Download - Litteratura Latina
1
LITTERATURA LATINAPROSPECTUS GENERALIS
LINGUARUM CLASICARUM DEPARTAMENTUM
RAMON OSINAGA
2
Litteratura Latina• Erromatarren garaian eta Erromak bere
eragina zabaldu zuen eremuetan egin zen Literaturaren ekoizpenari deitzen diogu “Litteratura Latina”.
• Hau da, Mediterraneoren inguruan eta K.a. VII menditik K.o. V menderarte Latinez egin zen Literatura.
• Hain zabala geografikoki eta denboran izanda, laburpen apal bat ematen saiatuko gara.
3
Litteratura Latina• Dena den, mendeetan zehar Latinak eta
edonola bere Literaturaren ekoizpenek jarraitu egin dute: Erdi Aroan, Errenazimenduan, literatura zientifikoan XVIII menderarte...
• Egun Eliza Katolikoak erabiltzen du batez ere bere dokumentu ofizialak egiten dituenean.
• Ennia, Rodrigo Loâo, Hallowen… autoreen abestietan agertzen da.
• Baina puntu hauek bitxikeri joko ditugu.
4
Litteratura Latina
• Literatura latinaren barruan orokorrean BI MULTZO nagusiak egin ditzakegu:
POESIA / OLERKIA
PROSA
5
Olerkia• Olerkiaren barruan genero / mota
ezberdinak topa ditzakegu: Antzerkia Olerki Epikoa Olerki Lirikoa Elegia Satira Epigrama Fabula Olerki didaktikoa
6
Prosa• Prosaren barruan honako genero / motak
topa ditzakegu: Historia Elokuentzia Epistolografia Filosofia Eleberria Idazle teknikoak
20
Litteratura Latina
• Hasi baino lehen kontzeptu batzuk argituko ditugu.
• Kontzeptu hauek alfabetikoki agertuko zaizkigu.
21
Analistak: “Annales” zirelakoak idazten zituzten autoreak dira. Urteko gertaerak eta “pasadizoak” kontatzen zituzten.Epigrama: Olerki txikia zeinak zerozer satirikoa adierazten duen.Epika: Heroiak eta aintzineko gaiak tratatzen dituen generoa da.Epistolografia: Eskutitzak idazteko artea.Fabula: Ipuia berstotan idatzia, satiriko edota moral kustua, “moraleja”-ren bat eramaten dute.Historialariak: Historiari buruz idazten diren idazleak dira.
22
Hitzlaritza - Oratoria: Diskurtsoak ondo egite-ko artea.Idazle teknikoak: Teknika (sukaldaritza, arki-tektura, astronomia, geografia…) ezberdinei buruz idazten zutenak.Juristak: Zuzenbidetzari buruz idazten zuten.Lirika: Olerki oso subjetiboa non sartzen diren gai ezberdinak, normalean amodioa, desenkantoa…Literatura: Hizkuntza baten ekoizpena idaztia, hitzeginda…
23
Olerki didaktikoa: Irakasteko asmoarekinIdazten den olerkia da.Olerki elegiakoa: Liriko ekoizpen barruan, bereziki perstonaren subjetibismoa agertzenden olerkia da. Satira: Olerki mota non kritika oso zorrotzak Agertzen diren. Etimologikoki nahasketa.
25
Litteratura latina
• Latindar literatura oso-oso zabala, erromatarrak noiz eta nondik zehar ibili ziren kontuan hartzen badugu.
• Hau dela eta, dana ikustea ezinezkoa da.
• Tradizionalki jotzen diren autore garrantzi-tsuenak aipatuko ditugu eta aroka joango gara.
26
Litteratura Latina• Literatura latinaren barruan BOST aro
ezberdinak topa ditzakegu:a) Literatura aurrekoa (… - K.a. III)
b) Arkaikoa ( K.a. III – K.a. 81)
c) Urrezko aroa
c.1) Zesarren aroa ( K.a. 81 – K.a. 44)
c.2) Augustoren aroa (K.a 44 – K.a. 14)
d) Zilarrezko aroa (K.a. 14 – K.o. 11)
e)Kuprezko aroa (117 – 476)
27
AROAK AUTOREAK GENEROAK LANAK Literatura aurrekoa (… - K.a. III)
Apio Claudio
Zuzendidea XII tauleetako legea
Arkaikoa (K.a. III – K.a 81)
Livio Andronico Plauto
Terentzio Ennio Analistak Katon Zentsorea
Antzerkia Antzerkia Antzerkia Satira Gertakizunak Historia
Akiles, Ayax,, Gladiolus Asinaria, Amphitruo… Andrea, Hecira, Eunucos… “Satira tota nostra est” Origenes De agricultura
28
Literatura aurrekoa (… - K.a. III.)
• Oso material gutxi heldu zaigu.
• “XII TABULAE” non aintzineko legeak agertzen diren, dokumentu idatziriko lehena eta oso interesgarria. (K.a. V.).
• Appius Claudius Caecus lehendabiziko autorea (K.a. III mendearen azkenean):
Egiten zituen maximen arteko bat:
“Quisquis suae fortunae artifex”
29
30
TABULA I
I. SI IN IUS VOCAT, ITO. NI IT, ANTESTAMINO: IGITUR EM CAPITO.
II. SI CALVITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM ENDO IACITO.
III. SI MORBUS AEVITASNE VITIUM ESCIT, IUMENTUM DATO. SI NOLET, ARCERAM NE STERNITO.
IV.ADSIDUO VINDEX ADSIDUUS ESTO; PROLETARIO IAM CIVI QUI VOLET VINDEX ESTO.
31
TABULA I
I. Jaukitua joan dedila. Ez badoa, zalatariak testiguak har ditzan; eta orduan harrapa dezan.
II. Engainatzen badu edota ihes egiten saiatzen bada, eskuekin ebatu.
III. Gaixotasuna edo zahartzaroa oztopo izanik, zaldi bat laga iezaiozue. Ez badu nahi, burdi estalia (edo esku aulkia).
IV.Zergadunarrentzat (beste) zergadun bermale izan dadila: hiritar pobreari buruz nahi duena izan dadila.
32
TABULA I
I. El citado a juicio vaya. Si no vá, tome el actor testigos; y entonces cójalo.
II. Si engaña o pretende huir póngale encima las manos.
III. Si la enfermedad o la vejez se es impedimento, préstele caballería. Si no la acepta no le proporcione carruaje cubierto(o silla de mano)
IV. Para el contribuyente sea fiador (otro) contribuyente: en cuanto al ciudadano pobre séalo el que quiera.
33
. . . <ae>qui animi compotem esse, ne quid fraudis stuprique ferocia pariat.
amicum cum vides, obliscere miserias. inimicus si es commentus nec libens
aeque.
Apius Claudius Caecus, Sententiarum Fragmenta
34
Arkaiko aroa ( K.a. III – K.a. 81)
• Ezaugarriak:Magna Graecia menderatu ondoren, tarte
paketsu bat sortzen da.Greziar eragin handia.Livio Androniko: Latina eta grekera irakasten
du. “Odisea” itzultzen du eta Romani Ludi direlakoetan greziar lanak antzezten ditu: Akiles, Ayax, Andromeda, Gladiolus…
“miles gloriosus” gaia Erroman sartuz.
35
EX INCERTIS FABVLIS
Vopiscus de Numeriano 'ipsi denique comici plerumque sic milites inducunt, ut eos faciant uetera dicta usurpare. Nam et lepus tute es et pulpamentum quaeris' (Ter. Eun. III 1, 36) 'Liuii Andronici dictum est, multaque alia quae Plautus Caeciliusque posuerunt.'
Livius Andronicus
36
Gneus Nevius (K.a. 264 – 194) HISTORIA
• Kanpaniakoa, soldatua lehen gerrate Punikoan.
• Kartzelatik pasatu ondoren erbesteraturik hiltzen da.
• Historilaritzari oinarriak ipintzen dizkio.
• “Bellum Punicum” non Virgilio oinarritu zen Eneida idazteko.
37
LIBER I Nouem Iouis concordes filiae sorores eodemque anno [519 a.u.c. 235 a.Ch.n.] Cn. Naeuius poeta fabulas apud populum dedit, quem M. Varro in libro de poetis primo stipendia fecisse ait bello Poenico primo idque ipsum Naeuium dicere in eo carmine, quod de eodem bello scripsit. Scopas atque uerbenas sagmina sumpserunt. Manius Valeriusconsul partem exerciti in expeditionem ducit.
CN. NAEVI BELLI POENICI FRAGMENTA
38
Quintus Ennius(K. a. 239-169) HISTORIA
• Kalabriakoa, soldatua izan ondoren Erroman bizi zen eta “erromatar hiritarra” egin zen.
• Helenismoa Erroman sartzen du.
• “Annales” 18 liburu, baina bakarrik 600 bertso gelditzen dira. Erromako historia kontatzen du epikoki.
• Virgilioren aintzindari izan zen.
39
Annalium Liber I
(Ilia Aoneae filia sororem adloquitur)
Excita cum tremulis anus attulit artubus lumen,
Talia commemorat lacrimans, exterrita somno:
'Eurudica prognata pater quam noster amavit,
Vires vitaque corpus meum nunc deserit omne.
Nam me visus homo pulcher per amoena salicta
Et ripas raptare locosque novos: ita sola
Postilla germana soror, errare videbar...
Q. ENNII FRAGMENTA
40
(De consulatu Cethegi et Tuditani) Additur orator Cornelius saviloquentiOre Cethegus Marcus Tuditano conlegaMarci filius. . . is dictust ollis popularibus olim,Qui tum vivebant homines atque aevum agitabant,Flos delibatus populi suadaeque medulla.
Quintus Ennius Annalium Liber IX
41
Titus Marcius Plautus (K.a. 254-174) ANTZERKIA
Antzerki gizon: Promotore, manager, aktore… izan zen.
Komedia asko idatzi zituen.Greziarren imitatzailea (“contaminatio”). “Vis comica” handia du eta parre asko sortzen
ditu.Herriko hizkera erabiltzen du parrea
sortarazteko.Amphitruo, Asinaria, Aulularia, Captivi,
Curculio, Miles Gloriosus, Truculentus…
42
ARGVMENTVM IIn faciem versus Amphitruonis Iuppiter, dum bellum gereret cum Telobois hostibus, Alcmenam uxorem cepit usurariam. Mercurius formam Sosiae servi gerit absentis: his Alcmena decipitur dolis. postquam rediere veri Amphitruo et Sosia, uterque deluduntur in mirum modum. hinc iurgium, tumultus uxori et viro, donec cum tonitru voce missa ex aethere adulterum se Iuppiter confessus est.Plautus. Anphitruo. Argumentum I
43
• Anfitrion telebotarren aurka gerratean dagoen bitartean, Jupiterek, Anfitrion “ordezkatuz” Alkmenarekin, haren emaztea, amodiozko abentura bat izango du. Merkurio Sosia esklabu bilakatzen da eta Jupiterri laguntzen dio. Alcmena engainuaz ez da enteratzen. Benetako Anfitrion eta Sosia bueltatzen direnean, hauei ere adarrak jotzen dizkiete. Emaitzak senar eta emaztearen iskanbila eta borroka. Jupiterrek trunboi batek lagundurik zerutik bere adulterioa aitortzen du.
Plautus. Anphitruo. Argumentum I
44
• Mientras que Anfitrión está en la guerra contra los teléboas, Júpiter, haciéndose pasar por él, se aprovecha de su esposa Alcmena. Mercurio se transforma en el esclavo Sosia, que también está ausente, y Alcmena es víctima de su farsa. Al volver el verdadero Anfitrión y el verdadero Sosia, son burlados los dos en una forma increíble. El resultado es la pelea y el escándalo entre marido y mujer, hasta que Júpiter hace sonar un trueno y confiesa con potente voz desde el cielo su adulterio.
Plautus. Anphitruo. Argumentum I
45
Publius Terentius Afer (K.a. 174 – 159) ANTZERKIA
Kartagiarra zen, Greziatik ibilia, oso gazte hil zen. Terenzio senadorearen esklabu, 25 urtekin hil zen.
Parrea eta irakasteko asmoa nahasten du.Hizkera refinatua kultoa eta elegantea
erabiltzen du.Andria, Hecira, Heutontimorumenos,
Eunucos, Formio, Adelphi (komediak).
46
Charinus. Quid ais, Byrria? Daturne illa Pamphilo nuptum?Byrria. Sic est.Charinus. Qui scis?Byrria. Apud forum modo e Davo audivi.Charinus. Vae Misero mihi! Ut animus in spe in timore usque antehac attentus fuit, / ita, postquam adempta spes est, lassus, cura confefectus stupet.
Publius Terentius Afer. Andria II, I
47
SATIRA
Nahasketa esan nahi du. Gizakien akatsak, ohiturak edota berrizketak kritikatzen dituen poema da.
Motzak, oso poetikoak, oso-oso zorrotzak zirelarik irakasteko asmoa zuten
Autore askok idazten zuten Satirae.Quintilianok“Satira tota nostra est” idazti
zuen.
48
C. Lucilio(K.a. 180- 102) SATIRA
• Latium-en jaiota, aristokrata, nobleekin bizi zen, Escipio Afer Minor-en laguna honekin Hispa-nian egon zen.
• “Satirarum” asmatzailea izan zen.
• 30 “Satirae” idazti zituen. 1600 bertso gelditzen zaizkigu. Gai guztiak kritikatzen ditu.
• Geroko olerkariengan eragin asko izan zuen.
49
Marcus Porcius Cato (Censor)(K.a. 234 – 149) HISTORIA
• Tusculum-en jaiota. Soldatu ospetsua, kargo politiko asko izan zituen, tartean zentsore izan zen, hemendik Censor izena. Helinisten kontrakoa.
• Oso zorrotza eta larderiatsu. Estatua eta luxua kritikatzen ditu. “Delenda est Cartago” esaldi famatua idatzi zuen.
• Liburu asko idazten ditu, tartean “Origenes” non Erromaren historia kontatzen duen.
• “De Agricultura” osoa gelditzen zaigun bakarra.
50
1. Si deus est animus, nobis ut carmina dicunt, hic tibi praecipue sit pura mente colendus. 2. Plus vigila semper nec somno deditus esto; nam diuturna quies vitiis alimenta ministrat. 3. Virtutem primam esse puto compescere linguam: proximus ille deo est, qui scit ratione tacere. 4. Sperne repugnando tibi tu contrarius esse: conveniet nulli, qui secum dissidet ipse.
Cato. Disticha Catonis. Liber I
51
Urrezko Aroa (K.a. 81 – 14)
• Erromaren aro garrantzitsuena politika, ekonomia, kultura eta militar arloan.
• Bi figura deskatzen dira: Caius Julius Caesar eta Octavius Augustus, zeinarekin Imperioa hasten den. Oso lotuak biak letren munduari. Augusto “mezenas”ena egiten du, letrak babestuz.
52
AROAK AUTOREAK GENEROAK OBRAK Urrezko aroa Zesarren aroa (K.a. 81 – K.o 44)
Lukrezio Katulo Varron Zesar Nepote Salustio Zizeron
Olerki Didaktikoa Amodiozko olerkia Satira menipea Historia Historia Historia Hizlaritza Filosofia Erretorika
De rerum natura Berenizeren kirrua De lingua latina, De agricultura De bello civili, De bello galico De vuiris illustribus Bellum Iugurthinum, De coniuratione Catilinae Diskurtsoak Dialogoak De oratote, Brutus, ….
