as irmandades da fala (i) dossier - terra e tempo. a … · e convite de fernández-oxea (o caro...

Sistema de financiamento autonómico: Ficción e realidade

A historia de España e O reino medieval de Galiza

Notas sobre a situación política en Chile

Discurso a Chiloé, Península Galega

DOSSIER | AS IRMANDADES DA FALA (I)

Entrevista aAdrián Sotelo

Nº 135 • XULLO | AGOSTO | SETEMBRO 2005 • 4,50 €

Nº 1

35 •

XULL

O | A

GOST

O | S

ETEM

BRO

2005

DO

SSIE

R | A

S IR

MAN

DADE

S DA

FAL

A (I)

Edita | Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas. Clasificada de interese cultural e declarada de interese galego por Orde da Consellaría de Cultura,Comunicación Social e Turismo do 23 de novembro de 2004 (D.O.G. 17/12/2004). Inscrita no Rexistro Único de Fundacións de Interese Galego co número 2004/20 |Xunta Directiva do Padroado da Fundación | Bautista Álvarez Domínguez (Presidente), María Pilar García Negro (Directora Xerente), Xoán Carlos Garrido Couceiro(Director do Terra e Tempo), Lois Diéguez Vázquez (Director de Programación de Cursos e Publicacións), Xosé Ramón Ermida Meilán (Director de Arquivos), Luís Ovelleiro Piñón (Secretario) e Roberto Vilameá Ponte (Tesoureiro) | CIF G-15947450 | Corrección lingüística | Robert Neal Baxter | Redacción, publicidade esubscricións | Avenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela, Galiza. Telf. 981 57 02 65 | Correo electrónico | [email protected] | Litonor, S.A.L. | Deseño | seteseoito | D.L. | C-1361-1995 | © Permítese a reprodución citando a fonte | Feche de edición | 23 de novembro de 2005.

Opinión

[ Alberte Ansede Estraviz ]

[ Bieito Lobeira Domínguez ]

Entrevista

Adrián Sotelo Valencia[ Manuel Mera e María Guerreiro ]

Economía

Sistema de financiamento autonómico: Ficción e realidade[ Xosé Díaz Díaz ]

Cultura

A historia de España e O reino medieval de Galiza[ César Caramés Branco ]

Internacional

Notas sobre a situación política en Chile[ Edmundo Rafael Moure Rojas ]

Viaxes

Discurso a Chiloé, Península Galega[ Ramón Suárez Picallo ]

DOSSIER | AS IRMANDADES DA FALA (I)O tempo das Irmandades da fala[ María Pilar García Negro ]

Na Galiza. A tradición do país galego e a súacultura [ Antón Vilar Ponte ]

Verbas d’un loitador ¡Dinidade![ Luís Porteiro Garea ]

Crónicas de Galiza. As letras vernáculas e acultura[ Roberto Blanco Torres ]

4

5

10

20

26

35

4243

4749

Nº 135 • XULLO | AGOSTO | SETEMBRO 2005sum

ario

11

26

35

42

Raíña, 19 | Compostela |GALIZATelf. 981 560 137

Un país senlibrarías é unpaís sen cultura

LIBROS GALEGOS E PORTUGUESESRúa do Home Santo 55, Santiago de Compostela. Telf. 981 585 403. Fax: 981 580 984

Correo electrónico: [email protected] Páxina electrónica: www.librariapedreira.com

disponíbel nas librarías de toda Galiza

Contra a submisión e o silenciamento loitou

durante toda a súa vida Bautista Álvarez.

Poucos compatriotas haberá que podan ostentar

con maior merecimento as credenciais dignísi-

mas de entrega á significación política e cultu-

ral da nación e á súa representación, na socie-

dade e nas institucións. Credenciais de que

nunca quixo facer gala, de que nunca alardeou,

cunha modestia –rarissima avis no mundo

actual– cuxos valados quixemos atravesar para

colocarmos no seu lugar persoas e feitos, luga-

res e acontecimentos relevantes, nunha biogra-

fía que vai moito máis alá do individuo, porque

está intimamente vinculada ao ser e ao estar da

Galiza actual.

❏ Desexo subscribirme desde o número _____ por 4 números anuais ao prezo de 15 €.

(A subscrición inclúe un desconto do 16% sobre o PVP)

Forma de pagamento:

❏ Domiciliación Bancaria:

Sr./Sra. Director/a do Banco ou Caixa: Prégolle que tome nota dos recibos que ao meu nome serán

presentados para cobro pola Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas

Entidade Oficina D.C. Número de conta

Nome do/a titular .............................................................................N.I.F. . ........................ Data ..........................

Subscrición á Revista “Terra e Tempo”

Sinatura autorizada

01

Bautista Álvarez

Unha vida para a nación

Guión Lois Diéguez

Entrevista Carme Vidal

Realización Xoán Carlos Garrido e César Caramés

SVCD / 36 minutos

Agosto de 2004

a imaxedo pensamento

Fundación

de Estudos NacionalistasBautista Álvarez

Todas as subscricións recibidas agasallaranse co audiovisual (en formato SVCD)Bautista Álvarez, unha vida para a nación

Nome e apelidos....................................................................................................... N.I.F. ....................................Data de nacemento .................................

Enderezo............................................................................................................................. Concello....................................................... C.P. .....................

Teléfono .............................................. Móbil .............................................. correo electrónico .............................................................................................

Os datos persoais que vostede nos facilita serán incluídos nun ficheiro automatizado da Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas, para xestionar a relación comercial. Vostede ten os dereitos de acceso, can-celación, rectificación ou oposición, que poderá exercitar mediante carta dixirida a esta Fundación na Avenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela. Se non desexa ser informado dos nosos produtos e/ouservizos, marque cun “X” neste recadro ❒ (Lei Orgánica 15/1999 de 13 de Decembro).

Remitir a: FUNDACIÓN BAUTISTA ÁLVAREZ DE ESTUDOS NACIONALISTASAvenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela - Galiza

Datos persoais

Non fomos nós, os patriotas de antes e de agora, os que rei-vindicamos para Galiza a categoria de nación. Xa os clásicos espa-ñois, como Baltasar Gracián, non malformado aínda polo precon-ceito imperialista dos Austrias e Borbóns, aplicaban o calificativonacional ao noso país. Non vou determe na escolma de opinións tanatinadas e obxectivas. Prefiro escoller o clixé negativo con que Es-paña nos ollou e retratou. Por rancorosa e xenófoba, non hai afir-mación máis rotunda do noso feito diferencial que esa visión de-formada con que o imperio nos contemplou. Vese aos galegos comoalgo distinto, povo inmundo, “de España muladar”, profusamentealdraxado en versos de rima castelá. Con razón o autor de “Sepa-ratismo e Unidade”, carente de compromiso e militanza políticaafirmaba non existir separatistas senón separadores. Non é Galizaa que quer renunciar á integración en España. Foi España a que re-nunciou a Galiza, ainda que non a conservala como escrava.

Nos dicionarios da RAE, en edicións anteriores aos anos cin-cuenta, figuraban como acepcións da palabra gallego: “dialecto delos gallegos, mozo de cuerda, sinónimo de cobarde”. Nengún outroxentilício aparece tratado con tanto menosprezo. Nen sequer os xita-nos. Se algunha gratitude lle debemos aCela é a de ter compartido con Ramón Ca-banillas –derradeiro representante dasacademias chamadas rexionais na Espa-ña– a iniciativa de limpar o dicionario desemellantes inexactitudes e conceitos ra-cistas e ofensivos. O de menos era rebai-xar a dialecto o noso idioma. Amosa en to-do caso a incultura dos esgrevios,repoludos e engolados valedores da língua de Cervantes. Moito metemo que aquilo que desapareceu da letra siga aínda vixente na men-te de tan ilustres académicos. Polos anos sesenta, despois da limpe-za praticada no dicionario, tiven a honra (chamémoslle así) de asis-tir á toma de posesión como membro da RAE de Julián Marías,seguidor do pensamento filosófico de Ortega. Asistin por deferenciae convite de Fernández-Oxea (o caro Ben-Cho-Sei), daquela corres-pondente da Real Academia da Historia. O tema do discurso versabasobre as instancias que parasitan (podemos afirmar, pois a metáforaé da propria colleita) no uso do idioma. Non me deteño en consultaro título do mesmo na miña biblioteca. Estas instancias clasifícaas enexternas e internas. Os modismos, xiros, entoacións do español fala-do por un inglés, francés ou alemán serian instancias externas. Se osparticularismos proceden dun galego ou catalán, para Julián Maríasserian instancias internas. Para explicarnos máis claramente, exter-nas as que proceden doutra língua, internas as que nacen dentro de-la. Fica en evidencia que para este académico, preclaro fiscalizadordo idioma, galego e catalán seguen a ser dialectos.

Con esa visión aldraxante, España, ademais de concebirnoscomo povo e nación diferente, estabeleceu para ela a condición decolonia. Polo aldraxe colonia, pola colonia nación. Non fomos nós,os nacionalistas, os que por afán vitimista lle atribuímos o papelcolonial ao noso país. Despois de expulsar a mouros e xudeos, aEspaña herdeira dos Reis Católicos gabábase de estar isenta depráticas racistas. Claro que non chegaran aínda os negros e “sud-acas”. Había, iso si, un Sancho Panza a quen algunha vez se lleocorreu baixar á mouraría para importar escravos e vendelos naPenínsula. Aproveito a mención literaria para expor unha dúbidamiña aínda non resolta. Non sei -entre o Quixote e o seu escudei-ro- cal deles representa mellor a mentalidade española, quizaismáis preocupada polas ínsulas (aí temos a heroica reconquista dailla Perejil) que por desfacer entortos. Procurarei aclararme nunpróximo artigo. Voltemos ao noso, que é o que importa. Entre os

mouriscos de onte e os colombianos de hoxe, nos séculos que me-dian, España desafogou a súa xenofobia cos galegos.

Son moitas as citas literarias, aforismos e vivencias interpreta-das con espírito crítico de quen andamos polo mundo que podian ex-culpar estas sarcásticas denuncias de connotacións sectarias. Un ar-tigo non pode suprir algo que é obxecto dun tratado. O temameréceo. Para construirmos un futuro cómpre ter un coñecementoexhaustivo do pasado. Limítome a dar algunhas referencias. Os gale-gos carecemos de nomes de pía cando saímos do país e nos trasla-damos a ambientes españois. Para nós abunda o xentilício, adubiadocase sempre con soniquetes despectivos. Só cando algún oriundo sefai acredor de respeito social (tamén hai galegos listos) concédeselleexcepcionalmente o direito de ser identificado polo nome ou patro-nímico. Igual que os negros, nominados somente pola cor da sua pel,utilizada a pigmentación cutánea como aldraxe racista. Lembremosepisodios nos estadios deportivos aireados pola prensa. Tamén nes-te caso se producen excepcións. O Secretario Xeral das Nacións Uni-das –poñamos por caso– é dos escollidos que conquistaron o direitoa ter un nome apesar da súa raza.

Desgrazadamente o racismo exer-cido cos galegos tivo efeitos demoledo-res para nós. O negro ten na rebeldia aúnica saída para resgatar a dignidade.Mesmo que existan experiencias dal-gún excéntrico e conflitivo personaxeda farándula, resulta difícil branquexaro coiro que naceu moreno. Unha teoríaque a finais do dezanove e principios do

século pasado tivo algun predicamento no Brasil propugnaba fuxirda negritude através de sucesivas mestizaxes. Doutrina esta plas-mada en óleo por Modesto Brocos –pintor santiagués– no famosocadro “A redención de Cam”, depositada e admirada hoxe nun mu-seo de Rio de Janeiro. Son simples experiencias anecdóticas paraevadirse dun estigma que a química non logrou aínda modificar.

A expresión da nosa identidade está principalmente no idiomae na cultura. Non apelamos nunca a fundamentalismos biolóxicos.Nen á tentación de resolver o problema desertando –mellor ditoespíndose– destes dous elementos identificadores. A negación edeserción da personalidade nunca será completa, pois sempre fi-cará ese “deje” que Julián Marias definía como instancias inter-nas. Maldito acento delator que serviu para clasificar o galego enduas únicas categorías: os máis cerrados e os menos cerrrados.Maldito acento ridiculizado polo xan das bolas (así, con minúscu-las) na pantalla, e pola mucama que remedaba as galegas nas pe-lículas arxentinas dos anos cuarenta. Por certo, películas proxec-tadas nas pantallas do país. Con todo, temos a sorte, ao meuentender, de non sermos os únicos ridiculizados pola maneira defalar. Compartimos a desventura cos chineses.

Contábame un vello galeguista, non sei se por brincadeira,que un físico amigo andaba á procura dunha pílula indicada paravacinar contra o acento dos galegos vergonzantes. Tal vez lograseo seu invento. Atopamos galegos conversos en que por nengunhadas expresións que utilizan asoma a súa orixe. Aí está o noso dra-ma. Para consumar un xenocidio non se precisa chegar á extirpa-ción biolóxica dun povo. Abonda con eliminar a sua identidade,matando así o seu espírito. Nada máis que como hipótese pode-mos supor que aínda levamos nas veas algunha pinga de sanguedos celtas ou de caisquer que fosen os moradores da civilizacióncastrexa. Pero non somos celtas, e ese povo desapareceu coa des-aparición da sua cultura. Podemos renunciar á nosa idiosincrasia edeixarmos de ser galegos bravos para converternos en galegos do-

carta do presidenteAS CHAVES DO HONOR

Non existe antecedente nengúnde liberdades concedidas.Conquistáronse sempre máisque pola forza das armas poloimperio da razón

M/Terra e Tempo 135 copia 19/12/05 14:44 Página 3

4 terra e tempo xullo|agosto|setembro 2005

Opinión

Numerosas e felices iniciativas estanse a producir para ho-menaxear a figura de Manuel María así como para promover a di-fusión da súa obra literaria e humana. É de agradecer especial-mente o esforzo conxunto que están a facer a AsociaciónSocio-Pedagóxica Galega (AS-PG), a Asociación de Escritores enLíngua Galega (AELG), a Mesa pola Normalización Lingüística(AMNL) e a Confederación Intersindical Galega (CIG-ensino) paralevar a cabo unha magna programación baixo o lema Manuel Ma-ría. Poeta Nacional. O propio éxito destes actos está a demostrara grande pegada e admiración que a obra e a persoa do nosomagnífico escritor deixaron no noso pobo.

Mais o nacionalismo galego non pode contentarse cunha ce-lebración puntual, por moi importante que esta sexa. Manuel Ma-ría é o poeta nacional da posguerra; o escritor que mellor encarnaa defensa do dereito a existir do noso pobo; quen mantén en todaa súa obra unha maior identificación coa xente de Galiza e coa súalingua; quen atesoura unha extraordinaria riqueza lingüística daque podemos botar man para restaurar o noso idioma; quen tiña

unha maior consciencia de que o destinatario da súa obra era o po-bo galego como suxeito histórico que procura a súa liberación;quen, precisamente polo anterior, mais fincapé fixo en procurar aeficacia da súa mensaxe recorrendo, para iso, aos diversos xéne-ros literarios; quen mantivo un compromiso persoal firme e sendesmaios coa causa nacional galega e coas organizacións políti-cas e culturais que a representaban... En definitiva, Manuel Maríarepresenta pola súa obra literaria e polo seu exemplo patriótico, aresistencia e o triunfo do pobo galego sobre o silencio que nos qui-xeron impor, así como a esperanza nun futuro melllor.

Como nacionalistas, temos en Manuel María unha poderosafonte de comprensión do pasado e de construción do futuro. Co-mo persoas comprometidas cunha causa colectiva temos nel oexemplo dun humanista que sempre estivo por enriba das peque-nas miserias humanas. Por iso, o noso poeta nacional debe seguirsendo lido, relido, difundido, representado, homenaxeado, publi-cado, cantado... e, sobre todo, transmitido ás novas xeracións nasque el sempre tanto confiou. É o noso compromiso.

Manuel María, para construirmos o futuro


Os nacionalistas galegos sempre fomos conscientes das limi-tacións obxectivas, de fundo, que apresenta o Parlamento Galego,derivadas das restricións que impón o actual marco estatutario econstitucional. Mais tamén é certo que existen potencialidades aexplorar, mesmo cuestionando a carencia de soberanía, que con-tribúan a dar solucións aos problemas do pobo, e simultanea-mente ao afortalamento do proxecto nacionalista.

O recente cambio político operado na Galiza debe server, en-tre outras cousas, para crebar a inercia política que lastraba estainstitución. Dezaseis anos ininterrompidos de maioría absoluta doPartido Popular teñen reducido o Parlamento Galego á condiciónde mausoleo, de panteón inactivo, lento e paquidérmico. E o ob-xectivo político do BNG neste contexto é o de convertelo precisa-mente no contrario: nun instrumento ao servizo do pobo galego.

Temos afirmado en moitas ocasións que o Parlamento de Ga-liza debe ser o centro da vida política da nación. Este principio éxustamente o que guía a actuación do BNG nesta institución, e enconsecuencia a actividade dos deputados e deputadas naciona-

listas oriéntase na dirección de tirar a máxima rendabilidade po-lítica deste foro parlamentar. Así, o translado ao Parlamento dosproblemas sociais, das necesidades do noso pobo, e das alterna-tivas nacionalistas, son o eixo fulcral de traballo parlamentar.Mais para a consecución deste propósito é preciso remarcar operfil político do BNG de xeito nidio, cun proxecto propio e defini-do, como alternativa independente e non subordinada a ninguén.Somos conscientes do contexto político e da existencia dun Go-berno que apoiamos, que representa unha esperanza para a maio-ría da sociedade galega. Mais tampouco asumimos de xeito acrí-tico calquer cousa, e moito menos renunciamos á defensa dosnosos principios, táctica chave nunha situación de co-goberno en-tre dúas forzas políticas nas que existen diferenzas profundas,mesmo na propia conceitualización da nación. Así, como exem-plos, a posta en marcha dunha Ponencia parlamentar que elaboreun Estatuto de Nación para Galiza, ou a propia reforma do Regu-lamento da Cámara, que democratice a institución, son reptosimediatos aos que o BNG xa lle está dando resposta.

Parlamento de Galiza, o centro da vida política da nación


mesticados. É un suicidio. Pero non o escollido polos nosos antepasa-dos que morreron como Irmandiños, senón o dos que entregaron aschaves do honor na “Rendición de Breda”, cadro que os españolistasadmiran máis polo símbolo que polo valor artístico.

