URTO
BER
AST
EGI
AUSSSAABA ELARARARTZTZTZAAAA
PLPLPLPLLLAZAOA LABIBIBIBIIZKZKZKZKZKKOTOTXXXXXXX
OTOTOTOTOTITTTAAAA
AMAAMAMAMAMA ERERERERERAAUAAAA N
ADARRRRRRRRA
OLOLOOOOO LOKIEGEEE III
Elduain
Berastegi
Eldua
Berrobi
Andoain
Urnieta
Trintxalekueta
Aballarri
Arlegor
Arlegorko Zabala
Sorotxeta
Mantale
Belabieta
Aranbegi
Leiako
Adarra
813
Larrezurieta
Tximistako Egia
Agerreko Zabala
Eteneta
Oindo
Eltzamendiko erreka
UztarkaitzLapurtxulo
Zuazti
Astabizkar
Otsolepo
Zaburu
Akelarre
Ilintxarbe
Antxista
Mendabia erreka
Azk
etae
rrek
a er
reka
Kartolako erreka
PelotasoroEzteizako punta
Azketa
AritzolaTxertoki
Belako
Irainza
Mar
ting
orri
erre
ka
Ollokiegiaundi (Bizkai)
Ollokiegi (Karponea)
Ollokiegikogeltokia
Portu zentrala
Olloki
TronpaLizarraundi
Ollaz txikiBasurdekabieta
Beriñes
Erkaizti
Gezatari
Ollatz
Uitzigain
Aparrain
BiurregiOllatz
Oizingain
Tantarita
Irulegieta
Makoeta
Santolas ibaia
Martingorri
Atatxain erreka
Uztartz
aerreka
Url
ioko
err
eka
Arr
itxu
rie
tako
err
eka
Ustaza erreka
Tximeola
Tximelako erreka
Egib
eltz e
rreka
Beatarri
Deskarga
Tintarrieta
Olabide
Elizoi
Orin
Antzagai
Moaluze
Leiza
ran
iba
ia
Beltza erreka Ameraun Elizoik
o err
eka
Lorditz erreka
Irue
tako e
rreka
Lizarretako
erre
ka
Min
etako e
rreka
Baztarrola erreka
Tolosa minako erreka
Lorditz txiki
Anegieta
Xarobezar
Baztarrola
Belekabieta
Urdanbide
Tabakoaitzeta
Olizar
Ostotxarreta
Altzegi
Ermoso
Altzegi
Urepel
Kondizaratz lepoa
MandoegiTxuisalde
Mandoegikousotokia
Illarrasoroko mugarria
Leuneta881
Etzala
Asteasuren Tontorra
Unamuno
Lazte
Gartzako Gana
Garagartza
Larregiko tontorra
Pagalegiko tontorra
PagoluzietaZillegi
Iturritx
Etzioko harria
Etzio
Saga
rret
ako
err
eka
Euntzin
Mamueta
Merkue
Anrantzadizabal
EsteizarKartola
Ortzaika
Intsusu
Txintoen Pagadia
Urkizu
Barrola
Arrain
Plazaola
Pagoeta
Guardetxe
Frankio
Olaso
Geltokia
Frankio erreka
Basoberrieta
Elurtsaundi
Azkondita
Learralde
Akesu
Bustinen erleta
Erortza
Isatsako malda
Irantzu borda
Aintzerga
Bertasorota
Meari
Erlozabal
Mustarberri
Egileor
Basakaitz
Arrateke
Ipuliño
Isatsa
Oldizgain
Amionzar
Tsuitsin
Korrikaleku
Juanaborda
Ieltsotoi
Zipillao
Zapillan
Urto mendatea
Leiz
aran ib
aia
Tolarea
Urzuria
Mikeletes
Artaleku
Lindozulo
Burso
Lurmando
Intzesburu
Larremotx
Aldaskain
Munoko
Gaztenadik
o err
eka
Txankan
Lizartoki
Solar
Par
Elordi
Antsolitz
Tin
tako
err
eka
Bezkoitz
Tinto
Luzkomuno
Iñarra
Argañe
Onganeta
San Sebastian ermita
Olloar
Ganga
Santu labakie
San Anton Zahar
San Antonermita
Ollokoko erreka
Intxaurrondo
Matxiku Atze
Patxiko TorreneaErregetxe
ElberdinAtegi
Matxinea
Esabinone
Etxetxo
BulatziGorpio
Arpide
Dambolin
Gaztanaga Berri
Jauregi
Olloki
San Martin de ToursMalkaminoDanbolin
Leitza
Urdinarrain
Izotz Aldea
ZapalategiJolasun
Arrate errotak
Berroa
Oantzun
OaturriAzonketa
Liburu
Aikorteta
Illarraga
Karrezubieta
Illarraga tontorra
Muñoaundi
Anakar
