Download - 12 lurra eta lurraren dinamika
1
12 - LURRA ETA LURRAREN DINAMIKA
2
1-2 UNIBERTSOAREN ETA EGUZKI SISTEMAREN SORRERA ETA BILAKAERA
BIG BANG-aren TEORIA
EGUZKI SISTEMAREN SORRERA
ASTROEN TAMAINA
3
3
3 LURRAREN AZTERKETA Lurraren egitura eta osaketa
aztertzeko bi metodo daude:
Zuzeneko metodoak: in situ edo laborategian
Zeharkako metodoak: lur barneari buruzko hipotesiak egiten dira, baina zuzenean lurra aztertu gabe
4
4
3.1. Zuzeneko metodoak LURRAZALEKO HARRIAK BEHATZEA
Harriak lur barnean sortzen dira eta azaleratu egiten dira ondoren
Laba moduan edo mendikateak eratzean azaleratu
MEHATZEAK ETA ZUNDAKETAK Lortu den sakonera handiena: 12 km Tenperatura bertan: 180ºC
LABORATEGIKO ESPERIENTZIAK
5
5
3.2. Zeharkako metodoak METODO GRABIMETRIKOAK
Garbitateak eragindako azelerazioa (g) neurtzen da
Grabimetroa erabiltzen da horretarako Lur barruko harrien dentsitatean aldaketak
adierazi ditzake
6
6
METODO MAGNETIKOAK Eremu magnetikoaren intentsitatea neurtzen
da lurreko puntu desberdinetan Kanpoko nukleo urtuak barruko nukleo
solidoaren inguruan birak ematearen ondorioz sortzen da
Harrien mineralen orientazioan du eragina
7
7
METEORITOEN IKERKETA
Lurraren osaketaren antzekoa dute, lurra meteoritoen talketatik osatu zela uste baita
Hiru mota:
Sideritoak
Siderolitoak
Litometeorikoak
DENTSITATEA
8
8
METODO GEOTERMIKOAK Lurraren barneko tenperatura lurrazalean
nola banatzen den aztertzen du Lurra sortu zeneko beroa askatzen doa
pixkanaka eta gainera material erradiaktiboek ere beroa igortzen dute
Lurrazal meheako guneetan
edo bulkanismoa dutenetan
Ozeano hobietan eta
lurrazal lodiko guneetan
T altuak
T baxuak
9
9
METODO ELEKTRIKOA
Harriek elektrizitatea garraia dezaketen aztertzen da
Harriak zenbat eta porotsuago ur gehiago
Harriek zenbat eta ur gehiagoelektrizitatea hobeto
garraiatu
10
10
METODO SISMIKOA Lurrikarek sorturiko uhinek dituzten aldaketak
(norabidea eta abiadura) aztertzen dira
Uhin motako P uhinak: hedapena
eta bibrazioa norabide berekoa
o S uhinak: bibrazioa perpendikularra da hedatze norabidearekiko
o Azalekoak: P eta S uhinak lurrazalera iristean
o Rayleigh (R): olatu mugimenduao Love (L): suge mugimendua
11
11
LURRIKAREN BANAKETA LUR PLANETAN
Plaka litosferikoen mugetan gertatzen dira gehienbat
12
UHIN SISMIKOEN JOKABIDEA Uhinek zeharkatzen dituzten harrien
gogortasuna handitzean, uhien abiadura handitu egiten da
Zenbat eta sakonago, abiadura handiagoa, materialak gero eta dentsoagoak direlako
P uhinak dira azkarrena Material solidoak zeharkatzeko gai dira P eta S
uhinak Material likidoak zeharkatzeko gai P uhinak
bakarrik dira Uhinek, material batetik bestera igarotzean bi
gauza egin ditzakete: islatu edo errefraktatu Uhinen norabide eta abiadura aldaketak neurtuz, lur barneko eten sismikoak non dauden jakin dezakegu.