Resumindo, o dilema que temos nesta encrucillada histórica é aentrega das chaves ou a reafirmación na propria identidade. A primei-ra alternativa, ensaiada por un sector da sociedade, non serviu paraacabar coa marxinación senón para afondala. É o tráxico destino dospaíses dependentes, con fronteiras para a saída do atraso e franquíaspara a entrada de especuladores. A outra opción consiste en recuperaro orgullo para podermos recuperar o pan, recuperar o peixe e recupe-

rar, sobre todo, a nosa dignidade. Recuperemos a fala para conquistardireitos. Só entón imporemos condicións. Non existe antecedente nen-gún de liberdades concedidas. Conquistáronse sempre máis que polaforza das armas polo imperio da razón. Merece a pena intentalo, esgo-tando quizais a derradeira oportunidade.

BAUTISTA ÁLVAREZ


xullo|agosto|setembro 2005 terra e tempo 5

Entrevista

“No marco global o quehai é unha relación demundialización conneoimperialismo”

Adrián Sotelo é profesor investigador do Centro de Estudos

Latinoamericanos da Faculdade de Ciencias Políticas e Sociais da

Universidade Nacional Autónoma de México (UNAM). Ten publicado

numerosos artigos e estudos verbo do estado actual do mundo do traballo. É

autor dos seguintes libros: México: dependencia y modernización (México,

1993), Mundializacion y precarización del trabajo en la economía global

(México, 1998), La reestructuración del mundo del trabajo, superexplotación

y nuevos paradigmas de la organización (México, 2003), Desindustrialización

y crisis del neoliberalismo. Maquiladoras y telecomunicaciónes (México,

2004). Así mesmo tempo ten publicado o caderno Globalización,

dependencia e desregularización laboral, CIG-FESGA, 2004.

Manuel Mera

María Guerreiro

sociólogo e latinoamericanistaAdrián Sotelo Valencia



Entrevista a Adrián Sotelo Valencia

—Adrián Sotelo prefire falar demundialización e neoliberalismocando se refire á situación que estáa afectar a sociedade contemporá-nea a todos os niveis. Na súa obraadvirte da fragmentación dos mo-vementos de superación deste neo-liberalismo. Xa non é só a claseobreira a vangarda que os impulsasenón que cada vez máis se está aabrir (e a fragmentar) o abano dereivindicacións de diferentes secto-res que se identifican en exclusivacun aspecto concreto desta loita.Feministas, ecoloxistas, indixenis-tas, traballadores agrupados só porsectores, homosexuais, etc, apare-cen como compartimentos estanco,esquecendo que as contradicións

principais que os abranxen a todosson as de clase e as de centro–peri-feria. Adrián Sotelo contraponseaos autores que asumen esta situa-ción e reafírmase na súa análisemarxista para explicar que a clasetraballadora segue a ser a protago-nista desta loita, un concepto que eldenomina “centralidade do mundodo traballo”.—Estamos nunha situación extre-madamente complexa, na que haiprocesos monumentais de precariza-ción do traballo, de segmentacióndos procesos de traballo, de divi-sións no interior das clases trabala-doras e, en fin, dunha serie de fenó-menos coma o desemprego, a infla-ción, o traballo informal, etc. Todosestes elementos son moi importan-tes pero o que eu penso é que todoseles explican as contradicións esen-ciais do sistema capitalista a escalaplanetaria e revelan que este sistemachegou cando menos a un nivel ondese están a desenvolver procesos decrise económica, social e civilizacio-nal. É difícil predicir en que sentidose van desenvolver. Eu expoñeríallesa crise contraria a aqueles que, comoHabermas e outros autores, coidanque xa non existe a centralidade dotraballo. Diríalles que hai unha criseprofunda a nivel social, xustamentepola ausencia da clase traballadoraou –como di por aí algún autor– daclase que vive da venda da súa forzade traballo e que hoxe en día é cadavez máis ampla. Diríalles, que xusta-mente esa ausencia explica o profun-do refluxo que estamos a vivir nestasdúas décadas de capitalismo neolibe-ral os traballadores de practicamentetodo o mundo. Daquela, a claseobreira e o mundo do traballo nonson só centrais, senón fundamentaisen calquera análise destinada a com-prender as contradicións das socie-dades contemporáneas e a procurarsolucións alternativas.—Todo iso recóllese no seu libro Areestruturación do mundo do traba-llo, superexplotación e novos para-digmas da organización do traballo.




O obxectivo do libro é desmostrarque a centralidade do traballo é unharealidade aínda maior, máis presente,máis extendida nas nosas socieda-des, aínda que houbo mudanzas pro-fundas, todos eles agregados non sesintetizan para validar esas teses quefalan da perda da centralidade domundo do traballo. Este libro foi ta-mén produto da experiencia en estu-dos de caso, en fábricas e en centrosde traballo, e tamén nos intercam-bios que realicei con organizaciónscoma a Confederación IntersindicalGalega, onde teño asistido en visitaen varias ocasións e isto permitiumeabrir o horizonte sobre a visión destepunto da centralidade a partir de vi-sitas a fábricas, a estaleiros aquí enGaliza, a unha empresa automotrizou a unha empresa de conservas.Grazas ás testemuñas e aos intercam-bios cos compañeiros da CIG deiconstatado que efectivamente nonestou enganado, senón que a centra-lidade a nivel económico, social e po-lítico é unha realidade do mundo dotraballo hoxe en día. —Sabemos que a dependencia estádirectamente vencellada á opresiónnacional pero, está tamén a depen-dencia relacionada coa explotaciónda clase obreira? En que medidaafecta a contradición nacional nostraballadores?—Hai que entender que a dependen-cia implica unha relación de subordi-nación dunha periferia cara a un paíscentral, e que esa subordinación es-trutural supón unha transferencia devalor dende o país periférico, porexemplo México, Brasil, Arxentina,etc., cara aos países centrais coma osEEUU, Alemaña ou Xapón. Loxica-mente, esa transferencia de valor queimplica a relación de subordinacióncentro-periferia supón á vez descar-gar o peso da perda desa transferen-cia de valor cara aos países desenvol-vidos e tamén unha maior explota-ción ou superexplotación da forza detraballo do conxunto dos traballado-res que viven nas periferias do siste-ma. Xa que logo, o que resulta é unha

situación intimamente relacionadaporque non pode haber dependenciasen superexplotación e a superexplo-tación é a base da reprodución am-pliada da dependencia.—En México dáse esa situación dedependencia cos EEUU, de desigual-dade social, de corrupción, de dis-criminación da poboación indíxena,pero ao mesmo tempo provén vos-tede dun país que conta cunha lon-ga historia de loita pola súa libera-ción. Como conviven esas contradi-cións?—Eu creo que México condensa oconxunto das contradicións históri-cas, sociais, políticas e culturais quese deron nos últimos 30 anos, é comaun laboratorio. Cómpre termos enconta o seu contexto, México é unpaís de 104 millóns de habitantes,dos cales 70 millóns está na pobrezae, deses 70, aproximadamente 30 es-tán na liña da pobreza extrema, é di-cir, persoas que se amañan con me-nos dun dólar ao día. Trátase dunhasituación socialmente moi explosiva,ao que lle hai que engadir que temosunha crise social e política moi forte,o rexime de partidos políticos atópa-se agora nunha profunda crise que seexpresa nunha crise de lexitimidadexa que a grande maioría do pobo edos cidadáns mexicanos non crennos partidos. Estamos a sufrir gravessituacións de procesos crecentes dedesindustrialización, temos o xurdi-mento das maquiladoras na partefronteiriza –aínda que agora taménno centro e no sur do país– e, por úl-timo, temos unha situación explosivade milleiros de traballadores que to-dos os días cruzan a fronteira de Mé-xico cara aos EEUU para acadaren otraballo que non atopan nos seus lu-gares de orixe. Relacionado con isto,fálase de que para este ano 2005 aschamadas remesas –que son os enví-os de cartos dos traballadores mexi-canos cara ás súas familias en Méxi-co– podería chegar aos 20.000 mi-llóns de dólares. Estamos xa a falardunha cifra moi alta e moi próximaao que se obtén por ingresos petrolei-

“A clase obreira e o

mundo do traballo son

fundamentais en

calquera análise que

pretenda comprender

as contradicións das

sociedades

contemporáneas”




ros e moi por riba das entradas de in-vestimento estranxeiro directo. Este panorama é moi explosivo e asalternativas atópanse, efectivamente,fóra do sistema. Penso que o máis im-portante que se fixo nestes momen-tos foi a convocatoria do Exército Za-patista de Liberación Nacional dendeo surleste mexicano para iniciarmosun movemento que eles denominaron“A outra campaña”, expresada na fa-mosa sexta declaración da selva La-candona e que, en síntese, implicatrascender a loita meramente indíxe-na que se deu durante dez anos nunpunto do país, para espallalo ao con-xunto da sociedade mexicana e, enparticular, aos sectores explotados.Estamos a falar de obreiros, labregos,estudantes e amas de casa, que teránun obxectivo central –que xa expuxe-ron os zapatistas e que están a asumiroutros sectores da sociedade– e queconsiste en avanzar cara á expedicióndunha nova constitución política doestado social mexicano.—Pódese considerar que existen xaneste momento en México novoselementos ou novas organizaciónssociais que axuden a modificar a tra-dicional situación de convivenciados partidos políticos co poder esta-belecido?—Cara a onde vai desembocar esta si-tuación non o sabemos, pero a inicia-tiva está exposta e, loxicamente, podeter efectos colaterais moi importan-tes. Un deles sería, despois de tantosanos de refluxo, conseguir recompo-ñer o movemento social mexicano e aesquerda non parlamentar –o que al-gúns sectores denominan esquerdarevolucionaria– para construír unhaalternativa estratéxica de transforma-ción do capitalismo mexicano cara aunha nova sociedade que pode ser osocialismo, un socialismo libertario,un socialismo dende abaixo que foseresultado da tradición dunha segundarevolución mexicana, que é o que al-gúns sectores propoñen. É dicir, a pri-meira revolución mexicana foi no1917 e o que se pretende é que entreo 2005 e o 2006 teñamos os albores

dun novo movemento social alternati-vo que trascenda esa orde xa esgota-da, esa crise profunda do sistema po-lítico mexicano, que xa está a dar al-ternativas reais para resolver os gran-des e graves problemas do pobomexicano.—Neste momento no que a globali-zación está marcada por unha espe-cie de pulo da violencia, da invasióne da represión, cal o camiño que de-be seguir a contestación das loitassociais a nivel internacional?—Eu coido que no marco global o quehai é unha relación de mundializacióncon neoimperialismo, máis ca de glo-balización, prefiro mundialización-ne-oimperialismo, este último encabeza-do militarmente como todos sabemospolos EEUU. Acho que habería catropuntos xeográficos importantes naescala global para entender esta rela-ción entre mundialización, imperialis-mo e crise do capitalismo. Dunhabanda falariamos do Iraque, da cruen-ta intervención militar norteamerica-na e da guerra que se emprendeu con-tra todo un pobo e, en particular, con-tra a resistencia do Iraque. Outro pun-to importante sería Cuba. Cubamantense coma un bastión ideolóxi-co, coma un proceso histórico que co-mezou hai máis de 50 anos e que pen-so que conta con elementos moi im-portantes, dende o punto de vista dassituacións libertarias. O outro ele-mento sería Venezuela, a través desasaída bolivariana non só cara ao pro-pio país senón tamén cara a fóra, xe-rando algún tipo de contrapoder paracontrarrestar a influencia norteameri-cana no comezo de Sudamérica. E ocuarto elemento, situaríao no caso deColombia, onde hai unha guerra aber-ta e unhas organizacións armadas queestán a dar dende hai varias décadasunhas loitas importantes, que han re-matar en función de que haxa un mu-danza na correlación de forzas dendeun punto de vista progresista e taménemancipatorio. Estes serían os puntosmáis importantes dos que depende ofuturo mediato e a longo prazo dasloitas sociais na escala global ■




Lei do valor e mundialización do capital

A lei do valor/traballo é a base da globalización-mundia-lización do capitalismo. Este, na súa fase actual imperialistae expansionista, non se pode entender sen aquela base e ascategorías que esta implica, tales como valor, plusvalía, taxade ganancia, composición orgánica de capital, monopolios eciclos de capital.

Ao enfocar así o mundo do traballo, necesariamente ten-se que encadrar no proceso global de explotación que impli-can, como mostramos neste capítulo, a concentración e cen-tralización de capital. Proceso que, na súa loxica, é dicir, o queimplica o capitalismo parasitario, encontra cada vez máis di-ficultades para producir valor e, polo tanto, riqueza social. Po-lo que o empresariado como un todo ten que resarcir as súasperdas recorrendo á superexplotación do traballo alí ondeexisten as condicións económicas, políticas e xurício-institu-cionais; é dicir, xa non soamente na periferia do sistema se-nón, mesmo, nos países do capitalismo central.

Crise e reestruturación do mundo do traballo

O Estado desempeñou un papel fundamental na reestru-turación do vello capitalismo posbélico para favorecer asforzas de mercado como reitoras do proceso de acumulaciónde capital. Cumprindo esta tarefa, a lóxica da acumulación eas políticas do Estado e do capital implementaron, median-te reformas neoliberais, a reestruturación produtiva e a fle-xibilización da forza do traballo. A xestión desta última dei-xou de depender cada vez máis, en canto a dereitos, presta-cións e dinámica salarial, da xestión directa do Estado, parapasar a gravitar en torno das políticas empresariais en re-presentación directa dos intereses estratéxicos do FondoMonetario Internacional, do Banco Mundial e das corpora-cións multinacionais .

Debido a un debilitamento da estrutura sindical mundiale das loitas obreiras, o curso ulterior que asumiron as políti-cas reestruturadoras do capital concéntrase en tres dimen-sións: a) tendencias moi fortes á rebaixa dos salarios, b) au-mento da explotación e superexplotación en todas as súasfacetas, e c) extensión da precarización do traballo como unfiel reflexo da imposición da flexibilidade laboral, porqueagora o obreiro ten que “traballar máis”, gañando menos, pa-ra sobrevivir nun mundo “individualizado” e “competitivo”arrodeado de millóns de pobres e famentos.

A REESTRUTURACIÓN DO MUNDO DO TRABALLO

Recollemos do libro publicado por Adrián

Sotelo en Marzo de 2005 e editado pola CIG,

a parte conclusiva de dous dos cinco

capítulos nos que se estrutura este libro.

Consideramos que estes textos deberan ser

un estímulo para a lectura completa deste

documentado e esclarecedor traballo.

Superexplotación e novos paradigmas da organización do traballo



Economía

Entre os principios oficialmenteproclamados para este sistema de fi-nanciamento autonómico salienta ode estabilidade e vontade de perma-nencia indefinida no tempo, parasempre a partir do ano 2002, o desúa entrada en vigor. Deste xeito,intentouse declarar completado o‘Estado das Autonomías’ e conxela-do o normal acontecer democrático-político cara ao recoñecemento daauténtica realidade plurinacional es-tatal. Ao que seguen propagandisti-camente os de xeneralidade, inte-gración, suficiencia, autonomía e so-lidariedade, que teñen sido someti-dos todos e cada un deles a unhacrítica rigorosa desde diferentes ám-bitos. Porén, nunca se mencionaronoutros bens máis obxectivos como ode opacidade e falta de transparen-cia sobre os resultados do mesmo.Hóubo que agardar a primeira liqui-dación (realizada no ano 2004 e refe-rida ao primeiro exercicio 2002), pa-ra a luz debida irradiar a escuridadedominante até ese momento. Entónforon posíbeis as comparacións acaí-das que, entre outras cuestións, dei-xaron claro o seu carácter negativo ediscriminatorio con Galiza1. A faltade capacidade e vontade política porparte da Xunta de Galiza do PP foi aresponsábel, porque actuou nas ne-gociacións que conduciran á defini-ción deste novo e vixente sistema,apandando cun custo máis dos querepetidamente ten que soportar onoso país, que ben pode encadrarsena categoría dos custos de oportuni-

XOSÉ DÍAZ DÍAZ

Economista

Sistema de financiamento autonómico:

FICCIÓN E REALIDADEO actual sistema de financiamento autonómico

coñecido como réxime común para o diferenciar do

foral e que afecta todas as CCAA agás o País Vasco

e Navarra, foi aprobado polo Consello de Política

Fiscal e Financeira (CPFF) nas sesións plenarias de

27 de xullo e 16 e 22 de novembro de 2001. Así foi

adoptado como propio polas respectivas Comisións

Mixtas Administración do Estado-Comunidades

Autónomas, incorporándose ao ordenamento xurídico

vixente pola Lei 21/2001, de 27 de decembro. Tres

son as deficiencias máis salientábeis: a inexistencia

no sistema en vigor de garantías de suficiencia

dinámica, o novo sistema avanza timoratamente na

capacidade real de autonomía financeira e a

marcada asimetría do mesmo no referente ao grao

de capacidade de autofinanciamento. Xa que logo,

queremos pór de manifesto como se nos presenta a

través disto unha descrición completamente

invertida da realidade, que trata en esencia de

agachar unha situación de dependencia real



Economía

dade derivados da existencia de ‘go-bernos amigos’ en Madrid. Ou o quecase vén sendo o mesmo, a imposi-ción sen contemplacións das con-cepcións veladas ou abertamentecentralistas.

As insuficiencias deste modelopara Galiza, tanto desde a perspectivada autonomía como da suficienciason, no entanto, patentes. A súa con-figuración final demostra ser máis oresultado dun regateo de cada quenen función do peso político propioque na fundamentación en criteriosobxectivos. No caso da Xunta de Ga-liza do PP e á vista dos resultados,brillou escandalosamente pola súaausencia. Nin se defendeu abordarcoa suficiencia requirida as necesida-des das diferentes comunidades au-tónomas de réxime común, tendo enconta a súa situación de partida, o ni-vel de desenvolvemento relativo, ocusto real de subministración e o ni-vel e calidade de prestación dos dife-rentes servizos públicos.

Unha proba contundente da in-adecuación do modelo para Galizamaniféstase directamente no feito dese o deixar funcionar automatica-mente en función das variábeis eponderacións nel definidas, Galiza re-cibiría menos recursos no ano base(1999) do que co modelo anterior(1997-2001).