Anakar
Enekutegi
Pagamutegi
Arburuko harkaitza
Gazteluko ataka
Gazteluko harkaitzaMinatxuri
Almitxun
Gaztelu
Erroizpe
AñagaAizarrate
komizartza
Allamendi
Aiztun
Egi Eder
Aintziola
Eguzkialde
Otaltxiki
Uraundi
Gorosmendi
Erlosia
Zapio
Muñotxo
Erleta
Errozaga
Axerigain
Urdelar
Goikoetxeko borda
Aitzu
Basaburu
Lazkako erreka
Iraiko erreka
Larre
Gorostizelaieta
Oizin
Endaiarantzetako erreka
Gorrotolako erreka
Gerize
tako e
rreka
Xapel
Lardiko errekaAierdo
Belarzarreta
Urdalekuko harria
Belabietatxiki
Elurmeaka
Loa
Sorregieta
Olantz/Arnabar
Ibarrola
Barrenetxe
Aierdoerreka
Inturia
Eldua
Kiriki
Ibarr
ola e
rreka
Leitzaran ibaia
Ormak
io e
rrek
a
Artikutz
Lapurtxulo
erreka
Muntto
Aizkorri
Negusarobe
AlliriTxurru
Artola Borda
Presa Txabal
Ubaran erreka
Atxular
Eltzamendi
Urrillondo
Mantxoenea
Larrantxuri
Beko Etxe
Atxetilun
Marizulo
Besadegi
Kukutegi
Antxo Arrizabal
Zorroztarri
ZuluetaPozontarri
Xaxiturri erreka
Etzubi
Altxista
Oindi
Katamotzarri
Mulisko
Pozontarriko lepoa
Gorostita
Bezkitza
Eguzkitza
Bezkita erreka
Ubarratu
Irurena
Txabolategi
Pikoaga
Pikoagako indarretxea
Saratsain
Abillats
LatsaLatsa
Azarilepoa
Elorrietako lepoa
Artegietako gaina
Lizarregiko Zabala
Lizarregi
Sonei
Artzain Enea
Legarralde
Karrika
Etxemuno
Baltzuketa
Etxabe
Garagorri
Kaxkabeltza
Erreka Aundi
Pagamendi
Garro
Asu
AntzizarMokollo
Talai
Zorroztegi
ArtolaDorrontxola
AramaneaZamarbide
Sagarmano
Auzokalte GaztelutxoBaltzun
Ubaran
Txingurri
Leizotz
Presaburu
Goiburu
Eta. San Esteban
UrrestiTXERTOTA
Zinko Borda
Goiburu
Mendillardi
Asindegi
Orkaiztegi
Olaberri
Idoiaga
Ondolar
Zentrala
Onddolar
Leitzaran
Matxinbarrena
Mizpiradi
Benezi Etxeberri
Belategi
Arizmendi
Aranzazu
Arizmendi Txiki
Penadi
Anastegi
Pardaki
Lekunategi
Goiburu
Xoxoka Zar Xoxoka
Pagolerdi
Alzibar
Oiarbide
LaburugainArizmendi
Oiamar
Azkonabieta
Leizotz
Erreka Beltza
Altungain
Antso
LategiPagoaga
Goibieta
Galardi
EtzabalBaraiztegi
Besategi
Zuatzeta
Gurutze
Lobera
Ezkerrenea
Barkaiztegi Berri
Tolareeta
Amasenea
Motxaenea
Aierdi
Nikelabi
Erreka Muntto
Igelus
Beko Etxeberri
Mendiluze
Ermita San Miguel
Erramueta
Kaskaran
Mendiola
Birda
BazkardoIntzuzaran
Balastrain
Arbitza
Matxinea
SorabillaOria
ibaia
Agarremundo
Urgulluts erreka
Guarda Etxea
Iruerreketa
Larranburu
Artatolosa
Murkulluts
Borda Goikoa
oain
Murkaio
Saeka
ArkaitzaTorrea
Erdoizta
o
Buruntza
Eta San Roque
Gorostidi
Usategi Txiki
Perikotegi
Eguskitza
Elizalde
Buruntza Biona
Egues
Lakatze
Zalbide
Lartameni
Derrepente
Garagartza
Urmeneta
Erauso
Garagarza
BelauntzaranFuerteko Zabala
Buruntza
443
ArizmendiBildotseta
Usamendi berri
Aldaiturri
Aranguren
Lizarraga
Sandra
Larrarte
URRESTI
Goikoetxea Goikoa
Musturi
etegi
a
Anako erreka
Etxezarreta Txaagita erreka
Troska erreka
Iturrie
ta e
rreka
Otarreta
Troska
Oiarreta
Karano
Armabeta
Aizpurueta
Belabieta
Deskarga
Itxipi
Karano Munazki
MalasoZenteno
rre
5
Bista