53
Urrezko Aroa: Zesarren Aroa(K.a. 81 – 44)
• Nabarmentzen diren autoreak eta generoak:
• Olerkia: Lukrezio eta CatuloSatira: VarronHistoria: Cesar, Nepote eta SalustioFilosofia eta Elokuentzia: Zizeron
54
Titus Lucretius Carus(K.a. 98 – 55) OLERKI DIDAKTIKOA
• Zoratuta bere burua hil zuen.
• Epikuroren jarraitzaile baina oso melankoliko, beraz konplikatua.
• “De rerum natura” didaktiko asmoarekin idatzia eta gerorako eraginduna. Epikuroren fisika, psikologia eta kultura teoria azltzen digu 6 liburutan.
• Bere asmoa irakastea da.
55
Aeneadum genetrix, hominum divomque voluptas,alma Venus, caeli subter labentia signaquae mare navigerum, quae terras frugiferentisconcelebras, per te quoniam genus omne animantumconcipitur visitque exortum lumina solis:te, dea, te fugiunt venti, te nubila caeliadventumque tuum, tibi suavis daedala tellussummittit flores, tibi rident aequora pontiplacatumque nitet diffuso lumine caelum.
Titus Lucretius Carus De rerum natura. LiberPrimus 0-10
56
Eneastarren ama , gizakien eta jainkoen gozotasun, Venus elikatzaile, ortziko zeinu lerrakorraren azpian,itsaso ontzitsua eta lehor fruitutsua harrapatzen ditu-zuna! Bizidunen izate oro zuri esker sortzen eta eguzki printzak begiestara altxatzen denez gero: zure aurrean eta zure eleran haizeak ihesi doaz, lur artatsuak azpian lore leunak zabaltzen dizkizu, itsas lautadek irribarre dagizute eta ortzi bareak argi hedatuan dizdiz.
Titus Lucretius Carus De rerum natura. LiberPrimus 0-10
57
Caius Valerius Catulus(K.a. 87 – 54) AMODIOZKO OLERKIA
• Veronan jaioa eta Erroman hezita, greziar literatura oso ondo ezagutzen du.
• Bizitza “ondo” konpondua zeukan. 30 urtekin hil zen.
• Triunbiratoa kritikatzen du.
• 116 olerki idazti zituen: a) Nugae: motzak eta artistikoak b) Eruditae: Poeta doctus bezala agertzen da c) Epigramak
58
Vivamus, mea Lesbia, atque amemus, rumoresque senum severiorum omnes unius aestimemus assis. soles occidere et redire possunt: nobis, cum semel occidit brevis lux, nox est perpetua una dormienda. da mi basia mille, deinde centum, dein mille altera, dein secunda centum, deinde usque altera mille, deinde centum. dein, cum milia multa fecerimus, conturbabimus illa, ne sciamus, aut ne quis malus invidere possit, cum tantum sciat esse basiorum.
Caius Valerius Catulus. Carmina V
59
Bizi gaitezen, ene Lesbia,maitatuz eta aguregarratzen erran-merranak, denak jo itzazu hutsaren pare.Eguzkia badoa, badator;Guk gau batez betierelo, argi labur hau galduz gero,gura ez badugu ere.Eman musuak, mila, ehunka;berriz mila eta beste ehun; berriro mila-ehundaz;milaka musu berritze !milaka asko egin ondoren, nahas ditzagun, ezuste,inor bekaitz ez dadin, musuakdirela eta hainbeste.
Caius Valerius Catulus. Carmina V
Itzulpena:
J.G. Etxebarria
EXCERPTA 2.09.1986
60
Vivamos, Lesbia mía, y amémonos,y los rumores de los viejos severos y estimémoslos todos en un solo as.Los soles pueden morir y renacer. nosotros , cuando apenas haya declinado nuestra breve luz, tendremos que vivir una sola noche perpetua.Dame mil besos, luego cien, luego otros mil,nuego por segunda vez, cien, luego otros mil más, luego cien.Después, cuando hayamos sumadomuchos miles, los embrollaremospara no saber o para que ningún malvadopueda envidiarnos cuando sepa que son tantos nuestros besos.
Caius Valerius Catulus. Carmina V
61
"Cenabis bene, mi Fabulle, apud me
paucis, si tibi di favent, diebus,si tecum attuleris bonam atque magnam
cenam, non sine candida puella5 et vino et sale et omnibus cachinnis.
Haec, sei, inquam, attuleris, venuste noster,cenabis bene; nam tui Catulli
plenus sacculus est aranearum.Sed contra accipies meros amores
10 seu quid suavius elegantiusve est;nam unguentum dabo, quod meae puellae
donarunt Veneres Cupidinesque,quid tu cum olfacies, deos rogabis,
totum ut te faciant, Fabulle, nasum."
62
Lagun Fabulo, ondo afalduko duzu nire etxeanegun gutxi barru, jainkoak faboragarri bazaizkizu,
afari ona eta handia ekartzen baduzu,neska polit batekin lagundurik
ardoakin, gatzakin eta humore onarekinhau guztia ekarriz gero, dinozut, lagun
ondo afalduko duzu, zure lagun Katuloren poltsa amaraunez josita baitago.
Aldiz maitasun desinteresatua jasoko duzuedo atseginago eta doktoreago dena:
Venusek eta Kupidok nire neskari emandakouikendua eman behar baidizut,
useintzen duzunean, jainkoei eskatuko diezuzudurra bilaka zaitzaten
63
Amigo Fabulo, cenarás bien en mi casadentro de pocos días, si los dioses te son propicios,
y si te traes contigo una buena y grancena, acompañado de una guapa muchacha
y de vino y sal y mucho buen humor.Si traes todo esto, te digo, amigo mío,
cenarás bien; pues la bolsa de tu amigo Catuloestá llena de telarañas.
Sin embargo aquí recibirás un amor desinteresado o lo que es más agradable y elegante:
pues te voy a dar un ungüento, que a mi chicale dieron Venus y Cupido,
cuando lo huelas, rogarás a los dioses,que te conviertan a todo tú en nariz
64
M.Terentius Varro(K.a. 116 -27) DANETATIK / SATIRA
• Ikertzaile, oratore, filosofo eta satirae-en egilea.
• Oso kulto, interes anitzetakoa eta oso prestaturik ere. Biblioteka publika baten zuzendari.
• 600 liburu: “Antiquitates”, “Res divinae”, “De vita populi romani”, “De gente pupuli romani”, “Imagines”, “De lingua latina”, “Satirae Menippeae”, …
65
I.Otium si essem consecutus, Fundania, commodius tibi haec scriberem, quae nunc, ut potero, exponam cogitans esse properandum, quod, ut dicitur, si est homo bulla, eo magis senex. Annus enim octogesi-mus admonet me ut sarcinas conligam, antequam proficiscar e vita. Quare, quoniam emisti fundum, quem bene colendo fructuosum cum facere velis, meque ut id mihi habeam curare roges, experiar; et non solum, ut ipse quoad vivam, quid fieri oporteat ut te moneam, sed etiam post mortem. dum viveret, prodessent hominibus, sed etiam quae cum perisset ipsa, et id etiam ignotissimis quoque hominibus; ...
M. Terentius Varro Rerum Rusticarum De agri cultura
66
Caius Julius Caesar(K.a. 101 – 44) HISTORIA
• Militar garaile eta politiko ona (?), erromatar idazle ospatsuenetariko bat.
• Nahiz eta gaztetan obra txikiak idatzi, historialari bezala gelditu da.
• “De Bello Galico” 7 liburutan Galian egindako kanpainak kontztzen dizkigu.
• “De Bello Civili” 3 liburutan, Ponpeioren aurkako egindako gerrateak kontztzen dizkigu.
67
Germani, cum suos interfici viderent, armis abiectis, se ex castris eiecerunt; et, cum ad confluentem Mosae et Rheni pervenissent, magnonumero interfecto, reliqui se in flumen praecipitaverunt, atque ibi, timore, lassitudine, vi fluminis oppressi, perierunt. Caesar, De Bello Civili IISelektibitatea 03-04 Uztaila
68
Cornelius Nepos(K.a. 99 – 44) HISTORIA
• Biografia asko idatzi zituen.
• “De viris illustribus” 16 liburutan, greziar eta erromatar pertsonaien biografia motzak ziren. Baina oso gutxi heldu zaigu “De excellentibus ducibus exterarum gentium” eta bi biografia “De historicis latinis” ekoak.
• Halanolako pertsonaia eta idazlea izan zen.
69
[1] Miltiades, Cimonis filius, Antheniensis, cum et an- tiquitate generis et gloria maiorum et sua modestia unus omnium maxime floreret eaque esset aetate utnon iam solum de eo bene sperare, sed etiam confidere cives possent sui talem eum futurum qualem cognitum iudicarunt, accidit ut Athenienses Chersonesum colonos vellent mittere. Cuius generis cum magnus numerus esset et multi eius demigrationis peterent societatem, ex iis delecti Delphos deliberatum missi sunt quo potissimum duce uterentur.
Cornelius Nepos De Viris Illustribus. Miltiades
70
[1] Miltiades, Zimonen seme, ateniarra, leinuaren jatorriagatik, aurretiazkoen loriagatik eta bere moderazioagatik jadanik guztien gainetik nabarmentzen zen eta, herrikideek bere pertsonari buruz itxaropen onak izateko garaia eta ezagutu zuten bezala gerotasuean izango zelakoan adinera heldu zenean, ateniarrek kolonoak Keronesona bidaltzea proposatu zutela gertatu zen. Hauen kopurua hainbestekoa izanik, eta expedizio honetan askok joan nahirik, hauen artean batzuk aukeratu zituzten Delfosera joateko Orakuluari zein gidari izendatu behar zuten galdetzera.
Cornelius Nepos De Viris Illustribus. Miltiades
71
[1] Miltiades, hijo de Cimón, ateniense, tanto por el rancio abolengo de su estirpe y la gloria de sus ante-pasados cuanto por su propia moderación sobresalía ya muy por encima de todos y, cuando llegó a una edad tal que sus conciudadanos podían no solo abrigar buenas esperanzas en torno a su persona, sino también confiar en que en el futuro habría de seguir siendo tal y cual le habían conocido, ocurrió entonces que los ateniesnes se propusieron enviar colonos al Queroneso. Al ser muy grande el número de éstos y deseando muchos alistarse en esta expedición, se eligieron de entre ellos algunos para enviarlos a Delfos a consultar el oráculo sobre que jefe deberían elegir. Trad.: Manuel Segura MorenoCornelius Nepos De Viris Illustribus. Miltiades
72
Caius Sallustius Crispus(K.a. 86 – 35) HISTORIA
• Oso historialari ona. Erroman hezita, kargu politikoak izan zituen. Oso aberats egin zen. 44 urtekin idaztera erretiratzen da.
• “De Catilinae coniuratione” catilinaren matxinada kontatzen digu.
• “De Bello Iugurthino” afrikar erregearen gerrak kontztzen dizkigu.
• “Historiae” bere gaikideen pasadizoak dira.
• Historialaritza arte bilakatzen du.
73
1. Falso queritur de natura sua genus, humanum, quor imbecilla atque aevi brevis forte potius quam virtute regatur. 2. Nam contra reputando neque maius aliud neque praestabilius invenias, magisque naturae industriam hominum quam vim aut tempus deesse. 3. Sed dux atque imperator vitae mortalium animus est. Qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur, abunde pollens potensque et clarus est, neque fortuna eget, quippe probitatem, industriam, aliasque artis bonas neque dare neque eripere cuiquam potest. 4....
Caius Sallustius Crispus. Bellum Iugurthinum I,1, 1-3
74
1.Arrazoirik gabe du gizakiak bere izaeraren arrenkura, ahula eta iraupen laburrekoa izanik zoriak gidatzen duelakoan norbere zintzotasunak baino gehiago. 2. Ondo hausnartuz gero aitzitik, ez dela ezer hura baino handiagorik ez ederragorik, eta gehiago duela izaera honek gizonaren arta gabezia, indar edo denbora gabezia baino aurkituko duzu. 3. Gogoa da ordea giza bizitzaren gidari eta nagusi. Gogo onek. Zintzotasunaren bideti, ospera abiatzen denean, eragin eta indar ugari baita omena ere izaten ditu eta ez zoriaren beharrik, zoriak ezin baitio onori eman ez kendu gizatasuna, lanzaletasuna ez beste antze ongarririk.4....
Caius Sallustius Crispus. Bellum Iugurthinum I,1, 1-3
75
1.El género humano se queja sin razón de su naturaleza, de que siendo débil y de duración corta sea regida por el azar más bien que por el mérito. 2. Pues, de lo contrario, pénsandolo bien no encontrarías otra cosa ni más grande ni más excelente, y que la actividad más que la fuerza o el tiempo falta a la naturaleza de los hombres. 3. Pero el espíritu es el guía y el jefe de la vida de los mortales. El cual cuando se encamina a la gloria por la vía de la virtud, es muy fuerte y poderoso e ilustre y no tiene necesidad de la fortuna, porque ésta no puede ni dar ni quitar a alguien la probidad, la actividad y las demás prácticas buenas.
Caius Sallustius Crispus. Bellum Iugurthinum I,1, 1-3
76
Marcus Tullius Cicero(K.a. 106 – 43) FILO – ELOK – ESKUT.
• Erromatar idazle garrantzitsuena.• Genero askotan lan egiten du baina
Filosofian, Elokuentzia eta Eskutizlari-tzan nabaritzen da.
• Arpinon jaio zen eta asko bidaiatu zuen.• Oso ondo hezita eta familia onekoa.• Kargu politiko inportanteak okupatu zituen.• Ponpeioren aldekoa Zesarrek bizitza
barkatu zion. Urte bat beranduago hil zuten.
77
• Lau arlo bereziki landu zituen :
a) Oratore: Oso ona izan zen, ezaugarri guztiak zituen: presentzia, ahotsa, keinuak, memoria, inprobisazio ahalmena…
Lan gehienak heldu zaizkugu, zure idazkari esklabu Tironek “notae tironianae” idatzitakoak: “Ad Verres”, “Pro Lege Manlia”, “Pro Milone”,”Catilinariae”, “Ad Marcum Antonium”…
78
Quo usque tandem abutere, Catilina patientia nostra?;quam diu etiam furor iste tuus nos eludet?; quem adfinem sese effrenata iactabit audatia? Nihine te nocturnum praesidium Palati, nihil urbis vigiliae, nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moverunt? Patere tua consilia non sentis, constrictamiam horum omnium scientia teneri coniurationem tuamnon vides? Quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos convocaveris, quid consili ceperis quem nostrum ignorarre arbitraris?...