13
13
Mantua solidoa da P eta S uhinak igarotzen baitira Kanpo nukleoa aldiz likidoa izan behar da, P uhinak
soilik pasatzen baitira Barruko nukleoa ezin da jakin irudi horren arabera,
baina solidoa da
14
4.1. Lurraren barrualdeari buruzko ereduak
Lur barnea geruzatan banatua dagoela esaten da. Geruza horiek sailkatzeko bi eredu erabiltzen dira: Eredu dinamikoa: lur barneko materialen
mugimendu, dentsitate eta egoera fisikoaren arabera definitzen dira geruza desberdinak
Eredu geokimikoa: lur barneko materialen konposizio kimikoa aztertuz bereizten dira geruzak
4 LURRAREN EGITURA
15
EREDU DINAMIKOA EREDU GEOKIMIKOA
16
4.2. Gaur egungo eredua Aurreko bi ereduen konbinazioa da
Aztertuko diren geruzak:
AZALA: - Ozeanikoa (0 – 3/15 km)
- Kontinentala (0 – 30/70 km) MANTUA: - Goikoa (3/70 – 670 km)
- Behekoa (670 – 2900 km) NUKLEOA: - Kanpokoa (2900 – 5100 km)
- Barrukoa (5100 – 6371 km)
17
AZALA Mohorovicic-en etengunean amaitzen da Ozeanikoa eta kontinentala daude Egitura nola aztertuko den:
EGITURA BERTIKALA
EGITURA HORIZONTALA
18
Azal ozeanikoa Egitura horizontala:
Hiru atal ditu: lautada abisala, dortsala eta ertz kontinentala
Beheko irudian ikusten dira hiru atal horiek.
Gaztea da (180 milioi urte), batez ere dorsaletik gertu, bertatik ari baita sortzen
19
Azal ozeanikoen adina: gorria gazteena, urdina zaharrena
20
Egitura bertikala: Lodiera: 3-15 km Geruzak: sedimentuak, basaltoak eta gabroak,
kanpotik barrura
Ibaiek ekarririko materiala
pilatuz osatzen da sedimentu
geruza
Dortsalek kanporatutako
materialak hoztean osatzen da
basaltozko geruza
Antzinatasuna: 180 milioi urte
21
Azal kontinentala Egitura horizontala:
Kontinenteek eta plataforma kontinentalek (ur azpian) osatzen dute
Kratoiak (lautadak) eta mendikateak bereizten dira kontinenteen barruan
22
Egitura bertikala: Lodiera: 30 – 70 km
Osaketa oso aldakorra
Gainazalean gehienbat
sedimentu geruzak
Antzinatasuna: zaharra. 500 milioi urtetik gora
23
MANTUA Mohorovicic-en etengunean hasten da Gutenberg-en etengunean amaitzen da Zein bi zatitan banatzen da:
Goiko mantua Nondik nora: 3/70 - 670 km
Beheko mantua Nondik nora: 670 – 2900 km
24
Goiko mantua Goiko parteak, eredu dinamikoan ikusi zen
bezala, azalarekin batera litosfera osatzen du Goiko geruza hori plaka litosferiko izeneko
zatietan dago zatikatua Litosferaren azpian mantua ez da guztiz solidoa
neurri batean urtuta dauden harriek osatzen dute Uhin sismikoen abiadura moteltzeak adierazten
digu hori Litosferaren azpiko geruza horri astenosfera
deitu zitzaion Halere, geruza hori ez dela benetako geruza bat
esaten da orain, uhin sismikoen jarrera hori bulkanismoa handiko lekuetan soilik gertatzen delako
25
Beheko mantua Uhin sismikoen abiadura igoera erakusten du
bertan dauden materialak goiko mantuan baino dentsoagoak direla
Halere, nolabaiteko malgutasuna dute bertako materialek
26
Mantuaren eta nukleoaren arteko muga: Mantuaren azken 200 kilometroak hartzen ditu
20 km gora-behera Uhin sismikoak moteldu egiten dira bertan Horrek adierazten du bertan dauden harriak
neurri batean urtuta daudela Material horiek gora joan daitezke mantutik
litosferara
27
NUKLEOA Gutenberg-en etengunetik lur erdiguneraino (2900- 6371
km) Gehienbat burdinez osatua, baina baita Ni, S eta O ere Zatiak:
Kanpoko nukleoa: Distantziak: 2900 – 5100 km Egoera fisikoa: likidoa Korronteak ditu tenperatura aldaketen eraginez Horrek eremu magnetikoa sortzen du
Barruko nukleoa: Distantziak: 5100 -6371 km Egoera fisikoa: solidoa
28
5 LURRAREN DINAMIKA AZALTZEKO HIPOTESIAK
Mendien eraketari buruzko hipotesiak Finkotasunean oinarrituriko hipotesiak Mugimenduan oinarrituriko hipotesiak
Kontinenteen jitoa Ozeano-hondoa hedatzeari buruzko teoria Plaketan teoria tektonikoa
29
Finkotasunean oinarrituriko hipotesiak: Kontinenteak ez direla mugitzen dio eta ez direla inoiz
mugitu Mendiak indar bertikalen eraginez eratu zirela dio
Mugimenduan oinarrituriko hipotesiak: Kontinenteak historian zehar mugitu egin direla dio
Kontinenteen jitoa Alfred Wegener-ek proposatu zuen
Ozeano hondoa hedatzea Itsas hondoen egitura hobeto ezagutu zenean, hauek
mugitu egiten direla konturatu ziren, dortsal ozeanikoen bi aldetara hain zuzen
Plaken teoria tektonikoa Plaka litosferikoen mugimenduen eraginez mugitzen
dira kontinenteak
30
Zerk forgatzen du kontinenteak mugitu egin direla?