Lizatzu
Goikoetxe
LoyolaBeratza
Uranganea
Telleri Zar
Errota Berri
Beotibar
ozabalPaskieta
Aztei
Tontola
Saskra Berri
Usarre
Musaio
Eta San Roque
Azkorteta
Lekun
Amortzategi
Moarrillure Agustinsoro
Argurutze
Urteagako zabala
Pardiolagoikoa
Txabolategi
Lepatxiki
Ereñotzu
Errotaranerdikoa
Olaburu Basoetxe
AlkatxurainIturralde
Dantzaleku
Iturralde
Erkaratza
UgaldetxoOlaberri
Etxui
Zelaitxoko indarretxea
Olaberri
Urruzungoikoa
Leitzaenea
Urmendi
Belazarte
Pikoaga
IerolaberriItxerola
Pagoaga
Santiagoko indarretxea
Santiago ermita
Naparralde
Pagoaga
Muntegizarrerreka
Purgatorioko erreka
Telleri txiki
Benta-Berri
Argorri
MaldaMitxelena
Aparrain
Atxurroko bizkarra
Errekarte
Amurrusketa
Irusu
Mu
git
zerr
eka
Etxolaberri
Amunola
Erm
en
dik
o e
rre
ka
Ereñotzu
Onddoko Gurutzea
Uranga
Txurdina
Attesoro
Aramburu
Izazkiña borda
Azkue borda
Eraburu
Seroretxe
ARGINENE
Aranbegi
GoienetxeMuxika
Gain-berriAlontso
Sorregieta
Muñagorri
Etxeberri
Santakruz ermita
SarobebordaZamonea
Olondo
Errementaritegi
Galitzia
Sales
Allanegi
Aniturri
AiztunaldeAnsone
Bideraun
Otaburu
Aneta
Musaio
Letabe
Altzari
ErropizpeIzkinoAitzola
Iturregi
Mugertza
Alkorteaga
Arantzasti Illoia
Ordoki
LarteGabirondo
Ostoa
Santiagoenea
Zapatari
Aginaga
Iriarte
Prasenea
ApeztegiElkareta
Gabirondo
Zubari
GañetaEsnarriOtaldats
Itzipita
Goltzoi
San Markos ermita
FondoagirrenaMuskarra
Arriaga
MikeleneaEtxabe
Muñoa
Sagastiñeberri
Eta. Magdalena
Baratza
Zula
Beorregieta
Iraola
LizartzaIribarrene
Zakar
Ospela
Aztine
Arrateko zubia
pintza
Basaitzenea
Errotaranerreka
Maiberaerreka
Ubereta
Sagrarioko Amaren ermitaOlatza
Aizpea
Juanmigeltxiki
Mekolaberri
Errotalde
Lizartzabide
Errotaerreka
OsingoienGarmendiola
Txispiri
Artamuño
Aizpiur
txar
o
Malaerreka
r
Baratz
erreka
Arrabiola
etxe
Gurreaga
Altabe
ietxe
untza
rrieta
Loatzo
DonostiArkaitza
Arrantzu Goikoa
Olaeta
Azkarate
Txisparo
Mandoegik
o erreka
Urumea ibaia
Erreka Beltza
Urdaburu
Mulisko
ALTZIBAR BERRI
560555
642
Elurzulo
Tximista
539
315
Olazar
Unanibia
Idoiaga/Iuia
368 Malo
674
Bertxin
Antxumeta
783
780
Antxista
579
Zeltzurritz
368
Amasola
Oindolar
Bertxingoharkaitza
Artzelai
459
647
Ariztiluze
Arrisoraio
442
Itxupeaka
Muñotsa
676
Inabe
OsinegiOrantzun
834
Mugitza
Illarrasoro
676
727
Egibeltz
ELDUAIN
853
BAZTARRETXE
Mugaga/Moa
788
803
930
Legarralde
Urtokozubieta
Plazaola
Bizkotx
1010
Arpeluzko erreka
Mustar
Beibatarri
Meatzeberrieta
AbadegurutzAbadegurutz/
Baratzazarreta
EzkaiztegiEtzabal
Urdanbide
BERASTEGI
VILLABONA
ANDOAIN
Ezkilletorre903
1043
Urdausurbilgoborda
Aski
Lastur
ENBUTEGI
MONTEFRIO
Urnieta
Malo
erreka
Olariaga
Lorditz
Irumugarrieta
1056San Lorentzo
ermita
Araxes edoN
arba
itzue
rreka
N A F A R R O A
Barrenola
Iparreko erreka
Altzegiko erreka
Makoaundi
Belorrieta
Urtao
Elorrieta
Urritzola
Okelar
Osi
ne
gi
err
eka
Art
iku
zko
err
eka
Saro
be
ber
riko
erreka
AizearregiGaloegi
789
686