Marcus Tullius Cicero In Catilinam oratio primaBello 200
79
Noiz arte Katilina abusatuko duzu gure pazientziaz?Zenbat denboran zure hasarre horrek burla egingo digu? Noraino zure bukaezin ausarkeria mugituko da? Palatinoko gaueko zaintzak ezer ere ez, hiriko zainda-riek ezer ere ez, herriaren bildurrak ezer ere ez, onenegoleak ezer ere ez, Senatua biltzeko leku sendo-sendo honek ezer ere ez, hauen aurpegiek ezer ere ez zaituzte kolokan ipintzen? Zure planak agerian daudela ez zara konturatzen?Zure matxinada guzti hauen eza-Gutzak itota duela? Gutariko nork ez du ezagutzenZer egin zenuen aurreko gauan, zer aurrekoan, non Egon zinen, zeintzuk konbikatu zenituen, zein erabakia hartu zenuen?
Marcus Tullius Cicero In Catilinam oratio prima
80
¿Hasta cuándo Catilina abusarás de nuestra paciencia?¿Cuánto tiempo todavía ese furor tuyo no burlará? ¿Haste qué limite tu audacia desenfrenada se agitará?¿Nada acaso la guardia nocturna del Palatino, nada los centinelas de la ciudad, nada el temor del pueblo, nadala afluencia de todos los buenos, nada este lugar forti-ficadísimo de reunir al Senado, nada los rostros y sem-blantes de éstos te han hecho vacilar? ¿No adviertesque tus designios están descubiertos? ¿No ves que tuConspiración está ya sofocada por el conocimiento de todos éstos? ¿Quién de nosotros crees que ignora quéhiciste en la noche próxima, qué en la anterior, dónde estuviste, a quiénes convocaste, qué decisión tomaste? Marcus Tullius Cicero In Catilinam oratio prima
81
b) Elokuentziaren teoria: Elokuentziari buruz asko eta ondo idatzi zuen, gaur egun erabiltzen dira berak idatzitakoak. Elokuentziaren historiaz eta teoriaz idatzi zuen hainbat idazlanetan: “De oratore”, “Brutus”, “Orator”… obra hauek “elkarhizketa (dialogo)” formato daukate.
82
Quem vero extet et de quo sit memoriae proditum eloquentem fuisse et ita esse habitum, primus est M.Cornelius Cethegus, cuius eloquentiae est auctor et idoneus quidem mea sententia Q. Ennius, praesertimcum et ipse eum audiverit et scribat de mortuo; ex quo nulla suscipio est amicitiae causa esse mentitum.
Marcus Tullius Cicero, Brutus, XV, 57Bello 190.
83
c) Filosofia: Originala ez zen izan, baina Greziako filosofia Erromara pasatzen du. Berari esker greziar benetako altzor erretorikoak heldu zaizkigu, beste era batetan galduak.“De Re Publica”, “De Legibus”, “De senectute”, “De amicitia”, “Tusculanae diputationes”, De natura deorum”, “De adivinatione”, “De fato”, “De oficiis”…
84
[1] Cum multae res in philosophia nequaquam satis adhuc explicatae sint, tum perdifficilis, Brute, quod tu minime ignoras, et perobscura quaestio est de natura deorum, quae et ad cognitionem animi pulcherrima est et ad moderandam religionem necessaria. De qua [cum] tam variae sint doctissi-morum hominum tamque discrepantes sententiae, magno argumento esse debeat [ea] causa, princi-pium philosophiae ad h* scientiam, prudenterqueAcademici a rebus incertis adsensionem cohibuisse.
M. Tullius Cicero De Natura Deorum. Ad M. Brutum. Liber Primus
85
[1] ATTICVS Lucus quidem ille et haec Arpinatium quercus agnoscitur, saepe a me lectus in Mario: si enim manet illa quercus, haec est profecto; etenim est sane uetus.
QUINTVS Manet uero, Attice noster, et semper manebit: sata est enim ingenio. Nullius autem agricolae cultu stirps tam diuturna quam poetae uersu seminari potest.
ATTICVS Quo tandem modo, Quinte? Aut quale est istuc quod poetae serunt? Mihi enim uideris fratrem laudando suffragari tibi.
M. Tullius Cicero De Legibus LIBER PRIMVS
86
[1] ATICO: Han oihana ezagutzen dut eta hemen Mario irakurtzean sarritan imaginatu nuen Arpinoko artea. Izanez gero, hau da dudarik gabe, urte asko ditu eta.
QUINTO: Noski, gure Atico; oraindik ba dago eta beti izango da, jakintsuak landatu baizuen: zuhaitz iraunkorrena nekazariaren esfortsutik ez da sortzen olerkariaren bertsoek landatzen duten hura da.
ATICO: Zer esan nahi duzu, Quinto? Zer da olerkariek landatzen dutena? Zure anaia goraipatzeko aitxikiaz zuk zeu laguntzen ari zarela.
M. Tullius Cicero De Legibus LIBER PRIMVS
87
[1] ÁTICO: reconozco allá el bosque y acá la encina de Arpino que imaginé tan a menudo al leer el Mario. Si existe todavía esta encina, es ésta seguramente, pues tiene muchos años.
QUINTO: Por supuesto querido Ático ; todavía existe y existirá siempre, ya que la plantó el genio: el árbol más duradero no nace de los esfuerzos del agricultor; es aquel que plantan los versos del poeta.
ATICO: ¿Qué quieres decir, Quinto? ¿Qué es lo que plantan los poetas? Yo diría que con el pretexto de alabar a tu herman te estás favoreciendo a tí mismo.
M. Tullius Cicero De Legibus LIBER PRIMVS
88
d) Eskutizlaritza: nahiz eta genero “txikia” izan, Zizeronek handia bilakatu zuen. 1.600 inguru idatzi zituen, 800 inguru heldu zaizkigu. Oso baliagarriak dira denbora hartako giroa eta gertakizunak ezagutzeko. Gai oso anitzeko-ak dira, eta interesgarriak. “Ad familiares”, “Ad Quintum”, “Ad Atticum”, eta bere gaikideei bidalitakoak.
89
Tenuisti provinciam per annos decem non tibi asenatu sed a te ipso per vim et per factionem datos; praeteriit tempus non legis sed libidinis tuae, fac tamen legis; ut succedatur decernitur; impedis et ais “habe meam rationem”. Habe tu nostram. Exercitum tu habeas diutius quam populus iussi invito senatu?
Marcus Tullius Cicero. Epistulae, VII, 6, 2Bello 10
90
• Estiloa:
• Oso argia, laboratorioko latina idazten du.• Paragrafo oso luzeak baina oso lotuak
erabiltzen ditu.• Bikaina eta elegantea.• Dialogoa formatoa erabiltzen du irakurleak
bereganatzeko eta formatzeko.• Euskeraz itzultzeko, hitzez hitz “klabau”.
92
Urrezko AroaAugustoren aroa (K.a 44 – K.a. 14)
• Accion Marko Antonio gainditu ondoren, J.C. Octabiok, Julio Zesarren lobak, Augusto izena hartzen du zibil, militar eta erligioso potereak bereganatuz.
• Erromatar mundua antolatzen eta berriz-ten arduratzen da. Metropolia handitzen du eta “provincias” paketzen ditu. “Pax romana” oso ona izen zen kulturarako.
93
• Erromatarrek gerretaz eta barruko zibil konfiktoetaz nekaturik, Erroma handitzeari ekin zioten.
• Oktabio Augusto eta Mezenas idazle eta artisten babesle izan ziren, honek literatu-ra onerako balio zuen.
• Virgilio, Horazio, Ovidio eta Tito Livio nabarmentzen dira, nahiz eta autore gehigo izan.
94
Publius Virgilius Varro(K.a 70 - 19) OLERKIA DIDAK - EPIKA • Mantuan (Andes) jaioa. Erromatar Hiritar
izan zen. • 15 urtekin erretorika ikasten hasi zen,
baina arrakastarik ez zuen izan. Matematikaz, Filosofiaz eta Medizinaz interesatzen hasi zen.
• Herentzia galdu zuen baian indemnizazioa lortu zuen.
• Augusto ezagutu zuen.• Brindisin hil zen. Napolesen lurperatuta.
95
Virgilioren obra nagusiak
A. Bukolikak – Eglogak.
B. Georgikak.
C. Eneida.
96
Bukolikak - Eclogae
• 10 konposizio txiki.
• Teokriton oinarrituta artzain mundua errekreatzen du.
• Obra honi esker Augustoren babesa lortzen du.
• Bere arte poetikoa lehendabiziko aldiz ezagutzen da.
97
Formosum pastor Corydon ardebat Alexim,
delicias domini; nec quid speraret habebat;
tantum inter densas, umbrosa cacumina, fagos
tdsidue veniebat: ibi haec incondita solus
montibus et silvis studiom iactabat inani:
“O crudelis Alexi, nihil, mea carmina curas?
nil nostri miserere? Mori me denique cogis?
nunc etiam pecudes umbras et frigora captant;
nunc viridis etiam occultant spineta lacertos...
Publius Virgilius Varro Eclogae II
Bello 138 (Itzulita)
98
Publius Virgilius Varro Eclogae II
Bello 138 (Itzulita)
99
Georgikak
• 7 urtetan idatziak.
• 4 liburu: Landetako kultiboa, barazkiena, abereen zaintza eta erleena dira gaiak.
• Tartean Urrezkoa Aroa deskribatzen digu, Erroma goresten du, Orfeo eta Euridize mitoa errekreatzen du…
• Oso obra politak dira eta nekazarien bizitza ondo eta poetikoki kontatzen digu.
100
Alternis idem tonsas cessare novaliset segnem patiere situ durescere campum;aut ibi flava seres mutato sidere farra,unde prius laetum siliqua quassante legumenaut tenuis fetus viciae tristisque lupinisustuleris fragilis calamos silvamque sonantem. Urit enim lini campum seges, urit avenae,urunt Lethaeo perfusa papavera somno:sed tamen alternis facilis labor, arida tantumne saturare fimo pingui pudeat sola neveeffetos cinerem inmundum iactare per agros.
Publius Vergilius Varro. Georgicon. I, 71-81Bello 252
101
Aldizka, lugorri moztuak atseden eta landa alferra egonean gogortzen sufrituko dituzu; edo, izar-multzoa aldatu denean, gari horailak ereingo dituzu lehenago leka arrakalaridun barazki ugari hartu zenuen lekuan edo ilarraren fruitu txikaik edo hostatxa tristearen kanabera hauskorrak eta baso zaratatsua. Izan ere, lihoiaren aleak erre egiten du landa, erre egiten du oloarenak, erre egiten dute lethear loguran bustitako lo-belarrek, txandaka-koekin ordea erraza da lana, lotsarik ez ba da lur lehorrak simaur lodiak asetzeko edo soro agortuetatik errauts zikina botatzeko.
Publius Vergilius Varro. Georgicon. I, 71-81Bello 252
102
.Publius Vergilius Varro. Georgicon. I, 71-81Bello 252
103
Eneida
• “Eneida = Eneasen ekitandiak”. Eneasen abenturak kontatzen dizkigu. Erromatarrak Troyarren ondorengoak dirala konbentzi-tuz.
• 12 kantutan banaturik. Lehendabiziko 6rek Eneasek lurretatik pasatutako abenturak kontatzen dizkigute, beste 6retan “Iliada” imitatzen du.
• Inspirazioa eta edertasuna Virgiliorenak dira.
104
Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra
moenia lata videt triplici circumdata muro,
quae rapidus flammis ambit torrenibus armis,
Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.
Porta adversa ingens solidoque adamante culumnae,
vis ut nulla virum, non ipsi excindere bello
caelicolae valeant; stat ferrea turris ad auras,
Tisiphoneque sedens palla succinta cruenta
vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.
Publius Virgilius Varro Eneida VI, 548-556
Bello 220
105
Eneasek bat batean atzera begiratzen du eta ezkerrean arkaitz baten maldan egundoko eraikuntza hirukoitz muru batek inguraturik. Tartaroko Fregetonte ibaiak zarataz eramaten duen suarekin inguratzen du. Parean ate erraldoi bat dago, gizonek eta zeru biztanleek beren erasoaz apur ezin ditzaketen ohialez, adamante gogorrezko zutabekin. Burdinezko dorre bat aizeetara altxatzen da. Tesifone eserita, odoltsu kapa batek inguraturik gauez eta egunerz beilatzen du.
Publius Virgilius Varro Eneida VI, 548-556 Echave-Susaeta C.G. y R.
106
Mira Eneas de pronto hacia atrás y ve al pie de una roca, a mano izquierda, un enorme recinto envuelto en triple muro. Lo ciñe en borbollones de llamas el Fregetonte del Tártaro, cuya rauda corriente va rodando peñascos resonantes. En frente hay una puerta gigantesca con columnas de sólido adamante, telas que ni los hombres ni los mismos habitantes celestes lograrían descuajar con su embate. Una torre de hierro se alza firme a los aires. Tesífone sentada allí, ceñida de sanguinoso manto guarda la entrada en vela noche y dia.
Publius Virgilius Varro Eneida VI, 548-556
Javier Echave-Susaeta C.G. y R.
107
Quintus Horatius Flaccus(K.a. 65 - 8) SATIRA-DIDAKTIKA-EPISTO
• Venusan jaioa, Erromara ikastera aitarekin joan zen. Atenasen ikasten du. Tribuno izatera heltzen da. Ejerzitoa uzten de eta Erromara bueltatzen da, bere osasunak konfiskatu zizkioten. Bertsoak konpontzen hasten da.
• Mezenas ezagutzen du eta honek finka bat oparitzen dio, non hiltzen da oso ondo bizi ondoren.
108
Horazioren obrak
A. Epodoak
B. Satirak
C. Odak
D. Epistolak
109
A. Epodoak
• 17 poema: “Iambi”
• Satirak oso maitagarriak dira, bizioak eta ohiturak kritikatzen ditu.
• Batzuk Mezenasi dedikatuak.
• Ezagunena “Beatus ille” non bizitza lasaia gorezten duen. Hizkuntza gehienetan itzu-lia, hemen Fray Luis de Leonek. Nekaza-
rien bizitza giraipatzen du.
110
Ibis Liburnis inter alta navium,amice, propugnacula,paratus omne Caesaris periculumsubire, Maecenas, tuo:quid nos, quibus te vita sit superstiteiucunda, si contra, gravis?utrumne iussi persequemur otiumnon dulce, ni tecum simul,an hunc laborem mente laturi, decetqua ferre non mollis viros?feremus et te vel per Alpium iuga…Q. Horatius Flaccus Epodi I
111
B. Satirak
• 2 liburu: “Sermones” eta”
• Gai askotaz idazten du: kritikoak baina ez hain zorrotzak.
• Greziako gaiak, metroak, ereduak… Erro-maratzen ditu.
• Ezkortasun politikoa nabaria da.Oso pertsonalak eta nahiko agresiboak.
112
1.1Qui fit, Maecenas, ut nemo, quam sibi sortem seu ratio dederit seu fors obiecerit, illa contentus vivat, laudet diversa sequentis? 'o fortunati mercatores' gravis annis miles ait, multo iam fractus membra labore; contra mercator navim iactantibus Austris: 'militia est potior. quid enim? concurritur: horae momento cita mors venit aut victoria laeta.' agricolam laudat iuris legumque peritus, sub galli cantum consultor ubi ostia pulsat; ille, datis vadibus qui rure extractus in urbem est, solos felicis viventis clamat in urbe. Q. Horatius Flaccus Sermones 1,1
113
C. Odak
• Oso helenizatuta Greziako olerkia Erromara pasatzea nahi du: gaiak, ideiak eta metroak.
