTEMA
• Azalpenak, behaketak, aztarnak, aurkikuntzak eta abar oinarri hartuta, ondokoen arteko harre-manak aipatu: deskonposatzaileak, pagoa ekoizle gisa eta kontsumitzaileak.
OHARRAK:
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
221Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 6. ARIKETA
LURZORUAREN PROFILA
• LEKUAREN KOKAPENA:
IZENA KOLOREA GERUZA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
222 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 7. ARIKETA
- LEKUA:
- IKUSITAKO ANIMALIAK
- MARRAZKIAK- KROKISA - TXOKO EKOLOGIKOAREN MARRAZKIANEURRI JAKINEKO LURZATI BAT HARTUTA
- NGURUNEA, NON BIZI DIREN, ZER JATEN DUTEN, NOLAERLAZIONATZEN DIREN...
- OHARRAK
TXOKO EKOLOGIKOA AZTERTZEN
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
223Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 8. ARIKETA
ARGIZULOAK
• HARITZ EREMUAN- Argiari pasatzen uzten diote- Ez diote argiari pasatzen uzten- Landare GERUZA bat baino gehiago dago- Ez dago landare GERUZARIK
HARITZ EREMUAN- Argiari pasatzen
uzten diote- Ez diote argiari
pasatzen uzten- Landare GERUZA bat
baino gehiago dago- Ez dago landare
GERUZARIK
• “CUPRESUS” KONIFEROEN EREMUAN- Argiari pasatzen uzten diote- Ez diote argiari pasatzen uzten- Landare GERUZA bat baino gehiago dago- Ez dago landare GERUZARIK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
224 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 9. ARIKETA
EBAKIDURAREN AZTERKETA
URRATSAKA Bidetik edo erretenetik 60 m. zuzen neurtuko ditugu (60 urrats handi). Zuzen horretanzuhaitz eta zuhaixka desberdinak egon daitezen saiatuko gara. PROFILA egingo dugu.
B Ondoren hauek neurtuko ditugu: LURRAREN ESTALDURA, ESPEZIEAREN ESTALDURA etaespezie baten MAIZTASUNA ehunekotan; horretarako, landareek LURRAREN PLANOANduten proiekzioa neurtuko dugu krokisean ikusten denari jarraiki
SAHAT-HARITZA
ALTZI -GAZTAINON-
PAGOA
ELORRIA HARITZA
HARIT-
HARIT-
FORMULAK
LURRAREN ESTALDURA
A cm-tanESPEZIEA-
REN ESTAL-DURA
MAIZTA-SUNA% T A NL cm-tan L cm-tan
E s p e z i ebakoi tzeko
EBAKIDURAKOindibiduoenkopuru osoa
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
225Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia BEHAKETAK: 10. ARIKETA
BASOAREN ESTETIKA
KOLOREA
Kolorearen pertzepzio orokorra Zuhaitzaren adaburuak enbor--oinarritik nola ikusten diren
ARGIZULOA
DIREKZIONALTASUNA EGITURA ERRITMO SIMETRIKOA
EHUNDURA ITXURA
Direkzionala Egitura Erritmo Gorakorra bitarra simetrikoaLineala
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
226 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia ARIKETAK
BASOAREN ESTETIKA (Jarraipena)
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
227Lan-irtenaldia
1. KOKAPENA
2. DENBORAREN AZTERKETA
3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA
4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA
5. IDENTIFIKAZIOA
6. BALORAZIOA
Lan-irtenaldia ... IKUSTEN IKASTEKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
228 Lan-irtenaldia
KOKAPENA
Non dago?
Besterik badago?
Zeretik gertu dago? Zergatik?
DENBORAREN AZTERKETA
Eguna eta ordua
Zer eguraldi egiten du?
Txondorra azken aldiz noiz erabili zen?
DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA
Ondokoei buruzko oharrak hartu: itxura, perimetroa eta diametroa, gainazaleko kolorea, gainazaletikhamabost zentimetrotara duen kolorea, barruan eta inguruan zein landare hazten diren, animalien zeinaztarna edo gorozki dauden...
HARREMANAK Txondorrak eta gizakiaren artean
Harreman ekonomikoa
Harreman komertziala
Etnografikoa
IDENTIFIKAZIOA
Beste Autonomi Elkarteetan zein izen dute?
Lan-irtenaldia TXONDORRA IKUSTEN IKASTEKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
229Lan-irtenaldia
KOKAPENANafarroako zein ingurutan dago?Zein herritatik gertu dago?Zein menditatik gertu dago?Nola irits daiteke hara? Non dago kokatuta?Ba al da beste baserririk?
DENBORAREN AZTERKETA
Zein ordutan egin dugu behaketa?Nolako eguraldia dago?Nolako klimarekin daude baserriak lotuta? Zergatik?Zenbat urte igaro dira eraiki zenetik?Zenbat urte dituzte batez beste bertan bizi direnek?
DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA
Baserriaren kanpoko itxurari buruzko oharrak hartu (zilueta, leihoak, atea, ertzak, harri landurik duenala ez, aleroia...), eta ingurukoari buruzko oharrak ere hartu (baratzea, belardiak, basoa,...). Baserriariburuzko oharren aldamenean, bertako landareak, lanabesak, animaliak... zertarako dauden azaldu.
HARREMANAK Baserria eta gizakiaren arteanBaserria eta inguruko animalia eta landareen arteanBaserria eta ingurugiroaren arteanBaserria eta klimaren artean
EkonomiaHistoriaZerbitzuak
IDENTIFIKAZIOA
Baserriaren izena
Lan-irtenaldia BASERRIA IKUSTEN IKASTEKO
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
230 Lan-irtenaldia
NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROAN ONDOKO ARIKETAK EGIN DITZAKEGU:
BEHE--SOLAIRUAN:
GEOGRAFIA, EKONOMIA, KULTURA
HISTORIA, KUDEAKETA, INGURUNE NATURALEKO ELEMENTUAK
LEHEN SOLAIRUAN:
–URA ETA EGUZKIA, TENPERATURAK
–BIDAIARI NEKAEZINA: IZOKINA
–BASOAREN PROFILA
–LURREKO EKOSISTEMA
–BERTIZKO NATUR PARKEKO LANDARETZA
BIGARREN SOLAIRUAN:
–IKUS--ENTZUNEKOAREN NARRAZIOA ENTZUN
–NARRAZIOA KASETEAN GRABATU
PARKEKO GIDARI, ZAINDARI ETA HARRERAGILEEI ELKARRIZKETA EGITEA
–BERTIZKO TURISMOA ETA DITUEN ONDORIOAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
231Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETA-ZIORAKO ZENTROA (BEHE-SOLAIRUA)
GEOGRAFIA - EKONOMIA - KULTURA
• PAISAIA OZEANIKOAREN DESKRIBAPENA(NAFARROAKO IPAR--MENDEBALDEA)
• IBARRAK
• BIZTANLERIA
• BASERRIA
• "BOCAGE"A
• KOKAPENA ETA IBILBIDEA
• PERTSONEN EKONOMI JARDUERA
• KULTURA ETA OHITURAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
232 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETA-ZIORAKO ZENTROA (BEHE-SOLAIRUA)
• BERTIZKO HISTORIA
• BERTIZKO KUDEAKETA ETA ERABILERA
• ZEIN ELEMENTUK OSATZEN DUTE BERTAKO INGURUNE NATURALA?
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
233Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETA-ZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)
GORENEKO TENPER.BEHERENEKO TENPER.
EGUZKI-ORDUAKEURI-EGUNAK
IZOTZ-EGUNAK
ELUR-EGUNAK
EKAITZ-E.
LAINO-EGUNAK
IHINTZ-EGUNAK
EGUZKI-EGUNAK
PREZIPITAZIOAK
URA ETA EGUZKIA
BATEZ BESTEKO TENPERATUREN ADIERAZPIDE GRAFIKOA: BERTIZ
TENPERATURA
HILABETEA
35º
30º
25º
20º
15º
10º
5º
0ºU O M A p M E U z A I U A z A b
LAIOTZA
EGUTERA
IRUÑA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
234 Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRE-TAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)
BIDAIARI NEKAEZINAK
IZOKINAREN ZIKLOA
URTE-SASOIA DATU ETA GERTAKARI AIPAGARRIAKUDABERRIA
UDA
UDAZKENA
NEGUA
IZOKINAREN HAZKUNTZA-FASEA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
235Lan-irtenaldia
BASOAREN PROFILA
PAGADIA
PAGOA...
URERTZEKO ZUHAITZAK..
BASOA IKUSTEN UZTEN DUTEN ZUHAITZAK
– OTALURRA:
– AMEZTIA:
– PAGADIA:
– HARIZTIA:
– URERTZEKO BASOA:
Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETA-ZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
236 Lan-irtenaldia
LURREKO EKOSISTEMA
ZUHAITZA
BAKTERIOAK
ONDDOAKEZAUGARRIAK:
AMANITA PHALOIDESKROKISA - MARRAZKIA
BOLETUS AEREUSKROKISA - MARRAZKIA
Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETA-ZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
237Lan-irtenaldia
Lan-irtenaldia INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRE-TAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)
BERTIZKO NATUR PARKEKO LANDARETZA
ZUHAITZAK
1.2.
3.4.5.
6.7.8.9.10.
1.2.
3.4.
ZUHAIXKAK
1. MIHURA
2. OREIN-MIHIA
3. HARITZ-IRATZEA
4. MINGARRATZ EDO UZTAO TXIKIA
LANDARE TXIKIAK
5. ASKI MOTZA
6. SAN JOSE LOREA
MARRAZKIA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
238 Lan-irtenaldia
Arik
eta
hau
buru
tzek
o ga
lder
a---
sort
a ba
t er
abilik
o du
gu p
arke
ko z
enba
it la
ngile
ri ha
inba
t ga
lder
a eg
itek
o, h
ala
nola
gid
arie
i, za
inda
riei,
harr
era-
gile
ei, b
isit
arie
i, et
ab. I
RTEN
ALD
IA a
mai
tu e
ta ik
asge
lara
irit
si o
ndor
en, L
ABU
RPEN
- BA
LORA
ZIOA
egi
ngo
dugu
.