FROGA GEOLOGIKOAKo Urrun dauden kontinenteek puzle baten gisan bat
egiten dutela ikusi zuteno Kontinenete bateko eta besteko mendikateen eta
harrien artean antzekotasunak ikusi ziren
31
FROGA PALEOKLIMATIKOAKo Orain dela 300 milio urte izan zen glaziazioak
ildaska (marka) batzuk utzi zituen harrien gaineano Orain marka horiek kontinente desberdinetan
ikusi daitezke, adibidez:o Horrek adierazten du kontinente horiek glaziazioa
gertatu zen garaian batuta zeudela
32
FROGA PALEONTOLOGIKOAKo Fosil antzekoak aurkitu dituzte elkarrengandik
urrun dauden kontinenteetan
33
FROGA PALEOMAGNETIKOAKo Harrien barruan dauden mineralen posizioa
aztertzen dao Hauek eremu magnetikoaren arabera orientazio
jakin bat hartzen dute eta sortu zirenean non zegoen zehaztu daiteke
o Ipar poloa desplazatuz joan da milioika urtetan zehar, baina eurasiako datuak aztertuz eta ipar amerikako datuak aztertuz, desplazamendu hori ez dator bat
o Horrek adierazten du kontinente horiek ez zirela beti leku berean egon
34
6 PLAKEN TEKTONIKARI BURUZKO TEORIA
o Hiru ideia nagusi: Litosfera plaka izeneko zatietan banatua dago Plaka horiek mugitu egiten dira Plaken ertzetan jarduera geologiko handia dago
o Plaken osaketa: Plakek duten litosfera motaren arabera bi motakoak
izan daitezke:• Plaka ozeanikoak• Plaka mistoak
35
o Irudian ageri diran Lurrean dauden plaka litosferiko nagusienak
36
PLAKEN ERTZAKo Plakek ertzak hiru motakoak izan daitezke:
Bloke dibergenteak: Plakak elkarrengandik urrundu Litosferia berria sortu Dortsalak osatu.
Bloke konbergenteak: Plakak elkarrengana hurbildu Litosfera suntsitu Bat bestearen azpian sartu (ez beti)
Alboko mugimendua dutenak: Faila eraldatzaile deitzen zaie
37
6.2. Ertz dibergenteen dinamikao Bi egitura mota osatzen dira inguru hauetan:
__________________ __________________
DORTSALAK RIFT-AK
38
DORTSAL OZEANIKOAKo Ezaugarri nagusiak:
Luzera: 60 000 km batzuetan Altuera: 2000 m Mendilerro kopurua: 2 Erdian: rift-a Sumendi jarduera: oso bizia Zerrenda paleomagnetiko simetrikoak
39
KONTINENTE BARRUKO RIFT-Ao Ertz dibergenteak kontineteen barruan
azaltzean osatzen dirao Haran forma duteo Denborarekin itsaso barruan sartu eta
aurrerago dortsal ozeaniko bat osatuko da bertan
40
o Ertz dibergenteen eboluzioa.