• Lau liburutan idatzia.• Gai asko jorratzen du, baina olerkiei pertso-
nalitate propioa eta benetako erromatar ispiritua ematen die, originaltasuna lortuz.
• Hauekin olerkiaren gailurrera heldu zen.• Nahiko ironikoak dira.• Ezagunena “Carmen saeculare”
114
Phoebe silvarumque potens Diana, lucidum caeli decus, o colendi semper et culti, date quae precamur tempore sacro, quo Sibyllini monuere versus virgines lectas puerosque castos dis, quibus septem placuere colles, dicere carmen. Alme Sol, curru nitido diem qui promis et celas aliusque et idem nasceris, possis nihil urbe Roma visere maius. Q. Horatius Flaccus Carmen Saeculare
Bello 217
115
D. Epistolae
• Heldutasunean “Epistolae” idazti zituen. • Famatuena eta luzeena “Epistola ad
Pisones” izan zen. Gero “Ars poetica”ri titulua eman zion.
• Olerkian hasten direnei aholkuak ematen dizkie.
• Zuzenketa iraunkorra, bakoitzak bere indarrekin kontatzea eta olerkarien kualitateak dira tratatzen dituen gaiak.
116
Prima dicte mihi, summa dicende Camena, spectatum satis et donatum iam rude quaeris, Maecenas, iterum antiquo me includere ludo? Non eadem est aetas, non mens. Veianius armis Herculis ad postem fixis latet abditus agro, ne populum extrema totiens exoret harena. Est mihi purgatum crebro qui personet aurem: 'Solue senescentem mature sanus equum, ne peccet ad extremum ridendus et ilia ducat.' Nunc itaque et uersus et cetera ludicra pono, quid uerum atque decens, curo et rogo et omnis in hoc sum; condo et compono quae mox depromere possim.
Q. Horatius Flaccus Epistulae Liber Primus I
117
Publius Ovidius Naso( K.a. 43 – K.o. 17) AMODIO – DIDAK OLERKIA
• Sulmonan jaioa famili noblekoa. Erroman hezita letretara dedikatzen da.
• Oso bizitza ona zeraman, baina K.o. 8. urtean Enperadoreak Ponto Euxinora (gaur: Constanza) herbesteratzen du, bi teoria daude: krimen baten testigu izatea edo “Ars amandi” obrarekin izan zuen eragina.
• Azken urtetan herbesteraturik bizi zen.
118
Ovidioren Erromako lanak
• “Amores” amodiozko poema txikiak.
• “Heroidas” 17 eskutitz poetikoak emakume famatuei dedikaturik.
• “Ars amandi” amodiozko tratadua.
• “Metamorfosis” mitologiako historioak. Oso fantasioso eta narratzaile ona, lan honetan mitologista guztiek oinarri izan dute.
119
Amores IArma gravi numero violentaque bella parabam edere, materia conveniente modis. par erat inferior versus risisse Cupido dicitur atque unum surripuisse pedem. 'Quis tibi, saeve puer, dedit hoc in carmina iuris? Pieridum vates, non tua turba sumus. quid, si praeripiat flavae Venus arma Minervae, ventilet accensas flava Minerva faces? quis probet in silvis Cererem regnare iugosis, lege pharetratae Virginis arva coli? crinibus insignem quis acuta cuspide Phoebum instruat, Aoniam Marte movente lyram? sunt tibi magna, puer, nimiumque potentia regna; cur opus adfectas, ambitiose, novum?
120
Amores IArmezko eta gerrate gogorrezko erritmo nagusiaz idaztera nihoan, gaia erritmoari egokitzeko asmotan. Beheko bertsoagoikoaren bezalakoa zen, baina Kupidok barreari ekin zion eta oin bat kendu zion, kontatzen duten arabera. “Nork eman dizu,ume krudela, olerkariaren gainean honako eskubidea?olarkariak ez gara zure jarraitzaileak, Pierideenak baizik. Venusek Minerva illegorriari armak kenduz gero, edo Minerbak zuzi piztuak kitzikatuz gero zer gertatuko zen?Ceres malkar ohianetakoerregina izatea, eta Landak ALGABAdun neskatxaren aginduz landatzea nork onartuko zuen?Febo, ospetsua bere ileagatik, lantza zorrotz batekin nork parekatuko zuen, Martek aldiz Aoniaren lira jotzen duen bitartean? Handia da umea, zure subirutasuna, eta poteretsuZergatik ez duzu irrikatzen ekimen berri bat?
Vicente Cristobal López C.G. y R.
121
Amores IMe disponía yo a escribir en ritmo solemne hechos de armas y guerras violentas, de modo que el tema se ajustara al mismo metro. El verso de abajo era igual que el de arriba, pero Cupido se echó a reir y le sustrajo un pie según cuentan. “¿Quién te ha dado, niño cruel, tal derecho sobre la poesía? Los poetas no somos seguidores tuyos, sino de las Piérides. ¿Qué ocurriría si Venus quitase a la rubia Minerva sus armas, o si Minerva atizara las antorchas encendidas? ¿Quién admitiría que Ceresfuera la reina de los bosques escabrosos y que los Campos se cultivasen por orden de la doncella que lleva la algaba? ¿Quién equipararía a Febo, ilustre por su melena, con una afilada lanza, mientras que Marte, a cambio tañe la lira de Aonia? Grande es, níño, tu soberanía, y poderosa en extremo: ¿Porqué en tu ambición, aspiras a una nueva empresa?.
Vicente Cristobal López C.G. y R.
122
Heroidas I• Penelope Vlixi
Haec tua Penelope lento tibi mittit, Vlixe. nil mihi rescribas tu tamen; ipse ueni. Troia iacet, certe Danais inuisa puellis, uix Priamus tanti totaque Troia fuit! o utinam tum, cum Lacedaemona classe petebat, obrutus insanis esset adulter aquis! non ego deserto iacuissem frigida lecto, nec quererer tardos ire relicta dies nec mihi quaerenti spatiosam fallere noctem lassaret uiduas pendula tela manus. quando ego non timui grauiora pericula ueris? res est solliciti plena timoris amor.
123
Ars amandi, Liber Primus Siquis in hoc artem populo non novit amandi, Hoc legat et lecto carmine doctus amet. Arte citae veloque rates remoque moventur, Arte leves currus: arte regendus amor. Curribus Automedon lentisque erat aptus habenis, Tiphys in Haemonia puppe magister erat: Me Venus artificem tenero praefecit Amori; Tiphys et Automedon dicar Amoris ego. Ille quidem ferus est et qui mihi saepe repugnet: Sed puer est, aetas mollis et apta regi.
124
Ars amandi, Liber Primus Norbait badago lur honetan amodioaren arteak ezagutzen ez dituena, liburu hau irakur dezan eta, poemaren irakurketak irakatsirik hitz egin dezan. Belen edo arraunen artez mugitzen dira itzasontzi azkarrak, artez burdi arina. Arte honek Amodioa gobernatu behar du. Automedontek burdien malgu estekak maneiatzen zituen; Tifis bere itsasontziaren patroi bikaina zen; ni Venusek berak amodio bigunarena egile aurreratua egin nau. Ni Amodioaren Tifis eta Automedonte deituko naute. Bera da heziezina, eta batzutan aurre egiten dit; baina umea da, obedientziaren bigun eta aproposeko baldintza.
125
Ars amandi, Liber Primus Si hay alguién en esta tierra que no conozca las artes del amor, lea este libro y, una vez instruido por la lectura del poema hable.A vela o a remo, con arte se ponen en movimiento las ágiles naves, con arte el carro ligero. Con arte debe Amor ser gobernado. Automedonte manejaba a la perfección las riendas flexibles de los carros; era Tífis el patrón perfecto de su nave hemonia; a mí la propia Venus me ha hecho artífice aventajado del tierno amor. A mí me llamarán el Tífis y el Automedonte del Amor. Él es, desde luego, indómito y, a veces, me planta cara; pero es un niño, condición blanda y propicia de la obediencia. José Ignacio Ciruelo
126
Metamorfosis, Liber Primus
In nova fert animus mutatas dicere formas corpora; di, coeptis (nam vos mutastis et illas) adspirate meis primaque ab origine mundi ad mea perpetuum deducite tempora carmen! Ante mare et terras et quod tegit omnia caelum unus erat toto naturae vultus in orbe, quem dixere chaos: rudis indigestaque moles nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem non bene iunctarum discordia semina rerum.
127
Metamorfosis, Liber Primus
Inspirazioak gorputz berrietan bilakaturiko formetaz hitzegitera bultzatzen nau. O jainkoak-bilakaketa hauekzuen lana izan baiziren- nire saiaketa erraztu ezazue eta nire kantua gida ezazua gelditu gabe munduaren hasieratik nire garaira arte. Itsasoa baino lehenago, lurrarena, eta dana estaltzen duen zeruarena, naturak mundu osoan itxura bera nahastuta zeukan. Kaos deitu zuten; formarik gabeko eta ordenik gabeko molea, pisu geldoa besterik ez, enbrioi ezberdin txarto nahasturiko masa bat.
128
Metamorfosis, Liber Primus
La inspiración me impulsa a hablar de formas trans-formadas en cuerpos nuevos. Oh dioses –puesto que estas transformaciones también fueron obra vuestra-favoreced mi intento y conducid mi canto sin interrup-ción desde el origen del mundo hasta mi propio tiempo.Antes del mar, de la tierra, y del cielo que todo lo cubre, la naturaleza tenía en todo el universo un mismo as-pecto indistinto al que llamaron Caos; una mole infor-me y desordenada, no más que un peso inerte, una masa de embriones dispares de cosas mal mezcladas.
129
Herbesteratze lanak
• Tristura eta ezitxaropena ezaugarri nagusiak dira garai honetan.
• “Faustoak” idazten zituenean hertbeste-ratu zuten. Erromako jaien egutegia da.
• “Tristia”
• “Epistulae ex Ponto” lamentoak kexak eta melankoniako burutazioak dira.
130
Fausti, Liber primus
Tempora cum causis Latium digesta per annum lapsaque sub terras ortaque signa canam. excipe pacato, Caesar Germanice, voltu hoc opus et timidae derige navis iter, officioque, levem non aversatus honorem, en tibi devoto numine dexter ades. sacra recognosces annalibus eruta priscis et quo sit merito quaeque notata dies. invenies illic et festa domestica vobis; saepe tibi pater est, saepe legendus avus, quaeque ferunt illi, pictos signantia fastos, tu quoque cum Druso praemia fratre feres.
131
Tristia, Liber Primus
Parue - nec inuideo - sine me, liber, ibis in urbem: ei mihi, quod domino non licet ire tuo! uade, sed incultus, qualem decet exulis esse; infelix habitum temporis huius habe. nec te purpureo uelent uaccinia fuco - non est conueniens luctibus ille color - nec titulus minio, nec cedro charta notetur, candida nec nigra cornua fronte geras. felices ornent haec instrumenta libellos:
132
Tristia, Liber Primus
Liburuxka txiki hori -eta ez zaitut mespresatzen horre-gatik- ni gabe Erromara joango zara ¡nire erru!, zure jabeari ez zaion permititzen tokira. Joan zaitez, bainaedergarririk gabe, erbesteraturikoari dagokion bezala: zorigaiztoko momentu honi dagokion jantzia eraman ezazu.Arandanoek bere gorrixka koloreaz inguru ez zaitzaten; kolore hori eta tristuraren koloreak adoz ez baidoaz;zure izenburua minioaz ez dedila margo, zure papiroz-ko orriak zedro olioaz apain ez daitezen ere, eta ez eraman disko txuriak azal beltzean. Apaingarri hoiekgeldi daitezen liburu zoriuntzuentzat.
133
Tristia, Liber Primus
Pequeño librito –y no te desprecio por ello-, sin mí irása la ciudad de Roma ¡ay de mí!, adonde a tu dueñono le está permitido ir. Ve, pero sin adornos, cualconviene a un desterrado: viste, infeliz, el atuendoadecuado a esta desdichada circunstancia.Que no te envuelvan los arándanos con su colorrojizo, ya que ese color no se avniene muy bien con los colores de la tristeza; ni se escriba tu título conminio, ni se embellezcan tus hojas de papiro conaceite de cedro, ni lleves blancos discos en una negraportada. Queden esos adornos para los libtitos felices.
134
Epistulae ex Ponto LIBER PRIMUS I. BRVTO Naso Tomitanae iam non nouus incola terrae hoc tibi de Getico litore mittit opus. Si uacat, hospitio peregrinos, Brute, libellos excipe dumque aliquo, quolibet abde modo. Publica non audent intra monimenta uenire, ne suus hoc illis clauserit auctor iter. A, quotiens dixi: 'Certe nil turpe docetis, ite, patet castis uersibus ille locus.' Non tamen accedunt, sed, ut aspicis ipse, latere sub lare priuato tutius esse putant. Quaeris ubi hos possis nullo componere laeso? Qua steterant Artes, pars uacat illa tibi.
135
Beste lan batzuk
• Halieutica
• Ibis
• Medicamina Faciei Feminae
• Remedia Amoris
136
HALIEVTICA
accepit mundus legem: dedit arma per omnes admonuitque sui: vitulus sic namque minatur, qui nondum gerit in tenera iam cornua fronte; sic dammae fugiunt, pugnant virtute leones et morsu canis et caudae sic scorpius ictu, concussisque levis pennis sic evolat ales. omnibus ignotae mortis timor, omnibus hostem praesidiumque datum sentire et noscere teli vimque modumque sui. sic et scarus arte sub undis si n [...] decidit adsumptamque dolo tandem pavet escam, non audet radiis obnixa occurrere fronte, aversus crebro vimen sed verbere caudae laxans subsequitur tutumque evadit in aequor.
137
Ibis
Tempus ad hoc, lustris bis iam mihi quinque peractis, Omne fuit Musae carmen inerme meae; Nullaque, quae possit, scriptis tot milibus, extat Littera Nasonis sanguinolenta legi: Nec quemquam nostri nisi me laesere libelli, Artificis periit cum caput Arte sua. Unus (et hoc ipsum est iniuria magna) perennem Candoris titulum non sinit esse mei. Quisquis is est (nam nomen adhuc utcumque tacebo), Cogit inassuetas sumere tela manus.
138
Medicamina Faciei Feminae
Discite, quae faciem commendet cura, puellae, Et quo sit vobis forma tuenda modo. Cultus humum sterilem Cerealia pendere iussit Munera, mordaces interiere rubi. Cultus et in pomis succos emendat acerbos, Fissaque adoptivas accipit arbor opes. Culta placent. auro sublima tecta linuntur, Nigra sub imposito marmore terra latet: Vellera saepe eadem Tyrio medicantur aeno: Sectile deliciis India praebet ebur. Forsitan antiquae Tatio sub rege Sabinae Maluerint, quam se, rura paterna coli:
139
Remedia Amoris
Legerat huius Amor titulum nomenque libelli: 'Bella mihi, video, bella parantur' ait. 'Parce tuum vatem sceleris damnare, Cupido, Tradita qui toties te duce signa tuli. Non ego Tydides, a quo tua saucia mater In liquidum rediit aethera Martis equis. Saepe tepent alii iuvenes: ego semper amavi, Et si, quid faciam, nunc quoque, quaeris, amo. Quin etiam docui, qua posses arte parari, Et quod nunc ratio est, impetus ante fuit. Nec te, blande puer, nec nostras prodimus artes, Nec nova praeteritum Musa retexit opus. Siquis amat quod amare iuvat, feliciter ardens Gaudeat, et vento naviget ille suo.