BALO
RAZI
OA"L
ABU
RPEN
A"
NON
IGA
RTZE
N DA
PER
TSON
ENER
AG
INA
?UR
TE-S
AS
OIA
NOLA
KOA
DA
ERA
GIN
HOR
I?- I
NGUR
UGIR
OAN
IZA
N DI
TUEN
OND
ORIO
AK
- JA
RDUE
RAK
UDA
BERR
IA
UDA
UDA
ZKEN
A
NEG
UA
NIRE
OND
ORIO
A E
SA
LDI B
ATEA
N:
Lan-irtenaldia TURISMOA ETA BERE ERAGINAK BERTIZKO NATUR GUNEAN
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
239Lan-irtenaldia
Landako oharrak INFORMAZIOAK: EGINTZATIK KONTZEPTURALURZO
RUA
zer du
zerk desegiten du
zer dazerk areagotzen du
zerk hiltzen ditu
zer da
nola osatzen da
nork sortzen dituhala nola
eta horiek
horien ondorioz
hauenbidez
hala nola
HIG
ADURA
(K)
ANIM
ALIA
KLA
NDAREA
K
BIZITZA
LUR-RAREN
GA
INAZA
LEKOG
ERUZAH
ARRIA
REN DES
KONPOSIZIOA
IZAKI BIZIDUNEK
INURRIEKG
IZAKIA
KZUH
AITZEK
HA
IZEAA
BERAS
TEN DUTE
LANDA
RE-ES
TALDURA
RIKEZA
K
ANIM
ALIA
-H
ONDAKINA
K
ONDDO-HON-
DAKINA
K LURRA
GA
LTZEAATM
OSFERA
RENKUTS
ADURA
K
EURI AZIDOA
K
INTSEKTIZIDEK
PESTIZIDEK
SUTEEK
LANDA
RE-H
ONDAKINA
K
EURIATENPERATURA
K
POBRETZEN DA
ATMOS
FERAK
MATERIA
ORGA
NIKOA
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
240 Lan-irtenaldia
PAG
ADI
KO E
KOSI
STEM
AK
bi o
inar
ri di
tu
hala
nol
a
ondo
koon
doko
non
dago
urm
aele
tan
bald
intz
apea
ner
atua
hala
nol
a
hone
la a
ntol
atut
aad
ibid
ez
ELEM
ENTU
BIOT
IKOA
KEL
EMEN
TUA
BIOT
IKOA
K
LAND
ARE
AK
GER
UZA
KOR
NOG
ABE
AK
ORNO
DUNA
K
ARR
AIN
AK
HEG
AZT
IAK
ANF
IBIO
AK
UGA
ZTUN
AK
LURR
AZP
IKOE
KTE
NPER
ATUR
A
PREZ
IPITA
ZIOA
K
HEZ
ETA
SUN
A
ORIE
NTA
ZIOA
EGUT
ERA
(HEG
OA)
LAIO
TZA
(IPA
RRA
)H
AIZ
EA
LAIN
OALU
RGA
INEK
OEK
NARR
AS
TIA
K
ERLI
EBE-
UNITA
TEEK
ELEM
ENTU
EN
BELA
RKA
RAK
ZUH
AIX
KAK
AZP
IZUH
AIX
KAK
ZUH
AIT
ZAK
ANI
MA
LIA
KLU
RZOR
UAKL
IMA
URA
ERRE
KETA
N
LURZ
ORUA
NIB
AIE
TAN
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
241Lan-irtenaldia
ZUHA
ITZAK
zer ematen dute
nork jaten ditu
eta horiek
nork jaten ditu
nork jaten dituzte
eta horiek
birsortzen dute
eta horiek
nora erortzen dira
nork jaten ditueta eratzen dute
eta birsortzen du
non hazten dira
LOREAK
HOS
TOAK
FRUITU ETA H
AZIA
K
BAS
URDEEKTXIM
ELETEKEULIEK
ZOZOEK
AM
ILOTXEKBA
REEK
LURZORUA
LURRUSTELA
BARRA
SKILOEK
KAS
KABELTZEK
HILT
ZE
AN
SA
GUEK
URTXINTXEK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
242 Lan-irtenaldia
ENBO
RRA
K
ITXU
RA
ALT
UERA
K
ZIRK
UNFE
RENT
ZIA
K
ADA
RKER
AK
ARG
IZUL
OAK
ITZA
LA
ARG
IAM
IHUR
A
LAND
ARE
BIZ
-KA
RROI
AK
HA
ZIA
K
FRUI
TUA
K
EGIT
URA
EHUN
DURA
IKAT
ZA
ALT
ZARI
AK
EHUN
AK
PAPE
RA
ART
ISA
U-LA
NAK
ERA
IKUN
TZA
KARE
A
KOLO
REA
EGUR
GIS
A
ETXE
AN
INDU
STR
IAN
HA
BITA
TAK
BIOZ
ENOS
IABE
STE
LA
NDA
-RE
BAT
ZUK
BES
TE
ANI
MA
LIA
BATZ
UK
LEH
ENG
AI
GIS
A
LORE
AK
HOS
TOA
K
ERNA
MUI
NAK
GA
RAIE
RAA
ZALA
ADA
RREN
LUZE
RAK
ADA
RKER
ARE
NH
AS
IERA
K
LAND
ARE
HA
NDI E
TAZU
RKA
RA, 6
M-T
IKG
ORA
KO A
LTUE
RAKO
A
ZUH
AIT
ZA
bere
zer
da
bere
haue
k er
abak
itze
n du
te
eta
hone
k di
tudi
tu
eta
emat
en d
ituz
te
eta
horie
k
eta
horr
ek d
itu
ditu
eta
horr
ek d
u
nola
erab
ilera
k di
tu nola
haue
klo
rtze
ko
ditu
ingu
ruan
due
n
adib
idez
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
243Lan-irtenaldia
BASURDEA
hauen bidez ezagutuko
nabarmenenak dira
non
batez ere
desberdina da
zertan
hala nola
aurkakolehian
nondago?
zer jaten dute? bizi da
bakarrik eta
horretako
dituen
irauten du
eta jaiokodira
eta horietatik
independi-zatuko dira
IKUSIDUGULAKO
GOROZKIENGATIK
ARTOA
ANIMALIAK
HARATUSTELA
LANDAREAK
25 URTEZ
ARRA
BIZI DA FAMILIA
FAMILIAN
ERRABOILAK
EZKURRAKSAGUA
ESTALTZE-ARREN EMEAK
KUMALDIAK
4-5 HILABETE
12-13 KUME
ARRAK
6 HILABETETARA
ZIZAREA
TXITALDIAK
PAGATXAK
PATATAK
SUSTRAIAK
TXERRIA
ILAJEAN
LETAGINETAN
MUTURREAN
HATZENGATIK
APATXAK
BI ATZEAN
BIAURREAN
ETZALEKUAK
HAIZE-BABESEAN EZPEL ARTEAN
NAFARROAOSOAN
PIRINIOETANLIZARRAN
hala nola
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
244 Lan-irtenaldia
PAG
ADI
KO L
AN
DARE
-EG
ITUR
AK
land
are-
geru
za h
auek
dit
u
hala
nol
aha
la n
ola
gain
ean
ditu
ztel
a
eta
hor
hazt
en d
irela
hain
bat
hala
nol
a
erab
at e
gokit
uta
eta
erat
zen
dute
hain
bat
hala
nol
a
eta
best
eha
uek
eta
lurr
era
argi
a
ZUH
AIT
ZAK
ESPE
ZIER
EKIN
ESPE
ZIER
EKIN
LURR
USTE
LAS
USTR
AIA
K
HOS
TOA
KLO
REA
KA
DARR
AK
FRUI
TUA
K
ONDD
OAK
GOR
OLDI
OALI
KENA
KG
ARO
A
HOS
TOA
K
PERR
ETXI
KOA
KON
DDOA
K
PAG
OA
HA
GIN
A
ZUM
ARR
AIR
ISTE
NDE
N
ZURG
ATZE
N DU
TE
OTS
ALI
ZARR
A
GOR
OSTI
A
EZPE
LA
SA
GA
RMIN
AK
AH
ABI
AK
LAIO
TZEK
OM
IKRO
KLIM
A
ZUH
AIX
KAK
BELA
RKA
RAK
LURR
AZP
IKOA
KA
IREK
OAK
hala
nol
a
hain
bat
hala
nol
a
ESPE
ZIER
EKIN
GA
ROA
SA
N JO
SE
LORE
-
Nafarroako Natur GuneBabestuak
Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
AURKIBIDEA:
SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249
NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK . . .250ERRESERBA INTEGRALAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252
NATUR ERRESERBAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
NATUR INGURUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256
AISIALDIRAKO NATUR GUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257
NATUR MONUMENTUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257
NATUR PARKEAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257
BASOKO FAUNA BABESTEKO EREMUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257
HEGAZTIEN BABES BEREZIRAKO EREMUAK . . . . . . . . . . . . . . . . .257
BALIABIDEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258BALIABIDE MATERIALAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258
BESTELAKO BALIABIDEAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258
HELBIDE BALIAGARRIAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258
NATURA INTERPRETATZEKO ZENTROAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261LIBURUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261
ALDIZKARIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261
BIDEOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262
LAN ARGITARAGABEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262
LEGE-ALDERDIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . .263
Aurkibidea
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
SARRERA
Irakasleei eskaintzen diegun informazio-liburu honek helbu-rua argia du: Unitate Didaktikoan zehar jarduerak aldatzekoedo beste ibilbide didaktiko batzuk, gutxienekoak edo zabal-penezkoak, lantzeko aukera eman dezakeen dokumentaziolagungarria eskaintzea. Horretarako Nafarroako ForuKomunitateko paisaia kontrastatuenen informazio objektibo-ak, iritziak eta prentsa aipamenak, analisiak eta eskemak eza-gutarazten dira, eta aldi berean kontzeptuen zehaztapenak etahiztegia, ingurugiroko arazoei buruzko ondorioak eta lagunt-
zarako bibliografia edo helbide baliagarriak ere eskaintzendira, Unitatea behar bezala landu ahal izateko.