Non é raro, por tanto, que o mo-delo definira as sintomaticamentechamadas ‘Garantías de Mínimos’ encada un dos tres bloques que se inte-gran no mesmo2 coa finalidade deque non se producise ese disparateque por si mesmo impediría a acep-tación xeneralizada do mesmo polasCCAA prexudicadas. Outra cousaben diferente é a ‘teoría’ defendidapola Xunta de Galiza do PP segundoa cal esta ‘garantía de mínimos’ for-ma parte da ‘solidariedade estatal’,insultando lamentabelmente á inteli-xencia menos esperta. Nin sequerachega a tanto o documento de acor-do sobre o modelo!.

Ademais, debemos ter en conta,en primeiro lugar, a inexistencia no

sistema en vigor de garantías de sufi-ciencia dinámica, ou sexa na súa evo-lución temporal, como acontecía, po-rén, no anterior, excepto a garantíano bloque de sanidade relacionadacoa evolución do PIB nominal estatallimitada aos tres primeiros exerci-cios do sistema (2002-2004). En se-gundo lugar, hai que considerar o es-tabelecemento do sistema por tempoindefinido. Deste xeito, a peor situa-ción de partida do noso país trasla-darase cara ao futuro empeorandoprogresivamente a situación finan-ceira da comunidade autónoma e di-ficultando unha adecuada prestacióndos servizos públicos que demandane demandarán as galegas e os galegosrelativamente á situación estatal.Acrecentarase a diverxencia actual.

Ademais o novo sistema avanzaescasa, timoratamente, na capacidadereal de autonomía financeira. O siste-ma ten a súa ancoraxe máis na her-danza dun Estado centralista que naconsonancia cunha estrutura política

O ‘Estado das

Autonomías’ preséntase

como relativamente

descentralizado no

gasto, mais parecía que

os ingresos xurdisen

maxicamente no

quilómetro cero

madrileño

Empresa Treves, situada en Pontevedra, dedicada

á fabricación de componentes automobilísticos



Economía

de maneira especialmente negativa onoso país, como explicaremos máisadiante.

Así, no barullo confusionista quepresenciamos nestes momentos, enrelación coa necesidade de modifica-ción deste sistema de financiamentodeclarado eterno (no Parlamento ga-lego contou co apoio pleno non só doPP, senón tamén do PSOE e da des-aparecida Unidade Galega de Guerrei-ro), pouco debe estrañar a ausenciadas comunidades forais en relacióncon esta importante cuestión, que pa-ra elas non é tal.

Mais non é a nosa intención de-térmonos agora nas miudezas destesistema de financiamento senón a desintetizar o significado político domesmo e as súas consecuencias paraGaliza. Tamén queremos pór de ma-nifesto como se nos presenta a travésdisto unha descrición completamen-te invertida da realidade, que trata enesencia de agachar unha situación dedependencia real.

Precisamente o cadro “Mixtifica-ción fluxos fiscais” pretende reflectiristo mesmo graficamente, partindodos resultados alcanzados no últimoexercicio liquidado correspondenteao ano 2003 do sistema de financia-mento das CCAA de réxime común.

Como se sabe, o ‘Estado das Au-tonomías’ preséntase como relativa-mente descentralizado no gasto, maisparecía que os ingresos xurdisen ma-xicamente no quilómetro cero madri-leño de celebración da chegada doaninovo (xa é sintomático este feito;até os anos se ‘produce’ nese lugar).Así é, sempre e unicamente, o Estadoquen nos dá ou concede graciosa-mente os ingresos que lle parecenben para ‘o noso financiamento’; nonson Galiza e as outras nacións e re-xións as que lles dan ao Estado os in-gresos que realmente xeran nos seusterritorios ‘para o seu financiamento’.

Por outra parte, só o Estado os-tenta a soberanía como tal e así, no‘Estado das Autonomías’, a soberaníaauténtica, esencial, descansa exclusi-vamente no Estado que fai as conce-

e administrativa que tivera en conta aplurinacionalidade real do mesmo.

Por certo, como non recordar ago-ra que cando no ano 1991 se estabe-lecera a cesión dun tramo do 15% doIRPF ás CCAA do réxime común conmínima capacidade normativa sobreo mesmo, o PP manifestaba alporiza-do a súa oposición porque iso poucomenos que ía a provocar a ruptura daunidade estatal (que non provocaríaentón a existencia do outro réximede financiamento, o foral!). Mesmorecorrera tal medida ao TribunalConstitucional. Sobre o fondo, algoparecido pódeselle atribuír ás posi-cións equivalentes do PSOE poste-riormente, cando perdeu as rendasdo goberno central.

Finalmente, outra das cuestiónsmáis salientábeis do novo sistema é amarcada asimetría do mesmo no re-ferente ao grao de capacidade de au-tofinanciamento procedente dos re-cursos tributarios que outorga ás di-ferentes CCAA. Tamén nisto afecta

Recaudacióntributaria galega

(Sen ingresospropios)

Incapacidadegalega de xerar

recursos

“Solidariedade”

Mínimo de 7.662,3 m€

GALIZA

Ingresos tributarios2.900,9 m€

TransferenciasEstado (F. suficienc.

+ G. Sanidade)2.816,7 m€

5.717,6 m€

ESTADO

O que Galiza“entrega” ao Estado

O que o Estado “pareceentregar” a Galiza

DEPENDENCIA

SISTEMAFINANCIAMENTO

MIXTIFICACIÓN FLUXOS FISCAISAno 2003



Economía

sións arbitrarias que lle parece ás súaspartes compoñentes, que como moito‘gozan’ dunha soberanía non orixinalsenón derivada e subordinada á esta-tal. Nada mellor que a técnica do ‘cafépara todos’ para así máis eficazmentenegar as nacións constitutivas reais econ iso o carácter plurinacional oucomposto deste Estado. E de paso,para deixar claro que non se tratoununca –nin se tratará mentres poidanevitalo– dunha negociación entre‘partes auténticas constitutivas’ o pro-ceso a través do que xurdía o ‘novo es-tado descentralizado’. Consumábaseasí o paso dun Estado ditatorial cen-tralista a un ‘Estado das Autonomías’democrático, como un invento quenega de facto da realidade nacional noEstado que só formalmente aparenta-se non centralizador. A teima actual arespecto de que os novos proxectosestatutarios teñan que se axustar es-trictamente á Constitución de 1978,táboa moito máis auténtica e inmutá-bel que as leis de deus, é xusto unhareiteración da mesma xogada, dosmesmos conceptos.

Tamén é ben coñecido que a ca-pacidade de estabelecer impostos de-riva da existencia de soberanía. Noámbito do sistema de financiamento,a LOFCA (Lei Orgánica de Financia-mento das CCAA, 1980)3 encargousede definir normativamente unhascondicións concretas para que a posi-bilidade de estabelecemento de im-postos por parte das ‘autonomías’ fo-se na práctica inviábel, recordándo-nos que a soberanía é cuestión exclu-sivamente estatal.

Deste modo, cando se negocia unnovo sistema de financiamento, apa-rece como unha evidencia que ‘o Es-tado concede ou outorga’...; cando secontempla o financiamento do siste-ma sanitario é ‘o Estado o que teráque ampliarmos os recursos para iso’.Así as cousas, todos rezamos paraque sexa xeneroso e comprenda a no-sa triste e penosa situación. Isto noné que sexa crenza firme do ‘comúndos mortais españois’ senón queconstitúe unha verdade fundamental

Slogans como o da

‘Galiza subvencionada’

e o ‘carácter solidario’

do Estado son

repetidamente

utilizados, constituíndo

unha falsificación

ideolóxica da realidade

deste réxime que os partidos estataisespallan descaradamente. Slogans co-mo o da ‘Galiza subvencionada’ e o‘carácter solidario’ do Estado son re-petidamente utilizados en terra galai-ca. Resulta en certo modo sorpren-dente como esta falsificación ideoló-xica da realidade, presentada dunhamaneira xustamente invertida, tentanto éxito e non exclusivamente enámbitos de ideoloxía estrictamenteespañolista. Desta ideoloxía centrali-zadora e negadora da realidade derivarecoñecérmonos mesmos como paísinútil, incapaz de valermos por nóspropios. Se vivimos e existimos noné mais que grazas á existencia de tanxeneroso Estado. Non será de estra-ñar que rematen impóndonos, nonsó formalmente, unha historia quenegue que Galiza existise antes de seconsumar algo parecido a un ‘estadoespañol’, ou o seu equivalente deexistencia deste estado desde que ‘oCreador’ dispuxo que a Terra comeza-se a dar voltas sobre si.

Pois ben, no ano 2003, últimoano liquidado do sistema de financia-mento vixente cuxos datos hai poucoforon publicados, o Informe daAxencia Tributaria Estatal (AEAT) re-lativo á recadación tributaria indíca-nos que sobre o total desta, 69,7% seatribúe a Madrid e Cataluña (47,5%Madrid4; 22,2% Cataluña). Porén, nes-te mesmo ano, o PIBpm a prezos co-rrentes nestas dúas CCAA significaba35,7% do estatal (17,4% Madrid;18,3% Cataluña), case o metade dasúa participación na recadación tribu-taria. É notoria a ‘anomalía’ do casomadrileño onde a relación entre o co-eficiente de participación na recada-ción é 2,73 veces superior ao coefi-ciente de participación no PIBpm. Pe-ro é que resulta que ser capital do Es-tado ten moitas vantaxes, polo quese ve, entre elas, non só a localizacióndun elevadísimo aparello administra-tivo-político (investimentos, altos sa-larios, ...), cuxo custo os teóricos da‘solidariedade estatal’ reparten a es-cote entre todos os españois, xa que‘nos beneficia a todos por igual’5, se-



Economía

AEATIRPF 46.453,009 2.191,943 1.787,521 Retencións empresas con sede fóra GalizaSOCIEDADES 21.919,762 867,845 867,845 Empresas con sede fóra GalizaSOBRE A RENDA DE NON RESIDENTES 947,844 17,467 17,467IMPOSTO SOBRE O PATRIMONIO 31,384 0,957 0,957RESTO CAPÍTULO I 801,888 0,355 0,355CAPÍTULO I 70.153,887 3.078,567 2.674,145IVA- Participación territorializada 6,56 40.579,484 2.661,935 1.589,017 Empresas con sede fóra GalizaESPECIAIS - Participación territorializada 16.853,117 1.079,741 64,834

Alcool e bebidas derivadas 5,26 814,510 42,862 6,904Cervexa 4,69 229,010 10,744 6,879Produtos Intermedios 6,53 18,262 1,192 0,023Hidrocarburos 7 9.789,957 684,996 45,380Labores do Tabaco 5,31 5.242,855 278,210 0,002Electricidade 8,14 758,523 61,737 5,646

PRIMAS DE SEGUROS 1.125,744 0,846 0,846 Empresas con sede fóra GalizaTRÁFICO EXTERIOR 966,131 77,704 77,704 Empresas con sede fóra GalizaRESTO CAPÍTULO II 77,260 -0,101 -0,101CAPÍTULO II 59.601,736 3.820,125 1.732,300TAXAS DE XOGO 0,052 0,052OUTRAS TAXAS 1,024 1,024RECARGO APREMIO E OUTROS 11,038 11,038XUROS DE DEMORA 7,903 7,903SANCIÓNS TRIBUTARIAS 6,595 6,595CAPÍTULO III 1.208,178 26,612 26,612SUBTOTAL 130.963,801 6.925,304 4.433,057

CEDIDOS (Na súa totalidade) 737,021Sucesións e DoaciónsPatrimonio (Xestión AXE).Transmisións Patrimoniais 564,824Actos XurídicosTaxa sobre o XogoTaxas afectas aos servizos transferidos 54,117Sobre determinados Meios transporte (X. AXE) 1.300,174 64,636Vendas minoristas Hidrocarburos. Estatal (X. AXE) 851,48 53,444Vendas minoristas Hidrocarburos. Autonómico 0,000TOTAL 7.662,325 4.433,057

INGRESOS PROPIOS (Dereitos recoñecidos nos Orz. Galegos Consolidados 2003) 179,400Tributos Propios 20,200Taxas, prezos e outros 69,700Ingresos Patrimoniais 12,000Desinvestimentos 77,500

A) INGRESOS TOTAIS XERADOS NA GALIZA 7.841,725LIQUIDACIÓN ORZAMENTOS CONSOLIDADOS GALEGOS 2003 (MINECO)DEREITOS RECOÑECIDOS NON FINANCEIROS 7.505,922Dos que: (Créditos Iniciais)Participación das CCLL nos ingresos do estado (PIE-CCLL) 628,400Fundo de Compensación Interterritorial (FCI) 155,300Fundos Comunitarios 550,000Subvencións estatais finalistas 181,800Outras Transferencias condicionadas 117,300

B) RESTO 5.873,122EXCEDENTE : A) - B) 1.968,603

S/LIQ. 2003 MILLÓNS DE EUROSCONSUMO Recadación BASE Galega AEAT

IMPOSTO Coeficiente Real Estatal LIQ. 2003 RECADAC.

LIQUIDACIÓN 2003



Economía

nón tamén a localización das sedesde importantes empresas (públicas,industriais ou de servizos privadas)cuxos centros produtivos operan naGaliza ou no resto do estado. A reca-dación tributaria do imposto de So-ciedades, do IVA, das súas opera-cións co exterior, ou das retenciónsdos seus traballadores centralízanseobviamente no lugar de asentamentoda sede empresarial.

A pesar disto e malia a súa im-portancia cuantitativa -e cualitativa-,partindo dos datos oficiais da liquida-ción do ano 2003 do sistema de fi-nanciamento e do Informe de Reca-dación Tributaria do mesmo ano, po-demos comprobar que os ingresostributarios galegos –entregados a esteEstado, soberano máxico- foron dun-ha contía superior aos 7.662,3 M€6.No entanto, segundo o sistema de fi-nanciamento en vigor, dísenos e re-máchasenos con implacábel teimosíaque ese Estado entrega a Galiza parasatisfacer as súas necesidades finan-ceiras de atención dos diferentes ser-vizos públicos que debe oferecer aosseus cidadáns cun nivel de calidadeequivalente á estatal, un monto totalde 5.717,6 M€.

Mais por riba desta primeira misti-ficación da realidade no que atinxe aosfluxos fiscais, opera inmediatamenteoutra con consecuencias ideolóxicasque consideramos ben máis pernicio-sas para o noso país e para a nosa pro-pia saúde mental. Expliquémonos.

Como sabemos, o sistema de fi-nanciamento actual dispón de dousmecanismos para o financiamentodas Necesidades Calculadas para asubministración dos servizos públi-cos: a) uns recursos derivados da re-cadación ou territorialización7 dunhadeterminada cesta de tributos8, queno caso galego acadaron os 2.900,9M€, sempre no ano 2003; e b) no ca-so de que o anterior non cubra a to-talidade das necesidades, o estado re-aliza unha transferencia sintomatica-mente coñecida como ‘Fundo de Sufi-ciencia’ para poder financiar esasnecesidades (no caso galego este Fun-

do de Suficiencia foi no ano 2003 de2.762,7 M€, case a metade das nece-sidades de financiamento total)9.

Debe quedar claro que unha con-figuración así resulta absolutamentenecesaria para o sistema funcionarideoloxicamente tal como o fai. Porunha banda, Madrid, cos recursostributarios que lle aporta a cesta deimpostos máis que financia as súasnecesidades, de modo que o Fundode Suficiencia é negativo (aquí si apa-

rece Madrid como entregando ao Es-tado: isto debe quedar ben estabeleci-do para todos os irracionais e teimu-dos nacionalistas que non aspiranmáis ca prexudicar as súas propiasnacións, e ‘naturalmente para todosos españois’, nomeadamente todosos comentaristas, os ‘modernos’ bu-fóns do estado ‘moderno’). Porén, Ga-liza móstrase como incapaz de xeraros recursos tributarios suficientes -malia o que antes vimos- para finan-

É notoria a “anomalía”

do caso madrileño,

onde a relación entre o

coeficiente de

participación na

recadación é 2,73 veces

superior ao coeficiente

de participación no

PIBpm

Primeira ación emitida por Zeltia, en 1940



Economía

M€ CCAA DE RÉXIME COMÚN 2003/1999 EVOLUCIÓN (*)INGRESO 1999 % 2003 % 2003/1999 IAA 2010 2020

(1) Antigos cedidos + Taxas (100%) 6.984,07 12,72 14.917,54 19,05 2,136 20,89 56.296 375.360(2) IRPF (33%) 10.674,85 19,44 15.422,26 19,70 1,445 9,63 29.361 73.661(3) IVA (35%) 10.757,11 19,59 14.202,82 18,14 1,320 7,19 23.097 46.266(4) IIEE 7.222,07 13,15 8.495,48 10,85 1,176 4,14 11.288 16.940

De fabricación (40%) 6.437,84 8,22 -2,83 5.265 3.950Sobre Electricidade (100%) 7.222,07 13,15 757,47 0,97 1,176S/Det. Meios Transp. (100%) 1.300,17 1,66

(5) Minorista de Hidrocarburos (100%) 620,96 1,13 851,48 1,09 1,371 8,21 1.479 3.258FUNDO DE SUFICIENCIA 18.646,16 33,96 24.413,52 31,18 1,309 6,97 39.125 76.746SUBTOTAL 54.905,22 100,00 78.303,09 100,00 1,426 9,28 145.736 353.982

(6) Garantía Sanidade 224,08TOTAL 54.905,22 78.527,18 1,430 9,36 146.886 359.333

GALIZAINGRESO 1999 % 2003 % 2003/1999 IAA 2010 2020

(1) Antigos cedidos + Taxas (100%) 357,57 8,37 618,94 10,93 1,731 14,70 1.617 6.373(2) IRPF (33%) 556,20 13,01 763,28 13,48 1,372 8,23 1.328 2.930(3) IVA (35%) 716,95 16,77 931,68 16,45 1,300 6,77 1.474 2.837(4) IIEE 474,51 11,10 533,58 9,42 1,124 0,093 2,98 655 879

De fabricación (40%) 357,76 8,37 407,20 7,19 1,138 3,29 511 706Sobre Electricidade (100%) 50,50 1,18 61,74 1,09 1,223 5,15 88 145S/Det. Meios Transp. (100%) 66,25 1,55 64,64 1,14 0,976 -0,61 62 58

(5) Minorista de Hidrocarburos (100%) 44,23 1,03 53,44 0,94 1,208 4,84 74 119FUNDO DE SUFICIENCIA 2.124,94 49,71 2.762,74 48,78 1,300 6,78 4.373 8.430SUBTOTAL 4.274,39 100,00 5.663,65 100,00 1,325 7,29 9.268 18.730