140
Remedia Amoris
Amodioak liburuxka hone izen burua irakurri zueneanEzan zuen:” Gerratea, dakusat, grerrate bat prestatzen ariAbsente, Cupido, de acusar de un delito a tu poeta, a mí, queTantas veces enarbolé las banderas que tú, como caudillo, meHabías confesado. No soy yo el hijo de Tideo, por quien tu Madre regresó herida al cielo etéreo, conducida por los caba-Llos de Marte. Con frecuencia conzen la tibieza los demás hombres, yo siempre he amado, y si me preguntas incluso quéHago ahora, estoy amando.(Más aún, enseñé a qué estuciasPodías recurrir y lo que ahora es mesura fue antes pasión).Ni a tí, niño suave, ni a nuestras artes os hemos traicionado niLa nueva Musa obstaculiza la obra anterior. Si un amante, feliz en el amor, se abrasa a gusto, que goce y que navegue a suAire. José Ignacio Ciruelo
141
Remedia Amoris
Cuando Amor hubo leído el título y el encabezamientode este librito, dijo: “La guerra, lo veo, me preparan una guerra.Absente, Cupido, de acusar de un delito a tu poeta, a mí, queTantas veces enarbolé las banderas que tú, como caudillo, mehabías confesado. No soy yo el hijo de Tideo, por quien tu madre regresó herida al cielo etéreo, conducida por los caba-llos de Marte. Con frecuencia conzen la tibieza los demás hombres, yo siempre he amado, y si me preguntas incluso quéhago ahora, estoy amando.(Más aún, enseñé a qué estuciaspodías recurrir y lo que ahora es mesura fue antes pasión).ni a tí, niño suave, ni a nuestras artes os hemos traicionado nila nueva Musa obstaculiza la obra anterior. Si un amante, feliz en el amor, se abrasa a gusto, que goce y que navegue a suaire. José Ignacio Ciruelo
142
Titus Livius(K.a. 59 – K.o. 19) HISTORIA
• Erroman jaio eta bizi izan zen. • 40 urtetan “Annales” idatzi zuen. 142 liburu,
35 eta zati batzuk heldu zaizkigu. Erromaren eraketarekin hasten da eta K.a. 9 bukatzen da.
• Entusiasta eta abertzalea, ea-ea epopeia-ra helduz.
• Nahiko moralizante da. Erromatar birtuteak goraipatzen ditu. Ereduak ipintzen ditu.
143
Paucis interiectis diebus Sex. Tarquinius inscio Collatino cum comite uno Collatiam venit. Ubi exceptus benigne ab ignaris consilii cum post cenam in hospitale cubiculum deductus esset, amore ardens, postquam satis tuta circa sopitique omnes videbantur, stricto gladio ad dormientem Lucretiam venit sinistraque manu mulieris pectore oppresso “Tace, Lucretia” inquit; “Sex. Tarquinius sum; ferrum in manu est; moriere, si emiseris vocem” Titus Livius Ab urbe condita I, LVIII; LIX (1-2)Bello 89
144
Zilarrezko Aroa(K.a. 14 – K.o. 11)
• Erromatar Literaturak Augustoren heriotzea gertatu zenean egundoko aldaketa jasatzen du: originaltasuna galtzen da eta imitazioa nagusitzen da.
• Ezaugarrienetariko bat: idazle, jakintsu eta olerkari Hispaniarrak izatea da.
• Trajano Enperadorea ere Hispaniarra zen.
• Filosofia genero berri agertzen da.
146
Erretorikoak
• Erretorikak Zizeron desagertu zenean porrot egin zuen, dena den autore batzuk:
• Marcus Fabius Quintilianus
• Lucius Anneus Seneca
147
Lucius Anneus Seneca (Vetus)(K.a. 55 – K.o. 41) ELOKUENTZIA
• Cordoban jaioa eta Erroman hezita.
• “Contriversiae” eta “Suasoniae”, idatzi zituen bere semeek ikas zezaten.
• Erretorika irakatsi nahi du.
148
Seneca Novato, Senecae, Melae filiis salutem[1] Exigitis rem magis iucundam mihi quam facilem; iubetis enim quid de his declamatoribus sentiam, qui in aetatem meam inciderunt, indicare et si qua memoriae meae nondum elapsa sunt ab illis dicta colligere, ut, quamvis notitiae vestrae subducti sint, tamen non credatis tantum de illis sed et iudicetis. Est, fateor, iucundum mihi redire in antiqua studia melioresque ad annos respicere et vobis querentibus, quod tantae opinionis viros audire non potueritis, detrahere temporum iniuriam. L. ANNAEI SENECAE MAIORIS CONTROVERSIARVM LIBER PRIMVS
149
[1] . . . sinunt. cuicumque rei magnitudinem natura dederat, dedit et modum. nihil infinitum est nisi Oceanus. Aiunt fertiles in Oceano iacere terras ultraque Oceanum rursus alia litora, alium nasci orbem, nec usquam rerum naturam desinere sed semper inde, ubi desisse videatur, novam exsurgere. facile ista finguntur, quia Oceanus navigari non potest. Satis sit hactenus Alexandro vicisse, qua mundo lucere satis est. intra has terras caelum Hercules meruit. Stat immotum mare et quasi deficientis in suo fine naturae pigra moles; novae ac terribiles figurae, magna etiam Oceano portenta, quae profunda ista vastitas nutrit; ...
L. ANNAEI SENECAE MAIORIS SUASORIARUM LIBER I
150
Marcus Fabius Quintilianus( K.o. 36 – 95) ELOKUENTZIA
• Kalahorran jaioa.
• Erroman hezita. Vespasiano enperado-reak erretorikako katedra eskeini zion.
• Abokatua eta politikoa izan zen.
• “Institutio oratoria” bakarrik kontserbatzen da, bere experientzia eta praktika azaltzen dizkigu.
151
Quidam litteris instituendos qui minores septem annis essent non putaverunt, quod illa primum aetas et intellectum disciplinarum capere et laborem pati posset. In qua sententia Hesiodum esse plurimi tradunt qui ante grammaticum Aristophanem fuerunt (nam im primus υποθηκας, in quo libro scriptum hoc invenitur, negavit esse huius poetae); sed alii quoque auctores, inter quos Eratosthenes, idem praeceperunt. Melius autem qui nullum tempus vacare cura volunt, ut Chysippus.
Marcus Fabius Quintilianus Institutio OratoriaI, I, 15… Bello 180
152
Lucius Anneus Seneca (Philosophus) (K.a. 4 – K.o. 65)
• Filosofoa eta tragedien idazle. • L.A. Seneka erretorikoaren semea. Kordo-
ban jaioa. • Kaligulak Senatore izendatzen du.• Agripinak (Neronen ama) Erromara deitzen
du Neron hezitzeko.• 65. urtean Neronek bere burua hiltzea
agintzen du. Bere heriotza ereduzkoa izan zen.
153
Senekaren lanakTragediak
• “Hercules furens”, “Troades”, “Medea”, “Phedra”, “Oedipus”, “Agamenon”, “Thyestes”” eta “Hercules Oetaeus”.
• Gaiak Greziakoak dira, baina ez ditu ondo imitatzen. Oso pasadizo luzeak, odoltsuak eta patikoegiak idazten ditu, greziakoarekin koparatuz, nahiz eta eredu oso onak izan.
154
Senekaren lanakFilosofiako trataduak
• Zizeronek Greziako filosofisren transmiti-tzaile oso ona izan zen, baina Seneka heldu arte Erromak ez zuen izan kreatzaile filosoforik.
• Estikoa baino gehiago moralista izan zen, etiko formakuntza proposatzen zuen eta.
• Kristiano ideologiaren gertu suertatzen da, morala eta birtutea praktitzearen alde dago eta.
155
• “De providentia” Jainkoak oinazeak bidaltzen dizkigu birtutea probatzeko.
• “De constantia sapientis” jakintsuaren zoriontasunaz.
• “De vita beata” zoriontasuna eta bisrtuta erlazionatzen ditu
• “De clementia” projimoaren konsidera-zioaz. Kristianismoaren aintzindari.
156
1 Maior pars mortalium, Pauline, de naturae malignitate conqueritur, quod in exiguum aeui gignimur, quod haec tam uelociter, tam rapide dati nobis temporis spatia decurrant, adeo ut exceptis admodum paucis ceteros in ipso uitae apparatu uita destituat. Nec huic publico, ut opinantur, malo turba tantum et imprudens uulgus ingemuit; clarorum quoque uirorum hic affectus querellas euocauit.
Lucius Annaeus Seneca Ad Paulinum DE BREVITATE VITAE I
157
1 Hilkorren artean gehiengoa, o Paulino, natura-ren okerraz da kexu, hain aldi laburrerako sortarazi gaituelako eta eman zaigun aldigune hau hain arin, hain laster igarotzen baita non, gutxi batzuk salbu, gainontzekoak bizitzeko prestatze garaian, bizitzak berak baztertzen dituen. Eta ustez orokorra den gaitz honenga-tik, ez da soilik jentilaje zarpaila edota herri xume axolagabea intzirika ibili dena; gizon argi-tsuen kexuak ere sortarazi ditu sentipen honek.
Lucius Annaeus Seneca Ad Paulinum DE BREVITATE VITAE I
158
1 La mayoria de los mortales, Paulino, se queja de los errores de la naturaleza, porque nos ha hecho crear para tan poco tiempo y porque se nos ha dado un plazo tan corto, pasa tan rápido que, salvo unos pocos ratos , los restantes en el tiempo de prepararse para la vivir, la mísma vida los aparta. Y ésta creencia general, tal como se piensa, es no sólo de la gente normal sino también es motivo de queja de los hombres sabios.
Lucius Annaeus Seneca Ad Paulinum DE BREVITATE VITAE I
159
1. ... nobis magno consensu uitia commendant. Licet nihil aliud quod sit salutare temptemus, proderit tamen per se ipsum secedere: meliores erimus singuli. Quid quod secedere ad optimos uiros et aliquod exemplum eligere ad quod uitam derigamus licet? Quod in otio non fit: tunc potest optineri quod semel placuit, ubi nemo interuenit qui iudicium adhuc inbecillum populo adiutore detorqueat; tunc potest uita aequali et uno tenore procedere, quam propositis diuersissimis scindimus. 2. Nam inter cetera mala illud pessimum est, quod uitia ipsa mutamus.
L. Annaeus Seneca De Otio I,I
160
... akordio zabalez gomendatzen dizkigute bizioak. Aparteko ezer osasuntsutan saiatuko ez bagina ere, erretiroa berez izango dugu probetxugarri; hobeak izango gara banaka. Ez al zaigu bada zilegi, gizonik zintzoenekin bildu, eta haien artean eredu bat hautatzea, honi bizitza egokitzekotan? Eta hau, astialdian ez bada, ez dugu sekulan lortuko. Astian bakarrik eskura daiteke inoiz gogoko izan genuen hura, herriaren laguntzaz, gure erabaki oraindik ahula zapuztuko duenik inor tarteka ez dadinean; orduan urrats berdinez eta tenore berean aurrera egin dezake bizitzak, guk asmo hain ezberdinetan birrintzen dugun bizitza honek.
L. Annaeus Seneca De Otio I,I
161
Hippolytvs: Ite, umbrosas cingite siluas summaque montis iuga Cecropii! celeri planta lustrate uagi quae saxoso loca Parnetho subiecta iacent, quae Thriasiis uallibus amnis rapida currens uerberat unda; scandite colles semper canos niue Riphaea. Hac, hac alii qua nemus alta texitur alno, qua prata patent quae rorifera mulcens aura
162
Zephirus uernas euocat herbas, ubi per graciles breuis Ilisos labitur agros piger et steriles amne maligno radit harenas. Vos qua Marathon tramite laeuo saltus aperit, qua comitatae gregibus paruis nocturna petunt pabula fetae; uos qua tepidis subditus austris frigora mollit durus Acharneus. L. Anneus Seneca Phedra
163
Hipolito: ¡Id, rodead las umbrosas selvas, descendientes de Cécrope, y las cumbres más altas de los montes!Con pie veloz andad sin rumbo fijoLos parajes que yacen a los piesDel rocoso Parnés, los ue en los valles TriasiosAzota en su carrera un ríoDe aguas torrenciales; escalad las colinasSiempre canosas con su nieve rifea.Por acá unos, por acá los otrosPor donde un bosque teje el alto alisoPor donde yacen prados que el zéfiro acariciaCon un soplo cargado de rocío
164
y hace salir las las hierbas de la primavera /labrantíosdonde el suave Iliso a través de unos pobres resbala perezoso y estériles arenasva rayando con mezquino caudal. / izquierdoVosotros, id por donde el Maratón, por el senderoabre el desfiladero por donde, acompañadas del rebaño menor van a buscar / dondenocturnos pasos las recién paridas; vosotros id porpor estar a los tibios austros sometido, templa sus fríos en penoso Acarna. L. Anneus Seneca Phedra
165
Marcus Anneus Lucanus(39 – 65) HISTORIA –OLERKI DIDAKTIKO
• Kordoban jaioa, Senekaren iloba. Erroman eta Atenasen ikasia. Neronek kargu garran-tzitsuak eman zizkion, baina gorabeherak izan zituen, bere burua hil zuen, Neronek aginduz.
• “De bello civili” gero “Farsalia” deitua. Zesar eta Ponpeioren arteko gerra zibila kontztzen du, baina epikoki, Mitologia sartzen du.
166
liber I (1-7)
Bella per Emathios plus quam ciuilia campos iusque datum sceleri canimus, populumque potentem in sua uictrici conuersum uiscera dextra cognatasque acies, et rupto foedere regni certatum totis concussi uiribus orbis in commune nefas, infestisque obuia signis signa, pares aquilas et pila minantia pilis.
Marcus Annaeus Lucanus Pharsalia
167
SatiraPersio, Martzial eta Juvenal
• Aintzinero birtuteak galdu ondoren, Ze-sarren Erroman ohituren inmoralitatea nabaria da, honek idazle satirikoak areagotzea suposatzen du.
• Hiru idazle nabarmenenak:
• Persio, Marcial eta Juvenal
168
Aulus Persius Flacus(34 – 62) SATIRA
• Familia onekoa, Erroman hezita.
• Bizitza publikoan ez zuen parte hatu, gazte hil zen.
• 6 satira Luzilio eta Horazioren erara idatziak. Estoizismo hutsa zabaltzen du.
• Estiloak naghasten ditu eta oso iluna da, baina sintzeritate morala oso bapatekoa da. Oso interesgarria garaia ezagutzeko.
169
PROLOGVS Nec fonte labra prolui caballinonec in bicipiti somniasse Parnasomemini, ut repente sic poeta prodirem.Heliconidasque pallidamque Pirenenillis remitto quorum imagines lambunthederae sequaces; ipse semipaganusad sacra uatum carmen adfero nostrum.quis expediuit psittaco suum 'chaere'picamque docuit nostra uerba conari?magister artis ingenique largitoruenter, negatas artifex sequi uoces.quod si dolosi spes refulserit nummi,coruos poetas et poetridas picascantare credas Pegaseium nectar.