41
6.3. Ertz konbergenteen dinamikao Bi plakek elkar talka egitean subdukzioa gertatzen
dao Dentsitate handiena duena, dentsitate txikiena
duenaren azpian sartzen da. Horrela osatzen da Benioff-en planoa
o Sismizitate eta bulkanismo handiko guneak izaten dira
o Plaka subduzitua angelu handiarekin sartzen da zaharra eta dentsoa bada eta angelu txikiarekin gaztea eta arina bada
o Angelua zenbat eta txikiagoa izan, marruskadura handiagoa da eta ondorioz lurrikarak indartsuagoak dira
42
o Ertz konbergente motak:OZEANO-OZEANO KONBERGENTZIAo Plaka subduzitua zaharra eta dentsoa dao Lurrikarak: ugariako Jarduera magmatikoa: ugaria
43
o Sortzen diren egitura tipikoak:
Hobi ozeanikoa Uharte-arkua
ALEUTIARRAKJAPONIA
44
OZEANO-KONTINENTE KONBERGENTZIA
o Plaka ozeanikoa plaka kontinentalaren azpian sartzen da
o Angelu txikiarekin sartzen dao Horregatik, sismizitatea handia dao Gainera bulkanismoa ere handia dao Ertzari paraleloa den mendikatea osatzen dao Adibide tipikoa: Andeak
45
KONTINENTE-KONTINENTE KONBERGENTZIA
o Plaka bat ere ez da bestearen azpian sartzen (subduzitzen)
o Horren ordez elkarren aurka talka egin eta mendikate bat sortzen da
o Adibide tipikoak: Himalaia
46
6.4. Faila eraldatzaileen dinamika
o Bi plakek alboko mugimendua duteo Dortsaletan agertzen dira gehienetan, 100 km-rik
behino Marruskadura handia sortzen da failen artean eta
horren ondorioz jarduera sismiko handia egoten da inguru horietan
o Abibide tipikoa: Kaliforniako San Andres faila
47
o Faila eraldatzaileak dortsal ozeanikoetan:
48
6.5. Plaken barrualdeko dinamika
o Katean kokaturiko uharteen formazioa:
49
o Prozesu geologiko batzuk plaken ertzetatik urrun gertatzen dira
o Mantu sakonetik harriak igo daitezke eta litosferan gune bero bat osatu, harriak likido egoeran pilatuz
o Magma hori pixkanaka irten daiteke azal ozeanikoko puntu batean uharte bolkanikoak osatuz
o Uharte horiek lerroan kokatzen dira, azal ozeanikoa desplazatu egiten baita gune beroaren gainean
o Horrela, mutur batean daude uharte zaharrenak, aktibitate bolkaniko txikia dutenak eta beste muturrean uharte gazteenak aktibitate bolkaniko handiena dutenak
o Adibide tipikoa: Hawaii uharteak
50
7 PLAKEN ERAGILEAo Hiru eredu proposatu dira historian zehar.
Hirugarrena da gaur egun onartzen dena:
Konbekzioaren eredua
Astenosferaren eredua
Sakoneko subdukzioaren eredua
o Hiru ereduek gauza bat dute komunean. Mugimenduaren eragilea beroak lur barnean duen banaketa desorekatua da.
51
7.1. Konbekzioaren ereduao Konbekzioa-korronteak mantuan gertatzen dirao Plaka litosferikoak flotatzen bezala daude
korronte horien gaineano Zergatik baztertu zen: mantua hain jariakorra ez
zela jakin zelako
52
7.2. Astenosferaren ereduao Astenosferan gertatzen dira konbekzio-korronteak
o Zergatik baztertu zen: astenosferarik ez zegoela jakin zelako
53
7.3. Sakoneko subdukzioaren eredua
o Konbekzio barreiatua mantu osoan gertatzen dao Plakak mugitzea, subdukzio zonetan sartzen den
litosfera ozeaniko hotzak eragiten du. Hori behera doa inguruan dituen materialak baino dentsoagoa delako.
o Lurperatzen den plaka horrek tira egiten dio gainerako plakari eta dortsaletan azaleratu egiten dira harriak
54
8.1. Litosferaren deformazioao Esfortzu motak.
Dibergenteetan Konbergenteetan Alboko mugimenduetakoetan
Zein plaka ertz motetan?
Distentsio esfortzuak
Konpresio esfortzuak
Zizaila esfortzuak
55
Deformazio plastikoa eta tolesturao Deformazio plastikoetan, deformazioa gertatu eta
mantendu egiten dao Tolesturak dira adibide ohikoenak
56
Failak eta diaklasako Esfortzu handiegia bada, harriak apurtu egin
daitezkeo Hautsitako harriak tokiz mugitzen badira: failako Tokiz mugitzen ez badira: diaklasak
FAILA
DIAKLASA
57
Deformazio elastikoao Deformazioa aldi baterakoa dao Lurrikara handiak sortu daitezke gune hauetan