(6) Garantía Sanidade 53,95TOTAL 4.274,39 5.717,60 1,338 7,54 9.513 19.686% G / CCAAs 7,79 7,28 7,29 6,36 5,29CCAA DE RCIngresos tributarios 36.259,06 66,04 53.889,57 68,63 1,486 10,41 107.810 290.322

(7) Transferencias 18.646,16 33,96 24.637,60 31,37 1,321 7,21 40.120 80.517TOTAL 54.905,22 100,00 78.527,18 100,00 1,430 0 9,36 146.886 359.333GALIZAIngresos tributarios 2.149,46 50,29 2.900,92 50,74 1,350 7,78 4.902 10.373

(7) Transferencias 2.124,94 49,71 2.816,69 49,26 1,326 7,30 4.612 9.331TOTAL 4.274,39 100,00 5.717,60 100,00 1,338 7,54 9.513 19.686

(1) Con capacidade normativa (5) Rendemento definitivo(2) Con capacidade normativa (6) Unicamente no trienio 2002-2004 (PIBpm nominal)(3) Imputación segundo índice consumo (7) Fundo Suficiencia + Garantía Sanidade(4) Idem, agás no I. Matriculación que son rendementos definitivos

OBSERVAR:❚ O Fundo de Suficiencia medra de acordo co ITEn, sendo portanto igual tal medre para todas as CCAAs de RC. agás no caso de novas transferencias e modificación impositiva

polo Estado dos tributos que compoñen a cesta.❚ Da inadecuación do sistema para Galiza dá conta exacta o feito de que o Fundo de Suficiencia signifique case o 50% dos recursos totais fronte ao 34% como media para o

conxunto das CCAAs. De feito para os casos de Madrid e Illes Balears é negativo. Isto no Ano Base 1999.❚ Como o ITEn medra por baixo dos ingresos tributarios, o F. de Suficiencia reduce progresivamente a súa participación na financiación das necesidades. Aínda que este dife-

rencial é moito menor no caso galego: no conxunto cae 2,78 pontos mentres na Galiza só 0,93 pontos (3 veces menos).❚ Os Ingresos tributarios medran MENOS na Galiza que no conxunto das CCAAs (13.7 pontos, nada menos).❚ Esto implica que o incremento de recursos totais na Galiza É INFERIOR ao conxunto das CCAAs. No 2003 respecto a 1999 (ano base) os recursos galegos medraron o 33,8%

en tanto que no conxunto das CCAAs de RC foi do 43.0%, é dicer, 9.2 pontos menos, moito peor que o acontecido no 2002.❚ Isto empeorará a cada ano que pase como comprobaremos nas liquidacións futuras. MENUDA NEGOCIACIÓN!. A extropolación deste comportamento significaría que se os

recursos galegos do SdF significaban o 7.8% dos do réxime común, no ano 2010 situaríanse no 6.4% e no ano 2020 no 5.3% unicamente, amostránnos unha evolución e unhasituación simplesmente insostíbel para o noso país. MODIFICAR O VIXENTE SISTEMA DE FINANCIAMENTO É UNHA CUESTIÓN PRIORITARIA PARA GALIZA!!.

❚ De non se así terá efectos negativos para o sostemento da calidade dos servizos públicos esenciais, nomeadamente a Sanidade, como se explica noutra parte.

FUNDO DE SUFICIENCIAIndicador da ‘solidariedade’ estatal segundo os partidos estatais e do bó que lle resulta a Galiza manterse nunha situación de dependenza (o escravo satisfeito da súa situa-ción). Presenta unha imaxe invertida da realidade.MIXTIFICACIÓN. Indicador parcial da situación de dependencia política galega para nós.

FONTE: Ministerio de Economía e Facenda

EVOLUCIÓN DO SISTEMA DE FINANCIAMENTOLIQUIDACIÓN ANO 2003

0,137

0,003

* Suposto igual IAA 2003/1999



Economía

ciar os seus servizos públicos poloque ten que vir, máxica e bulideira-mente, o nobre e xeneroso estado es-pañol a nos aportar a súa ‘solidarie-dade’ condensada no citado Fundode Suficiencia do sistema.

Calquera pode se decatar que,mesmo dentro da lóxica deste siste-ma, os mecanismos de financiamen-to poderían operar doutra maneira. Acesta de impostos á que facemos re-ferencia consiste nunhas porcentaxesdadas –iguais para todas as CCAA deréxime común- sobre un conxuntode impostos estatais. Porén, dado odiferente estadio de desenvolvemen-to das diferentes CCAA como froitodun proceso histórico concreto e di-ferenciado para cada unha delas, pár-tese dunha aparencia simétrica (igual% nos diferentes tributos que compo-ñen a cesta) para rematar nunha si-tuación asimétrica (unhas CCAA fi-nancian cos recursos procedentes dacesta unha maior porcentaxe das sú-as necesidades). Por exemplo, Catalu-ña cubre cos recursos tributarios pro-cedentes desa cesta 86% das súas ne-cesidades polo que o ‘estado debeaxudala’ a través do Fundo de Sufi-ciencia, para ‘lle financiar’ 14% de re-cursos necesarios. No caso galego xavimos que o Fundo de Suficiencia, a‘solidariedade estatal’, cubre case ametade das necesidades totais. E dei-xámolo dito así porque resulta evi-dente que en Cataluña á conscienciamaioritaria do país non se lle ocorreen caso ningún considerar o Fundode Suficiencia como unha expresiónda ‘solidariedade’ do estado para conCataluña. Ben ao contrario, contras-tando notoriamente co parecer impe-rante polas nosas latitudes.

Porqué, en vez de o sistema pare-cer simétrico de partida mais asimé-trico na chegada, non se estabeleceunha asimetría de partida e unha si-metría de chegada? Non sería istocando menos igualmente xusto e ló-xico? Sucedería así definindo diferen-tes porcentaxes sobre os tributos quecompoñen a cesta para cada CCAA demodo e maneira que todas e cada un-

ha financiasen a mesma porcentaxedas súas necesidades totais, ou mes-mo a totalidade delas. Mais daquelaresultaría evidente o remate da fic-ción da ‘teoría da solidariedade esta-tal’!! No entanto, debe quedar claroque os resultados para o sistema, des-de o punto de vista cuantitativo, serí-an completamente idénticos. Obvia-mente non cumpriría o papel ideoló-xico chave de xustificación da exis-tencia dun estado cuxa teimaesencial consiste en negar a súa im-plícita realidade plurinacional, e quepretende aparecer con teimosía comoo salvador supremo, en concordanciacoa inversión da realidade que signi-fica certamente.

Resumindo, o actual sistema de fi-nanciamento supuxo no ano 2003uns recursos para Galiza de 5.718 M ,que aparecen como grazosa concesiónestatal, cando este obtén do noso pa-ís como recursos tributarios ben moi-to máis que 7.662 M . Por riba disto,preséntasenos como incapaces de fi-nanciar os nosos servizos públicos(concreta configuración dos recursostributarios do sistema) como se só forposíbel grazas á ‘solidariedade’ estatal(fundo de suficiencia). Tal é a raciona-lidade dominante: racional para eles,irracional para nós, debería ser, nonsi? Fronte a esta mistificación dos flu-xos fiscais hai que facer xurdir, sacará luz a realidade tal como é, non comoparece ser. O que non debe ser unhacuestión insubstancial ou banal dopunto de vista político, dada a exten-sión actual e crecente da epidemia: acrenza na ‘solidariedade estatal’ e a‘Galiza subvencionada’.

Adicionalmente, e como conse-cuencia do anterior, o sistema fun-ciona temporal ou dinamicamentedunha maneira tal que os recursosque fai chegar á nosa comunidadesignifican unha porcentaxe min-guante dos recursos totais para as co-munidades autónomas de réxime co-mún. Se no ano base (1999) o siste-ma determinou que 7,8% das necesi-dades totais das CCAA de réximecomún correspondían a Galiza, no

En Cataluña áconsciencia maioritariado país non se lleocorre en caso ningúnconsiderar o Fundo deSuficiencia como unhaexpresión da‘solidariedade’ doestado para conCataluña



Economía

ANO BASE 1999 1ª LIQUIDACIÓN (ANO 2002) 2ª LIQUIDACIÓN (ANO 2003)CONCEPTO GALIZA CCAA % G GALIZA CCAA % G GALIZA CCAA % G

O RESTRICIÓN INICIAL 4.115,53 51.537,85 7,99A COMPETENCIAS COMÚNS 2.378,52 28.974,83 8,21B COMPETENCIAS SANIDADE 1.751,97 23.579,54 7,43C COMPETENCIAS SS SOCIAIS 65,76 804,00 8,181 Necesidades Totais Homoxéneas 4.196,25 53.358,37 7,862 Fundo Incapacidade Temporal 16,31 223,52 7,303 Necesidades C. non Homoxéneas 94,46 1.770,37 5,344 NECESIDADES TOTAIS 4.290,71 55.128,74 7,785 NT - FIT 4.274,40 54.905,22 7,79 5.301,41 71.317,17 7,43 5.717,60 78.527,18 7,286 C. SANIDADE - FIT 1.735,67 23.356,02 7,43

BLOQUE SANIDADE7 (NT - FIT) ANO BASE (*) 4.274,40 54.905,22 7,79 4.274,40 54.905,22 7,79 4.282,68 55.109,87 7,778 (C. SANIDADE - FIT) ANO BASE 1.735,67 23.356,02 7,43 1.735,67 23.356,02 7,43 1.735,67 23.374,31 7,439 = 100 x (8) / (7) 40,61 42,54 95,46 40,61 42,54 95,46 40,53 42,41 95,5510 Financiación definitiva Total (**) 4.274,40 54.905,22 7,79 5.172,26 67.369,61 7,68 5.513,17 72.427,17 7,6111 F. SANIDADE [=(10) x (9) / 100] 1.735,67 23.356,02 7,43 2.100,25 28.662,91 7,33 2.234,35 30.725,12 7,2712 Garantía Sanitaria (PIBpm) 36,80 208,83 17,62 53,95 224,08 24,0813 TOTAL SANIDADE [= (11) + (12)] 1.735,67 23.356,02 7,43 2.137,05 28.871,74 7,40 2.288,30 30.949,20 7,39

5’ FINANCIACIÓN: 4.274,40 54.905,22 7,79 5.301,41 71.317,17 7,43 5.717,60 78.527,18 7,28Tributaria: 2.149,46 36.259,06 5,93 2.687,28 48.492,41 5,54 2.900,92 53.889,57 5,38

Cedidos tradicionais e taxas 357,57 6.984,07 5,12 532,17 12.258,67 4,34 618,94 14.917,54 4,15IRPF 556,20 10.674,85 5,21 746,40 14.498,01 5,15 763,28 15.422,26 4,95IVA 716,95 10.757,11 6,66 848,78 12.919,65 6,57 931,68 14.202,82 6,56IIEE 474,51 7.222,07 6,57 509,76 8.063,10 6,32 533,58 8.495,48 6,28V. Minoristas Hidrocarburos 44,23 620,96 7,12 50,17 752,98 6,66 53,44 851,48 6,28

Transferencias: 2.124,94 18.646,16 11,40 2.614,13 22.824,76 11,45 2.816,69 24.637,60 11,43FUNDO SUFICIENCIA 2.124,94 18.646,16 11,40 2.577,34 22.615,93 11,40 2.762,74 24.413,52 11,32GARANTÍA SANIDADE 36,80 208,83 17,62 53,95 224,08 24,08

(*) Obviamente isto se modifica unicamente no caso de novas transferencias, polo que un efecto directo desto é a diminución da porcentaxe que representa o Bloque de Sani-dade sobre as Necesidades Totais.

(**) Non é a Financiación Total (liña 5), senón a que se utiliza para o cáculo neste bloque (tributos cedidos e taxas con criterio normativo actualizadas polo ITEn + IRPF (sen ca-pacidade normativa) + IVA + IIEE + I. Matriculación + I. Vendas minoristas hidrocarburos + Fundo de Suficiencia).

EVOLUCIÓN DO SISTEMA DE FINANCIAMENTO

ano 2003 significaron xa unicamente7,3%. De extrapolar mecanicamenteos resultados do período 1999-2003,no ano 2010 a participación galega sereduciría a 6,5% e, no ano 2020, a5,5%. Un modo de concretar o signi-ficado práctico disto pode se resumirna seguinte conclusión para o ano2003: Se os recursos (ingresos) que osistema determina para Galiza (5.718M€) medrasen a unha taxa igual aque obtiveron como media as CCAAde réxime común, co que se manteríaconstante a participación relativa deGaliza no sistema, o seu nivel en2003 debería ter sido 394.8 M€ supe-rior10, contía nada desprezábel comoé evidente incluso para o máis legonestas cuestións.

Unha conclusión final derivada: sealgunha comunidade autónoma debeestar interesada nunha modificacióndo vixente sistema de financiamentoesta debe ser, sen dúbidas esquizofré-nicas, a galega. Precisamente tanto asposicións idénticas no substancial en-tre PSOE e PP sobre este ‘problema deEstado’, como a campaña mediáticadesatada, permanente e intensificada,predicando sibilina ou descaradamen-te que cuestións como as reformas es-tatutarias ou a modificación do siste-ma de financiamento, intimamenteconectadas, non forman parte daspreocupacións dos ‘cidadáns’, nonpretende outra cousa máis do que to-do permaneza inmutábel, como sem-pre, sen cambio, isto é, mortos. Rei-



Economía

téranse, ratifícanse, advírtennos eameázannos, como voceiros e lacaiosdo sistema, de pretendidos intentosde ruptura da sacra unidade estatal sefor preciso. Non queren que sexamosplenamente conscientes do conse-guinte prexuízo, para as posibilidadesde desenvolvemento e a mellora dobenestar das galegas e galegos de ma-neira moi especial, que significa omantemento da situación actual ■

FONTES:Sistema de Financiamento das CCAA (30 de

novembro de 2001) – CPFF.Informe Anual de Recadación Tributaria (anos

2002 a 2004) – AEATInformes sobre a Financiamento das CCAA

2002 e 2003 (MINECO)Memoria da Administración Tributaria 2002

e 2003 (MINECO).

1 Como exemplo contundente, o resultado fi-nal no ano base supuxo un incremento nofinanciamento de 1.820,52 M€ para o con-xunto das CCAA de réxime común, dos quea Galiza corresponderon unicamente 80,72M€, 4,4%, cando as súas Necesidades To-tais Homoxéneas significaban 7,86%. De-sastre negociador evidente malia as chulerí-as mediáticas da Xunta no momento de secelebrar o acordo.

2 As competencias comúns (das que a máisimportante é a educativa), as competenciassanitarias (INSALUD) e as competenciasen servizos sociais (IMSERSO)

3 Modificada como consecuencia da aproba-ción do vixente sistema de financiamentomediante a Lei Orgánica 7/2001, de 27 dedecembro, mais que non afectou esta de-cisiva cuestión obviamente.

4 No ano 2004, último Informe de recada-ción, esta porcentaxe é de 51%.

5 Semellante 'principio de beneficio' considé-rano os teóricos da 'Galiza subvencionada'algo así como natural. Mágoa que non rei-vindiquen a localización na Galiza da capi-tal do Estado: veríamos medrar 'milagreirae automaticamente' o PIB 'rexional' e a su-peración das carencias infraestruturais.Mais hai que presentar a realidade inverti-da: é moi custoso manter 'o Estado das Au-tonomías' non é custoso manter unha capi-tal, con actividades predominantemente

non produtivas senón parasitarias, que pre-cisan para o seu mantemento da crecentesucción do excedente 'periférico'.

6 Deixamos para outros o exercicio de de-terminar canto superior poderían ser decorrixiren polo 'efecto sede', ou doutra ma-neira máis correcta, calcular a canto ascen-derían os recursos tributarios galegos so ashipóteses do mesmo sistema tributario eGaliza actuar como o faría un país sobera-no ou independente.

7 Non entramos aquí noutra cuestión deri-vada de grande importancia como é o graode autonomía financeira galega, de capaci-dade de xestión e modificación normativasobre os compoñentes desta cesta tributa-ria, é dicir, sobre as posibilidades de o go-berno galego poder realizar unha auténticapolítica fiscal, o que nos levaría moi lonxee nos apartaría do noso interese principalnestas notas.

8 Tributos cedidos tradicionais (Patrimonio,Transmisións Patrimoniais e Actos Xurídi-cos Documentados, Sucesións e Doazóns eTaxa sobre o Xogo) e Taxas afectas aos ser-vizos transferidos, Imposto Especial sobreDeterminados Medios de Transporte (Ma-triculación), Imposto sobre as Vendas polomiúdo de determinados Hidrocarburos,33% do IRPF, 35% do IVA, 40% dos Impos-tos Especiais de Fabricación (Cervexa, Vi-ño e Bebidas Fermentadas, Produtos Inter-medios, Alcohol e bebidas derivadas, Hi-drocarburos e Labores do Tabaco) e Im-posto Especial sobre a Electricidade.

9 Na gráfica podemos ver que figuran comotransferencias totais 2.816,7 M€, compos-tas polos 2.762,7 M€ do Fundo de Suficien-cia e 54.0 M€ correspondentes á GarantíaSanitaria, consecuencia do superior incre-mento do PIB en relación co dos recursospara financiar a sanidade que achega o mo-delo. Esta garantía só funcionou no período2002-2004 para desaparecer no sucesivo,quedando entón como única transferenciao mencionado Fundo de Suficiencia.

10 No ano 2002, primeiro do sistema en vi-gor, esta diferenza foi de 250,7 M€. Así, sónos dous primeiros exercicios liquidados aperda acumulada galega de acordo con es-te criterio é de 645,5 M€ (uns 107.400 Mi-llóns das vellas pesetas), sen tomar en con-ta a inflación, ao redor de 1,6% do PIB no-minal galego no 2003.

O actual sistema de

financiamento supuxo

no ano 2003 uns

recursos para Galiza de

5.718 M€, cando o

Estado obtén do noso

país como recursos

tributarios ben moito

máis que 7.662 M€



Cultura

CÉSAR CARAMÉS BRANCO

Licenciado en Filoloxía Galega. Traballa

para a Fundación para o Estudo

e Divulgación da Cuestión Social

e Sindical en Galiza (FESGA)

lar a existencia dunha única naciónhomoxénea e entón o que se fai éprocurar e sobrancear por riba de cal-quera outro factor unha causa no pa-sado. Un pasado interpretado para aocasión que se fai cadrar co que con-vén cando se sae do rego. Deste xei-to, nace ese conto de bos e maus, re-sistentes e invasores, cristiáns e in-fieis, imperialismos bos e civilizado-res, ou escritores súper-universais,que é a historia española oficial. Oscontos, como todos sabemos, son fic-ción pero tamén serven de ferramen-ta perfecta para o adoutrinamentopola súa simplicidade. Así, na histo-ria que o franquismo nos facía repetirde cor e interiorizar coma o catecis-mo, púñase énfase nunha xeira desucesos históricos que cumpría asi-milar tal que dogmas pétreos.