A. Persius Flaccus Saturae
170
PROLOGO Ni he empapado mis labios en la fuente de Rodín,ni recuerdo haber soñado en el Parnaso de doble cumbre para así de golpe salir poeta.Y las Helicónidas y la pálida Pirene se las cedoa aquellos cuyos bustos lamen las yedras trepadoras;yo, un semiprofano, traigo mi poesía a los rituales de los vates.¿Quién le adiestró al papagayo su « buenos días »y enseñó a la urraca a remedar nuestras palabras?el maestro del arte y disipador del talento, el vientre, hábil conseguidor de voces negadas por la naturaleza.Pero, si brilla la esperanza de una moneda tramposa, se creería que los poetas cuervos y las urracas poetisascantan el néctar de Pegaso.
A. Persius Flaccus Saturae
171
Marcus Valerius Martial(40 – 103)
• Bilbitis-en jaioa (gaur Calahorra). Seneka-rekin eta Lukanorekin Erroman egonda.
• Pobrea zen eta alokatiriko pisu baten bizi zen, baina hobera joan zen. Olerkia idazten du bizia aurrera ateratzeko.
• Poliki poliki famaz haundituz joan zen.• “Liber spectaculorum” Koliseoaren
inagurazioa ospatuz. Oso interesgarria ematen duen informazioagatik.
172
• “Epigrammae” 1500 lan inguru idatzi zituen. Olerki motzak izaten dira. Gaiak denetarikoak: fortuna ehiztariak, mozkor-tiak, seduktoreak,...
• Bizioak oso gogor kritikatzen ditu, baina sarritan barregarri suertatzen da.
• Bere jaiotako lurrak asko maitatzen ditu.
• Batzutan lausengarriegi agertzen da, bere egoera ekonomikoa kontutan izaten badugu.
173
Oplomachus, nunc es, fueras ophtalmicus ante.Fecisti medicus quod facis oplomachus VIII. 74
Orain gudari arma astunez,begi-sendalari lehen.Soldautza eta sendalaritzanberdin dakizu egiten
Marcus Valerius Martial Epigrammata
174
Oplomachus, nunc es, fueras ophtalmicus ante.Fecisti medicus quod facis oplomachus VIII. 74
Ahora soldado con pesadas armas, antes curandero de ojos.Soldado y curandero de ojoslos dos sabes igual.
Marcus Valerius Martial Epigrammata
175
Lotus nobiscum est, hilaris cenavit, et idemInventus mane est mortuus andragoras.Tam subitae mortis causam, Faustine, requiris In somnis medicum viderat Hermocratem. VI.53
Bainua hartu gurekin, pozikjan zuen afaritxoaeta goizean hilik arkituandragoras gizajoa.Faustin, zein ote hain bat-batekoheriotzaren zioa?Ikusi zuen eta, ametsetan,Hermokrate medikua.
Marcus Valerius Martial Epigrammata
176
Lotus nobiscum est, hilaris cenavit, et idemInventus mane est mortuus andragoras.Tam subitae mortis causam, Faustine, requiris In somnis medicum viderat Hermocratem. VI.53
Se bañó con nosotros, contentoCenó algoY Por la mañana lo encontramos muertoPobre Andragoras.Faustino, cuál tan derrepenteEs la razón de la muerte.Faustin, zein ote hain bat-batekoVió en sueños Al médico Hermokrates.Marcus Valerius Martial Epigrammata
177
Decimus Junius Juvenal(58 – 138)
• Akinon jaioa. Bizitzari buruz oso gutxi dakigu. Itxuraz herbesteraturik egon zen.
• Satiriko handiena.
• 16 “Satirae” idatzi zituen.
• Humorea oso garratza eta ironikoa.
• Erromatar bizitza oso ondo argazkiratzen du.
• “Fan” asko izan zituen.
178
SATVRA I Semper ego auditor tantum? numquamne reponam uexatus totiens rauci Theseide Cordi? inpune ergo mihi recitauerit ille togatas, hic elegos? inpune diem consumpserit ingens Telephus aut summi plena iam margine libri scriptus et in tergo necdum finitus Orestes? nota magis nulli domus est sua quam mihi lucus Martis et Aeoliis uicinum rupibus antrum Vulcani; quid agant uenti, quas torqueat umbras Aeacus, unde alius furtiuae deuehat aurum pelliculae, quantas iaculetur Monychus ornos, Frontonis platani conuolsaque marmora clamant semper et adsiduo ruptae lectore columnae. Decimus Iunius Iuvenal Saturae
179
Fabula: Gaius Iulius Phedro(15 – 50)
• Esklabu izanda Erromara heldu eta Augustoren liberto izan zen.
• “Fabulae” 150, 5 liburutan, fabulek, pasadizoek eta kritika batzuk osaturik.
• Batzuk greziar Esoporenak dira.
• Motzak izaten dira eta “moraleja” direlakoak izaten dituzte.
180
I. 4 - Canis per Fluvium Carnem Ferens Amittit merito proprium qui alienum adpetit.Canis, per fluvium carnem cum ferret, natanslympharum in speculo vidit simulacrum suum,aliamque praedam ab altero ferri putanseripere voluit; verum decepta aviditaset quem tenebat ore dimisit cibum,nec quem petebat adeo potuit tangere.
Gaius Iulius Phedro Fabulae
181
Petronius Arbiter( ? – 65) ELEBERRIA
• Neronen kortean oso famatua, “elegantiae arbiter” ezaguna bere burua akabatzen du bolondreski.
• “Satyricon” (Satiroen historiak) : greziar noveln parodia. Prosa eta bertso nahasten ditu. Ohituren kuadro bat da. Pasadizo ezagunena “Trimalzionen banketea”, aberats berri harroputz baten oso kritika polita nahi eta oso zorrotza izan.
182
Haec dicente eo gallus gallinaceus cantavit. Qua voce confusus Trimalchio vinum sub mensa iussit effundi lucernamque etiam mero spargi. Immo anulum traiecit in dexteram manum et: “Non sine causa”, inquit,” hic bucinus signum dedit: nam aut incendium oportet fiat, aut aliquis in vicinia animam abiciet. Longe a nobis! Itaque quisquis hunc indicem attulerit, corollarium accipiet”.
Petronius Arbiter Satyrico LXXXIVBello 108
183
Gaius Suetonius Tranquilus (75 – 160) HISTORIA-BIOGRAFIA
• Legionarioen buru baten seme, pribilegio batzuk lortu zituen. Abokatuarena egin zuen.
• Biografiak idazten ditu.
• “De vita Caesarum” Zesar desberdinen bitak kontatzen ditu eta “De viris illustri-bus” gizon famatuen bizitzak kontatzen dizkigu.
184
(1) Germanicus, C. Caesaris pater, Drusi et minoris Antoniae filius, a Tiberio patruo adoptatus, quaestu-ram quinquennio ante quam per leges liceret et post eam consulatum statim gessit, missusque ad exerci-tum in Germaniam, excessu Augusti nuntiato, le-giones uniuersas imperatorem Tiberium pertinacissi-me recusantis et sibi summam rei p. deferentis incer-tum pietate an constantia maiore compescuit atque hoste mox deuicto triumphauit. Consul deinde iterum creatus ac prius quam honorem iniret ...
Suetonius Traquilius Caligulae vita
185
(1) Germaniko, D.Cesarren aita, eta Druso eta Antoniar ahizpen txikiaren seme, bere osabak Tiberiok adoptatu zuen, kuestorea izan zen legezko edadea izan baino lehen; jarraian kontsula izan zen, gero Germaniara bidalia izan zenk ejerzituen agintea hartzeko, Augustoren heriotza jakinean Tiberio onartzen ez zuten legioak , hala nola, menperatu zituen, gero, etsaia gainditurik, triunfoaren ohoreak jaso zituen. Berriro Kontsul izendaturik kargua hartu baino lehen...
Suetonius Traquilius Caligulae vita
186
(1) Germánico, padre de D.César, e hijo de Druso y de la menor de las dos Antonias, fue doptado por su tío paterno Tiberio; desempeñó la cuestura cinco años antes de la edad legal, y, a renglón seguido, el consulado; luego, enviado a Germania para asumir el mando de los ejércitos, al conocerse la muerte de Augusto, redujo a la obediencia, no sabria decir si con mayor piedad filial o entereza, a todas las legiones que obstinadamente se negaban a reconocer a Tiberio como emperador y le ofrecían el poder supremo; y luego, vencido el enemigo, obtuvo los honores del triunfo. Nombrado a continuación cónsul por segunda vez y antes de tomar posesión del cargo... Mariano Bassols de Climent Suetonius Traquilius Caligulae vita
187
Publius Cornelius Tacitus (57 – 117) HISTORIA
• Historiagile handiena. Galiarra, Erroman ikasia Kintilianorekin. Oratore ospetsu, kargo politiko batzuk izan zituen.
• “Dialogus de oratoribus” elokuentziaren porrotari buruz.
• “Agricola” Agricola generalaren bizitza kontatzen du.
• “Germania” oso interesgarria antzineko Germaniari buruzko informazioa.
188
• “Historiae”: 14 liburu Galba, Oton, Viterlo, Vespasiano, Tito eta Domiziano enpera-doreen aginteetako gertaerak kontatzen dizkigu.
• “Annales”: 16 liburu Tiberio, caligula, Claudio eta Neronen aginteetako gertaerak agertzen dira.
• Oso historiagile eta narratzaile ona.
• Gerrate zibilak oso ondo deskribatzen ditu.
• Pertsonaiak oso ondo deskribaten ditu
• Errenazimenduaren ondoan eragin asko izan zuen.
189
[1] Urbem Romam a principio reges habuere; liberta-tem et consulatum L. Brutus instituit. dictaturae ad tempus sumebantur; neque decemviralis potestas ultra biennium, neque tribunorum militum consulare ius diu valuit. non Cinnae, non Sullae longa dominatio; et Pompei Crassique potentia cito in Caesarem, Lepidi atque Antonii arma in Augustum cessere, qui cuncta discordiis civilibus fessa nomine principis sub imperium accepit. sed veteris populi Romani prospera vel adve-rsa claris scriptoribus memorata sunt; temporibusque Augusti dicendis non defuere decora ingenia, donec gliscente adulatione deterrerentur.
P. Cornelus Tacitus Annalium Liber Primus
190
[1] Initium mihi operis Servius Galba iterum Titus Vinius consules erunt. nam post conditam urbem octingentos et viginti prioris aevi annos multi auctores rettulerunt, dum res populi Rom-ani memorabantur pari eloquentia ac libertate: postquam bellatum apud Actium atque omnem potentiam ad unum conferri pacis interfuit, mag-na illa ingenia cessere; simul veritas pluribus modis infracta, primum inscitia rei publicae ut alienae, mox libidine adsentandi aut rursus odio adversus dominantis:...Publius Cornelius Tacitus Historiae - liber I
191
Kuprezko Aroa117 - 456
• Trajano hil ondoren, Adrianok jarraitzen dio, gero Antonino Piok jarraitu zuen, gero Marco Aurelio.
• Garaia oso paketsua izan zen, baina Literatura geroeta txarragoa zegoen.
• Kristautasuna heltzen denean ispiritu berrikuntza sartzen da eta era baten berpiztu egiten da.
193
Lucius Apuleyo(130 – 180) ELEBERRIA
• Afrikarra.• “Metamorfosis” edo “Urrezko astoa”,
benetako eleberri erromatar bakarra. Merkatari bat asto bilakatzen da, entzun, sentitu, ikusi...egin dezake baina hitzeterik ez. Gero gizon beregiten denean pasatutakoak kontztzen ditu. Tartean”Amor et Psique“ mitologiko historia eta beste gauza batzuk sartzen ditu.
194
• “Apologia” bere defentsan eginda.
• “Florida” filosofiako hitzaldiak dira.
• “De dogmate Platonis” Platonen iritziei buruz.
• “De mundo” Aristoteles itzulpen bat.
195
[1] At ego tibi sermone isto Milesio varias fabu-las conseram auresque tuas benivolas lepido susurro permulceam - modo si papyrum Aegyp-tiam argutia Nilotici calami inscriptam non spre-veris inspicere - , figuras fortunasque hominum in alias imagines conversas et in se rursus mu-tuo nexu refectas ut mireris. Exordior. "Quis ille?" Paucis accipe. Hymettos Attica et Isthmos Ephyrea et Taenaros Spar-tiatica, glebae felices aeternum libris felicioribus conditae, mea vetus prosapia est; ibi linguam Atthidem primis pueritiae stipendiis merui.
APULEIUS Metamorphoses: Liber I
196
[1] Lector, quiero hilvanar para tí, en esta charlaMilesia, una serie de variadas historias y acariciar tuoído benévolo con un grato murmullo; dígnate tansolo recorrer con tu mirada este papiro egipcio escri-to con la fina caña del Nilo y podrás admirar a criatu-ras humanas que cambian de forma y condición, y, Viceversa, que posteriormente recobran su primitivoestado. Empiezo. ¿Quién te habla? Mu brevemente entérate.el ático Himeto, el itsmo de Efirea y el espartano Té-nalo, tierras felices, celebradas para siempre por una litaratura todavía feliz, son la antigua cuna de mi raza. APULEIUS Metamorphoses: Liber I L. Rubio Fdez.
197
Kristau idazleak
• Lehenengo idazle kristauak Ebangelioak eta Epistolak grekeraz idazten zituzten
• III menditik aurrera latinaz idazten hasten dira.
• Latina liturgiako hizkuntza bilakatzen da.
• Kultura berpizten da eta fede berriaren defentsoreak, historiagileak , tratadistak... sortzen dira.
198
Quintus Septimius Tertulianus160 – 225 KRISTAUTASUNA
• Kartagon jaioa, soldatu baten seme baina heziketa onekoa eta oso kultoa.
• Kristautasunaren Teologoa.
• “Apologeticum” gentilen erlijioa kritikatzen du.
• “Ad martyres” martirien panegerikoa.
• “De spectaculis” kristauak ikuskizunetara joate kritikatzen du.
199
Si non licet vobis, Romani imperii antistites, in aperto et edito, in ipso fere vertice civitatis praesidentibus ad iudicandum palam dispicere et coram examinare quid sit liquido in causa Christianorum, si ad hanc solam speciem auctoritas vestra de iustitiae diligen-tia in publico aut timet aut erubescit inquirere, si de-nique, quod proxime accidit, domesticis iudiciis nimis operata infestatio sectae huius obstruit defensioni, liceat veritati vel occulta via tacitarum litterarum ad aures vestras pervenire.
Tertullianus Apologeticus I
200
Aurelius Prudentius ClemensZaragoza 348 KRISTAUTASUNA
• Teodosioren kontean lan egin zuen eta kargu politikoak izan zituen.
• “Cathemerinon” 12 himno erlijioso• “Peristephanon” 13 poema martiren
heriotzei dedikaturik.• “Apotheosis” Kristoren dibinitatearen dogma
defentsan.• “Hamartigenia” Dibina Komediako
aintzindari.