Informazio-liburu hau ez da dokumentu osatu bat, eta ez daerraza irakasle bakoitzaren premietara egokitzea ere. Aldebatetik, beti informazio berriekin osatu behar da, etengabeko"eguneratze" baten bidez. Bestetik, irakasleek informaziogehiago (legeak, posterrak, diapositibak, kartografia,...) eska-tu beharko dute Ingurugiro Departamentuan, HezkuntzaDepartamentuan, Nekazaritza Departamentuan, CAPetan etabeste zenbait lekutan, beren proiektuak ahalik eta modu auto-nomoenean burutu ahal izateko.
249Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
NAFARROAKO NATUR GUNEBABESTUAK.
Nafarroako natur gune babestutzat (NGB) jotzen dira, interesbereziko ekosistemak edo balio natural aipagarriak izateaga-tik udal erakundeek (Udalek) edo Foru Komunitateko erakun-deek (Gobernuak) izendapen hori eman dieten NafarroakoForu Erkidegoaren lurraldeko inguruneak.
Nafarroan dauden Natur Gune Babestuak ondorengo hirukategoria hauetan sailkatzen dira:
Erreserba Integralak (EI).
Oso handiak ez diren eta interes ekologiko oso berezia duteninguruneak dira, eta halakotzat izendatzen dira beren ekosis-temen erabateko kontserbazioa lortzeko, haiek suntsitzea,hondatzea, eraldatzea edo desitxuratzea saihestuz. EI bateninguruan eremu nahiko zabal bat ezartzen da haren babesaziurtatzeko.
Haren izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legezegiten da.
EI batean jarduera guztiak debekaturik daude, IngurugiroDepartamentuak baimen ditzakeen jarduera zientifikoak etadibulgaziozkoak izan ezik.
Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari dagokio.
Natur Erreserbak (NE)
Balio ekologiko handiko guneak dira, eta izendapen hori ema-ten zaie bertako hainbat egitura edo fenomeno geologiko,espezie, biotopo, komunitate edo ekosistema zaintzeko etahobetzeko asmoz, horien dinamika propioaren bilakaera ahal-bidetuz. NE baten inguruan eremu nahiko zabal bat ezartzenda haren babesa ziurtatzeko.
Haren izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legezegiten da.
NE batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: lurrakmugitzeko jarduerak, gunearen beraren artapenerako beha-rrezkoak direnak izan ezik; luberriketa, lehorketa, soiltzea;
egur-aprobetxamendua; espezie ez-autoktonoak sartzea,basoko animaliak harrapatu edo hiltzea, berariazko baimena-rekin izan ezik; landaretza erretzea; nekazaritza- eta abelt-zaintza-aprobetxamendua; kirol antolatuen jarduera etakanpaketa. Aldiz, ikerketarekin eta ingurugiro-hezkuntzarekinzerikusia duten eraikuntzak, instalazioak edo azpiegiturakedota Nafarroako edo Estatuko Gobernuak interes orokorre-ko bezala izendatutakoak baimendu ahal izango dira.Debekatuta daude gainerako guztiak.
Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari dagokio,Ingurugiro Departamentuaren bidez.
Natur Inguruneak (NI)
Ekologia eta paisaia aldetik balio batzuk dituzten guneak dira,eta halakotzat izendatu dira beren zaintza eta hobekuntza lort-zeko; horien barruan, eta aipaturiko balioei kalterik ez egitekomoduan, behar bezala antolatutako jarduerak burutu daitez-ke.
Horien izendapena, aldaketa eta deuseztapena Foru Dekretubidez egiten da.
NI batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: hartxint-xarrak eta area ateratzea; harrobiak; pista berriak irekitzea;luberriketa, soiltzea; espezie ez-autoktonoak sartzea, ehizara-ko aprobetxamendua, berariazko baimenarekin izan ezik; lan-daretza erretzea; kirol antolatuen jarduera eta kanpaketa.Aldiz, ikerketarekin eta ingurugiro heziketarekin zerikusiaduten eraikuntzak, instalazioak edo azpiegiturak edotaNafarroako edo Estatuko Gobernuak interes orokorreko beza-la izendatutakoak baimendu ahal izango dira. Debekatutadaude gainerako guztiak.
Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari dagokio,Ingurugiro Departamentuaren bidez.
AISIALDIRAKO NATUR GUNEAK (ANG)
Natura eta paisaia aldetik balio batzuk dituzten inguruneakdira, eta halakotzat izendatzen dira aire zabaleko aisialdi etaatsedenerako leku izan daitezen, natura zaintzeko eta inguru-giro-hezkuntzarako ere aukera emanez.
Horien izendapena, aldaketa eta deuseztapena Foru Dekretubidez edo dagokion udal planeamenduz egiten da.
250 Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
ANG batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: hart-xintxarrak eta area ateratzea; harrobiak; ubideen eraldaketa;luberriketa, soiltzea eta landaretza erretzea. Nolanahi ere,eremu horri atxikitako ekipamendu edo zerbitzuetarakoeraikuntzak, kirol eta aisialdirako jarduerei atxikitako erai-kuntzak eta instalazioak, eta interes orokorreko edo erabil-garritasun publikoko jotzen diren azpiegiturak baimendudaitezke.
Horien kudeaketa udal erakundeei edo NafarroakoGobernuari dagokie.
Natur monumentuak (NM)
Nagusiki berezitasun, bitxitasun edo edertasun nabarmenekoegituraketaz osaturik dauden eta babes berezi bat eskaintzeamerezi duten natur gune edo elementuak dira. Beren baliozientifiko, kultural edo paisajistiko bitxi edo garrantzitsuaga-tik interes berezia duten zuhaitzak, egituraketa geologikoak,aztarnategi geologikoak eta bestelako elementu mineral, geo-logiko eta edafologikoak izan daitezke.
Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Dekretubidez edo dagokion udal planeamendu bidez egiten da.
Monumentuaren erabateko eta kalterik gabeko artapena ziur-tatu behar da, NMaren erdigunetik hasi eta 100 metrotakoingurune batean burutu daitezkeen erabilerak eta jarduerakarautuz.
Horien kudeaketa udal erakundeei edo NafarroakoGobernuari dagokio.
Paisaia Babestuak (PB)
Beren balio estetiko eta kulturalengatik babes berezia mereziduten natur inguruneko leku jakin batzuk dira.
Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Dekretubidez edo dagokion udal planeamendu bidez egiten da.
Haren babes erregimena eta mota PBaren izendapenean ber-tan zehaztuko da.
Horien kudeaketa udal erakundeei edo NafarroakoGobernuari dagokie.
Natur Parkeak (NP)
Giza ustiapenak oso gutxi eraldatutako natur inguruneak dira.Bertako paisaiaren edertasunagatik, ekosistemen garrantzieta esanahiarengatik, edo bertako flora, fauna edo egiturake-ta geomorfologikoen berezitasunagatik duten balio ekologi-ko, estetiko, edukatibo eta zientifikoa kontuan izaniklehentasunezko tratamendua merezi duten natur inguruneakdira. NP horien lurralde esparruan aurreko kategorietakorenbat ere sar daiteke.
Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legezegiten da.
Horien babes erregimena eta mota Parkeko NaturBaliabideen Antolamendurako Planean zehaztuko da.
Horien kudeaketa partaidetzazko organo bati dagokio, etabertan Nafarroako Gobernua, udal erakundeak eta interesaduten beste organismo eta talde batzuek izango dute ordez-karitza. Nolanahi ere, Nafarroako Gobernuaren kudeaketakNPan dauden eta aritzen diren Elkarte tradizionalen ahalmeneta eskubide historikoak errespetatuko ditu.
Basoko Fauna Babesteko Eremuak (BFBE)
Basoko faunaren bioaniztasuna zaintzea eta horren habitatnaturala gordetzea da gune horien helburua. Gune horienbarruan honakoak sartzen dira: Erreserba Integralak, NaturErreserbak, Natur Inguruneak, Natur Parkeetako alderdi jakinbatzuk eta Basoko Fauna Babesteko Gune Bereziak,Hegaztien Babeserako Gune Bereziak eta ugaltzeko, haztekoeta elikatzeko eremuak.
Horien izendapena Foru Legez edo Dekretuz egiten da.
Babes erregimen eta motak basoko fauna eta haren habi-tata ziurtatzeko helburua du, eta, horregatik, helburuhorren aurkako edozein jarduera debekaturik dago, berezi-ki animaliak harrapatu edo molestatzea, ordena bilogikoa,teknikoa edo zientifikoa zaintzeko ez bada behintzat, etaIngurugiro Departamentuak horretarako baimena emanikbetiere.
Gune hauen kudeaketa, derrigorrez eduki behar duten kude-aketa- eta artapen-planean oinarrituko da.
251Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
Hegaztien Babes Berezirako Eremuak (HBBE).
Beharrezko kopuruz eta azaleraz habitat jakin batzuk babestu,zaindu, mantendu eta leheneratzeko gune egokiak dira.Hegaztiak zaintzeko nahiko tokia izan behar dute, hegaztikopurua irizpide numeriko jakin batzuen arabera neurtuta.
Horien izendapena Nafarroako Gobernuaren Akordio bidezegiten da, Europako Batasunaren (EB) 79/409 Arteztarauarenarabera.
