Kaqchikel Cholchi’ Comunidad Lingüística Kaqchikel
ASPECTOS
SOCIOLINGÜÍSTICOS DE
LOS NEOLOGISMOS EN
KAQCHIKEL
Juan Esteban Ajsivinac Sián
Estudios Lingüísticos
Aspectos Sociolingüísticos de los
Neologismos en el Kaqchikel
1. Desarrollo de la escritura y contacto con
otras culturas
2. Contacto del Kaqchikel con otros idiomas
a) Variación de Sonidos.
b) Pronunciación de los prestamos
lingüísticos en Kaqchikel
c) Cambio natural en los préstamos
d) Cambios que pueden adoptar las
palabras:
DESARROLLO DE LA ESCRITURA Y CONTACTO CON OTRAS CULTURAS
azeituna [sic] castilan q'inom 'ciruela castellana' (Coto, 1983:59)
yerua castilan izk'ih 'hierbabuena castellana' (Coto, 1983:290)
caña de azúcar castilan ahih 'caña castellana' (Coto, 1983:80)
arcabuz (arma de fuego del siglo xvii) castilan pub “arma sopladora” (coto, 1983:43)
pavo castilan q'uq' quetzal castellano (coto, 1983:401)
mula o asno umul queh conejo venado (Guzmán, 1984:95)
caballo mama queh venado mayor (Guzmán, 1984:105)
cabra chicop tentzun animal-mexicano (Guzmán, 1984:80)
En escritura y pronunciación actual
Castellano Kaqchikel Traducción literal
azeituna kaxlan q'enum 'ciruela'
yerua Kaxlan sik'ij 'hierba buena'
caña de azúcar aji‟j 'caña'
arcabuz kaxlan pub‟ „arma sopladora‟
pavo qo‟l „quetzal‟
mula o asno umül kej „conejo venado‟
caballo kej „venado mayor‟
cabra tzuntzun ‘animal-mexicano’
2. CONTACTO DEL KAQCHIKEL CON OTROS IDIOMAS
Nahuatl Castellano Kaqchikel
comalli comal xot
ocotl ocote chäj
petlatl, petatl petate pop
olotl olote pi’q
zacatl zacate q’os
coyotl coyote utiw
tzictli chicle kach’
atolli atole qum
nextamalli nixtamal tz’o’
achiotl/achiyotl achiote k’uxu’
ahuacatl aguacate oj
camotli camote is
chilli chile ik
iczotl izote parkïy
milli milpa awän
Nahuatl Castellano Kaqchikel
Tzapotl zapote tulul
quetzalli quetzal q’uq’
tzopilotl zopilote k’üch
Huipilli huipil po’t
tzanatl sanate ch’ok
chapulin langosta sak’
tzilacayutli chilacayote q’oq’
tomatl tomate ixkoya’
xocolatl chocolate kakaw
huexolotl guajolote qo’l
elotl elote äj
Chipilín much’
Cigarro sik’
Zompopo ch’ekem/ch’eken
Yagual soto’y
PRESTAMOS EN EL KAQCHIKEL
Taíno : jején jejen tipo de mosquito
Chibcha: Tzitte tz’ite’ palo de pito
Náhuatl
tinamit pueblo tinamït
Huahcalli huacal wakal
Pozolli pozole/posol posol
tecolotl tecolote tukur
TOPÓNIMOS EN LA REGION KAQCHIKEL
Kaqchikel Castellano
B'oko' Chimaltenango
Iximche' Tecpán Guatemala
Pan Q'än Antigua Guatemala
Chi Xot San Juan Comalapa
Pa Tz'iya' Santiago Patzicía
Kaqchikel Castellano
B'alamya' Santa Cruz Balanya
Xenakoj Santo Domingo Xenacoj
VARIACIÓN DE SONIDOS EN EL KAQCHIKEL
66 sonidos 49 consonánticos (oclusivos [p], [t], [kK], [k], [q], [®], [0], [b], [d], [p’], [t’], [kK’], [k’], [q’], [$], [&], [B], [Q], [pH], [tH], [kH], [qH], [6], [C], [qV], [6’], [C’]; africados [f], [s], [S], [Ð], [x], [X], [h], [F], [v]; resonantes o sonantes [m], [n], [ñ], [N], [l], [L], [r], [R], [€], [w], [y], [W], [Y];
y 17 vocálicos: altas [i], [1], [u], [I], [é], [U]; medianas [e], [ƒ], [o], [E], [A],
[O], [2]; bajas [a], [a:], [ie], [uo],)
a, ä, b’, ch, ch’, e, ë, i, ï, j, k, k’, l, m,
n, o, ö, p, q, q’, r, s, t, t’, tz, tz’, u, ü, w,
x, y, ‘ (glotal).