201
Senex fidelis prima credendi uia Abram, beati seminis serus pater, adiecta cuius nomen auxit syllaba, Abram parenti dictus, Abraham Deo, senile pignus qui dicauit uictimae, docens ad aram cum litare quis uelit, quod dulce cordi, quod pium, quod unicum deo libenter offerendum credito, pugnare nosmet cum profanis gentibus suasit, suumque suasor exemplum dedit, nec ante prolem coniugalem gignere deo placentem, matre uirtute editam, quam strage multa bellicosus spiritus portenta cordis seruientis uicerit.
Prudenti Pychomachia Praefatio
202
Beste batzuk
• Juvenco: “Historia evangelica”
• Laktanzio: “Institutiones divinae”, Zizeron kristaua deitua.
• Ausonio: Burdeosen jaioa, irakasle izan zen. Kargu inportanteak izan zituen. “Mosela”.
203
Audivit dominus orationes tuas, Donate carissime, quas in conspectu eius per omnes horas fratrum nostrorum, qui gloriosa confessione sempiternam sibi coronam pro fidei meritis quaesierunt. 2 Ecce, deletis omnibus adversariis, restituta per orbem tranquillitate, profligata nuper ecclesia rursum exurgit et maiore gloria templum dei, quod ab impiis fuerat eversum, misericordia domini fabricatur. 3 Excitavit enim deus principes qui tyran norum nefaria et cruenta imperia resciderunt humano generi providerunt, ut iam quasi discus so tristissimi temporis nubilo mentes omnium pax iucunda et serena laetificet.
Lactantius De Mortibus Persecutorum I
204
San Ambrosio 340 – 397 KRISTAUTASUNA
• Treberis-en jaioa. Familia oso onekoa. Kargu plitikoak eta Milaneko “arzobispo”.
• San Agustinen maixu.
• Obra asko idatzi zituen, tartean ”Hexame-ron” sermoiak 6 liburutan.
205
Aeterne rerum conditor, Noctem diemque qui regis, Et temporum das tempora, Ut alleves fastidium, Praeco diei jam sonat, Noctis profundae pervigil, Nocturna lux viantibus, A nocte noctem segregans. Hoc excitatus Lucifer, Solvit polum caligine, Hoc omnis errorum chorus, Viam nocendi deserit. Hoc nauta vires colligit, Pontique mitescunt freta, Hoc ipsa petra Ecclesiae Canente, culpam diluit…
Ambrosius Hymni I
206
San Jeronimo 331 – 420 KRISTAUTASUNA
• Dalmazian jaioa Erroman ikasten du. Treberis, Antikian eta Sirian bizi zen.
• Klasiko latinoak ezagutzen ditu.
• “De viris illustribus” oso eleganteak.
• “Biblia Vulgata” grekeratik latinera itzulita.
207
1:1 apocalypsis Iesu Christi quam dedit illi Deus palam facereservis suis quae oportet fieri cito et significavit mittens per an-gelum suum servo suo Iohanni 1:2 qui testimonium perhibuit verbo Dei et testimonium Iesu Christi quaecumque vidit 1:3 beatus qui legit et qui audiunt verba prophetiae et servant ea quae in ea scripta sunt tempus enim prope est 1:4 Iohannes septem ecclesiis quae sunt in Asia gratia vobis et pax ab eo qui est et qui erat et qui venturus est et a septem spiritibus qui in conspectu throni eius sunt 1:5 et ab Iesu Christo qui est testis fidelis primogenitus mortuorum et princeps regum terrae qui dilexit nos et lavit nos a peccatis nostris in sanguine suo 1:6 et fecit nostrum regnum sacerdotes Deo et Patri suo ipsi gloria et imperium in saecula saeculorum amen
Hieronimus Biblia Sacra Vulgata Apocalypsis beati Ioannis apostoli
208
San Agustin 354 – 430 KRISTAUTASUNA
• Numidian jaioa. Kartagon eta Erroman ikasi zuen. Gero Milanen kristau egiten da. Hiponan obispu izan zen.
• Paganoen kreentziak oso gogor kritikatzen ditu. Asko idazti zuen.
• “Confesiones” autobiografia espirituala.
• “Dei civitas” La ciudad de Dios. Zerua eta lurra konparatzen ditu.
209
Magnus es, domine, et laudabilis valde: magna virtus tua, et sapientiae tuae non est numerus. et laudare te vult homo, aliqua portio creaturae tuae, et homo circ-umferens mortalitem suam, circumferens testimonium peccati sui et testimonium, quia superbis resistis: et tamen laudare te vult homo, aliqua portio creaturae tuae.tu excitas, ut laudare te delectet, quia fecisti nos ad te et inquietem est cor nostrum, donec requiescat in te. da mihi, domine, scire et intellegere, utrum sit prius invocare te an laudare te, et scire te prius sit an invocare te. sed quis te invocat nesciens te? aliud enim pro alio potest invocare nesciens. an potius invocaris, ut sciaris?
Augustinus Confessiones LIBER PRIMUS Caput I
210
[Pr] Gloriosissimam ciuitatem Dei siue in hoc tempo-rum cursu, cum inter impios peregrinatur ex fide ui-uens, siue in illa stabilitate sedis aeternae, quam nunc expectat per patientiam, quoadusque iustitia conuertatur in iudicium, deinceps adeptura per ex-cellentiam uictoria ultima et pace perfecta, hoc opere instituto et mea ad te promissione debito defeendere aduersus eos, qui conditori eius deos suos praeferunt, fili carissime Marcelline, suscepi, magnum opus et arduum, sed Deus adiutor noster est.
Augustinus De Civitate Dei LIBER I
211
San Isidoro de Sevilla 570 – 636 KRISTAUTASUNA
• Sevillako obispu izan zen.
• Asko idatzi zuen: filosofis, teologia, gramatika, historia...
• “Ethimologiae” egundoko enziklopedia.
• Eragin asko izan zuen.
212
DE DISCIPLINA ET ARTE. [1] Disciplina a discendo nomen accepit: unde et scientia dici potest. Nam scire dictum a discere, quia nemo nostrum scit, nisi qui discit. Aliter dicta disciplina, quia discitur plena. [2] Ars vero dicta est, quod artis praeceptis regulis-que consistat. Alii dicunt a Graecis hoc tractum esse vocabulum APO TES ARETES, id est a virtute, quam scientiam vocaverunt. [3] Inter artem et disciplinam Plato et Aristoteles hanc differentiam esse voluerunt, dicentes artem esse in his quae se et aliter habere possunt; disciplina vero est, quae de his agit quae aliter evenire non possunt.
Isidorus Hispalensis De etymologiarum liber I
213
Idazle teknikoak
NEKAZARITZA:CATON: “De agricultura”VARRON: “De re rustica”COLUMELA: “De re rustica”PALADIO: “Opus agriculturae”
214
Est interdum praestare mercaturis rem quaerere, nisi tam periculosum sit, et item foenerari, si tam hones-tum. Maiores nostri sic habuerunt et ita in legibus po-siverunt: furem dupli condemnari, foeneratorem qua-drupli. Quanto peiorem civem existimarint foenerato-rem quam furem, hinc licet existimare. Et virum bo-num quom laudabant, ita laudabant: bonum agrico-lam bonumque colonum; amplissime laudari existi-mabatur qui ita laudabatur. Mercatorem autem stre-nuum studiosumque rei quaerendae existimo, verum, ut supra dixi, periculosum et calamitosum. At ex agri-colis et viri fortissimi et milites strenuissimi gignuntur, maximeque pius quaestus stabilissimusque consequ-itur minimeque invidiosus, minimeque male cogitantes sunt qui in eo studio occupati sunt.
M. PORCI CATONIS CENSORIS DE AGRI CVLTVRA PRAEFATIO
215
Otium si essem consecutus, Fundania, commodius tibi haec scriberem, quae nunc, ut potero, exponam cogitans esse properandum, quod, ut dicitur, si est homo bulla, eo magis senex. Annus enim octogesi-mus admonet me ut sarcinas conligam, antequam proficiscar e vita. Quare, quoniam emisti fundum, quem bene colendo fructuosum cum facere velis, meque ut id mihi habeam curare roges, experiar; et non solum, ut ipse quoad vivam, quid fieri opor-teat ut te moneam, sed etiam post mortem. Neque patiar Sibyllam non solum cecinisse quae, dum viveret, prodessent hominibus, sed etiam quae cum perisset ipsa, et id etiam ignotissimis quoque homi-nibus; ad cuius libros tot annis post publice solemus redire,… M. TERENTIUS VARRO RERUM RUSTICARUM DE AGRI CULTURA LIBER PRIMUS I
216
AD P. SILVINUM PRAEFATIO Saepenumero civitatis nostrae principes audio culpan-tes modo agrorum infecunditatem, modo caeli per –multa iam tempora noxiam frugibus intemperiem, quosdam etiam praedictas querimonias velut ratione certa mitigantes, quod existiment ubertate nimia prioris aevi defatigatum et effetum solum nequire pristina be-nignitate praebere mortalibus alimenta. Quas ego causas, Publi Silvine, procul a veritate abesse certum habeo, quod neque fas sit existimare rerum naturam, quam primus ille mundi genitor perpetua fecunditate donavit, quasi quodam morbo sterilitate affectam; ne-que prudentis credere tellurem, quae divinam et ae-ternam iuventam sortita, communis omnium parens dicta sit, velut hominem consenuisse.L. Iunius Moderatus Columella De Re Rustica LIBER PRIMUS
217
ARKITEKTURA:VITRUVIO: “De architectura”FRONTINO:
“De aquae ductu urbis Romae”
218
[1] Cum divina tua mens et numen, imperator Caesar, Imperio potiretur orbis terrarum invictaque virtute cunctis hostibus stratis triumpho victoriaque tua cives gloriarentur et gentes omnes subactae tuum spec-tarent nutum populusque Romanus et senatus libe-ratus timore amplissimis tuis cogitationibus consiliis-que gubernaretur, non audebam, tantis occupatio-nibus, de architectura scripta et magnis cogitatio-nibus explicata edere, metuens, ne non apto tempore interpellans subirem tui animi offensionem.
Vitruvius Pollio De Architectura Liber I Praefatio
219
[1] Zure inteligentzia eta borondate jainkotiarra, Zesar, Inperioaren konkistan arduratzen zen bitartean eta, zure adore makurgaitzaren indarrez etsai guztiak mendean hartu ondoren, herritarrek zure garaipenaren gloriarekin bat egiten zuten bitartean, eta barbaro guztiak zure aginduetara jarrita zeudenean, eta Erro-mako herria eta senatua, beldur guztietatik libre, zurepentsakizun eta aholku zabal-ospetsuen esanetara go-bernatzen hasita zeudenean, orduan, zure ardura guztiak ikusiz ez nintzen ausartu arkitekturaz idatzitakoak eta gogoeta neketsuen jasotakoak argitara ateratzen, beldur nintzelako, une desegokia izanik, ez ote nuen zure gogoaren hasarrea piztuko. Vitruvius Pollio De Architectura Liber I Praefatio
220
Cum omnis res ab imperatore delegata intentiorem exigat curam, et me seu naturalis sollicitudo seu fi-des sedula non ad diligentiam modo verum ad amo-rem quoque commissae rei instigent sitque nunc mi-hi ab Nerva Augusto, nescio diligentiore an aman-tiore rei publicae imperatore, aquarum iniunctum officium ad usum, tum ad salubritatem atque etiam securitatem urbis pertinens, administratum per prin-cipes semper civitatis nostrae viros, primum ac po-tissimum existimo, sicut in ceteris negotiis institueram, nosse quod suscepi.
Frontinus De aquis urbis Romae LIBER PRIMUS
221
MEDIZINA:CELSO: “De medicina”VEGECIO: “Mulomedicina
chironis”
222
Tussis vero fere propter faucium exulcerationem molesta est; quae multis modis contrahitur. Itaque illis restitutis ipsa finitur. Solet tamen interdum per se quoque male habere; et vix, cum vetus facta est, eliditur. Ac modo ardia est, modo pituitam citat. Oportet hyssopum altero quoque die bibere; spiritu retento currere, sed minime in pulvere, ac lectione uti vehementi, quae primo impeditur a tussi, post eam vincit: tum ambulare: deinde per manus quoque exerceri, et pectus diu perfricare: post haec quam pinguissimae ficus uncias tres super prunam incoctas, esse.
Celsus De medicina, IV, X, Tussis eta remedia
223
Primus liber electionem edocet iuniorum, ex quibus locis uel quales milites probandi sint aut quibus armorum exercitiis imbuendi. Secundus liber ueteris militiae continet morem, ad quem pedestris institui possit exercitus. Tertius liber omnia artium genera, quae terrestri proelio necessaria uidentur, exponit. Quartus liber uniuersas machinas, quibus uel obpugnantur ciuitates uel defenduntur, enumerat; naualis quoque belli praecepta subnectit. (In omni autem proelio non tam multitudo et uirtus indocta quam ars et exercitium solent praestare uictoriam.) I. Romanos omnes gentes sola armorum exercitatione uicisse…. Vegetius Epitoma Rei Militaris LIBER I
224
GASTRONOMIA:APICIO: “Re re coquinaria”
225
4) <Rosatum et violatum>:
Rosatum sic facies: folias rosarum, albo sublato, lino inseris et sutilis facias, et vino quam plurimas infundes, ut septem diebus in vino sint. Post septem dies rosam de vino tollis, et alias sutiles recentes similiter mittis, ut per dies septem in vino requiescant, et rosam eximis. Similiter et tertio facies, et rosam eximis, et vinum colas, et, cum ad bibendum voles uti, addito melle rosatum conficies, sane custodito ut rosam a rore siccam et optimam mittas. Similiter, ut supra, et de <viola> violatium facies, et eodem modo melle temperabis.
Caelius Apicius DE RE COQUINARIA LIBER I: EPIMELES IV Vinum Rosatum
226
4) <llarosen ardoa eta liliena>:Aurretik PETALOren zati samurra kendrik, linozko hari Batetan larrosen PETALOak jarri ondo loturik geldi-Tzeko; ardoan bota ahalik eta gehien eta laga 7 egu-Netan denbora pasata aurrekoen berdinak berriro bota ardotara, laga 7 egunetan geldirik eta atera Berriro, horrela hiru aldiz, qero ardoa txinotik pasatu.Edateko momentuan eztia ipini eta horrela izango dugu larrosen ardoa. Larosa honenekin eta erabat Lehorturik gabeko lorrosekin egitea komeni da.Prozedura berarekin lilien ardoa egin daiteke, hau ereEztiaz nahastuko dugu.