Os celtíberos como mestura domellor de dúas culturas e orixe do po-bo español. A resistencia contra os ro-manos do lusitano Viriato, Numanciae mais as guerras cántabras como pro-

A historia de España e O reino medieval de Galiza“A cultura megalítica en España”, “A conquista romana deEspaña”, “A España visigótica”, “A reconquista española”etc, etc… Esta é a terminoloxía que o españolismo nosentulla polos ollos dende todos os medios ao seu acado:revistas, Dvds, ensaios, libros de texto, videoxogos, novelas,mesmo con esa “Memoria de España” que emitía TVE contanta xeración de vergoña allea nos espectadores comocusta lembrar nun programa que abranguera temashistóricos. Folga descubrir o carácter planificado de todaesta enxurrada de publicacións e producións “históricas” e oseu encadre na ofensiva ideolóxica anti-nacionalista da quevimos sendo vítimas as nacións sen estado dun tempo paraacó. O historicismo como esteo fundamental da existenciado Estado-Nación é inerente ao españolismo

“A la historia le rendimos home-naje a través de esta bandera que sim-boliza la España eterna, apoyada enuna Constitución que garantice la uni-dad y la paz de la nación española.”

Francisco Vázquez

“Estes persoaxes obedecen â súacondición de parvos, e odian o gale-guismo, sen teren capacidade paracomprendelo. Adouran o Estado uni-tario e centralista, ou sexa, a ‘sagraunidade da patria’ (verbas máxicas,capaces de facer parvear a calquera,incluso a un intelectual). Creen que asautonomías rompen a unidade da súapatria, que é unha boliña que lles me-teron na cabeza cando eran nenos.”

Daniel Castelao

Dende que se procurou a xustifi-cación do Estado liberal moderno eunitario era obvio que non se podíabotar man da realidade cultural oulingüística contemporánea para sina-



CulturaCultura

despois de setecentos e pico anos,óbrana os reis chamados, como nonpodía ser doutro xeito, “católicos”.Aquí, dísenos que Fernando é rei deAragón e é case a única vez que se nosfala doutro reino que non sexa a suce-sión Asturias-León-Castela. A inde-pendencia de Portugal cítase de pasa-da coma quen non quere a cousa xaque é un auténtico gran nas nádegasda unidade penínsular.

A descuberta de Ámerica e a con-seguinte civilización dos bárbaros ín-dixenas preséntasenos como misiónpredestinada por Deus para a súa na-ción máis fiel. Neste punto o relato ví-rase vagoroso até mesmo describir osdetalles e as peripecias da viaxe. Por-tugal volve xurdir no devalar do con-to para resaltar co seu rexeitamento

ba da alma destemida e libre dos es-pañois. A listaxe de emperadores e in-telectuais nados na Península Ibéricadurante o imperio romano como ache-ga de España á grande obra civilizado-ra dos romanos que agora xa son bos.Os visigodos como os bárbaros máiscivilizados que dan ergueito unha Es-paña unificada e independente porprimeira vez e que se fan españois detodo ao converterse ao catolicismo.Neste momento, cumio do conto noque parece que o destino unitario mar-cado por Deus se estaba a cumprir,aparecen en escena as cabalarías islá-micas dos mouros mauísimos que in-vaden esa nación feliz e cristiá. Peronon todo estaba dito e nas antes pou-co poboadas e inaccesíbeis montañasasturianas abéiranse todos os espa-ñois patriotas que, de vagar, nun pro-ceso de reconquista que dura case 800anos –algo insólito na historia de cal-quera país do mundo– primeiro co rei-no de Asturias, despois co de León epor fin co de Castela, dáse expulsadoos “estranxeiros” e reuníficado a na-ción española. O eixo central da re-conquista enféitase con fitos varios doespañolismo tal que a batalla de Cova-donga, a providencial descuberta dosrestos do apóstolo Santiago, o Cid,Santiago matamouros en Clavijo ou asNavas de Tolosa. A “reunificación”,

O Catecismo patriótico español era un libro de

obrigada leitura nas escolas do Estado franquista.

Nel tentábase cultivar nos pícaros o espírito

nacional e o amor a España con lindezas que

aínda teñen hoxe asisados defensores na tribuna

da oficialidade española: “-El pueblo español

puede darse por netamente constituido cuando,

después de la irrupción de los bárbaros, se los

asimiló e incorporó con la conversión de

Recaredo al catolicismo.” Ou “-Las principales y

más gloriosas empresas de España son ocho: 1ª

Humanización y espiritualización del imperio

romano; 2ª Conversión y civilización de los

bárbaros; 3ª Expulsión de Europa de las huestes

agarenas; 4ª Derrota de los turcos en Lepanto; 5ª

Defensa de la civilización cristiana y del espíritu

greco-romano contra el protestantismo; 6ª

Descubrimiento, conquista y civilización de

América; 7ª Derrocamiento del imperio espúreo

de Napoleón I; y 8ª Aplastamiento del

bolchevismo ruso-asiático.”

O videoxogo Imperium II La Conquista de Hispania recomendado polas altas oficialidades españolas (Decanato da Faculdade de Historia da Universidad Autónoma

de Madrid) é un revoltallo de despropósitos canto a rigor histórico. A península, poboada uniformemente por Iberos enfróntase a cartaxineses e romanos nunha

guerra de liberación. Os montes Herminios (posibelmente a serra da Estrela portuguesa) son situados en Galiza dende onde Viriato, nacionalizado ibero, ten de

reconquistar toda a península. Este é un exemplo das moitas barbaridades que no xogo abundan. Eis a historia que o españolismo quere impor nos colexios

desprazando os “mitos” do nacionalismo.



Cultura

do proxecto de Colón a clarividenciaou a predestinación de España. Des-pois, as revoltas comuneras castelásque seica non querían un rei estran-xeiro coma Carlos I de España e V deAlemaña. Pero todo volve ao regocando o monarca, após esmagar a re-belión, dá unha mostra de suma espa-ñolidade e chanta Castela como cen-tro e celme do seu nacente imperio. Aseguir, o esplendor dese mesmo im-perio onde non se puña o sol con Fe-lipe II como persoeiro no que se detera magnificar. A decadencia, a terríbelcrise económica que aparece a conti-nuación, contraponse co século de ou-ro das letras españolas (O Quixotesímbolo da hispanidade) e coa gavan-za a ese trazo tan castizo, a picaresca.España sempre sobrancea aínda quemuden os eidos nos que o fai.

A chegada dos absolutistas Bor-bóns véncellase á ilustración co des-potismo ilustrado como pegamento,e pouco ou nada se nos di das resis-tencias catalás ao seu “centralismo”senón é, outra volta, a xeito de opo-sición a unha dinastía non española(xa que os Austrias, xa o nome o in-dica, si que o eran).

Outros envexosos inimigos cobi-zan, así e todo, a gloria española: osacomplexados franceses, desnorta-dos após a súa sanguenta revolución,inician unha vaga espansiva por todaEuropa cun Corso pequeneiro comolíder. Mediante enganos, burlan ocoitado rei español e invaden Españaenteira con intelectuais quintacolum-nistas como axentes, os afrancesa-

dos. Daquela, a gloriosa “Guerra deindependencia” coa figura do bando-leiro/guerrilleiro da serra andaluzacomo pinga romántica que antecedeo fracaso das cortes de Cádiz, fito daobsesión constitucionalista do espa-ñolismo, e a volta ao absolutismo.Dende aquí, o século XIX pasa no ar,nunha mesturanza de datos e dataspara reflectir o caos que supón andara mudar as cousas decontino e “radi-calmente”. Unha boa maneira de pa-sar por alto o retraso español na su-peración do antigo rexime e mais atraumática e progresiva perda das co-lonias de ultramar. O século XX, polasúa proximidade intrepretáse nesteconto franquista como morea de des-grazas e perigos que preludian e xus-tifican a redentora implantación dorexime fascista daquel momento.

Se formos quen de abstraernos;de cando menos tentar abandonarpor un intre o peso desa educación co-lonial que nos insuflaron coma unnarcótico dende ben cativos e quedende todas as partes teiman en se-guir a batucarnos nos miolos; de dar-mos fitado dende os outeiros da ra-zón esta historia, xaora que habiamospercibir o carácter lendario da mes-ma. Comparariámola cos mitos fun-dacionais de antigas sociedades oucoas lendas coas que aínda algúnsgrupos tribais xustifican o seu arte-llamento social ou a súa situación ver-bo das tribos veciñas por pór dousexemplos ben gráficos. O que de se-guro non poderiamos manter, e mes-mo nos causaría graza valorar a posi-bilidade, sería calificar isto de Histo-ria, así, con maiúsculas. Pois ben, estaconclusión, que non cómpre ser na-cionalista para compartir -abonda conser racional, repetimos- sitúase hoxe,coma o Vélaro de ouro ou o San Graalde noutrora, á fin dunha congostraizada de trabas e miraxes enganosasque embafan a visión do camiñantepor mor da incesante xistra de propa-ganda que o españolismo anda a dei-tar por onde pode, e pode bastante.

Os historiadores oficialistas e ofi-ciosos de hoxe, no canto de revisaren

Este artigo da revista Clio segue a presentarnos a

resistencia aos romanos do caudel lusitano Viriato

como unha loita de liberación española. Para iso

sitúao interesadamente en Hispania, topónimo

sucesor de Iberia na referencia ao limite

occidental do mar mediterráneo e que só tiña

carácter xeográfico (tal que hoxe montes Urais, río

Nilo, Pirineos, macizo Galaico…). Viriato non

sabía o que era Hispania nin loitaba por ela. El era

lusitano, un pobo de fala indoeuropea

emperantado cos galaicos do Norte que nada tiña

que ver cos iberos (non indoeuropeos) como

manipuladoramente se afirma na entradiña. A

equiparación da Hispania dos textos clásicos co

Estado Español actual é unha constante na

historiografía españolista sen fundamento ningún.

Hispania, quer dicir, a península Ibérica (aínda que

decote abranxe tamén o Norte de África), nin

sequera tivo a consideración dunha unidade

administrativa básica como a provincia no

artellamento do imperio romano, Lusitania e

Gallaecia pola contra si.



Cultura

Os historiadoresoficialistas e oficiososde hoxe reforzan oesqueleto básico doconto mítico anterior eaxeónllanseintelecualmenteperante personaxescoma Menéndez Pidalou Sánchez Albornoz

Este medo a tentar coñecer a ver-dade, a tentar aceptar as explicaciónsmáis lóxicas e coherentes, malia sesaíren da pauta tradicional, só se po-de dar entendido se repararmos nacernella dependencia que o españo-lismo ten da historia que el mesmocreou. O nacionalismo galego pode-ría, como xa fixera Castelao, renegarde vez da nosa historia, de interpre-tármola como historia das elites igualca eles (listaxe de reis, batallas...), epouco se había resentir a engrenaxeideolóxica do noso movemento de li-beración. Mais para a historiografíaespañola o inegábel carácter diferen-ciado da cultura dos castros, o reinogalego, suevo ou medieval, tanto llesten, as revoltas irmandiñas, a resis-tencia armada contra as políticas de“doma y castración” de Galiza dosReis Católicos, as múltiplas reclama-cións portuguesas de reunificacióncon Galiza ao longo dos séculos, oscartaces en galego chamando á loitacontra Napoleón, o Rexurdimento, oestatuto do 36 como paso na libera-ción nacional e unha das causas di-rectas do golpe fascista, etc... supo-ñen auténticas navalladas no farraporojigualda que lles anoaron aos ollosde meniños e sonlle incompatíbeistal cal coa verdade única, que coma oúnico Deus lles impera infalíbel noollar: a España grande e eterna. Xaque logo, só lles restan dúas opcións:ou negar o evidente co emprego derebuscadas e anacrónicas interpreta-cións dos feitos, ou procurar o seu in-serimento no guión oficial a xeito de

o esquema tradicional e re-examinarsen prexuizos a historia dos territo-rios que na actualidade están baixo aadministración do seu Estado, refor-zan o esqueleto básico do conto míti-co anterior e axeónllanse intelecual-mente perante personaxes coma Me-néndez Pidal ou Sánchez Albornoz.No fondo de todo isto atópase a con-cepción idealista e esencialista da na-ción, tan propia do chauvinismo im-perialista, que os leva a ver en toda aparte o pulo dunha abstración chama-da España que, coma unha deusa, foiiluminando os vieiros dos protagonis-tas de canto aconteceu nas terras daPenínsula Ibérica dende case os come-zos da presenza humana na mesma. Acrenza na eternidade e na irrefutabili-dade dos valores que representa esaidea que todo o sobrevoa, failles colo-car o carro diante dos bois e a conclu-sión da análise dos feitos antes dapropia análise.

Malia os ataques que certa intelec-tualidade española “progre” poida lan-zar ao esquema tradicional, na prácti-ca, o criticado son matices formais ouvisións radicalizadas de acontecemen-tos aínda recentes, coma a Guerra de1936, e sempre baixo ópticas de derei-ta-esquerda que rematan tamén porxustificar, igual que o facía a historiafranquista co daquela, o actual reximemonarquico-parlamentar-autonómico.A cerna da cuestión, a mesma consi-deración da súa idea de España comosuxeito histórico eterno e indestrutí-bel, iso, séguelles a parecer incuestio-nábel a uns e a outros.

Existen publicacións que desde a Galiza optan por

buscar interpretacións científicas da nosa

realidade.



Cultura

anécdota rexional ou nota a pé de pá-xina con pouco éxito.

Por outra banda, a actualizacióndesa historia, a crítica fonda, ou, sobretodo, os choques coas historias nacio-nais doutros países e estados mín-guanse ou várrense co vergallazo fir-me da oficialidade empoleirada no tro-no da verdade suprema que descalifi-ca, ridiculiza e acusa de fanatismo aquen cuestione a solidez da súa resesaortodoxia. É o medo a ese dedo acu-sador o que decote leva a algúns his-toriadores galegos, que mesmo se con-fesan nacionalistas, a renegar dos seusprecursores ou incluso de toda a his-toriografía galega anterior á súa chega-da por “acientífica e panfletaria”, men-tres calan ou contribúen á gavanza doshomólogos españois xustificándollesimprecisións ou enfoques, igual ou,acotío, máis trabucados, pola tesiturae a época na que lles cadrou vivir. É ta-mén o auto-odio o que pecha en círcu-los os traballos doutros que, no cantode valoraren o aproveitábel dos seusantecesores na materia e desbotaren oerrado, sempre co obxectivo do avan-ce no coñecemento da nosa historia,cinxen a súa laboura cáseque en ex-clusiva á crítica e o afundimento des-tes coa única pretensión de se des-marcaren dos que, con menos medios,sen precedentes, e en tempos máis di-fíciles, deron aberto camiños para ocoñecemento da historia de noso.

Aínda uns outros historiadoresgalegos achan o xeito de engastaren anosa historia no panfleto españoldende unha postura que –malia con-

cordar coa indiscutíbel, para eles, “es-pecifidade” galega– estaría enmarcadaasí e todo, canda a vasca e a catalá,nunha unidade de destino superiorselada pola “convivencia” e a “familia-ridade”, quer dentro dun supostomarco institucional común e secular,quer pola simple veciñanza. Ao cabo,é a incapacidade de superación totalda idea da unidade penínsular eternae inerente aos pobos que viven na pielde toro, o que os arrastexa á procurade trazos comúns de hispanidade nodevalar histórico de nacións diferen-tes. Ao que serve esta visión, o mode-lo político que del zumega, é o reco-ñecemento aparente dos dereitos dasnacións sen Estado para, a seguir, so-bre a base desa dominación secularque eles chaman convivencia, mar-carlles a plasmación real dos mesmosnunha lóxica tesitura española o que,de facto, supón negarllos.

Así e todo, aleda comprobar que,pese a quen pese, segue a haber en Ga-liza, cada vez máis estudosos e inves-tigadores ceibos dos clixés e prexuízosque nos envolven. Anselmo López Ca-rreira é un claro exemplo de autor ri-goroso e anovador dos que andan adesenterrar a historia do país conmandobres certos ao veo españolista.O seu libro O reino medieval de Gali-cia (A Nosa Terra, 2005) fai ferida fon-da na osamenta oficial. Nel, seguindoo rego que Camilo Nogueira deixabaenxergar n’A Memoria da Nación I(Xerais, 2001) descóbrenos un espazoinstitucional milenario, o reino de Ga-liza, negado, manipulado, agochado.

Neste artigo do inefábel César Vidal publicado na

revista que el asesora: Historia de Iberia Vieja,

reincídese na idea de considerar os escritores e

intelectuais romanos nados na península Ibérica

como contributo de España ou Hispania, para eles

vén sendo o mesmo, ao refinamento e á

superación do Imperio Romano. A argumentación

mergúllase sen vergoñas no ridículo ao pintarnos

a península como unha unidade homoxénea

habitada por un único pobo chamado hispano que

foi de difícil conquista pero que axiña se

romanizou para, pola súa superioridade inata,

chegar a ensinar latín aos propios romanos a

través dos intelectuais que lle fornece ao imperio.

Folga aquí lembrar a grande variedade étnica

existente na península na Idade Antiga, o

desigual avance romano segundo a oposición dos

diferentes pobos que ían sometendo, a tamén

irregular romanización, ou o incorrecto de lles

outorgar unha identidade “hispana” diferenciada

a cidadáns romanos coma Quintiliano e Marcial

dos que se trata no artigo.



Cultura

Fronte a unha imposíbelPenínsula Ibérica enconstante e centenarioconflito bélico erepoboamento,ensínasenos aconformación e ocamiñar de dousespazos políticos, aGaliza cristiá e aEspaña musulmá

Valéndose das proprias fontes e tendopresente o interese ideolóxico que oespañolismo sempre tivo no períodomedieval, López Carreira, após unhafonda análise das versións que verbodeste período se teñen dado, traza conman firme o debuxo dunha explica-ción alternativa á visión tradicional eespañolista. Nunha fuxida desa ten-dencia tan xeneralizada na historiogra-fía española oficial a trasladar valores eideas actuais ao pasado, o autor sitúa-se no universo conceptual correcto encada momento e sérvese da compara-ción con situacións paralelas que polaaltura se dan nun mesmo período: aEuropa tardo-romana e medieval, can-da, fundamentalmente, os testemuñosconservados e unha amplísima biblio-grafía. Deste xeito, batemos coa pervi-vencia do reino galaico-suevo como taltamén baixo reis visigodos, descubri-mos no reino galego a orixe e o núcleodo reino cristián occidental e situamosna tesitura correcta o pouco que se sa-be de señores galegos como Paio (odon Pelayo das historias españolistas)ou o acaído da descuberta do apóstoloen Compostela.