Faj faja eskaler escalera rasim racimo komid comida Wexaj o wex.
Naranja Aranx Limón Limonix/lemonix Nene Nene‟ Cuchillo Kuchil/kchil Guacal Wakal Pantalón Karson Vaca Wakax Alma Anma, anima Corral Koral Burro B‟ur/wur Puño Puny Karson pantalón
PRONUNCIACIÓN DE LOS PRESTAMOS LINGÜÍSTICOS KAQCHIKEL
CAMBIO NATURAL EN LOS PRESTAMOS
La consonante b en las silabas antes de las consonantes l, r, la vocal u o entre vocales cambia a w: Castellano prestamo Pablito Pawlito Pobre powre bueno weno/wen Haba jaws/aws
La consonante b cambia a b’ antes de vocal si la vocal es con acento: Castellano prestamo jabón xab‟on Vecino b‟esino Benito B'enito Bolsa b‟ols Vaya b‟aya
La consonante f cambia a p antes de la consonante r o las vocales a, e, i, o Castellano prestamo Café kape‟ Fortuna portuna Fresco presko Fruta pruta
La consonante f cambia a j antes de la vocal u Castellano prestamo fuera jwera Fuerte jwerte Fui jwi
CAMBIO NATURAL EN LOS PRESTAMOS
La consonante d cambia a r o t. Castellano prestamo Alcalde alkalt Azadón asaron
Las vocales a, e, i, o y u si llevan tilde en la última silaba y al final de palabra cambia a V‟ así: a‟, e‟, i‟, o‟ y u‟. Castellano prestamo Café kape‟ Jabalí Jawali’
La silaba gu cambia a w: Antiguo antiwo Castellano prestamo amigo amiw Trago trawo Regular rewlar
En algunos casos gu cambia a k antes de la vocal e. Miguel Mikel H cambia a j o se suprime al principio de palabra Haba jaws/aws
CAMBIO NATURAL EN LOS PRESTAMOS
Juan Xwan José Chepe, Xe'p Cecilio Chilo Matea Teya Francisco Xixo, Chiko Francisca Xixka
Sergio Cheyo, Chejo Gabriel Ye'l Gabriela Yela Miguel Meke'l Tomas Max Pedro Lu', Tru‟
Pedrucho Lucho Nicolasa Kulax María Mari'y, Liya Jose María Chema Marcelino Lino Felix Welo
Feliza Lixa Cristina Tina Antonieta Lija Nolberta Wexta Mariano, Vistoriano Yano Carlos Kalux, Kaluch Santo Lux Roberto Ch'ob'eto
[ie]
[noXieL] nojel todo
[0ilief] ilew tierra
[k’aslien] k’aslen vida
[Cie0] che’ alo
[ruSie0] ruxe’ raíz
[CuSie0] chuxe’ debajo de...