Arrizurieta
Arrasaketa
573
Orbara
Praskurenborda
ArlepoAskikoerreka
Astabizkar
307
Azpildi
489
490
356
409
A-15
N A F A R R O A
Txermin
Gi-
3091
A-15Gi-2130
Gi-13
1
Gi-3271
Usabelartza
Argarate
Ormakio
980
UGALDE
Gi-131
Gi-3271
Gi-
3271
PR -Gi 146
PR -Gi 162
BESADEGI-ARANO
a
ba
T1
T2
T3
T4
T5
T6
T7
T8
T9
T10
T11
T12
T13
T31
T30
T29
T27
T26
T25 T24
T23
T22
T21
T20
T19
T18
T17
T16 T15
T14
T28
EEEEEEgggggguuzkitza
Ubbbaaaaaarrrrrratu
IIrrrruuuuurrrena
Txxxaaaaabbbbbboolategi
Azarilepoa
Elorrietako lepoa
Artegietako gaina
Lizarregiko Zabala
Lizarregi
Sonei
Erkaratza
Ugaldetxoxx
Olaberri
Urruzungoikoa
LLeLeeieiteitzeitzeitzitzitztztzaeneaeneaeneaeneaeneaeneaeneaaaaaaa
Pikoaga
Santiagoko indarretxeaxx
SantiSantiSantiSantiSantiago eago eago eago eago eg rmitrmitrmitrmitrmitgogo eggogo g aaaaaBenta-Berrent i
Argorri
Aparrain
Atxurroko bizkarra
Erreka Beltza
Urdaburu
GI-636
AP-1/AP-8
N-1
A-15
N-130
GI-20
AP-1/AP-8
AP-1/AP-8
ZERBITZUAK SERVICIOS
Autobidea Autopista
Autobia Autovía
Lehentasuna duen errepidea Carretera de interés preferente
Errepide Nagusia Carretera Básica
Eskualde Errepidea Carretera Comarcal
Errepide Lokala Carretera Local
Auzobidea Carretera Vecinal
Basabidea Pista
Aparkalekua Aparcamiento
Parketxea Parketxe
Aisialekua Area recreativa
Txabola Refugio
Aterpetxea Refugio atendido
Landa-turismoa Turismo rural
Begiralekua Mirador
Mendia Cumbre
Sarbidea Acceso al parque
IBILBIDEAK RECORRIDOS
Bidegorri Bidegorri
Bide berdea Vía verde
Tunela Túnel
Besadegi-Arano Besadegi-Arano
PR (ibilbide laburra) PR (Sendero de pequeño recorrido)
Lotura Enlace
Ibilbidearen hasiera Comienzo del sendero
Ibilbidearen bukaera Final del sendero
Ibilbide biribila Sendero circular
NATUR BALIABIDEAK VALORES NATURALES
Pagadia Hayedo
Hariztia Robledal
Ur-jauzia Cascada
Interes handiko eremua Zona de especial interés
Sarbide nagusia Entrada principal
Babes eremuaren muga Límite de zona protegida
ONDAREA PATRIMONIO
Meatzea Mina
Haitzuloa Cueva
Megalitoa Megalito
Elurzuloa Nevera
AndoainGoiburuAballarri
Pardaki
BERASTEGI
Sorotxeta
Mugaga/Moa
Larrazabal
MONTEFRIO
Leizaran
Herria Núcleo urbano
Auzoa Barrio
Tontorra Cima
Tontor txikia Cima menor
Udalerria Municipio
Ingurua Paraje
Lepoa Collado
Lekua Lugar singular
Aterpea Refugio
Ibaia Río
BIZKKOTXKZK
IKURRAK LEYENDA
PLAZAOLAPLAZAOLA
BIDEGORRIABIDEGORRIA
BIZKOTXBIZKOTX
LEITZARAN IBAIALEITZARAN IBAIA
Eskala 1:25.000
250 m 500 m 1 km750 m
0
500
1.000
1.500
URTO
Gipuzkoako natur eremuetako ibilbideakEzkerrenea
LEITZARAN B I OTO P OBABESTUA
copyright © SUA edizioak
ANDOAIN
BIOTOPO LEITZARAN.indd 1BIOTOPO LEITZARAN.indd 1 24/11/10 17:3324/11/10 17:33
LeitzaranBIO
TOPO
BA
BESTU
A
MAPA ETA IBILBIDEAMAPA Y RECORRIDO
Eskala 1:25.000
kutxa
bietako bat da, baina beste asko badira, batzuk erraldoiak, Auzokalte kasu,
besteak behialakoak eta ia ezkutukoak, Mustarkoa esate baterako.