Pero iso non é todo, o refugamen-to, tan de actualidade nos investigado-res máis rigorosos, de conceptos deci-monónicos coma o da reconquista e re-población, sobe outro chanzo coa do-cumentadísima tese do noso autor.Fronte a unha imposíbel PenínsulaIbérica en constante e centenario con-flito bélico e repoboamento, ensínase-nos a conformación e o camiñar dedous espazos políticos, a Galiza cristiáe a España musulmá (así é como os de-nominan as fontes da época). Espazospermeábeis ás influencias culturais etecnolóxicas mutuas e doutros ámbi-tos igual de próximos, coma o reino deNavarra ou o franco, e tamén cos con-flitos puntuais propios dos estadosfronteirizos en tan largacío período detempo. Entendemos tamén así, a causalóxica do estenso e intenso empregodo galego, xa non só no propio reinosenón alén dos seus lindes, ao velo co-mo lingua de poder. O idioma que fa-laba a nobreza, o clero e os reis, o que,

alén de ser empregado polo pobo coassúas variedades, arrufaba o aparelloinstitucional e relixioso. Afastámonos,asemade, de explicacións tan acientífi-cas, e aínda en voga nalgúns autores,como a de que a razón cómpre atopár-mola na súa fermosura e nas súas con-dicións para a lírica.

A medra e a fragmentación do rei-no galego, a súa decadencia e as arque-xadas derradeiras de resistencia, son-nos descritas coa liberdade e co rigorde quen non se deixa impresionar po-la xostra da oficialidade e se guía poloque lle marca a razón e a conciencia.

Para os nacionalistas galegos, paraos que arelamos unha Galiza soberanae descolonizada, este libro de Ansel-mo López Carreira non é só unha lei-tura imprescindíbel, é tamén unha fe-rramenta para o contra-ataque, que naloita das ideas temos que desenvolvercontra a enxurrada pseudo-históricado españolismo.

O vencello íntimo entre a historiaoficial e o españolismo amósase diáfa-no nos momentos nos que se abrendebates políticos verbo da cuestiónnacional no Estado Español. En perío-dos coma o actual, de simple reformaestatutaria e recoñecemento formal docaracter nacional de Galiza, Euskadi eCatalunya, é cando máis se apela aoconto pseudohistórico españolista pa-ra o combater. Face a isto, cómpre in-tensificar a laboura de divulgación danosa historia, organizar actividades decaracter lúdico-formativo e apoiar acreación e a consolidación de publica-cións sobre a historia local e nacional.O emprego das novas tecnoloxías, en-téndase internete ou a creación de au-diovisuais, amplían o arsenal do quedispomos. Por último, a chegada aogoberno da Xunta do nacionalismo e,concretamente, á Consellaría de Cultu-ra tense, á forza, que sentir neste eido.De descoidarmos a confrontación ide-olóxica co españolismo para nos dei-xar levar pola inercia das dinámicas dexestión institucional ou pola precau-ción excesiva, estaremos a perder, xanon só conciencia nacional, tamén abatalla da memoria ■



Internacional


EDMUNDO RAFAEL MOURE ROJASnaceu en Santiago de Chile, en Febreiro

de 1941. Fillo de galego e chilena,coñeceu a moi temprana idade o sabor

dos libros; familiarizouse coa poesía e aliteratura galega da man da súa aboaElena, que lle narraba vellas historias

da Galiza remota. Ao seu pai lle debe oamor consecuente coa causa da nosa

nación. Nos estantes da súa casamaterna circulaban con Rosalía, Pondal

e Curros; Machado, Lorca e Espronceda. Produtor e director na Radio

Universidad de Chile, entre os anos 85e 91, dos programas de difusión

cultural, “Confines de Hispanoamérica”,“Vieiros de Galicia” , “Toda España” y“La Veu de Catalunya”. Foi presidenteda Sociedad de Escritores de Chile, en

1989. Director cultural do Lar Galegodesde 1994. Impulsou a creación do

Programa de Estudos Galegos,patrocinado pola Xunta de Galiza e do

Instituto de Estudios Avanzados daUniversidade de Santiago de Chile,mediante o cal imparte o ensino do

galego como “crédito electivo” dentrodo currículo académico. En Maio de

2001, coincidindo coa celebración doDía das Letras Galegas, deu inicio, na

Universidade Santo Tomás, a unhaCátedra de Lingua e Cultura Galegas.

Desde 1995 é colaborador permanenteno semanario “Galicia en el Mundo”.

Ten publicado as seguintes obras:“Ciudad Crepuscular” 1981, “Mas Allá

del Pan” 1982, “Instantáneas” 1983,“Tres Veces Siete” 1984, “La Voz de la

Casa” 1985, “Rebeca” 1986, “Gente dela Tierra” 1987, “Entresiglos y

Quimeras” 1994, “Cuentos y Poemasdel Mundo Minero” 1997, “Galicia y

Chiloé, Confines Míticos” 1997,“Memorial del Último Reino” 2002, y

“Palabras de Sur a Norte” 2004.

No mes de decembro do presente ano realizaranse comicios

xerais para elixir o presidente, os senadores e os deputados.

O 12 de setembro os partidos inscribiron os seus candidatos.

Como é lóxico, en toda contenda electoral ponse na balanza o

peso que cada partido ou conglomerado de partidos representa

no electorado do país, co obxecto de facer valer a súa

influencia na administración do poder político. Pero, existe

outro factor ademais dos sinalados, que estea en xogo nas

próximas eleccións en Chile? Estas eleccións corresponden coa

balanza da transición democrática? Ou relacionase máis cun

proceso que, retomando o curso da historia recente, coloca os

traballadores como forza sociopolítica de primeira importancia?



Internacional

Que Ricardo Lagos fose

socialista volveu a

alimentar as

expectativas populares,

pero a realidade

demostrou que o seu

goberno é o máis liberal

dos tres

concertacionistas

Cultura

Lentamente, as manifestaciónsdos sectores populares tonifícanse eamplíanse. Timidamente aspiran aparticipar no político. O progreso li-mitado que se observa mantén un rit-mo que se explica, tanto polos efec-tos do golpe militar do 73 e a poste-rior tarefa de aniquilamento desen-volvido polo militarismo, como polacontención das mobilizacións que ca-racterizou os tres gobernos da Con-certación Democrática. Difícil resulta-rá comprender este ritmo se nonapreciamos o desenvolvemento dasloitas populares e a súa procura dun-ha expresión orgánica e política na re-lación cos procesos políticos históri-cos recentes.

O triunfo electoral da esquerdachilena no 1970 no só provocou o des-prazamento e a perda do poder políti-co dos partidos da burguesía, senónque tamén articulou un proceso demobilización obreira e popular comoxamais se tiña observado antes na his-toria social chilena. Esta convocatoriade masas que precede o triunfo do go-berno da Unidade Popular e a súa ex-traordinaria ampliación posterior, xe-rou as condicións para a instalación denovas formas de organización popularque levantaron o problema de accederao poder económico e social. Durantetres anos existiu unha situación prere-volucionaria que, pasando por diver-sas etapas de praxe, acadou o seu clí-max en xullo-agosto de 1973.

O golpe contrarrevolucionarioproduciuse ao mes seguinte. Dúas se-manas antes, o goberno da UnidadePopular concordara coa oposición dedereita, entre outros acordos, devol-ver as fabricas ocupadas polos traba-lladores e entregar os principais mi-nisterios aos militares. Tras o GolpeMilitar xurdiron o desconcerto e adesmoralización entre os traballado-res que viran como se paralizaba a súaofensiva pola vía das negociacións,para desembocar no definitivo putschdo 11 de setembro.

Hoxe moitos recoñecen que fal-tou unha dirección política que orien-tase un desprazamento audaz do po-

der político ás organizacións de ma-sas, propiciando formas de coordina-ción transversais en defensa do pro-xecto que encabezaba a Unidade Po-pular, factores que explican a inde-fensión á que sucumbiu o Goberno deSalvador Allende.

Logo, durante perto de dez anos, amaquinaria militar encargada de exter-minar aos dirixentes populares, logrousubtraer do escenario social as mani-festacións do descontento dos sectoresobreiros e populares. Así, a mediadosde 1983, baixo os efectos dunha criseeconómica que atafegaba o conxuntoda nación, produto de incontroladas es-peculacións financeiras que levaron aun virtual colapso da banca, os traba-lladores do cobre encabezaron un breveproceso de mobilizacións que foi com-prometendo diversos sectores da socie-dade. A violenta represión, agudizadanos sectores poboacionais periféricos,non se fixo esperar.

A caída brutal dos ingresos, unhataxa de desemprego superior ao 25%,sumado ao abandono das políticas so-ciais, especialmente dos sectores daSaúde e Educación, foron o acicateque fixo saír as rúas masivos gruposorganizados que, mes tras mes, xera-ron grandes protestas nacionais queterminaron por paralizaren as princi-pais actividade produtivas do país e fi-xeron comprender ao empresariadoque a tranquilidade no poder non seacadaría unicamente a base do terroraplicado polos servizos de seguridadedo Estado policial.

Durante seis anos consecutivos, omilitarismo tivo que se enfrontar aunha poboación que perdera o medoao poderío armado. Mentres tanto,canto máis impactantes eran os cri-mes cometidos, maior era o move-mento de protesta e máis potente aorganización que comezaba a exhibiro movemento popular.

Os sectores dominantes entendenque a forza militar xa non é o únicosoporte que pode garantir a adminis-tración do poder. Novamente, faisenecesaria a negociación que procuraretirar da escena social a mobilización

Nas fotografías Salvador Allende. Nesta páxina,

na Casa da Moeda resistindo ante o golpe militar

do 11 de setembro que levaría ao Xeneral

Pinochet á xefatura do Goberno o



Internacional

dos sectores desposuídos, cuxa efer-vescencia traspasa as fronteiras deChile e fai resón en organismos inter-nacionais e medios de prensa exter-nos que comezan a presionar o go-berno de Pinochet, ameazándoo coasuspensión de créditos e de axudasarmamentísticas.

Baixo o beirado que brinda a cha-mada das igrexas á reconciliación,comezan a se recompor os partidospolíticos, que estaban en receso, co-mo a Democracia Cristián e o PartidoRadical, e outros ilegalizados, como oPartido Comunista e o Partido Socia-lista. Durante tres anos, desde 1986até 1989, sucédense os intentos porchegar a un acordo entre os sectoresda “oposición moderada” e o gobernode facto. Mentres tanto, na base so-cial, a mobilización crece e esténdeseperigosamente.

Os partidos de esquerda (Comu-nistas e Socialistas) desenvolven unhapolítica ambivalente, intentando na-dar entre dúas augas, apoiando as mo-bilizacións e intentando ser parte daincipiente negociación. As presiónsque recibían, por parte da dereita, pa-ra que fixesen fe pacifista, acatando osistema, e as que recibían desde as sú-as propias bases comprometidas nasmobilizacións leváronos a unha sortede extravío en ambos os espazos.

Posteriormente, o impulso antidi-tatorial foi capitalizado por unha coa-lición de centro-esquerda que tiña co-mo partidos fortes a DemocraciaCristián e o Partido Socialista. Esteúltimo, “renovado” e abxurando do

seu carácter marxista, e a grupos so-cialdemócratas unificados nun parti-do instrumental: o Partido pola De-mocracia (PPD), onde se perfila Ricar-do Lagos como “non Marxista”, e odebilitado Partido Radical, que acubi-lla grupos masónicos e outras expre-sións de trasnoitado laicismo.

O intento fracasado de FPMR(Fronte Patriótica Manuel Rodríguez)por axustizar o ditador e o descubri-mento dun cuantioso arsenal no nortedo país, foron utilizados como escusapara deixar fóra de todo acordo o Par-tido Comunista, propiciando, á súavez, que os sectores “centristas” do Par-tido Socialista se incorporasen, divor-ciados das súas bases, a Concertaciónde Partidos pola Democracia, conglo-merado que ven gobernando Chiledesde 1990 até a data, e cuxa candida-tura á Presidencia para o período 2006-2010 se perfila como gañadora.

A dereita reagrupase en dous par-tidos: Renovación Nacional, queagrupa os sectores máis liberais, oque en xerga política se denomina“dereita civilizada”, e a Unión Demo-crática Independente (UDI) que re-presenta os sectores máis duros, liga-dos ao Goberno militar, moitos de cu-xos conspicuos dirixentes exercerontarefas de mando político e económi-co na ditadura.

O acordo partidario consistiu, ba-sicamente, en acatar o itinerario ins-titucional que estaba consignado naConstitución Política de 1980, máis aaceptación de algunhas leis nomea-das “de amarre”, que tiñan por ob-xecto a protección dos colaboradoresda ditadura, a intocabilidade do cargolaboral de todos os empregados pú-blicos, así como a conservación deprivilexios, a renuncia a revisar asprivatizacións realizadas durante aditadura, que redundaron nun virtualsaqueo de bens públicos, empresas epropiedades fiscais.

A constitución política que, centrode gravitación onde xiraban todos ospartidos políticos, rotulada na ante-véspera como fraudulenta, xa que foraxerada polo Goberno Militar a través

Libro editado no 30 aniversario do derrocamento

do Goberno do Presidente Allende. O autor, Luis

Corvalán Lépez, naceu en Porto Montt en

setembro de 1916. Ingresou na Escola Normal de

Chillán e recibiu o título de profesor primario.

Desde os seus anos mozos sentiuse atraído polo

xornalismo de combate. Iniciouse no xornal

Frente Popular e máis tarde foi un dos fundadores

do xornal El Siglo, xunto a unha equipa da que

formaban parte Volodia Teitelboim e o ecomista

Aníbal Pinto, entre outros. Alí foi reporteiro

sindical e político, chegando a ser o seu director.

En 1932 ingresa no Partido Comunista, sendo

Secretario Xeral do mesmo desde 1958 a 1989.

Foi Senador da República en dous períodos, o

último foi interrumpido polo Golpe Militar de

1973. O réxime do Xeneral Pinochet confinouno a

Dawson con algúns dos dirixentes máis

destacados da Unidade Popular e posteriormente

estivo en campos de prisoneiros en Ritoque e Tres

Álamos. É autor de numerosos libros.



Internacional

dun plebiscito, en momentos nos quenon existían rexistros electorais quepermitisen controlar democratica-mente aquel proceso, agora orientabaun proceso de transición política base-ado nos “consensos”, pondo énfasenunha vagarosa “reconciliación” quenon era outra cousa do que o esquece-mento dos crimes perpetrados.

O primeiro comicio que se levoua cabo, para descomprimir as mobili-zacións, foi o plebiscito convocadopara decidir se se aceptaba que Pino-chet continuase por oito anos máis acabeza do goberno ou que, no termodun ano, se realizasen eleccións paraelixir un novo presidente. Gañou aConcertación opositora, como era deesperar, pero o Ditador obtivo unhaalta votación (sobre 45%), aínda con-siderando a esmagadora máquinapublicitaria e de control exercida senambaxes pola ditadura.

Tres candidaturas competiron po-la primeira maxistratura nas elec-cións convocadas para decembro do1989: Andrés Aylwin (Concertaciónde Partidos pola Democracia), Her-nán Buchi (por Renovación Nacionale a UDI), e Francisco Errázuriz (Inde-pendente de Dereita), quen represen-taba un grupo de empresarios quebuscaban obter un mínimo caudalelectoral para negociar directamenteco novo goberno democrático.

Aínda que a maioría dos sectoresburgueses pecharon filas tras a candi-datura de Buchi, máis como un acto derecoñecemento e de solidariedade comilitarismo que debía “volver aos seuscuarteis”, tiñan a certeza que todas ascandidaturas resgardaban, máis oumenos, os seus intereses de clase.

No entanto, as masas popularesafanáronse con entusiasmo a apoiar acandidatura de Aylwin, pois o triunfoda súa postulación simbolizaba a de-rrota da ditadura e a apertura dunhaesperanza.

Pero axiña comezou a xerarse odesencanto, pois a política socioeco-nómica sería a mesma que puxera enpráctica a ditadura, co beneplácito doDepartamento de Estado dos EUA e

do F.M.I.: estabelecemento do libremercado e dos equilibrios macroeco-nómicos. Neste esquema, realizáron-se reformas á lexislación laboral quenon modificaron substancialmente oPlano Laboral da ditadura, persistin-do os despedimentos inxustificadosde traballadores e instaurándose for-mas indignas de subemprego. Por ou-tra parte, renúnciase a obter plenaxustiza nos delitos de violacións dosdereitos humanos, propiciándose in-vestigacións de valor máis ben simbó-lico, para entregar algún paliativo aosfamiliares de detidos desaparecidos.

Se ben este descontento era previ-síbel, o que non estaba en ningún doscálculos foi o raquitismo electoral daesquerda extraconcertación democrá-tica, como o Partido Comunista, a Es-querda Cristián e sectores do MAPU(Movemento Agrario Popular Unifica-do). Se ben é certo que o sistema elec-toral vixente só permite a representa-ción dos grandes bloques, as porcen-taxes obtidas por aqueles grupos es-tán moi por debaixo dos acadados entempos anteriores á ditadura.

No ano 1994, a Concertación dePartidos pola Democracia logra insta-lar un segundo Goberno, esta vez bai-xo a dirección de Eduardo Frei RuizTagle, capturando o voto da esquerdapor medio da ameaza da posíbel che-gada ao poder da coalición dereitista(Renovación Nacional-UDI). O novogoberno, alén de ser continuador dunmodelo neoliberal, terminou porabrir aínda máis a economía ao capi-tal estranxeiro, eliminando as trabas



Internacional

Gladys Marín, dirixente histórica do Partido

Comunista de Chile, do que foi Secretaria Xeral,

traballou na clandestinidade tras o Golpe Militar.

Loitadora incansábel contra a ditadura

(presentou en xaneiro de 1998 a primeira querela

contra Augusto Pinochet, por ese entón aínda

Comandante en Xefe do Exército), faleceu o 6 de

marzo do presente ano.

que consagraban certas limitacións,tales como tempo de permanencia,porcentaxes de reinvestimento e ro-yalties no puxante sector mineiro.