[tien] ten horcón
[tuNkatief] tunkatew paludismo
[Su&atieX] xuq’atej lo abrazó
[0amie6’] ametz’ pestaña
[0a$iSanieL] ab’ixanel tu cantante
[SaXonieL] xajonel bailador
[0aXCiXonieL] ajchijonel guardián
[naviyieX] nawiyej lo esperas
[CieXa] cheja pájaro carpintero
[0ato0akiero] ato’akero pañuelo
[0aSkaliera] axkalera escalera
[0asieso] aseso tu cerebro
Diptongos
[ie] [uo] que corresponden a e y a o:
[uo]
[puopH] pop petate
[puoY] poy espantapájaros
[&uoR] q’or haragán
[Skuos pA] xkos pä se cansó
[0uoX] oj aguacate
[ti0uoX] ti’oj gordo
[6’uo0] tz’o’ nixtamal(maíz cocido)
[C’uopH] ch’op piña
[C’uoY nIm] ch’oy nïm rata
[va6’uo6’] watz’otz’ tostada
[k’uoX] k’oj máscara
[k’uoY] k’oy mico
[Smesuon] xmeson barrer
[Suo&] xoq’ lloró
[suo6’] sotz’ murciélago
[SuotH] xot comal
[luo0] lo’ huevo
[kasuon] kason pantalón
[Simuon] ximon amarrado
[Xoluon] jolom cabeza
[uo]
[maripuosa] mariposa abeja
[&uor] q’or atole
[k'uox] k’oj máscara
[puobra] pobra pobre
ACTUALIZACIÓN LÉXICA
(a)respetar las normas de la gramática autóctona,
(b)utilizar los modelos conceptuales de la cultura Maya,
(c)evitar construcciones “kilométricos,” es decir, no plantear como “palabras” frases enteras u oraciones completas.
ACTUALIZACIÓN LÉXICA
Arte del Idioma K'ulb'anayom Activa Mayoj Admiración Xoltzij Anagrama Rutza'm Ápice Tzaqtzij Apócope Etamanel Aprendiente K'oxomb'äl qulaj, K'amqulaj Cuerdas Vocales Rub'eyal Didáctica Nojel Global Nojina'oj Hipótesis Retamab'alil Cholatzij Lexicografía Retamab'alil Cholatzij Lexicología Jajil Palatal Rusamaj Rol Rumujal Silueta Ch'ob'otzijnel Sintagmático Ximt'as Sustantivo Relacional Oxik' Trimestral Ruk'u'x Tinamït Urbana B'anayom Ch'ab'äl Voz Antipasiva
K'uluyom Ch'ab'äl Voz Pasiva
ACTUALIZACIÓN LÉXICA
Informática Tz'aqatisanïk Adjuntar Ajilatz'ib„ Alfanumérico K'amal Cable Ya'ltzijonem Chat (conversación en linea) Pitz' Clic Kematz'ib' Computadora Ewa'etal Contraseña Taqotz'ib„ E-mail Uchusaqil Electrónica Sachoj Error Juch' Firma Nusamaj Mis documentos B'oninil Paint Oyonib'äl Teléfono Yakoq'aq' UPS K'amaya'l Web
Arowe Adobe B'it Bits Eksel Excel Yiwa Giga Yijab'it Gigabyte Puwilixer Publisher
ACTUALIZACIÓN LÉXICA
Salud Tzaqoj Aborto Ch'a'k Acné Kaqib'öch„ Arteria Chupüy q'aq„ Bombero Yakb'äl aq'om Botiquín Choxoj, kamïk Derrame Ak'walil Feto Xab'on Jabón Ajeyaj Odontólogo Aq'omawäch Oftalmólogo, oculista
Tz'apin uxla„ Asfixia Tz'apipospo'y Asma Ch'amitzikab„ Aspirina (ácido acetilsalicílico) Rukamik k'uxaj Ataque de corazón, infarto de corazón Sera Cera Sewo Sebo
ACTUALIZACIÓN LÉXICA
Matemáticas Ajilab'äl Ábaco Rukaj ik' Abril Tununel Aditivo Rub'eyal samaj Algoritmo Nab'tz'ib' Antiderivada Me'ajilatikoj Antilogaritmo Rujuk'al Vigésimo Ok'ala' Centigramo Ok'ame't Centilitro
Akre„ Acre Aljewra' Álgebra Wayes Bayes
MATYOX CHI WE IWONOJEL