PLAZAOLA, bailara zeharkatzen duen bide-gorria. 1904an tren txiki batek ekin zion Plazaola eta Bizkotxeko
mea-tzeetako burdina garraiotzeari. Hamar urte geroago, trenbidea
Donostia eta Iruñeraino iristen zen. Plazaolako tren txiki hark 31 tunel,
hamalau zubi eta sei geltoki bisitatzen zituen Leitzaran ibarreko 20 kilome-
troetan. Horrela egin zuen 1957an kendu zuten arte. Gaur egun, tren txis-
tukari haren ordez, oinezkoak eta txirrindulariak dira trenbide zaharraren
ibilbidea zapaltzen dutenak, Olloki edo Ameraun bezalako geltoki zaha-
rretatik igaroz. Nahi duenak Andoaindik aurrera, Urnietarantz, jarraitzea
dauka edo, beste aldetik, Leitza eta Larrun alderantz.
BIZKOTX ETA LORDITZ, meatze zaharrak. Leitzaran
hamaika meazuloko bailara da, batez ere bere eskuin ibarrean. Pla-
zaola eta Bizkotx, Lorditz aldea, Mustar, Meatzeberrieta eta Malo dira
meatzariek zulatutako lekuetako batzuk, batez ere burdinaren bila. Jarduera
hartatik, meatze sortaz gain, mea erretzeko labe ikusgarriak gelditu zaizkigu,
Mustar edo Bizkotxen adibidez, gure industria-ondarearen ale preziatuak.
ADARRAMENDI, megalitoz hesituriko gailur klasikoa. Gipuzkoako tontor ezaugarrietako bat, Adarramen-
di (813 m), Leitzaran ibarreko muga dugu, ipar aldetik. Monumentu
megalitiko ugari duen gailur lerro batean kateaturik, inguruko Ete-
neta adibidez, Adarramendi harrespilen mendebaldeko muga misterio-
tsua da. Bertatik hurbil, Usabelartzak zohikaztegi aparta zaintzen du. Bai-
larako beste leku batzuetan bertako basoak barreiatzen dira, batez ere
pagadiak eta harizti hibridoak, azken horiek Gipuzkoan oso urriak direla.
Leitzaranera heltzeko lau herri izan
daitezke abiapuntu.
1 Alde batetik, ANDOAIN. N-1ek
herrian bertan utziko gaitu eta, ber-
tatik, GI-3091 errepidea aukeratu.
Seinaleei jarraituta, kilometro bi egin
eta gero, Leitzaran bailararen atean
utziko gaitu. OTITA da paraje hori
eta bertan amaitzen da errepidea.
2 Gi-2430 errepidea TOLOSATIK
Nafarroako mugaraino doa. Bidean,
Elduain eta Berastegi azaltzen dira. Biak
izan daitezke Leitzaranera hurbiltzeko
abiapuntu, bereziki Berastegi, bertan
baitago Urto mendatea, PLA-
ZAOLARA hurbiltzeko aterik hurbilena.
3 A-15 autobideak IRURTZUN eta
ANDOAIN lotzen ditu. Irteera
bana du ANDOAINEN eta BERASTEGIN.
4 URNIETATIK ere, GI-3271 erre-
pideak BESADEGIRAINO era-
mango gaitu. Horixe dugu Adarra eta
Leitzaran ibarreko ipar aldeko men-
dietan hamaika osteratxo egiteko
abiapuntua.
Museoak:
URAREN INTERPRETAZIO ZENTROA
ETA ARRANTZA ESKOLA. Otita par-
kea, Leizotz auzoa 48, behea. Andoain.
Museo honetan ura da protagonista
eta, nola ez, Leitzaran ibaia.
Horrez gain, biotopoan sartzera
doazenentzat, BISITARIEN ETXEA
ere bada, Leitzaran aldean ibilbideak
egiteko eta inguru hori hobeto eza-
gutzeko informazioarekin.
Eta heriotzarik gabeko ARRANTZA
ESKOLA ere bertan da.