Giza Eskuhartzerik gabe Zaintzeko Baso Inguruneak
Gune horietan zuhaitz multzoak beren egungo egoeran kont-serbatzen dira, bilakaera naturalari atxikirik. Natur Parkeetandauden herri-basoen %5a, gutxienez, halakoa izango da.Gainera, Natur Gune horietan guztietan, edozein aprobetxa-mendu Ingurugiroko Administrazioaren baimenaren menpeegongo da. Natur Inguruneetan, Aisialdirako Natur Guneetaneta Natur Parkeetan zuhaitzak mozteko irizpideak beti fisiko-ak izango dira eta inoiz ere ez ekonomikoak, eta mozketarakotxanda 300 urtetik gorakoa izango da arteetan, 250 urtetikgorakoa haritzetan, 200 urtetik gorakoa pagoetan, 120 urte-tik gorakoa pinuetan eta 40 urtetik gorakoa ibarreko eraketanaturaletan.
NAFARROAKO ERRESERBA INTEGRALAK
Erreserba Integralak, gizakiaren esku-hartzerik gabe modunaturalean garatzen diren inguruneak dira. Horregatik, lekuhorietan beste inon ez bezalako aukera dago gizakiaren esku-hartzerik gabe Natura biziarazten duten printzipio ekologiko-ak ezagutzeko. Gainera, EI horiei esker, Nafarroako paisaiakduela milaka urte ziren bezala ezagutu ditzakegu. Baso haue-tan biomasa eta nekromasa erabat bere horretan iraunarazteagomendatzen du Europako Kontseiluak, eta hala bermatzendu Nafarroako araudiak, bereziki zuhaitz zahar hilek eratzendutena, sare trofiko konplexuen iraupenerako ezinbestekosubstratua direlako. Erreserba Integralak nazioarteko erakun-de guztiek onartzen dituzten natur gune babestuen sarearenosagai dira.
Nafarroako Erreserba Integralak hiru dira:
EI-1. LIZARDOIA. Azalera: 64 Ha. Interes ekologiko handie-neko Iratiko Basoaren ingurua osatzen du. Baso helduada, itxura aparteko zuhaitz urtetsuekin, eta giza eskuhart-
zearen zeinu oso gutxi eta ia antzemanezinak ditu. Izeiakdituzten pagadien Europa mendebaldeko mugan kokat-zen da. Balio ekologiko handieneko hegazti habia-jartzai-leen artean Dendrocopos leucotosa eta Dryocoposmartiusa aipatu behar dira. Ugaztunen fauna Europaerdialdeko baso zaharretan ematen dena da, lepahoriak(Martes martes) barne. Oreinen (Cervus elaphus) etaorkatzen (Capreolus capreolus) kopuru egonkorra du.
EI-2. UKERDI. Larrako Natur Erreserbaren esparruan sartu-rik dago eta 332 Ha.ko azalera du. Ez dago iraganeangizakiak ustiatu izanaren aztarnarik. Kararrietan kokatuadago, modelatu exokartikoa eta sakontasun izugarri han-diko kotak (-1388 m.) dituen barne-higidura ugarikoingurune batean. Pinu beltza (Pinus uncinata) nagusitzenda, eta beheragoko estratuan zuhaixka baxuen erako bio-tipoak, larreak eta pitzaduretako espezie petranak ditu.Tamaina handieneko hegaztien artean basoilarra (Tetraourogallus) eta okil beltza (Dryocopus martius) nabar-mentzen dira. Mendi-txiriskila, zozoa, mendi-txirta etamendi-tuntuna ere aurki ditzakegu. Inguruaren gainetikhegan ibili ohi dira ugatzak eta arrano beltza. Ugaztunenartean sarrioa maiz ikusten da eta aldi gutxi batzuetanhartza ere ikusi izan da.
EI-3. AZTAPARRETA. Azalera: 100 Ha. Zuhaitzen multzoaizeidun pagadi helduak osatzen du, mazel aldapatsuan,eta barne antolamendu handia du. Zuhaixka, belar etalike-goroldio aberastasun handia du. Diagnostiko-baliohandieneko espezien artean honakoak nabarmentzendira: Cardamine heptaphylla, Lathyrus laevigatus,Prenanthes purpurea, Festuca altissima, Pulmonaria affi-nis, Euphorbia hybena, eta Adenostyles pyrenaica.Lepahoria (martes martes), sarrioa (Rupicabra rupica-bra) eta orkatza (Capreolus capreolus) aurki ditzakegu.Ingurune hori egokia izan daiteke hartzarentzat (Ursusarctos) eta basoilarrarentzako (Tetrao urogallus) aukeradago.
NAFARROAKO NATUR ERRESERBAK
NE - 1 LABIAGA. Azalera: 6 Ha. Berako udalerrian. Zuhaitzikgabeko mazelak Ibantelliko gailurraren ondoan. Bestegarai batzuetan ikatz meategi batzuk izan zituen, gauregun bertan behera utziak. Arbel beltzak daude flora fosilugariko tarteki karbonosoekin.
252 Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
NE - 2 ITXUSI. Azalera: 130 Ha. Harearrizko lurrez osatua etalarrez eta iralekuz inguratua. Maiatik 17 kilometrotara.Bertako landaretza ugariena haitzartekoa eta haritzenada. Haitzartean sai arrea, zapelatza eta sai zuria ikus dai-tezke.
NE - 3 SAN JUAN XAR. Azalera: 7 Ha. Arantza eta Igantzikoudalerrietan kokaturik. Bortzirietako mazizo paleozoikoa-ren barruan kararrizko haitzek osatutako muinoa.Penintsula iberikoan xarma basoek iraun duten lekubakarra da. Bertan arrabioa, baso-igel gorria eta euli-txori grisa aurkitzen dira.
NE - 4 IRUBETAKASKOA. Azalera: 185 Ha. AritzakunSakanaren mazeletan kokaturiko basoa, BaztangoHaranaren iparrekialdean. Nafarroan ezagutzen denmazeletako haltzadi bakarra da. Penintsulan ere osogutxi dira horrelakoak. Bertako fauna baso atlantiarretanegon ohi den erakoa da.
NE - 5 LANTZEKO BASAJAUN ETXEA KOBA. Azalera: 0,1 Ha.Garai bateko meategia, egun bertan behera utzia. Bereinteresa bertan aurkitzen den aragonitoen aldaera baka-rrean datza.
NE - 6 MENDILAZ. Azalera: 67 Ha. Mendilaz mendiaren ipa-rrekialdeko mazela, ubalek eta dolinek oso karstifikatua.Orbaiztatik Irabiako urtegira doan pistatik iristen da ber-tara. Bertako pagadian espezie asko daude, adibidezhaginak, hurritzak eta gurbeak. Faunari dagokionez, orei-nak, orkatzak, basurdeak, okil beltzak, lepahoriak, muxargrisak, buztanluzeak eta urubiak ere ageri dira.
NE - 7 PUTXERRI. Azalera: 80 Ha. Putxerriren magalen hego-aldeko mazela, Aralarko hegoaldeko isurialdean. Lurzorukarstifikatua. Nagusiki pagoak eta haginak ditu, eta ezki,urubi eta hurritz batzuk ere ageri dira. Hegazti eta ugaz-tun multzo interesgarriak.
NE - 8 TRISTUIBARTEA. Azalera: 105 Ha. Mazela menditsubatean kokaturik dago, Irati Ibaiaren ezkerraldean.Aribetik 1,5 kilometrotara. Goiko aldea pagadiz estaliadago, urki batzuekin, mazeletan haritz kandugabeak ditueta ibaiaren ertzean haltzadiak. Bertako zuhaixken arteanezpel eta zuhandor ugari dago. Fauna espezien arteanorkatza, basurdea ea lepahoria nabarmentzen dira.
NE - 9 IÑARBEKO ARROILA. Azalera: 289 Ha. Irati ibaiak sor-turiko arroil zabala da. Aoiz-Aribeko errepidea arroilarenbehealdetik igarotzen da. Bertako espezie botaniko nagu-siak hauetxek dira: artea, otsalizarra, astigarra, elorrizuria eta pagoren bat. Bertako harkaitzetan putreak, saizuriak eta belatz handiak egiten dute habia. Badira basa-katuak eta aztoreak, eta sarritan ugatza ere ikus daiteke.
NE - 10 POCHE DE TXINTXURRENEA. Azalera: 71 Ha. Urrobiibaiak sorturiko arroila. Errepidea arroilaren behealdetikigarotzen da. Hurbileneko herriak Nagore eta Orbaiz dira,kilometro batera. Oso baso tinkoa da, eta nagusiki arte-ak ditu, pinu gorriarekin tartekatuak. Putre talde handisamarra du eta baita urbazterreko hainbat hegazti harra-pari ere, hala nola sai zuria, arrano beltza eta belatza.Beste espezie batzuk honako hauek dira: okil beltza, lepa-zuria, azkonarra, hontza ertaina, eskinosoa eta eskailera-sugea.
NE - 11 GAZTELU. Azalera: 130 Ha. Irati ibaiak 2 kilometro-tan egindako arroila da; barnealdetik Aoiz-Aribeko erre-pidea igarotzen da. Usozko urtegitik hurbil, bere barruanOsako presa dago. Basoak honako zuhaitzak ditu: arteaketa gurbitzak, legeltxorrak, marmaratilak, astigarrak etalizarrak. Ibaiaren alde banatan haltzak, makalak etasahatsak ageri dira. Bertako fauna baso aberats batidagokiona da, hegazti- eta mamifero-komunitate ongiegituratua duela. Harkaitzetan hegazti harrapariak ageridira, eta horietakoren batek, adibidez hontza handiak,bere banaketaren iparraldeko muga adierazten du.
NE - 12 LARRA. Azalera: 3900 Ha. Nafarroako iparrekialdekomugan, Goi Erronkarin dagoen ingurune zabal bat da.Sarrera Erronkari ibarretik dauka, Isabatik Frantziarakoerrepidean. Bere landare-estaldura honela osatua dago:pinu gorrizko pinudiak, soilunetan txilarra dutela, paga-di-izeidiak Txamantxoia eta Lapazarraren iparraldekohegaletan, eta mendiko larreak. Larre horietako lorediahonela osatua dago: orein-mihia mendiko erregalizare-kin, arraukak eta zazporriak.