Caelius Apicius DE RE COQUINARIA LIBER I: EPIMELES IV Vinum Rosatum
227
4) <Vino de rosas y de violetas>:Quitada previamente la parte blanda del pétalo,poner en un hilo de lino pétalos de rosa, de maneraque queden bien engarzados; echar en el vino la ma-yor cantidad posible y dejarlos durante 7 días. Des-pués de este tiempo, sacarlos y echar otros nuevos exactamente igual que antes, dejarlos reposar durante 7 días y volverlos a sacar. Lo mismo, hasta tres veces, y a continuación colar el vino. En el momento en que se vaya a beber, añadir miel, y así se obtendráel vino de rosas. Es aconsejable emplera rosas queno estén húmedas y sean de la mejor calidad.Por el mismo precedimieto hacer el vino de violetas, que se mezclará igualmente con miel.Caelius Apicius DE RE COQUINARIA LIBER I: Vinum Rosatum
228
GEOGRAFIA:POMPONIO MELA: “Chorographia”
229
Orbis situm dicere aggredior, impeditum opus et facundiae minime capax - constat enim fere gentium locorumque nominibus et eorum perplexo satis ordine, quem persequi longa est magis quam benigna materia - verum aspici tamen cognoscique dignissimum, et quod, si non ope ingenii orantis, at ipsa sui contemplatione pretium operae attendentium absolvat. [2] Dicam autem alias plura et exactius, nunc ut quaeque erunt clarissima et strictim. Ac primo quidem quae sit forma totius, quae maximae partes, quo singulae modo sint atque habitentur expediam, deinde rursus oras omnium et litora ut intra extraque sunt, atque ut ea subit ac circumluit pelagus, additis quae in natura regionum incolarumque memoranda sunt. Id quo facilius sciri possit atque accipi, paulo altius summa repetetur. [3] Omne igitur hoc, quidquid est cui mundi caelique nomen indidimus, unum id est et uno ambitu se cunctaque amplectitur. Pomponius mela De Chorographia (De Situ Orbis)LIBER PRIMVS
230
NATUR ZIENTZIAK:PLINIO ZAHARRA: “Naturalis historia”
231
LIBRO II CONTINENTUR 1 An finitus sit mundus et an unus 2 de forma eius 3 de motu eius. cur mundus dicatur 4 de elementis 5 de deo 6 de siderum errantium natura 7 de lunae et solis defectibus. de nocte 8 de magnitudine siderum 9-10 quae quis invenerit in observatione caelesti 11 de lunae motu 12 errantium motus et luminum canonica 13-14 quare eadem altior, alias propiora videantur 15 catholica siderum errantium 16 …
C. Plinius Secundus Maior Naturalis Historia
232
Zuzenbidetza
M. ANTISTIO LABEONC. ATEYO CAPETONP. JUVENCIO CELSOL. SALVIO JULIANOSEXTO PONPONIOGAYOEMILIO PAPINIANOJULIO PAULODOMICIO ULPIANO
233
Litteratura Latina
• Latinaren ekoizpena ez da bukatzen hemen; Erdi Aroan latinaz idazten zuten, Errenazi-menduan Latina eta Mundu Klasikoa arlo guztietan berpiztu nahi izan zituzten. Dantek, Petrarcak, Bocachio, Rotterdamgo Erasmo, Garcilaso, Owen, Rimbaud...latinez idatzi zituzten obra batzuk.
• XVIII mendera arte zientifikoek latinez idazten zuten.
234
Litteratura latina
• Descartes filosofoak bere obra nagusia “Meditationes de Prima Philosophia” latinez idatzi zuen.
• Isaak Newtonek ”Philosophiae Naturalis Principa Mathematica” latinaz idatzi zuen.
235
I Potatores exquisiti, licet sitis sine siti,
et bibatis expeditiet scyphorum inobiliti:
scyphi crebro repetitinon dormiant,
et sermones inauditiprosiliant.
CARMINA BURANA
236
I Edale bikain eta on,nahiz egarri gabe egon,arin ardoari emon,ontziei egin jaramon,ontzioi, ardura klin klon,ez eman jai,hizketaldia oxtionlegez jarrai.
CARMINA BURANA
237
I Bebedores exquisitossin estar sedientos,darle al vino rápido,haced caso a los vasos,atención a los vasos, clin-clon,no pareis,decid chorradas sin parar.
CARMINA BURANA
238
Universis et singulis presentes litteras inspecturis, Dantes Alagherii de Florentia inter vere phylosophantes minimus, in Eo salutem qui est principium veritatis et lumen. Manifestum sit omnibus vobis quod, existente me Mantue, questio quedam exorta est, que dilatrata multotiens ad apparentiam magis quam ad veritatem, indeterminata restabat: unde cum in amore veritatis a pueritia mea continue sim nutritus, non sustinui questionem prefatam linquere indiscussam; sed placuit de ipsa verum ostendere, nec non argumenta facta contra dissolvere, tum veritatis amore, tum etiam odio falsitatis.
DANTE ALIGHIERI Quaestio de aqua et de terra de forma et situ duorum elementorum aque videlicet et terre
239
1. Numa Pompilius sequitur, Pomponis filius, secundus regum. Hic curibus Sabinis ortus atque habitans, summa religionis ac iustitie fama, et quasi aspectus corporis habitum animi sequeretur, a prima etate canus, Roma dissentientes de eligendo rege compescuit.
• Petrarca Vita De Numa Pompilio Secundo Romanorum Rege
240
Uxore, natis, fratribus, et soloexul relictis, frigida per locamussarum alumnus, barbarorumferre superbiam et insolentes mores coactus, iam didici, inviaper saxa, voces ingeminantiafletusque, sub rauco querelasmurmure Danubii levare. O nate tristem sollicitudinelenire mentem et rebus atrociterurgentibus fulcire amicipectora docte manu, Thylesi,
Garcilaso de la Vega: Carmina I. AD THYLESIUM.
241
• Venus Principium dulce est, at finis amoris amarus; laeta venire Venus, tristis abire solet.Flumina quaesitum sic in mare dulcia currunt; postquam gustarunt aequor, amara fluunt.
• De vita et Venere Omnis ad extremum properet licet actio finem; oderunt finem vita Venusque suum.
• John Owen, 1564-1622 Select epigrams
242
Erasmus Roterodamus Thomae Moro suo S.D.Superioribus diebus cum me ex Italia in Angliam reciperem, ne totum hoc tempus, quo equo fuit insidendum, et illiteraris fabulis tereretur, malui mecum aliquoties vel de communibus studiis nostris aliquid agitare, vel amicorum, quos hic ut doctissimos, ita et suavissimos reliqueram, recordatione frui. Inter hos tu, mi More, vel in primis occurrebas: cuius equidem absentis absens memoria non aliter frui solebam, quam praesentis praesens consuetudine consueveram, qua, dispeream, si quid unquam in vita contigit mellitius.
Erasmus Roterodamus Stultitiae laus
243
Rotterdamgo Erasmok Tomas Moro bere adiskideari osasuna!
Aurreko egunetan, Italiatik Inglaterrara nentorrela, zaldi gainean iragan behar zen denbora hura guztia berriketa , eta alferretan ez galtzeko, batzuetan nahi izaten nuen nire artean edo geure zaletasun komunetaz arduratu edo bestela hor utzi nituen lagun jakintsu bezain bihotzekoen gomunaz gozatu. Eta hauen artean zeu zinen, ene Moro, oroimenera lehen etortzen zitzaidana; beraz, nirekin egon ez arren ere, zeurekin egon nintzenean zure eguneroko harremanaz gozatzen nuen modu berean, (eta zin dagizut, bizitzan izan ditudan guztietatik atsegingarriena harre-man horixe izan dela) gozatzen nuen hemen zure oroitzapenarekin.
Erasmus Roterodamus Stultitiae laus
244
Erasmo de Rotterdam a su Tomas Moro Saludos.
En los días anteriores, viniendo de Italia a Inglaterra, sobre el caballo hubo de pasar todo el tiempo toda aquella conversación, y para no perder en vano, algunas veces quería, pensar en nuestra afición común o pensar en otros muy sabios entre mí o nuestra afición común preocuparme de otros hombres sabios. Entre éstos estabas tú, nire Moro, el primero que me venías a la cabeza; por tanto, a pesar de mnpo estar conmigo, gozaba de la misma manera de tu relación como si estuviese contigo, (y pe prometo, que esa ha sido la relación más agradable de todas las que he tenido) gozaba aquí con tu recuerdo.
Erasmus Roterodamus Stultitiae laus
245
• Ver erat, et morbo Romae languebat inertiOrbilius: dira tacuerunt tela magistriPlagarum sonus non iam veniebat ad auresNec ferula assiduo cruciabat membra dolore.Arripui tempus: ridentia rura petiuiImmemor: a studo moti curisque solutiBlanda fatigam recrearunt gaudia mentem.Nescio qua laeta captum dulcedine pectusTaedia iam ludi, iam tristia verba magistriOblitum, campos late spectare iuuabatLaetaque vernantis miracula cernere terrae.Nec ruris tantum puer otia vana petebam:Maiores paruo capiebam pectore sensus:Nescio lymphatis quae mens diuinior alasSensibus addebat: tacito spectacula visuAttonitus contemplabar: pectusque calentisInsinuabat amor ruris: ceu ferreus olimAnnulus, arcana quem vi Magnesia cautesAttrahit, et caecis tacitum sibi colligat hamis. ARTHUR RIMBAUD, VER ERAT
246
Renato Descartes Meditationes de Prima Philosophia
Itaque sola restat idea Dei, in qua considerandum est an aliquid sit quod a me ipso non potuerit proficisci. Dei nomine intelligo substantiam quandam infinitam, independientem, summe intelligentem, summe potentem, et a qua tum ego ipse, tum aliud omne, si quid aliud extat, quodcumque extat est creatum. Quae sane omnia talia sunt, ut quo diligentius attendo, tanto minus a me solo profecta esse posse videantur. Ideoque ex antedictis Deum necessario existire est concludendum: nam quamvis substantiae quidem idea in me sit ex hoc ipso quod sim substantia, non tamen idcirco eset idea substantiae infinitae, cum sim finitus, nisi ab aliqua sustantia quae revera esset infinita, procereret.....Bello 236
247
Isaak Newton ”Philosophiae Naturalis Principa Mathematica”
Gravitatis legis definitioVis centripeta est, qua corpora versus punctum aliquod tanquam ad centrum undique trahentem, impelluntur vel utcunque tendut. Huius generis est gravitas, qua corpora tendunt ad centrum terrae; vis magnetica, qua fefrrum petit magnetem; et vis illa, quaecumque sit, quae planetae perpetuo retrahuntur a motis rectilineis, et in lineis curvis revolvi coguntur. Lapis, in funda circumactus, a circumagente manu abire conatur; et conatu suo fundam distendit, eoque fortius quo celerius revolvitur; et quamprimum dimmititur, avolat.....Bello 250
248
Litteratura Latina
• XVIII mendetik aurrera, latina Eliza Katolikoan ea-ea bakarrik mantentzen da, gurtzaren hizkuntza ofiziala izanik.
• Aita Santuen Enziklikak latinez idatzita daude.
• …..
249
BIBLIA VULGATAPRAEFATIO AD LECTOREM
Quoniam sollicitudo pastoralis vera est causa, qua Ecclesia movetur ut id quod fideliter tradit, renovet, Pius XII mente percipiens tempus advenisse ut in Breviario Romano, a sancto Pio V, eius decessore, edito, pro Psalterio Gallicano aliud substitueretur, concessit ut, sive in privata sive in publica recitatione nova interpretatio, a Pontificii Instituti Biblici professoribus confecta, adhiberetur. Quam deliberationem his verbis explicavit: “ ut plenius in dies fidelibus pateat Sacrarum Litterarum sensus a Spiritu Sancto inspirante datus et hagiographi calamo expressus, quemadmodum in Encyclicis Litteris Divino afflante Spiritu haud ita multo ante exposuimus ”.
250
Litteratura Latina
• Gaur egun Latina eta bere ekoizpena ikasketetan ikusi dezakegu.
• Dena den abeslari batzuk abestien letra batzuk Latinez egiten dituzte: Ennia, Ro- drigo Loâo, Helloween…
251
Rodrigo Leâo&Vox Ensamble
Carpe diem
Nullum infortunium venit sollum
O me infelicem! Me perditum!
Tempus fugit! Carpe diem!
Vita brevis! Carpe diem!
Omnia vincit amor!
Omnia vincit fortuna!
Nullum amore venit sollum!
O me infelicem! Me perditum!
Furor aeternum! Carpe diem
AVE MUNDI LUMINAR SONY COL 473580 2
252
Helloween Better Than Raw RAW CD 125
LAUDATE DOMINUMHalleivia, homines
Gaudete de domino
Qui donat vitam omnes, quod amat nos!
Halleivia, mi deus
Tu vivis omnipotens, Tu es semper benignus, tu amas nos
Patr noster in caelis
Totum orbem terrae regnat
Et vincit diabolum tomorem
Et omnium hominum.......
257
Bibliografia• E. Correa Calderón et F. Lazaro Carreter.
“Curso de Literatura” Anaya 1975.• Ludwig Bieller “Historia de la literatura
romana” Editorial Gredos 1971.• M.C. Howatson “Diccionario de la literatura
clásica” Alianza diccionarios. 1991.• M.J. Echarte Cossio et E. R. Galdeano
“Antologia temática latina” Ed. Bello.1978
258
• Seneca. Tragedias. Trad.: Jesús Luque Moreno Los Clásicos de Grecia y Roma Planeta DeAgostini. 1992
• Ovidio. Tristes. Trad.: José Gonzalez Vázquez Los Clásicos de Grecia y Roma Planeta DeAgostini. 1992
• Ovidio. Arte de amar. Amores. Trad.: Vicente Cristobal López . Los Clásicos de Grecia y Roma Planeta DeAgostini. 1992
• Virgilio. Eneida. Trad.: Javier de Ecgave Sustaeta. Los Clásicos de Grecia y Roma Planeta DeAgostini. 1992
• Apuleyo. El asno de oro.Trad.: Lisardo Rubio fernandez. Biblioteca Clásica Gredos. 1983
259
• Suetonio. Vida de los doce césares. Trad.: mariano Bassols de Climent. Ed. Alma Mater. Barcelona. MCMLXVII.
• Publio Virgilio Maron. Bukolikak eta georgikak. Itzul.: Iñigo Ruiz Arkalluz. EHU. Vitoria-Gazteiz. MCMXCVII.
• Luzio A. Seneka. Bizitzaren laburtasunaz. Bizitza zoriontsuaz. Astiaz. Itzul.: Imanol Unzurrunzaga. Klasikoak, S.A. Bilbo.1993.
• Rotterdamgo Erasmo. Eromenaren laudorioa. Itzul.: Julen Kalzada. Klasikoak, S.A. Bilbo.1994
260
• Ovidio. Ars amatoria. Remedia amoris. Trad.: José Ignacio Ciruelo. Bosch.1987
• Ovidio. Metamorfosis. Trad.: Ely Leonetti Jungl. Espasa Calpe. Co. Austral. Nº 354.
• Madrid. 1994.• M.T. Ciceron. Catilinarias. Trad.: Fco. Campos Rodriguez.
Colección Gredos Bilingüe. Ed. Gredos. Madrid. 1983.• Jon Gotxon Etxebarria. EXCERPTA. Zb.: 1-31. Gernika• Connelio Nepote. Vidas.Trad.: Manuel Segura Serrano.
Colección Gredos Bilingüe. Ed. Gredos. Madrid. 1985.• Apicio. Cocina Romana. Ed.: Bábbara Pastor Artigues. Ed.
Coloquio. Madrid. 1986
261
• http://www.wordtheque.com
• http://classics.mit.edu/
• http://www.perseus.tufts.edu/cache/perscoll_Greco-Roman.html
• http://www.thelatinlibrary.com
• http://www.forumromanum.org/literature/authors_a.html
262
• Helloween Better Than Raw RAW CD 125
• Rodrigo Leâo AVE MUNDI LUMINAR SONY COL 473580 2
263
FINIS
AMAIERAFIN
THE END