Informazio gehiago:
☎ 943 300 929. www.leitzaran.org
BURUNTZAKO SAN MARTIN PARKE
ARKEOLOGIKOA: Andoaingo eliza
zaharra egon zen lekuan aztarnategi
arkeologikoa atondu eta museo itxu-
ra eman diote.
Landa-etxeak:
URNIETA: Montefrío ☎ 943 557 158 /
609 937 455 eta Altzibar Berri ☎ 943
557 097 / 626 551 429.
ANDOAIN: Txertota ☎ 943 590 721
VILLABONA: Urresti ☎ 943 690 444 /
653 722 363.
BERASTEGI: Baztarretxe ☎ 943 683
386 / 635 726 687 Arginenea ☎ 638 182
998 / 638 182 998 eta Ugalde ☎ 943 655
834 / 649 899 811.
Garraio publikoak
TSST. Donostia Tolosa linea. Andoai-
nen eta Villabonan geralekuak ditu.
☎ 943 361 740. www.tsst.info.
GARAYAR: Donostia Hernani linea.
Andoainen geralekua. ☎ 943 556 662.
TOLOSALDEA BUS. Tolosa eta Beras-
tegi lotzen ditu. ☎ 943 650 621
RENFE. Aldirietako tren sareak gerale-
kuak ditu Andoainen eta Villabonan. ☎
902 240 202 . Informazio gehiago:
www.renfe.com
Cuatro pueden ser las localidades
desde las que llegar a Leitzaran:
1 En primer lugar, ANDOAIN. La
N-1 nos dejará en esta localidad y,
desde allí, debemos tomar la GI-
3091. Siguiendo las señales y tras
recorrer algo más de dos kiló-
metros llegaremos a la puerta de
Leitzaran: OTITA, punto don-
de se termina la carretera.
2 La Gi-2430 conduce desde
TOLOSA hasta la muga con Nafa-
rroa. En el camino recorre Elduain
y Berastegi, ambas localidades
perfectos puntos de partida para
una excursión a Leitzaran. Espe-
cialmente Berastegi, dado que en
este municipio se encuentra el alto
de Urto, el acceso más cercano a
PLAZAOLA, ya en Leitzaran.
3 La autovía A-15 IRURTZUN-
ANDOAIN cruza la zona y tiene
salidas en ANDOAIN y BERAS-
TEGI.
4 Desde URNIETA, la GI-3271
nos llevará hata BESADEGI,
punto de inicio de numerosas ex-
cursiones montañeras por el Ada-
rra y zona norte del biotopo de
Leitzaran.
Museos:
CENTRO DE INTERPRETACIÓN DEL
AGUA Y ESCUELA DE PESCA. Parque
de Otita, barrio Leizotz 48, bajo. En
este museo el agua es el principal
protagonista y, como no podía ser
de otra manera, en este caso la del
río Leitzaran. Además, también es
centro de acogida para quienes ac-
ceden al biotopo. En este punto se
facilita abundante información sobre
el Leitzaran, sus valores y los reco-
rridos. Finalmente, también cuenta
con una escuela de pesca sin muerte.
☎ 943 300 929. www.leitzaran.org
PARQUE ARQUEOLÓGICO DE SAN
MARTIN DE BURUNTZA: En el lugar
en el que estuvo la antigua iglesia
parroquial de Andoain se ha acon-
dicionado para visitas con caracte-
rísticas de museo el yacimiento ar-
queológico allí existente.
URNIETA: Montefrío ☎ 943 557 158 /
609 937 455 y Altzibar Berri ☎ 943
557 097 / 626 551 429.
ANDOAIN: Txertota ☎ 943 590 721
VILLABONA: Urresti ☎ 943 690 444 /
653 722 363
BERASTEGI: Baztarretxe ☎ 943 683
386 / 635 726 687 Arginenea ☎ 638
182 998 / 638 182 998 y Ugalde ☎ 943
655 834 / 649 899 811.
TSST. Línea Donostia Tolosa. Pa-
radas en Andoain y Villabona. ☎
943 361 740. www.tsst.info.
GARAYAR: Línea Donostia Hernani.
Parada en Andoain. ☎ 943 556 662.
TOLOSALDEA BUS. Enlaza Tolosa
con Berastegi. ☎ 943 650 621
RENFE. La red de cercanías de la
compañía ferroviaria cuenta con
paradas en Andoain y Villabona. ☎
902 240 202 www.renfe.com
Cerca de veintidós kilómetros recorría aquel humilde trentxiki cuando sa-
lía de Andoain y, tras pasar por Plazaola, llegaba a la muga con Nafarroa.