Larra-ren bihotzean mazizo karstiko bat nabarmentzen da.Goialde eta gailurretan mendi-pinuez estalia dago; zokondo-etan, berriz, izeia, pagoa eta pinu gorria ageri dira. Mendi-pinuak dituen basoak goiko aldea hartzen du (1.700 m.) etabertan ez dago ez pagorik ez izeirik. Espezie hori -tertziariokoerlikia- inguru horretan bakarrik aurki daiteke Nafarroan.
253Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
Larre subalpetarrak Añelarra, Hiru Erregeen Mahaia etaBudogia mendien goialdean daude. Arraukez estalitako larre-ak dira.
Fauna aldetik Larrak baditu oso bertakoak diren espezie bat-zuk: arrabioa, uhandre piriniarra, sugegorria, basoilarra, okilbeltza, okil gibelnabarra, lagopodoa, elur-txonta, tuntuna,hartz arrea, sarrioa, marmota, erbinude zuria, lepahoria,basakatua, katajineta eta lepazuria. Duen ornodun-komunita-tea eta bertako ezaugarri botanikoak kontuan izanik, esan dai-teke Larra berdingabeko lekua dela Nafarroan.
NE - 13 LASIAKO AMILDEGIA. Azalera: 82 Ha. NE hau Egaibaiaren ibar batean barneraturik dago, Araba etaNafarroa artean. Bertara iristeko, Arquijasko gurtza-toki-tik atera eta Zuñigako errotaraino doan pista hartu beharda. Arteen eta "laurifolio" barietateen zuhaitz-estratuak%100eko estaldura du. Zuhaixka-estratua oso aberatsaeta askotarikoa da, ezpel, marmaratila eta gurbitzekin.Haragijaleen komunitatean basurdea, azeria, lepazuria,basakatua eta igarabak topa ditzakegu.
NE - 14 UREDERRAKO ITURBURUA. Azalera: 250 Ha. KararrizkoZirko bat da, Urederra ibaiaren iturburuak sortua. Bakedanoherritik iristen da bertara, ibaiaren eskuinaldetik gora joandaedo Zudaireko mendatetik abiatzen den bidezidorra hartuta(19,5 km.). Bertako zuhaitz-estaldura pagadia da ia %100ean,eta horrez gainera badira haginak, astigarrak, lizarrak, ezkiaketa zumarrak. Honako zuhaixka motak ditu: hurritzak, iparral-deko elorri zuria, zuhandorra, lianak eta atxaparrak. Ibai baz-terretan sahats-komunitateak daude. Harkaitz-gunekoanimalien artean sai zuria aipa dezakegu, eta basoan bizi dire-nen artean, berriz, parido mota batzuk, ur-zozoa, gabiraia,azkonarra, basakatua, igaraba eta basurdea.
NE - 15 BASAULA edo BASAURA. Azalera: 225 Ha.Kararrizko hegalen artean kokaturiko haran ospela da etaUrederra ibaiaren adarra den Itxako ibaiaren iturburuandu hasiera. Barnealdean Basaulako haitzuloa dauka.Arteak eta erkametzak, astigarrak, gurbeak eta ezkiakditu eta bertako zuhaixken artean ezpela nagusitzen da,tarteka hagina eta gorostia ageri direla. Belar-estratuaridagokionez, kararrizko harkaitz gunean pitzaduretako etahartxingadietako landareak nabarmentzen dira. Faunaaldetik harrapariak eta haragijaleak ditu, hala nola arranobeltza, hontza ertaina, azkonarra, lepazuria, basakatua,azeria eta basurdea. Haitzuloan hainbat saguzar-espezie
bizi dira.
NE - 16 ARBAIUNGO ARROILA. Azalera: 1.164 Ha. Salazaribaiak 6 kilometrotan egina. Irunberri-Otsagiko errepideanbada behatoki bat arroilaren sarrera begiratzeko. Bi eratakoekosistemak ditu: basokoak eta pitzadura-hartxingadietako-ak. Arteez eta hostozabalez osaturiko basoa du. Ibaiarenubidean eta bazterretan lizarrak eta sahatsak ageri dira. Osofauna aberatsa du. Harkaitz guneetako hegazti batzuk azpi-marratu behar dira: putreak, sai zuria (1. komunitateaNafarroan), belatza, hontza handia, Bonelli arranoa eta arra-no beltza. Ugaztunetan, berriz, basakatua, lepazuria, azko-narra, igaraba eta basurdea topa ditzakegu.
NE - 17 BENASAKO ARROILA. Azalera: 124 Ha. Illon men-dian kokatua dago, Nabaskozetik 2 kilometrara.Iparraldeko hegalean pagadi bat du, pinu gorri, astigar,makal, erkametz eta arteekin. Hegoaldeko hegalean arta-di-erkamezti bat du, ezpelez estalia. Saihetsetan honakofauna aurkituko dugu: arrano beltza eta sai zuria, etabaso mistoan hegazti eta ugaztunen komunitate ondoegituratu bat.
NE - 18 BURGIKO ARROILA. Azalera: 424 Ha. Burgitik 1,5km.tara dago, Esca ibaian behera. Sigüestik Isabaradoan errepidea zeharkatzen du. Mendi-hegaletan pago-ak, pinu gorria eta arteak ditu, eta soilunetan ezpeldiak.Bertako horma-zuloetan habia egiten duten harraparienartean honakoak aipatu behar dira: putrea, sai zuria,belatz handia eta arrano beltza. Ugaztunen artean, berriz,basurdea, lepazuria eta basakatua aipatu behar ditugu.
NE - 19 PEÑALABEJA. Azalera: 9 Ha. Cabredo udalerriareniparrekialdean kokaturik dago. Batez ere ametzak ditu,%100 inguruko estaldurarekin. Zuhaixken artean hona-koak aipatzekoak dira: garoa, ipurua eta lianak. Faunaaldetik nabarmentzekoak dira katajineta, azkonarra etabasurdea, eta hegaztien artean, berriz, hontza ertaina,pagausoa, gabiraia, okil handia, buztanluzea, eta txiolepazuria.
NE - 20 LAS CAÑASKO URTEGIA. Azalera: 100 Ha. (85 Ha.koaintzira). Ureztapenerako handituriko urmaela. Bianakoudalerrian dago. Landaretza palustrea tamarizez, sahat-sez eta makalez osatua dago. Landare-geruzan lezkak,lezka hostoestuak eta urrebotoiak ageri dira eta uretanalga ugari. Fauna aldetik garrantzi handia du. Hegazti
254 Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
habia-jartzaileez gainera, honako hauek azpimarratubehar dira: zingira-mirotza, lertxun gorria, txorizezena,kopetazuri arrunta, basahatea eta ahate gorrizta.
NE - 21 OLLETAKO MENDIA. Azalera: 40 Ha. Olletako errepi-detik iristen da bertara. Bertako erkameztia aipatu beharda. Bertan ipuruak, gurbeak, astigarrak eta otaberakdaude. Ornodunen komunitatea ondo egituratua dago.
NE - 22 MONTE DEL CONDE. Azalera: 140 Ha. Leozko barru-tian dago, Sansoaindik kilometro batera. Arteak eta erka-metz batzuk ditu. Bertako fauna mediterraniar erakoa daeta katajineta, lepazuria eta basurdea topa daitezke.Txaradi-sugandila eta sugandila iberiarra ageri dira etaharraparien artean arrano sugezalea, arrano txikia, mirugorria eta miru beltza azpimarratu behar dira.
NE - 23 JUNCAL AINTZIRA. Azalera: 2,5 Ha. Urmael endo-rreikoa. Tafallako udalerrian dago. Lezkadi handi batekestaltzen du aintzira gehiena. Garrantzi handiko tokia dahegazti migratzaileentzat.
NE - 24 LA PIEDRA ETA SAN ADRIANGO MALKARRAK.Azalera: 175 Ha. Irunberritik hurbil dauden kararrizkomalkarrak. Landaretza honela osatua dago: abaritza,ezpela eta otaberak. Azpimarratzekoa da harraparienkomunitatea: putrea, sai zuria, hontza handia eta arranobeltza.
NE - 25 IRUNBERRIKO ARROILA. Azalera: 30 Ha. Irati ibaikoarroila. Multzoa bi harkaitz-gunek osatzen dute.Irunberritik iristen da bertara, lehengo trenbide zaharre-ko bidean eta tuneletan barrena. Abaritz txaparro ugaridago eta harkaitzetako landare mota asko ditu.Harkaitzetako hegaztiek komunitate garrantzitsua osat-zen dute: sai arrea, sai zuria, hontza handia, bele txikiaketa belatxinga mokogorria.
NE - 26 CAPARRETA. Azalera: 44,5 Ha. Galipentzuko herria-ren aurrean, ibaiaren bestaldean dauden konglomeratueta hare-harrizko horma ebakiak dira. Hormen azpialde-an nagusiki artea, gurbitza, hego-ipurua, legeltxorra etaahuntzadarra ageri dira. Ornodunen artean azpimarratze-koak dira sai arreak, sai zuriak, Bonelli arranoa, hontzahandia, belatza, basakatua, lepazuria eta katajineta.
NE - 27 PITILLASKO AINTZIRA. Azalera: 230 Ha. Aintzira
endorreikoa. Pitillatik 3 kilometrotara dago. NaturaInterpretatzeko Gela bat du. Lezka gune batzuk eta ihito-kiak ditu. Oso leku garrantzitsua da hegazti migratzaileeta habia-jartzaileentzat. Uretako espezieen artean hona-ko hauek aipatu behar dira: kopetazuria, basahatea,ahate gorrizta, ahate buztanluzea, ipar-ahatea, ahatetxistularia, zingira-mirotza, lertsun hauskara, lertxungorria, zankaluzea eta bernagorri arrunta.
NE - 28 ARQUILLO Y BARBALES-KO IBARBASOAK. Azalera:9.6 Ha. Arga ibaiaren eskuinaldean dagoen ibarbaso txi-kia. Faltzestik hurbil. Faltzestik Mendigorriarako errepi-deko pista batetik iristen da bertara. Inguru horretatikhurbil badira presa bat eta errota zahar bat. Ilarako baso-aren ohiko landare-egitura du, gehienbat makalak, sahat-sak eta lizarrak dituelarik. Hegaztien artean, miru beltza,hontza, usapala, basahatea eta uroiloa nabarmendubehar dira.