A presión social logra ser atenua-da, pois, efectivamente, verifícase unmaior dinamismo na economía, oque beneficia o consumidor medio,pero a costa de ir liquidando a xesto-res do mercado polo miúdo. Almace-nistas, ferraxeiros, panadeiros, etc.,pequena burguesía comerciante queentrega o seu apoio entusiasta ás can-didaturas de dereitas, asiste con estu-por á crecente deterioración das súasactividades de produción e servizos.

Á falta de decisión para seguiravanzando no proceso democratiza-dor, xunto co fortalecemento dospartidos de dereita, sumase o feito deos militares se mostraren dispostos asaír novamente as rúas se se preten-día cambiar o itinerario imposto poreles. Así, levaron a cabo un exercicioque denominaron de “enlace”, cuxoobxectivo era intimidar o poder polí-tico para impedir a investigación doxigantesco fraude cometido por undos fillos do ditador.

No entanto, o goberno de FreiRuiz-Tagle recoñécese pola preocupa-ción por introducir reformas no siste-ma educativo, as que significaron me-llorar a cobertura e calidade da edu-cación en todos os niveis.

O terceiro goberno da Concerta-ción é o que dirixe o carismático Ri-cardo lagos. O seu triunfo non foi na-da fácil, pois tivo que ir a unha se-gunda volta, logo de solicitar á es-

querda o pequeno, pero valioso, cau-dal de votos obtidos pola exemplarloitadora Gladys Marín, destacada di-rixente comunista. Que Lagos fosesocialista volveu a alimentar as expec-tativas populares, pero a realidade de-mostrou que o seu goberno é o máisliberal dos tres concertacionistas, xe-rándose no primeiro período da súaxestión un descontento que non lo-grou estruturarse en grandes mobili-zacións protestatarias, en parte porun reimpulso da economía e pola de-bilidade das organizacións de baseque aínda non atopan a vía de coordi-nación que tonifique o seu actuar.

Pero a ameaza das mobilizaciónsque levaron a Salvador Allende a en-cabezar o Goberno da Unión Popularde 1973, que obrigaron a regresar aosmilitares aos seus cuarteis por mordas agudas protestas de 1983, queprocuraron o triunfo de Andrés Ay-win, quen dera inicio ao proceso detransacción política –inconclusa ac-tualmente-, e que sostera aos gober-nos da Concertación, parece constitu-írse hoxe nun fastasma non conxura-do, ameazando a forma e o fondo dosconsensos no que o grande ausente éa inmensa maioría que sofre as con-secuencias dos acordos xestados nasuperestrutura do poder, onde resi-den, sen contrapeso, as premisas do“capitalismo salvaxe”.

Ricardo Lagos, antes de abando-nar a primeira escena intentou con-xurar a presenza do fantasma popu-lar, escribindo un novo e lamentábelcapitulo na obra constitucional escritapola Ditadura para impedir a entradaen primeira escena política da es-querda real. Consensuou reformasparlamentarias co apoio da dereitamáis reaccionaria para maquillar aConstitución e que esta apereza ante omundo como “máis democrática”. Eli-mináronse os “senadores designa-dos”, rémora da satrapía pinochetista;restrinxíronse as facultades do Con-sello de Seguridade Nacional que po-día autoconvocarse, pasando a seragora só un órgano asesor; restabele-ceuse a faculdade do Presidente para,



Internacional

após consultar co Parlamento, desti-tuír aos comandantes en xefe da For-zas Armadas. Así mesmo, repúxose afaculdade de modificar a administra-ción territorial do país, podéndose xe-rar novas divisións de índole admi-nistrativo. Pero no fondo o que inten-tou pechar Ricardo Lagos é a porta aunha asemblea constituínte que re-dactase unha nova constitución de-mocrática tal e como esixe o move-mento popular nucleado darredor doPacto “Xuntos Podemos”. Así nin aConcertación de Partidos pola Demo-cracia, nin a dereita intentaron modi-ficar o sistema binominal de elec-cións, pois como se sabe, a segundaforza con só un tercio dos votos per-mítelle obter o 50% das representa-cións en distritos onde a súa clientelapolítica é máis minguada, pero aomesmo tempo impide obter represen-tación parlamentaria á terceira forzapolítica, o que na práctica impide quea oposición democrática obteña repre-sentación parlamentaria algunha.

Estes cambios, que a primeira vis-ta poden parecer un avanzo, comen-zaron a ser seriamente criticados porser unha “Constitución inconsulta”polos sectores democráticamentemáis avanzados. Coa consigna “Pino-chet plebiscitouna, Lagos negociou-na” pretenden manter viva a esperan-za dun novo Chile, realmente demo-crático, e deixar definitivamente atrása democracia formal actual.

A elección próxima en decembrodo presente ano é, como dicimos noChile, “a catro bandas”.

A dereita, agrupada na UDI, levaJoaquín Lavin. O seu sector máis mo-derado, Renovación Nacional, postu-la a Sebastián Piñera. A Concertaciónde Partidos pola Democracia, com-posta polo Partido Democrático Cris-tián, Partido pola Democracia, Parti-do Socialista de Chile, e Partido Radi-cal Socialdemócrata, levantaron acandidatura de Michal Bachelet

O Pacto “Xuntos Podemos”, inte-grado polo Partido Comunista de Chi-le, Partido Humanista, Esquerda Cris-tián, Partido Comunista Acción Pro-letaria, Movemento da Esquerda Re-volucionaria, Bloque polo Socialismoe Mapuches de Esquerda levantarona candidatura de Tomás Hirsch.

Na táboa desta páxina podemoscomprobar cal é o capital electoral coque cada un dos conglomerados polí-ticos se presentou para participar nasEleccións Presidencias e nas Elec-cións Parlamentarias do próximo do-mingo 11 de decembro 2005.

As eleccións parlamentarias com-prenden as dez circunscricións sena-toriais correspondentes ás rexións donúmero par e a Rexión Metropolitana(Gran Santiago, con 5.800.000 habi-tantes), e as eleccións de Deputadosrealízanse nos sesenta distritos elec-torais ao longo de Chile.

Un quinto candidato ficou à mar-xe deste proceso electoral, é o repre-sentante da etnia Mapuche, o Wer-kén (Voceiro) do Consello de Todasas Terras, Aucán Huilcamán, quen seviu afectado polas trabas legais quedeben sortear aqueles que se presen-

Tomas Hirsch encabeza a candidatura do Pacto

“Xuntos Podemos”

Peso electoral e porcentaxes sobre o total nacional de votos emitidos

Partido Senadores 2001 Deputados 2001 Concelleiros 2004

Renovación Nacional 17,32 % 12,02 % 12,83 %Unión Democrática Independiente 13,32 % 22,00 % 16,75 %

Democráta-Cristiniano 24,27 % 16,52 % 20,11 %Partido por la Democracia 11,11 % 11,12 % 5,88 %Partido Socialista de Chile 12,91 % 8,73 % 9,71 %Partido Radical Socialdemócrata 0,96 % 3,54 % 4,10 %

Partido Comunista de Chile 2,32 % 4,56 % 4,35 %Alinza Nac. de los Independientes 0,44 %Partido Humanista 1,74 %P. de Acción Regionalista de Chile 0,02 %

Fonte: Elaboración propia a base de datos do Servizo Electoral



Internacional

tan en forma independente aos pro-cesos electorais en Chile. O principalobstáculo é que se deben presentarco aval de 36.000 asinaturas referen-dadas ante Notario Público (unha es-pecie de escribán autorizado).

Que a xente teña que legalizar oseu apoio mediante esta asinaturaten un custo que cobra o Notario Pú-blico (entre 2.000 e 3.500 pesos chile-nos; entre 4 e 7 euros); custo mínimode 72 millóns de pesos; ao redor de125.000 euros; cifras que resultan in-alcanzábeis para unha comunidadedepauperada ao extremo.

Dereitas e esquerdas solicidariza-ronse con Werkén, pero ningún dosbandos realizou unha petición ao Go-berno e aos lexisladores para mudareste mecanismo que resulta perversopara grupos da sociedade que non po-súen mínimos recursos pecuniarios.

QUE SE DISPUTA NESTAS ELEC-CIÓNS. A dereita concorre dividida;esta división non é produto do capri-cho dos seus líderes, senón máis bena constatación de que a elección pre-sidencial está perdida de antemán.Polo tanto, tratase de lograr unha me-llor posición para estruturar a próxi-ma oposición política, cuxa forza opo-sitora tivo a súa dirección máis naUDI que na Renovación Nacional. Acandidatura de Sebastián Piñera ex-presa o repudio á política de presiónque lle impuxo a UDI; política que secentrou en torpedear calquera iniciati-va que pretendese castigar a violacióndos dereitos humanos e o enriquece-mento ilícito dos xerarcas do réximemilitar, comezando por Augusto Pino-chet e o seu numeroso clan, hoxe in-volucrado en descomunais fraudes eexaccións do erario público.

A falta de solidariedade expresa-da pola UDI á situación que afectouPinochet foi afastando os militaresdeste partido, se ben o candidato La-vín realizou reunións cos exmilitarespara lles informar da súa posición,bastante ambigua e elusiva por certo,estes declaráronse en “liberdade deacción”.

Pero o impacto que provocou ocoñecemento das contas secretas doexditador e os seus familiares máispróximos terminaron por desarticu-lar todo intento de mostrar “actitudesde corpo” en defensa do seu decrépi-to ex líder e paradigma… Estamosfronte a un “sálvese quen poida”.

A maioría da esquerda, agrupadano bloque “Xuntos Podemos Máis”,pretende certificar que mantén o nú-mero de electores, obxectivo que llepermite soster a súa legalidade. Nonobstante, ao que máis están optandoé a lograr un ou dous deputados, ci-fra intranscendental na maquinariapolíticoadministrativa de hoxe. Atéagora declararon que, en caso de ternecesidade dunha segunda volta elec-toral, non entregarán os seus votos áConcertación de Partidos pola Demo-cracia tal como ocorrera nos anterio-res comicios, cando os aportaron aLagos, a cambio de nada.

A Concertación apoia Michel Ba-chelet, forma inédita no país, que unproceso de esta natureza esté encabe-zado por unha muller con reais posi-bilidades de triunfo. Esta condutatrata de reflectir a visión modernaque se debe instalar no país, paraafrontar os desafíos dos novos tem-pos e representa no imaxinario sociale popular, a nova matriz que dará for-ma ao futuro, aínda cando o seu ac-ceso ao poder non leva a unha realperspectiva de cambios; máis ben tra-tase dun continuísmo con certos ado-bos de sentimentalismo populista.

A obra de demolición realizadapor esta candidatura en contra dosseus contendentes estivo centrada en“blindar a candidatura”, non permi-tíndolle que se espraie coa mesmaverborrea e disposición que exhibenos outros. Instálase así no imaxinarioo papel que cómpre a muller na nosasociedade: “fai as cousas, non falatanto como os homes que pouco fan”.En troca, logrou que importantes per-sonaxes públicos expresen aberta-mente a súa intención de voto, come-zando polos que conforman o mundo“da cultura” e continuando con ou-

© Bernardo de NIz/FIL

Volodia Teitelboim, naceu en Chillán en 1916.

Figura de primeira fila na vida literaria en Chile.

Foi deputado, senador, presidente e secretario

xeral do Partido Comunista de Chile. A política e

a literatura son dúas vocacións que estiveron no

centro da súa vida. A súa tese para recibir o título

de avogado, El amanecer del capitalismo y la

conquista de América, será un dos seus primeiros

ensaios da súa fecunda creación como cronista e

ensaista.



Internacional

tros sectores. A impresión é que todoChile está con Bachelet…

En xeral, os empresarios manifes-taron que esta elección é unha dasmáis tranquilas que se lembran enChile. Todos restan dramatismo a estacompetencia electoral. Aparece comoun exercicio normal de toda democra-cia, pero debemos preguntarnos: é tanimpoluta ou libre de intereses de gru-po esta elección que marca o desen-volvemento político da nosa socieda-de nos albores do século XXI?

O que está en xogo, certamente, éa capacidade das institucións paraenfrontar a sociedade civil que, se-gundo as mesmas formacións parti-distas, foi definida como “perigosa-mente descontenta”. Prevense mani-festacións populares a curto prazo, dediversos sectores e grupos que fica-ron á marxe dos anunciados –e dubi-dosos– beneficios do sistema.

As variábeis macroeconómicasfuncionan nun sentido, pero en Chilea redistribución do ingreso é total-mente regresiva. O 20% da poboa-ción accede ao 80 % dos bens que pro-duce a economía, e 80% da poboaciónsó accede a 20% do produto. Os orga-nismos internacionais recoñecen queChile é o segundo de América Latina,despois de Brasil, na fonda brechaque marca as diferencias entre os es-tratos da súa poboación.

Os “macro” indicadores, dos quetanto gustan os persoeiros do gober-no á hora de ponderaren as estatísti-cas, sinalan que o país pasou dunhacapacidade de aforro interno de 2%

nos anos 80 a 17% na actualidade. Ogasto en Saúde e Educación mante-ñen o mesmo nivel do que o de De-fensa (pouco máis de 10% do orza-mento anual).

Quer dicir, os empresarios e o Es-tado aparecen tacitamente concerta-dos para impediren unha redistribu-ción do ingreso nun país onde dezgrupos familiares posúen máis de50% da riqueza nacional.

O papel principal dos gobernosdos Partidos pola Democracia foi o deconter a mobilización dos sectoresmenos favorecidos. O primeiro delescaracterizouse pola busca dos con-sensos: “Vostedes esperen, que nósiremos a negociar con eles”, foi o dis-curso de Aylwin, porque “é máis se-guro que nós falemos por vostedes,non vaia ser que estes señores (os mi-litares) queiran volver ao poder.”

O segundo goberno debeu en-frontarse aos gremios da Saúde e daEducación que se mobilizaron pormáis recursos para o sistema. Asímesmo, debeu enfrontar as mano-bras dos militares que non trepida-ron en saíren a rúa para defenderenos intentos por aclarar un fraude noque aparecía involucrado o fillo do di-tador; a forma de afrontar este perigofoi renunciando a facer xustiza. Pu-blicamente apareceu o PresidenteFrei solicitando o Consello de Defen-sa do Estado que “esqueceran o asun-to” e solicitou que se confiara nel,pois no que solicitaba estaba compro-metida -dixo- a transición á democra-cia. A opinión pública non reaccio-

Santiago de Chile

Os empresarios e oEstado aparecentacitamenteconcertados paraimpediren unharedistribución doingreso nun país ondedez grupos familiaresposúen máis de 50% dariqueza nacional



Internacional

nou ante este pedido, pero colixiuque aínda o militarismo tiña impor-tante cotas de poder.

Na actualidade o goberno de Ri-cardo Lagos tomou a decisión de pe-char as minas do carbón, quedando ámarxe da economía esa importantezona mineira. Os mineiros mobilizá-ronse, chegando até a mesma capital,pero a crise foi conxurada co expe-diente dos subsidios e indemniza-cións, véndose desde as esferas dopoder como un “mal menor”.

Como balanza positiva, quedan osinvestimentos para reformar o sistemaEducativo e a Saúde. A educación entodos os seus niveis aumentou a súacobertura e calidade. Continuou a aper-tura da universidade a máis mocidade.O descontento crecía, no entanto, envarios sectores do país, pero os efectosda crise trasladáronos á Dereita que foicapitalizándoo electoralmente.

O terceiro goberno concertacionis-ta case se ve frustrado pola alta vota-ción obtidas pola dereita. Na segundavolta o voto da esquerda salvouno, pe-ro este goberno foi o máis altivo dostres, aplicando un estilo autoritario encontra das expresións obreiras e popu-lares. A primeira parte do período La-gos estivo marcada polas crises econó-micas e as denuncias de corrupciónocorridas no período de negociaciónspara instalar modernas estradas no pa-ís. Aínda que os seus subalternos nonpuideron subtraerse aos procesos xu-diciais, aínda en marcha, o Presidentenon foi involucrado, e a súa imaxe se-gue a ser ben cualificada nas enquisas.

Inmediatamente despois de que asdenuncias de corrupción saíron á luzpública, a UDI solidarizouse co Presi-dente e acordaron diversas medidasque favoreceron a integración dos pri-vados nas actividades no Estado. Re-formáronse, co acordo do Parlamento,os mecanismo de licitación pública emodificáronse as esixencias que o Es-tado considera a quen desexe dedicar-se aos negocios. A dereita impuxocondicións para non facer escarniodestas denuncias e aproveitar, de pa-sada, as potenciais prebendas que o“negocio público” oferece a través dosseus intricados labirintos de xestión.

Actualmente, aos ollos da maioríado país, Lagos representa o neolibera-lismo sen reparos. De aí o ímpeto daesquerda en levantar candidaturas,previndo que a sociedade civil se mo-bilizará. Os candidatos da Concerta-ción, na súa maioría son aqueles quese mostraron máis “esquerdistas” efóronse postulando polos distritos enque se estima que será maior a mobi-lización. Quer dicir, estanse a prepa-rar a Concertación para conter de no-vo o descontento popular.

O que está en xogo nestas elec-cións é saber quen oferece mellorescondicións de servir aos capitais in-vestidos no país, non quen ten omaior caudal de votos nun hipotético“enfrontamento de tendencias”.

Podemos concluír que non existehoxe en Chile unha loita ideolóxicaou moral entre faccións políticas querepresenten distintas filosofías. Nadadiso: máis ben trátase de potenciarnovas vías e oportunidades para queas grandes transnacionais fagan o seunegocio, axitando ante os nosos foci-ños os abelorios multicores dun pro-greso tecnificado e falaz para as gran-des maiorías dos desposuídos ■

Santiago de Chile, o 20 de setembrode 2005 / Santiago de Compostela, o28 de setembro de 2005

O autor do artigo quere agradecer a colaboración

documental do sociólogo chileno, compañeiro Luis

Peña Rojas, da Universidade de Santiago de Chile.

Casa da Moeda



Viaxes


Donas, señores, amigos e irmáns, non deixa de ser cousa interesante e acaso

nova. Vimos falar aquí dunha Galiza enclavada nas máis envericuetadas1 canles

do mundo ao redor do Golfo de Penas, na comarca austral do Chile, tamén preto

do Polo Sur e da Antártida. Un escritor francés, un escritor chileno de orixe

francesa, Benjamin Subercaseaux, escribiu un libro famoso traducido

inmediatamente a varios idiomas, entre eles o inglés e o francés, titulado “Chile

o una loca geografia”2 e efectivamente, nos 4.600 Km de lonxitude que ten o

litoral chileno, desde Arica até Magallanes, hai as máis inverosímiles

manifestacións xeográficas, as máis atrabiliarias3 e as máis dispares.