Otros tantos puede hacer el senderista por esa ruta, acondicionada hoy
como paseo. Quien inicie el recorrido se adentrará por las riberas del río
Leitzaran. A cada paso irán surgiendo las alisedas, las centrales hidroeléc-
tricas, los canales, los restos de vetustas aceñas y ferrerías, las antiguas
minas y muchas otras sorpresas que jalonan el camino. Desde Andoain
hasta la vieja estación de Plazaola suma veinte kilómetros de sendero. Hay
que cruzar 31 túneles. Por
ello es conveniente llevar
chubasquero y linterna. El
camino está abierto tan-
to a ciclistas como a pea-
tones. En cualquier caso,
conviente tener en cuenta
que, en ocasiones, también
es utilizado por vehículos,
como los camiones que ex-
traen madera.
Hogeita bi kilometroko bidea egiten zuen antzinako trentxiki hark An-
doaindik irten eta Plazaolatik Nafarroako mugaraino iritsi arte. Beste
horrenbeste egin ditzake mendizaleak xenda horretatik gaur egun, pa-
seorako egokiturik dago eta.
Bide horri ekingo dionak Leitzaran ibaiko ibarrean barrena abiatuko
da. Pauso bakoitza eman ahala, haltzadiak, zentral hidrolektrikoak, ubi-
deak, antzinako errota eta burdinolak, meatzetako aztarnak eta ha-
maika ezusteko gehiago agertuko zaizkio.
Andoaindik Plazaolako geltokiraino (Nafarroan sartu aurretik, azkena)
hogei bat kilometro dago. 31 tunel zeharkatu behar dira. Horregatik,
komenigarria da xira eta esku-argiak eramatea. Ibilbidea zabalik dago
oinezkoentzat nahiz txirrindularientzat. Noizean behin, egurra atera-
tzen ari diren kamioiak ere ager daitezke.
EL RÍO LEITZARAN, aguas transparentes entre alisedas. El río Leitzaran recorre una veintena de kilómetros y
salva 400 metros de desnivel desde su entrada en Gipuzkoa por
el alto de Urto hasta llegar a Andoain. Sus aguas, las más prístinas del
territorio histórico, son el hábitat de truchas, anguilas, piscardos o ma-
drillas, además, de anfi bios como tritones y desmanes. En sus riberas
crece la aliseda mejor conservada de Gipuzkoa, que se extiende durante
gran parte del serpenteante recorrido del río Leitzaran y de muchos de
sus pequeños afl uentes. Es por ello que el río y sus riberas conforman
el biotopo protegido (76 has) mientras que el resto del valle está consi-
derado como zona periférica (5.944,5 ha). El agua también protagoniza
acueductos y una tupida red de canales por los que ha llegado durante
años a las numerosas centrales hidroeléctricas distribuidas a lo largo de
la ribera del río Leitzaran.
OTITA, la entrada a Leitzaran. A pocos kilómetros de
Andoain, Otita concentra gran parte de los atractivos que caracte-
rizan al valle. En este punto, cerca del río, se juntan la carretera y
la antigua vía del tren de Plazaola, hoy vía verde; está acondicionado
como zona de esparcimiento y es la sede del centro de acogida de visi-
tantes, centro de interpretación del agua y escuela de pesca sin muerte.
Además, en sus inmediaciones está el mágico puente de Unanibia, el de
las brujas. El primero de los muchos puentes que cruzan los meandros
del Leitzaran, algunos descomunales, como Auzokalte, otros discretos y
ancestrales, como el de Mustar.
PLAZAOLA, el bidegorri que surca el valle. En 1904
un pequeño tren comenzó a transportar el hierro de las minas de
Plazaola y Bizkotx. Diez años después había ampliado su recorrido
para enlazar Donostia con Iruñea. El trentxiki de Plazaola cruzaba el valle
de Leitzaran recorriendo en 20 kilómetros 31 túneles, catorce puentes y
seis estaciones. Así fue hasta que desapareció, en 1957. Hoy, en vez de lo-
comotoras son senderistas y cicloturistas los que recorren la antigua vía,
por estaciones abandonadas como Olloki o Ameraun. El recorrido puede
prolongarse más allá de Andoain, dirección Urnieta, o, por el otro extre-
mo, por Leitza y Larraun.
BIZKOTX Y LORDITZ, las viejas minas. Leitzaran es
un valle horadado por las minas, sobre todo en su margen derecha.