NE - 29 LA LOBERA Y SOTILLO-KO IBARBASOAK. Azalera:89 Ha. Amildegi igeltsu-buztintsuak Aragon ibaiaren eta bereeremu alubialaren gainean. Kaparrosotik hurbil. Makal, zur-zuri eta lizar ugari dago bertan, eta baita lianak eta zuhaixkaugari ere. Hiru landare-geruza ageri dira. Amildegietan belat-zak eta sai zuriak habia egiten dute.
NE - 30 GIL ETA RAMAL HONDO IBARBASOAK. Azalera: 30Ha. Arga ibaian ur geldia duten meandro abandonatuak.Funes eta Peraltatik oso hurbil. Ibaiertzeko ohiko landaretza,makal, zurzuri, haltza, lizar eta zumarrekin. Ur ertzean lezkaketa ezpata-belar dilindariak daude. Oso leku interesgarria dauretako hegazti batzuentzat: amiltxori arrunta, lertxun gorria,kopetazuri arrunta, uroiloa eta basahatea.
NE - 31 EGUARASKO BARRUTIA. Azalera: 540 Ha. Bardeetandago. Planoko pista eta tiro-zelaitik ateratzen den pista diraohiko irispideak. Eremu horren barruan Peñaflor gazteluarenaztarnak ikus daitezke. Landare-komunitatea honako hauekosatzen dute: Aleppo pinua, erromeroa, ipurua, sabina,legeltxorra eta ezpata-belarra. Faunari dagokionez, basaka-tua, basurdea, Montpellierko sugea, gardatxoa eta arranobeltza aipatu behar ditugu.
NE - 32 RAMALETEKO IBARBASOA. Azalera: 85 Ha. Ebroibaiaren eskuinaldean dago, Tuteratik 10 kilometrotara.Basoa honako zuhaitzez osatua da: makalak, zurzuriak,sahatsak, zumarrak eta tamarizak. Zuhaixka-geruza ondo
255Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
garatua dauka eta sasiak, arrosa-landareak, elorriak eta lia-nak ditu. Ornodunen komunitatea ondo egituratua dago.Untxi eta hegazti-espezie ugari ditu.
NE - 33 REMONTAKO IBARBASOA. Azalera: 66,3 Ha. Ebroibaiko meandro baten eskuinaldean dagoen ibarbasoa; hain-bat uharte ditu. Tuteratik, pista batean barrena irits daitekebertara. Ekosistema heldua du, ibaiertzean sahatsak etatamarizak dituela. Lertxundian makalak, lizarrak, zumarraketa lianak ageri dira. Fauna aberatsa eta askotarikoa du: mirubeltza, zapelatza, okil handia, belatza, dilindaria, katajineta,azeria eta azkonarra.
NE - 34 UR GAZIDUN URMAELA. Azalera: 18 Ha. Urmaelendorreikoa. Tuteratik 10 kilometrotara dago. Tutera-Korellako errepidean abiatzen den pista batetik irits daitekebertara. Gehiena lezkaz eta ihiez estalita dago. Kanpoaldekoorlan gazietako espezieak aurki daitezke. Oso leku interesga-rria da uretako hegaztientzat, batez ere migrazio aroan.
NE - 35 PULGUER-KO URMAELA. Azalera: 65 Ha. Tuterakoudalerrian dago eta Korella-Kaskante errepidetik iristen dabertara. Hainbat landare-geruza ditu: tamarizek eta gramine-oek osatzen duten orlaren ondotik, barrualderago, ihitokia etalezkadia ageri dira eta ur gainean urrebotoiak. Fauna aldetikoso aberatsa da, uretako hegazti ugari baititu. Bestalde, azpi-marratu behar da negu partean Araba zozo pikart ugarik ingu-ru hori pausalekutzat hartzen duela.
NE - 36 RINCON DEL BU. Azalera: 525 Ha. Amildegiak dituz-ten hainbat mendiarro elkartzen dituen harana; Bardeetandago. Poligonoa inguratzen duen pista batetik eta Tutera-Ejea errepideko 12. kilometrotik iristen da bertara. Ez dagozuhaitzik. Mendi-hegaletan badira zuhaixka batzuk: errome-roa, ezkaia eta izpilikua. Amildegietan arrano beltzak, saizuriak eta hontza handiak beren habiak egiten dituzte.
NE - 37 CAIDAS DE LA NEGRA. Azalera: 2.022 Ha. Hormaebakiak eta amildegiak dituen ingurua. Bertan pinudiakdaude eta horietan tartekaturik soro batzuk. Hurbilenekoherriak Fustiñana (12 kilometrotara) eta Tutera dira (20 kilo-metrotara). Goi-lautadetan arte eta Aleppo pinu bakan batzukageri dira abarizti itxi bat batean. Abaritz txaparroaz gainera,badira otabera-estrepak, legeltxorrak eta salbiak. Ornodunenkomunitatea mediterranear erakoa da, aberatsa eta era asko-takoa. Bada basurde-talde bat ere.
NE - EL QUEBRADO, EL RAMILLO Y LA MEJANAKO IBAR-BASOAK. Azalera: 50 Ha. Ebro ibaiaren eskuinaldean daude,Buñuelen Iparralde eta Ipar-mendebaldean eta FustiñanarenHegoaldean. Ibarbaso hauen inguruan ureztatze-sail batzukdaude. Landare-espezierik ohikoenak honako hauek dira:makalak, zumarrak, tamarizak, lizarrak eta sahatsak, sasi etalupuluekin. Hegaztien eta haragijale-komunitate txikienbabesleku dira.
NAFARROAKO NATUR GUNEAK
NG-1. Odiako pagadia.NG-2. Ugarrón-go arroila.NG-3. Leringo pinudiak.NG-4. Santa Agedako pinudia.NG-5. Campo Allendeko ibarbasoak.NG-6. López Val-go ibarbasoak.NG-7. La Recuejako ibarbasoak.NG-8. Badina Escudera.NG-9. Granjafriako ibarbasoa.NG-10. Murillo de las Limasko ibarbasoak.NG-11. Traslapuesteko ibarbasoak.NG-12. Mejana de Santa Isabelgo ibarbasoa.NG-13. Dos Reinosko aintzira.NG-14. Campo Llanoko ibarbasoa (Zarrakastelu).NG-15. Bionako ibarbasoa (Zarrakastelu).NG-16. Escueralgo ibarbasoa (Santacara eta Murillo el
Fruto).NG-17. Sequero ibarbasoa (Melida).NG-18. Artica ibarbasoa (Santacara).NG-19. Arenales ibarbasoa (Melida eta Santacara).NG-20. Valporres ibarbasoa-Bajo ibarbasoa (Murillo el
Cuende eta Melida).NG-21. Arrada I eta II-ko ibarbasoak (Murillo el Cuende).NG-22. Mugako ibarbasoak (Azkoien).NG-23. Santa Eulaliako ibarbasoa (Azkoien).NG-24. Garai ibarbasoa (Valtierra)NG-25. Giraldelliko ibarbasoa (Castejon).NG-26. Morako ibarbasoa (Buñuel eta Cortes).NG-27. Zigadia - Beroate (Betelu).
NAFARROAKO AISIALDIRAKO NATURGUNEAK.
ANG-1. Orgiko Basoa.
256 Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
ANG-1. Leurtzako urtegia.Proiektuan:San Kristobal mendia.
NAFARROAKO NATUR MONUMENTUAK.
NM-1. Eraulgo artea.NM-2. "Hiru hankako" artea (Mendaza).NM-3. Cábregako arteak.NM-4. Corellako arteak.NM-5. "Zaindaria" Haritza (Zudaire).NM-6. Ralako erkametza.NM-7. Leartzako erkametzak.NM-8. Jauntsaratseko Haritza INM-9. Jauntsaratseko Haritza IINM-10. Eltzaburuko haritza.NM-11. El Bocal-eko Haritza (Fontellas).NM-12. Garaioako Haritza.NM-13. "Hiru besoko" haritza (Orbaizta).NM-14. Navalako pagoa (Ameskoako Harana).NM-15. "Paraguardasol" pagoa (Lakuntza).NM-16. Oriongo urritzak (Orbaizta).NM-17. Lodosako zurzuriak.NM-18. Presa del Molinoko sahatsa (Zangoza).NM-19. Oriongo Astigarra (Orbaitzeta).NM-20. Oliteko Gazteluko astigarra.NM-21. Azparrengo elorria.NM-22. Gardeko intxaurrondoa.NM-23. Austegiako izeia (Otsagi).NM-24. Leitzalarreko izeiak (Leitza).NM-25. Aldundiko Jauregiko sekuioa.NM-26. Irakasle-Eskolako sekuioa.NM-27. Bertizko zedroa (Bertiz).NM-28. Ekizako Baserriko ipurua (Artzi).NM-29. Surioko pinuak (Ustarroze).NM-30. Otxaportilloko Hagina (Urbasa mendilerroa).NM-31. Austegiako Hagina (Otsagi).
NAFARROAKO NATUR PARKEAK
Bertiz.Urbasa-Andia.
Bardeak.Proiektuan:Ekialdeko Pirinioetako Parkea.
BASOKO FAUNA BABESTEKO EREMUAK.
BFBE-1. Iparla.BFBE-2. Arrollandieta.BFBE-3. Izagako Haitza.BFBE-4. Mendibeltza.BFBE-5. Rala.BFBE-6. Baigura.BFBE-7. Illarga.BFBE-8. Larraun.BFBE-9. Bezea Haitza.BFBE-10. Izalleko "Ateas"BFBE-11. Arigorria.BFBE-12. Bazabala.BFBE-13. Arabarko.BFBE-14. Etxauriko harkaitza.
NAFARROAKO HEGAZTIEN BABES BERE-ZIRAKO EREMUAK.
HBBE-1. Aritzakun-Gorramendi.HBBE-2. Larra-Aztaparreta.HBBE-3. Illongo mendilerroa-Burgiko arroila.HBBE-4. Leireko mendilerroa-Arbayungo arroila.HBBE-5. Orreaga-Iratiko oihana.HBBE-6. Izagako haitza.HBBE-7. San Migel mendilerroa.HBBE-8. Artxuba eta Zarikietako mendilerroak eta Aretako
Mendiak.HBBE-9. Arrigorrietako mendilerroak.HBBE-10. Arabarko.HBBE-11. Pitillasko aintzira.HBBE-12. Las Cañasko aintzira.HBBE-13. Dos Reinosko aintzira.Nafarroako lurraldea guztira: 69,890 Ha. %6,7.
Hurrengo HBBEak Bardeetan:
HBBE-14. El Plano - Blanca Alta
257Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
HBBE-15. Rincon del Bú - La Nasa - Tripa azul. BALIABIDEAK
BALIABIDE MATERIALAK
Unitate Didaktiko honetan baliabide hauek erabiliko ditugu:
A. Unitate honekin batera doazen materialak.
B. Lan-irtenaldia egiteko oinarrizko materialak prestatzea,(ikasleen nahiz irakasleen lan-irtenaldirako aipatzen dire-nak).
C. Ariketak egitekoak: kraff papera, errotuladore handiak,kartulinak, fotokopiak, mapak, plastifikatzailea, kristaledo plastikozko poteak, maketak egiteko euskarria etabuztina...
258 Informazio Txostena
PINTZADUN EUSKARRI ZURRUNA
ALTIMETROA
LAPITZA
METROA
ERABILERA ANITZEKOLABANA
GURAIZEAK
GUTUNAZALAK
PIKATXOIA
KAMARA
KOLORETAKOLAPITZAK
POLTSAK
LINTERNA
BOTIKAONTZIA
MAKUTOA
MAPA
IPARRORRATZA
LUPA TOLESGARRIA
SOKAMEHEA
CANSONBLOKA
LUPA
PRISMATIKOAK
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
D. Bertizko parkearen edo bisitatu beharreko lekuarenmapak, Nafarroako mapak, norberak Nafarroari buruzkontsultak egiteko Atlasa, Espainia, Europa eta mundu-ko mapak...
E. Ingurugiro-gaiekin zerikusia duten aldizkariak, egunka-riak, bideoak, liburuxkak... Horretarako, laguntza eskatu-ko diegu ikasleei.
F. Ikasgelako liburutegiko kontsulta-liburuak.
G. Maketak, azterketen edo laburpenen hormirudiak, era-kusketak edo bestelako ariketak egin ahal izateko mahaiedo taula batzuk (3x1.60 m.) prestatzea.
H. Ingurugiro Departamentuak emandako baliabideen kar-petak.
I. Ikasleek edo irakasleek beste ikasturte batzuetan erabili-tako materialak: argazkiak, txostenak, ikerlanak...
J. Ikastetxeek azken urteetan egin dituzten eta irakasleekCAPetan erabil ditzaketen ikerlanak
BESTELAKO BALIABIDEAK
HELBIDE BALIAGARRIAK:Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Anat-Lane.
Iruñea.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Ugatza. Iruñea.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Lizarra aldeko
talde ekologista. Lizarra.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Ongaiz. Zangoza.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Anan. Tafalla.Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Landazuria.
Trinquete kalea, 1 zk. Behegaina. Tutera. Tel-Faxa: 948-820856.
Ingurugiro Hezkuntzarako Zentroa, Beireko Aterpetxea. Ctra.de Aragón kalea, 1. 31393. Tel.: 740041
Ingurugiro Hezkuntzarako Zentroa. Natur gela ibiltaria. Ibiur.Huarte Gotzaia kalea 1 zk. 2. Leitza.Tel.: 948-674552
Erronkariko Natura Interpretatzeko Zentroa. Erronkari. Tel.:475050.
Otsagiko Natura Interpretatzeko Zentroa. Otsagi. Tel.:890571.
Bertizko Parkeko Natura Interpretatzeko Zentroa. Oieregi(Bertizarana) Tel.: 592013.
Bioitzako kanpina. Olazti-Lizarra errepidea. Bioitza. Urbasamendia. 31809. Olazti. Tel.: 391004 eta 593221.
Comunidad de las Bardenas Reales. Juan Antonio Fernándezkalea, 2, 1 C. 31150 Tutera. Tel.: 820020.
Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro Departamentua.Alhondiga kalea 1 zk.1. 31002. Iruñea. Tel.: 107575
Haritz Berri nekazaritza-eskola. Ilundain. Aranguren harana.Tel.: 339004.
El Vivero nekazaritza-eskola. Tafallako Kultur Etxea. Tafalla.Tel.:720128.
Gurelur. Manuel de Falla kalea, 8 zk. 31005. Iruñea. Tel.:15077
El Perdón Haize-Estazioa. Fira S.L Estella kalea 10. 31002.Iruñea. Tel.: 225452. Faxa: 212147
Iruñealdeko Mankomunitatea. General Chinchilla kalea, 7.310022 Iruñea. Tel.: 103 100. Informazioa honako zentrohauei buruz: Arteta (lurpeko urei buruzko interpretazio-zentroa) Góngora (zaborrei eta birziklatzeari buruzkointerpretazio-zentroa) Arazuri (ur zikinen araztegia)Eguílloz eta Urtasun (edateko uraren tratamendu-esta-zioa).
Jurramendiko Mankomunitatea. Sancho el fuerte kalea, 6.31200. Lizarra. Informazioa Itxacori eta Lizarra etaVillatuertako araztegiari buruz, eta Carcar-ko birziklatze-
259Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
eta konpostaje-estazioari buruz.El Bordón hegazti-behatokia. Nafarroako Gobernuaren
Ingurugiroko Zuzendaritza Nagusia. Alhóndiga kalea, 1zk. 1. 31002. Iruñea. Tel.: 107575
Iruñeako Planetariuma. Sancho Ramírez kalea, 2. 31005.Iruñea. Tel.: 260004
Gorosti Natur Zientzien Elkartea. Caldereria kalea, 34. Behea.Iruñea. Tel.: 143639
NATURA INTERPRETATZEKO ZENTROAK.
Nafarroan natura intrepretatzeko zentroak irekitzean lortunahi zen helburua kontuan izanik, esan daiteke zentro horiekleku ezin hobeak direla Nafarroako natur guneei buruzkoinformazioa lortzeko. Izan ere, natur balio handiko lurraldehorretan eragina duten prozesu fisiko eta biologikoen etagiza-jardueren ezaugarri nagusiak erakusteko sortuak baitira.Nafarroan, ingurugiro departamentuaren ardurapean daudennaturaren interpretaziorako zentro nagusiak honako hauekdituzue:
Erronkariko Natura Interpretatzeko Zentroa.
Zentro hori izen bereko herrian dago (Gayarre kalea, z/g) etaNafarroako Pirinioko natura eta bizitzari buruzko informazio-ak biltzen ditu. Gizakiak Erronkari Ibarreko baliabideak nolaustiatzen dituen eta bertako ekosistemak nola zaintzen dituenaztertzen da, batez ere Larra-Belagoa aldeari dagokionez.
Hiru solairu ditu. Behe-solairuan, Erronkari ibarrak geografia,natura eta kultura aldetik dituen ezaugarriak aztertzen dira.Bestalde, Nafarroako Natur Gune Babestuen sarea nolakoaden azaltzen da. Sare horren barruan, eta hortik hurbil dago-enez, Larra-Belagoako Natur Gunea nabarmendu behar da.Horretarako hainbat panel, maketa interaktibo, bideo eta abarerabiltzen dira. Lehenengo solairuan Erronkari ibarreko naturingurune eta giza-jardueren berri ematen da. Aztertzen direngaien artean honakoak aipa daitezke: bertako Landaredia etaFauna, ibarreko baso-jarduerak eta abeltzantza (almadiak,transhumantzia,...) eta hartzaren bizimodua, Pirinioen ipa-rraldetik duela gutxi sartu den animalia enblematiko horrenahain zuzen. Hori guztia erakusteko panelak, maketak, jolasinteraktiboak eta holograma bat. Bigarren solairuan tresnaeta lanabes tradizionalen erakusketa bat eta Erronkariko bizit-zari buruzko diaporama bat daude.
Taldekako bisitak lanegunetan izaten dira, aurrez hitzorduaeskatuta (Tel. 948-475050).
Bertizko Natur Parkeko Natura Interpretatzeko Zentroa (Unitateko liburuxkak kontsultatu)
Zentro hau Bertizen dago, Oieregiko herrian (BaztanHaranean) eta Bertizko basoko animalia- eta landare-espezieiburuzko informazioak jasotzen ditu.
Hiru solairu ditu. Behe-solairuan Nafarroako eta Bertizko
260 Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
ingurunea osatzen duten alderdirik garrantzitsuenak azaltzendira. Horien berri emateko panelak, erretroproiektoreak etaordenadoreak erabiltzen dira. Lehenengo solairuan, Bertizkonatur ingurunea nolakoa den azaltzen da, hiru elementuhauen azterketa eginez: ura (pluviometria, errekak, horrekinlotura duten animaliak,..); lurzorua (geologia, bertako iza-kiak) eta basoa (zuhaitzak, urtean zehar duten bilakaera,zuhaitzak ez diren landareak,...) Horien berri emateko, make-tak, jolas interaktiboak, argazkiak, erakusketak eta abar era-biltzen dira. Bigarren solairuan multimediako ikuskizun bateskaintzen da efektu bereziekin, azaldutako guztiaren labur-pena eginez.
Taldekako bisitak lanegunetan izaten dira, aurrez hitzorduaeskatuta (Tel. 948-592013).
Otsagiko Natura Interpretatzeko Zentroa.