Desde Plazaola y Bizkotx, la regata de Lorditz, Mustar, Meatzebe-
rrieta y Malo son algunos de los puntos en los que se registró ac-
tividad minera, sobre todo a la búsqueda de hierro. Además de minas,
nos quedan formidables hornos como los de Mustar o Bizkotx, que forman
parte de nuestro patrimonio industrial.
ADARRAMENDI, una cima clásica cercada por megalitos. Una de las cumbres referenciales de Gipuzkoa, Adarra-
mendi (813 m) cierra el valle por el Norte. Forma parte de un cordal en
el que abundan los monumentos megalíticos, caso de Eteneta, y que al
mismo tiempo es misterioso confi n occidental de los cromlech. En las inme-
diaciones, Usabelartza custodia una importante turbera. En distintos puntos
del valle se pueden encontrar bosques de cierta importancia, especialmente
hayedos y robles híbridos, estos últimos muy raros en Gipuzkoa.
Plazaola
Plazaola
Por la antigua vía del trentxiki
Trentxikiaren bidetik
BIOTOPOAREN GIDALanda
TurismoaGarraio
PublikoaSarbideak Museoak
GUÍA DEL BIOTOPOAccesos Museos
Turismo Rural
TransportePúblico
LeitzaranEs un valle despoblado, caso único en Gipuzkoa, pero no siempre ha sido así. Sus cimas guardan destacados mo-
numentos megalíticos. Sus laderas fueron horadadas por minas hoy olvidadas. Sus regatas movieron molinos, ferrerías y, aún hoy, centrales hidroeléctricas. Un tren lo
cruzó de norte a sur, como hoy lo recorren los senderistas siguiendo su rastro. El valle de Leitzaran, con sus limpias
aguas y sus bosques de ribera, se apresta para conservar su patrimonio cultural y recuperar su esplendor natural.
Biotopo babestuaJenderik gabeko ibarra da Leitzaran, Gipuzkoan baka-
rra, baina beti ez da horrela izan. Tontorretan, han-hemen, multzo megalitiko apartak daude. Mazeletan
hamaika meatze zulatu zituzten, burdina helburu. Erre-kek errotak, olak eta zentral hidroelektrikoak elikatu dituzte. Trenak goitik behera zeharkatu zuen, orduko
trenbidea egun ibilbide atsegina delarik. Leitzaran, bere ur garden eta haltzadi ederrekin, prest da kultur-
ondarea zaindu eta natur-balioak berreskuratzeko.
LEITZARAN IBAIA, ur gardenak haltzadien itzal-pean. Leitzaran ibaiak 22 kilometro egin eta 400 metroko desnibela
gainditzen du Gipuzkoara Urtotik sartzen den unetik Andoianera iri-
tsi arte. Herrialdeko urik aratzenak daramatza, amuarrainen, aingiren,
ezkailuen eta bogen bizileku. Uhandre eta desman piriniarrak ere inguruo-
tan egoten dira. Ibai-ertzetan Gipuzkoako haltzadirik onena aurkituko dugu,
Leitzaran ibaiaren ibilbide sigi-sagatsua eta bere ibaiadarretako zati asko
itzalpe gozoan dituena. Horregatik dira ibaia eta berau elikatzen duten erre-
kastoak biotopo babestuaren muina (76 ha), inguruko lurraldeak (5.944,5 ha)
babes-eremu izendatu dituzten bitartean. Ura ubide sare trinko baten pro-
tagonista ere bada, bide horietatik Leitzaran ibarreko zentral hidroelektriko
ugariak mugitu ditu eta.
OTITA, Leitzarango sarbidea. Andoaindik kilometro gutxi-
tara, Otitak bailarako ezaugarri gehienak biltzen ditu. Bertan, ibaitik
hurbil, errepidea eta Plazaolako trenbide zaharra –gaur egun bide
berdea- elkartzen dira; aisialdirako gune gisa egokitu dute eta hor
dago bisitarien harrera-etxea, uraren interpretazio-zentroa eta hilketarik
gabeko arrantza eskola. Gainera, Unanibiako zubi magikoa ere bertan dago,
sorginzubi ere esaten diotena. Leitzaran ibai bihurria zeharkatzen duten zu-
Leitzaran en CINCO PASOS
Leitzaran, BOST URRATSETAN
En muchos tramos del río Leitzaran el
bosque de ribera se vuelca sobre el curso fl uvial convirtiéndose
en una auténtica galería. En este
entorno de gran valor natural viven
algunas de las especies animales de mayor interés
del biotopo, como el desmán del
Pirineo y el tritón pirenáico. El curso del río forma una
pintoresca cadena de meandros.
MP LEITZARAN.indd 1MP LEITZARAN.indd 1 24/11/10 17:3224/11/10 17:32