Izen bereko herrian dago (Carretera de Itzaltzu kalea, z/g) etaNafarroako Pirinio aldeko bizitzari buruzko informazioak bilt-zen ditu. Gizakiak Zaraitzu ibarreko baliabideak nola ustiatzendituen eta bertako ekosistemak nola zaintzen dituen aztertzenda, batez ere Iratiko Oihanari dagokionez.
Hiru solairu ditu. Behe-solairuan Nafarroako Pirinioa etaZaraitzu ibarrari buruzko informazio orokorra eskaintzen da.Horretarako, ingurune horri buruzko maketa bat antolatu da,eta bertan harkaitz gune bat irudikatu da, inguruko hegaztinagusiekin. Lehenengo solairuan Iratiko oihaneko landareedo animalien bizitza aztertzen da, eta aldi berean desagert-zeko arriskuan dagoen animalia baten bizitza deskribatzen da:ugatza. Solairu horretako informazioa osatzeko alderdi geo-logiko batzuk jorratzen dira (harrien degradazioa uraren etaeragile klimatikoen ondorioz). Horretarako hainbat baliabideerabiltzen dira: bideoak, jolas interaktiboak, argazkiak, etab.Hirugarren solairuan erakusketa etnografiko bat dago etaIratiko oihanari buruzko diaporama bat dago ikusgai.
Taldekako bisitak lanegunetan izaten dira, aurrez hitzorduaeskatuta (Tel. 948-890571).
El Bordón hegazti-behatokia.
Bianako udalerrian dago, Las Cañasko Urtegiko NaturErreserbaren ondoan, Biana-Logroño errepidean dagoensaihesbidea hartuta.
Bertan dagoen natur gelan, zenbait panelen bidez, Nafarroakonatur gune babestuen sarea, Urtegiko egoera eta uraren era-bilerei buruzko infomazioa eskaintzen da. Bestalde,Erreserbako landaretza eta hegazti negutar eta habia-jartzai-leez ere informazioa eskaintzen du. Zentroak baditu prisma-tikoak eta teleskopioak bertakoespezie ezberdinak hobetoikusi ahal izateko.
Pitillasko Aintzirako hegazti-behatokia.
Pitillasko Aintziratik hurbil dago.
Aintzirari buruzko informazioa dauka: nola osatua den, zeinlandare-espezie dituen eta zein hegaztik egiten duten habiabertan edo erabiltzen duten pausalekutzat migrazio-bidaie-tan.
261Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
BIBLIOGRAFIALIBURUAK:
ARMENDARIZ MARTINEZ. F.: "Espacios naturales protegi-dos de Navarra". Arg.: Nafarroako GobernuarenIngurugiro Departamentua. Iruñea, 1995.
ARMENDARIZ, C.: "Fauna Navarra". Arg.: Diario deNavarra eta Nafarroako Gobernua. Iruñea, 1995.
ARROYO,T.; JUANBELTZ, J.I. eta beste batzuk: "Geografiade Navarra. Guía de Navarra". Nafarroako Gobernua.Iruñea, 1986.
AZANZA NIETO, MERCEDES eta beste batzuk: "Itinerariopor Navarra. Zona Media y Ribera." Arg.: Salvat. Lizarra,1978.
AZPILICUETA, L eta DOMENCH, J.M.: "El Parque Naturalde Urbasa y Andia". C.A.N. Nafarroako Gobernua. Iruñea,1999.
ELOSEGUI ALDASARO, J. eta beste batzuk: "Navarra,Guía ecológica y paisajística. Arg.: C.A.N. Iruñea, 1980.
ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra,naturaleza y paisaje." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1982.
ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra,paseos naturalísticos I." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1981.
ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra,paseos naturalísticos II." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1982.
ELOSEGUI ALDASORO, J.: "Atlas de aves nidificantes"Arg.: C.A.N. Iruñea, 1985.
ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarradesde el aire" Arg.: C.A.N. Iruñea, 1988.
FLORISTAN, A. eta beste batzuk: "Itinerarios por Navarra.Montaña." Arg.: Salvat. Lizarra, 1978.
FLORISTAN, A. eta beste batzuk: "Itinerarios por Navarra.Zona Media y Ribera." Arg.: Salvat. Lizarra, 1978.
FLORISTAN SAMANES, A.: "Geografia de Navarra. II Ale."Arg.: Diario de Navarra. Iruñea, 1995.
JUANBELTZ, J.I. eta RIANCHO, R.: "En un bosque entreUrbasa y Lóquiz". Félix Rodríguez de la Fuente SariNazionala, 1990. Argitaragabea.
JUANBELTZ, J.I. eta RIANCHO, R.: "La Reserva deBasaula" Arg. Octaedro. Bartzelona, 1995.
NAVALLAS REBOLE, A., eta beste batzuk: "Navarra, Guíay mapa". Arg.: C.A.N. Iruñea, 1986.
NAVALLAS REBOLE, A., "Recorridos por Navarra I eta II".Arg: C.A.N. eta D.N. Iruñea, 1992.
PURROY, F.J.: "Fauna navarra en peligro de extinción".Arg.: Diario de Navarra. Ediciones y libros S.A. Iruñea,1972.
URSUA, M.C.: "Estudio de la flora y vegetación de laRibera tudelana (Navarra)" Doktoretza-tesia. NafarroakoUnibertsitatea.
Batzuk: "Estudios de ecosistemas". Arg." Ministerio deEducación. Madril, 1984.
BATZUK: "Atlas de Navarra". Diáfora-C.A.N. Bartzelona,1977.
BATZUK: "Atlas de Navarra. Geografia e Historia. II Ale."Arg.: C.A.N. Iruñea, 1991.
BATZUK: "Gran enciclopedia de Navarra. (11 ale)" Arg.:C.A.N. Iruñea, 1991.
BATZUK: "Atlas de Navarra y de España" Arg.: Anaya.Madril,1996.
BATZUK: "Guía de la Naturaleza de Navarra". Arg.: Diariode noticias. Iruñea, 1996.
"Akitania, Euskadi eta Nafarroako Hezeguneak".Nafarroako Gobernua. Aquitaine. Eusko Jaurlaritza.Iruñea, 1996.
ALDIZKARIAK.
Liburu horiez gainera, Nafarroako Gobernuak eta zenbaitnatur elkartek argitaraturiko liburuxkak erabiltzea gomendat-zen dizuegu. Horrelako asko daude. Horien guztien arteanhonakoak nabarmenduko genituzke:
262 Informazio Txostena
Natur Gune Babestuak
Ingurugiroa
- Hezkuntza eta Kultura departamentua:
BERGERANDI ECHEVERRIA,A.: "Especies protegidas y vedadasde Navarra". Panorama Bil. Iruñea, 1985
YOLDI, P.: "La Laguna de Pitillas". Panorama. Iruñea, 1985.
- Lehendakaritza Departamentua:
ELÓSEGUI ALDASORO, J. ETA BESTE BATZUK: "El parque natu-ral pirenaico en Navarra" (2 aldizkari). Iruñea 1991 (2. argitalpe-na)
ELÓSEGUI, J. eta URSUA, C.: "Las Bardenas Reales". Iruñea,1990.
- Gorosti Natur Zientzien Elkartea:
1984. urteaz geroztik orain arte urtero argitaraturiko Gorosti ize-neko aldizkari guztiak
Gurelur elkarte ekologista:
Eskolako Hezkuntza Programari buruzko hainbat aldizkari, ikasle-ek erabiltzeko modukoak: "Los Sotos", "Las cigüeñas", etab.
- Landazuría elkartea:
"El alimoche" informazio-aldizkaria (hainbat ale).
BIDEOAK:
Nafarroako Gobernuak argitaratutako edo erakunde horren eska-riz egindakoen artean, ondorengo bideoak nabarmendu behardira:
"Navarra, cuatro estaciones".
"Las almadias".
"Cuidar los bosques de Navarra".
"Navarra, paraiso del haya".
"Los bosques de Navarra".
LAN ARGITARAGABEAK:
Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro zerbitzuak Nafarroako lan-daretza eta faunari buruzko ikerlan ugari eginak ditu. Ikerlanhorietako batzuek espezializazio maila handia dute; batzuetan
halako espezializazio-maila ondo etorriko zaigu ikasgelan naturgune jakin batzuk aztertu behar ditugunean. Ikerlan horien arteanhonakoak aipatu behar ditugu:
- BERAMENDI, A. eta ARZOZ M.A. Censos de aves acuáticasnidificantes en Navarra (1992) y Censos de aves acuáticasinvernantes en Navarra (1992 y1993).
- CEBALOS,O.: Distribución y factores limitantes de la nutriaen Navarra (1991).
- CEBALOS, O. eta DONAZAr J.A. Biologia del zorro enNavarra. Alimentación y reproducción.
- ELOSEGUI, J eta INSAUSTI, J.A.: Aves esteparias del sur deNavarra (1989).
- GRUPPO UGARRA: Estudio de la repercusión de la parvovi-rosis del conejo de campo en las poblaciones de grandesrapaces y censo de rapaces rupícoles en Navarra (1989).
- UGARRA TALDEA: El ciervo en Navarra. Distribución y abun-dancia (1991).
- HERRERO, J. ETA GARIN, I.: El sarrio en Navarra. (1993)
- LERANOZ. I.: "Distribución y abundancia del jabalí enNavarra" (1991-92) eta "Propuesta para la mejora en la ges-tión cinegética en el área pirenáica de Navarra" (1993).
- LOIDI, J. Y BASCONES, J.C.: Mapa de las series de vegeta-ción de Navarra.
- PALACIOS, J. Informe sobre los controles anuales de lasespecies cinergéticas (1993).
Lan argitaragabe horiez gainera, Ingurugiro DepartamentuakNafarroako Natur Gune Babestuak aztertzen dituzten hainbattxosten prestau ditu, eta horien artean honakoak aipatubehar dira:
- Catálogo de la fauna silvestre de vertebrados (1995).
- Iruñean 1997ko ekainaren 22tik 29ra bitarten egindako "ICongreso Forestal Hispano-Luso" delakoaren aktak.
- Plan de Repoblación Forestal (1997)
263Informazio Txostena