RAMÓN SUÁREZ PICALLO



Viaxes

Ve hoxe luz este inédito e belo artigo do noso entrañábel de-putado, composto cando xa tiña abandonado Chile, e recupera-do grazas á grabación sonora da súa conferencia no Centro Lu-cense de Bos Aires. Tráenos Picallo esta Galiza do sur chilenode toxos e xestas, este Chiloé de subsistencia, de porcos e ga-liñas, de xurelos e pescadas, de repolos e patacas. Tráenos Pi-callo esta illa que impactou a Blanco-Amor e a cantos fillos dePondal tivemos a sorte de pisala. Pero sobre todas as cousastráenos a afectividade a un pobo que o acolleu cos brazosabertos, o respecto ao diferente, e a defensa da dignidadedos desposuidos, dos humildes. Recuperamos a este Picallonoso, unha pluma brillante, un orador único, seguramentecon Basilio Losada o máis grande axitador de masas da no-sa historia contemporánea, condenado durante décadas aoostracismo por Piñeiro e piñeiristas.

Os que coñezan o sur chileno darán conta dalgunhas imprecisións xeo-gráficas -certamente moi poucas para quen abusa da memoria- e non pasarán por alto queChiloé é unha península soamente na imaxinación do autor. Chiloé é unha illa, a Grande deChiloé, que conforma con outras cento e muito illas ese enorme arquipélago que Picallo le-va até a mesma península de Taitao.

Os apuntes e notas a pé de páxina son da autoría do noso amigo Edmundo Moure, quenao frente do Programa de Estudos Galegos da Universidade de Santiago de Chile e despoisde dez anos de continuo traballo universitario, ven de recuperar para o noso patrimonio co-lectivo a práctica totalidade dos artigos e crónicas do Picallo chileno; Caseque 1.600 páxi-nas: Unha Enciclopedia!

Ramón Suárez Picallo (Sada, 1894-Bos Aires, 1964). Mozo sindicalista, milita nos Par-tidos Socialista e Comunista da Arxentina, eleito en dúas ocasións deputado nacionalistanas Cortes españolas (1931 nas listas da Federación Republicana Galega pola ORGA e1936 nas da Frente Popular polo Partido Galeguista). Co-fundador do Partido Galeguistaen decembro de 1931, é o garante do xiro á esquerda do partido na súa IV Asemblea(1935), con Castelao e Bóveda no desterro. O golpe de estado colleo en Madrid. O seuirmán Antón, tamén militante nacionalista, é asasinado polos fascistas no Baldío daAreosa de Sada en Agosto de 1936. Picallo non abandona o Estado até perdida a gue-rra, cando embarca para os Estados Unidos onde participa en innumerábeis actos aprol da República e contra a tiranía imposta no Estado español. Comeza o exilio en xu-llo de 1939 sendo o seu primeiro destino a República Dominicana. Finalmente chega-rá asilado ao Chile en outubro de 1940, despois do cónsul chileno en Santo Domingolle ter salvado a vida in extremis ao darlle refuxio consular cando os esbirros de Tru-jillo ían xa de cacería. O noso deputado chega a Santiago do Novo Extremo –de Chi-le– en pleno goberno da Frente Popular (primeiro de esquerdas na historia deste pa-

ís), presidido polo radical Pedro Aguirre Cerda. Nesta etapa de eclosión libertaria nacen os diarios El Siglo (comunista) e La Crítica (so-

cialista), circulando diarios prácticamente de tódalas tendencias ideolóxicas (La Hora, LaOpinión, El Mercurio, El Ilustrado, …).

Picallo, devorador de diarios e xornalista autodidacta, adícase de cheo ao periodis-mo como fonte vital, sendo en realidade un punto e seguido na súa vida -publicara seu pri-meiro artigo con 21 anos no porteño Adelante. Dous anos máis tarde é nomeado director dodiario arxentino Libertad, mentras colabora asiduamente con outras publicacións sindicaise obreiras dese país até o comezo dos anos 20, nesa altura contacta coa intelectualidadenacionalista galega de Bos Aires. Nace a amizade inquebrantábel con Eduardo Blanco-Amore o seu nacionalismo militante. Pasa a escribir nos medios de comunicación galegos dasdúas caras do Plata; Secretario de redacción do Correo de Galicia, tamén asina en El Des-pertar Gallego, Céltiga, Galicia, ... Sen esquecer que de volta na Galiza fora director de ANosa Terra e do semanario SER así como vice-director do Claridad de Compostela, e recénviña de traballar durante cáseque un ano no diario dominicano La Nación-, comeza redac-tando para o diario independente de esquerdas La Opinión, para engrosar dezaoito mesesdespois as fileiras do diario radical La Hora onde manten por nove anos unha columna fixa,mentras colabora con outras publicacións (El Mercurio, Ercilla, …). Remata a súa etapa pe-riodística chilena no diario El Sur da cidade de Concepción, antes de cruzar definitivamen-te a Cordilleira Andina mediado 1956.

FERNANDO ABAL PENA

1962, Ramón Suárez Picallo intervindo nun

acto cultural organizado polo Centro Lucense

de Bos Aires. Nun acto similar desta

Institución pronunciara o noso deputado o

discurso a Chiloé que hoxe reproducimos.

Certamente Picallo era unha institución dentro

das Institucións galegas da Arxentina, a

Picallo lle debe en grande medida a

colectividade o respecto a Galiza e á nosa

simboloxía nacional.

Abaixo. Manuscrito de Picallo co guión para

unha conferencia pronunciada no Centro

Pontevedrés de Bos Aires.

(Xentileza dos fondos documentais da Real Academia Galega).



Viaxes

Desde as terras desérticas deAtacama e de Antofagasta até a co-marca de La Serena, terra de flores ecaraveis, pobo branco, da máis puraestirpe andaluza, até Valparaíso, ogrande porto sobre do Pacífico, a tra-vés do cal o mundo coñece Chilemáis que polo propio nome de Chile,pasando polo val central que vai des-de Talca, pasando por Concepción, nadesembocadura do río Biobío até ascidades de Pedro de Valdivia, de Te-muco e de Osorno, para chegar des-pois a Puerto Montt e a Puerto Varasonde eu vin florecer uns toxos de ma-rabilla, abertos como os nosos… Noinverno van os climas e as paisaxes eas formas máis diferentes, a cada un-ha máis orixinal. Claro que nesta tolaxeografía da que fala Benjamin Su-bercaseaux, Chiloé ocupa un lugarsingularísimo… Eu puxen no tema“Chiloé, península galega”: Chiloé émáis coñecida por arquipélago quepor península, pero Chiloé ten outronome. Chamouse durante cerca detrescentos anos, “La Nueva Galicia”. Eesta denominación nace na penínsu-la de Taitao que forma parte do Chi-loé continental4. Despois, o Chiloé,no seu carácter sempre de Nova Gali-za, estendeuse por cerca de sesentaillas diseminadas nun mar feramentebravío, arredadas unhas das outraspor canles profundas, moi difíciles denavegar pero ricas en toda clase debens do mar. Por alí, Chiloé, o seu no-me, arranca do nome primitivo e in-díxena de Chile que era Chili e Oé, ouhué, que quere dicir lugar, comarcade Chile5. De aí vén o seu nome, poralí arredor, está o famoso Golfo dePenas, onde os barcos se afunden sendeixar rastro. Aí, nese golfo un barcoarxentino, San Martín, aínda non haidez anos, desapareceu sen deixar ras-tros. O golfo de Penas, que eu non seise é polas peñas ou polas penas dopenar que nel se pasan6. Quedo comaEduardo Blanco Amor, nesto das pe-nas de penar. Está situado os 41,40º e43,42º de latitude; ao redor están asterras de Llanquihue7 que toman no-me dun dos lagos máis fermosos do

mundo que ten a furia de grande océ-ano cando fai vento e tempestades eque ten a tersura dunha esmeraldanos días de calma chicha. En Llanqui-hue e por alí están as canles e angos-turas famosas que percorreu por vezprimeira o grande mariñeiro galego,don Pedro Sarmiento de Gamboa edespois o capitán Fernando de Cas-tro. Algunhas desas angosturas edesas canles discorren polo medio degrandes penedos, irtos e acantiladosonde aínda viven xentes primitivas,indíxenas chamados Alacalufes8 queviven exclusivamente de comer pei-xe. Nestas canles, nunha delas, está afamosa angostura inglesa que o barcoten que esperar para cruzala, a que es-tea a marea en absoluta preamar. Étan pequena e tan estreita esta an-gostura que de babor ou de estriborse poden coller coa man as ramas dasárbores que lle dan sombra á canle.

Administrativa e politicamenteChiloé é unha provincia da Repúblicade Chile, República Presidencial e Cen-tralista que goberna as súas provinciaspor intermedio de intendentes que re-presentan o poder executivo e por go-bernadores dos departamentos, ta-mén representantes do goberno. Chi-loé está dividido como provincia entres departamentos: Ancud, Castro eQuinchao. Mais xeograficamente, es-piritualmente e desde o punto de vis-ta das súas xentes, Chiloé non é unhaprovincia, é unha comunidade huma-na con xeografía propia, con paisaxepropia, con espírito propio e con ma-neira de ser e de vivir tamén absoluta-

Arriba. Primeiro mapa específico da Illa de Chiloé

e proximidades, data de 1791 obra do franciscano

castelán Pedro González de Agüeros.

No centro. Estampa típica dos palafitos de Castro,

capital administrativa da illa.

Abaixo. Reprodución do Carneiro-Pullo (ou Pulli)

un dos seres mitolóxicos chilotes, trátase dun

ovino bicéfalo e bisexual nado do cruce dunha

ovella descarriada e dun chivo embruxado, moi

fero ataca a persoas e animais. É o culpábel da

dexeneración das especies ovinas.

(Xentileza do Instituto de Investigación do Patrimonio Territorial da

USACH).



Viaxes

mente propio. A terra é verde e sucu-lenta, onde chove máis dos trescentossesenta e cinco días ao ano, -é unhamaneira de dicir para seguir a fantasíasutil dos chilotes–. Terra chuviosa on-de por chover tanto non se dan nin oviño nin o millo, pero onde se dan ou-tros bens e outros froitos marabillososdos que falaremos despois. O sistemaeconómico agrario é de absoluto mini-fundismo, as leiras forman coas súasdistintas sementeiras o mesmo pano-rama de taboleiro de xadrez que for-man os máis fermosos vales de Galiza.E a xente vive nunha comunidade per-fecta, nesa comunidade da que falabaPrada9 e na que eu me criei, que aoconxunto da familia que traballa si-multaneamente na terra e no mar10. Apaisaxe ten o engado que sinalaEduardo Blanco Amor no seu primo-roso libro “Chile a la vista”. Falando deChiloé, fai un preludio coa graza conque el sabe expresar as grandes emo-cións, chamado “preludio xubiloso” edi cando fai loanza do espectáculo queestán vendo os seus ollos, que alguéndirá que deixou alí ou encontrou alí al-gún amor e el di: “si, encontrei o amormáis antigo da miña vida, o amor amiña terra galega ao ver outra igualque aquela”. Conta dunha viaxe pormar de duascentas horas dando tom-bos nun cargueiro, e cando lle pregun-ta ao capitán no medio dun temporalfrenético “que vai pasar?”, o capitáncontéstalle, “estamos fregaos”, e enChile estar “fregado” é estar na peor datodas as condicións; cando un comer-ciante di que está economicamente

fregado, é que se non está na quebraestá no mesmo borde da quebra. Ecando un enfermo di que está “moifregado de saúde”, é cousa de pensarna funeraria. E cando un mariñeiro dique están fregados no barco é que obarco ten todas as perspectivas deafundirse. Con este consello e estacousa tan optimista o noso EduardoBlanco Amor coida que xa morreu efala dunha resurrección ao chegar áspaisaxes de Chiloé. E sobe a felicitar ocapitán que lle di, “xa ve vostede quenon se afoga o que quere senón o quepode”, e felicítao o capitán. Eu felicíto-lle moito, vin o seu libro (bitácora)porque “Cómo fixo vostede para reco-rrer en duascentas horas mil millas?Estamos na miña terra, estamos enOrtigueira”… “No señor”, contesta ocapitán, “¿pero no es esto Ortigueirade Galicia junto al cabo Ortegal”. “ Noseñor, es Quellón en Chiloé”.

E sigue Eduardo facendo un elo-xio de xúbilo daquel espectáculo queviron os seus ollos e narrando despoisalgúns aspectos da vida de Chiloé.Non, non é Ortigueira o que viu Blan-co Amor, con ser moi bonita Ortiguei-ra trabucouse nunha migalliña de lon-xe, o que viu foi unha paisaxe de Pon-tedeume, das pontes do Eume, ondeun pouco perto está a famosa bocarríada Pena de Marola que os latinos cha-maban Corpus Magnus Arcabrorum,o Magno porto do Sarto, porque dePontedeume foron os primeiros pobo-adores que chegaron a Chiloé, os pri-meiros poboadores brancos que che-garon a Chiloé. Algúns deles foron xacon Sarmiento de Gamboa, pero ou-tros, outros foron o famoso capitánCastro, natural de Pontedeume,acompañado de xentes que levaron aChiloé un apelido, que é o máis popu-lar apelido de Chiloé: Andrade.

Xa sabedes que en Pontedeume,está o condado de Andrade e eu en-contrei nas casas dalgúns Andrade co-piado amorosamente o escudo daPonte do Porto cos seus xabarís o pédo nome Andrade, e percorrendo eupor unha daquelas illas, pola illa gran-de que se chama Ancud, atopeime



Viaxes

cunha aldea primorosa chamada Mon-tefiero, unha aldeíña primorosa cunval de encanto e unha igrexa feita demadeira. Montefiero, Monteferro,Monfero, onde está o famoso mostei-ro que é o encanto e o feitizo dos ar-queólogos e dos que fan historia da ar-te, do cal sabe moitísimo Ramón Ote-ro Pedrayo, que percorreu todos os ca-miños e veu todas as direccións.Monfiero -é dicir Monte Fiero- aíndahai outros pobos, como Vilamaior dafeira do tres, e outros que levaron a to-ponimia daquela comarca a Chiloé,con estes nomes. Agora, como fixeronpara chegar alí tantas xentes de Pon-tedeume e crear unha comarca, un ar-quipélago que tivo durante trescentosanos o nome de Nova Galiza? Pois, se-guramente fixeron como fixeron aquíalgúns paisanos nosos de Arcade dePonte Sampaio, cando o primeiro de-les veu aquí e foi mordomo do buque,e logo trouxo daqueles lugares todosos mozos do buque, todos os cociñei-ros e todos os mordomos da mariñamercante e que por algo se lle chama-ba o sindicato, o sindicato de Ponte deSampaio. Pola mesma razón segura-mente foron chegando a Chiloé xen-tes e xentes orixinais daquelas e dou-tras comarcas de Galiza. A paisaxe, co-mo dicía, convida a mirala con olloscase relixiosos, os seu engado espe-cial, as súas cores suaves e as súa hu-manización mediante o traballo a co-tío das súas xentes. Coma a paisaxegalega é tan fermosa precisamenteporque está humanizada e porque ahumanizou o esforzo das xentes deGaliza, das mulleres, dos nenos e doshomes; a paisaxe de Chiloé pásalle ou-tro tanto, por iso non é de estrañar oprólogo xubiloso de Blanco Amor, e aemoción profunda que eu sentín can-do tripei algunhas das súas illas con-templando aquela paisaxe de feitizo.

E agora que fixemos a referenciaxeográfica e a verdísima descrición daterra, falemos dos seus froitos. Poucaxente sabe que Chile lle fixo á huma-nidade o máis grande regalo, a travésde Chiloé. De Chiloé son orixinais aspatacas. As patacas son marabillosas

compañeiras de todos os nosos com-pangos e pratos; as patacas que desdeque apareceron terminaron as gran-des fames do mundo; as patacas quedespois de que monsieur de Parmen-tier lles deu a probar aquel rei deFrancia famoso percorreron o mundosendo o cultivo máis amado polos Go-bernos, polos economistas e polos fi-sionistas. As patacas que son primo-rosas a la Parmentier, douradas e queson o pan dos pobres na nosa terrafeitas cachelos. Pois ben, as patacasnaceron en Chiloé. Eu lera cando meexaminei de bacharelato en Lugo, untratado de historia natural, non sei sede historia natural ou de agricultura,que falaba das patacas e dicía delas tu-bérculos e tal, e describíaas coma “orixinais do antigo reino de Chile, enterras da Auracanía”. Mais non locali-zaba Chiloé. Chiloé localiceino eu co-mo a súa ponte localizábaa todo omundo que está en Chile. Cando asdescubriron, os primeiros que alí che-garon, que eran galegos como eu di-cía, había cento vinte e tres varieda-des de patacas en estado silvestre. Ede alí pasaron ao mundo, e esas ou-tras variedades, e a través do mundomediante procedementos técnicos ecientíficos -e que sei eu- hoxe hai asmáis distintas formas de comer as pa-tacas, de plantalas, de recolectalas.

Hai agora dez anos produciuse enChiloé unha inmensa catástrofe, un-ha praga chamada tizón, que aniqui-lou 70% das patacas de Chiloé, e pro-duciuse en Chiloé un estado tal deangustia que todo Chile houbo quecontribuír, e tamén da Arxentinahoubo que contribuír cunhas gran-des axudas, para salvar os nenos deChiloé que non tiñan patacas que co-mer. E viñeron patacas de Alemañapara replantarse alí xa que segundose di a pataca require moita lonxadía,volveron de Alemaña ao sitio de on-de eran orixinais para repoboar as te-rras que foran atacadas pola pragaboticón. De animais, Chiloé é riquísi-ma en porcos, en marraos vaia. É un-ha terra chea de bosques lendariosonde se dan o loureiro, o alcipreste, e

A paisaxe galega é tanfermosa precisamenteporque estáhumanizada e porque ahumanizou o esforzodas xentes de Galiza,das mulleres, dosnenos e dos homes; ápaisaxe de Chiloépásalle outro tanto

As seis variedades de pataca nativa que se

comercializan hoxe na illa: Michuñe negra e

vermella –as alongadas-, Chilca, Bruxa, Clavela

Lisa, e Murta.

(Xentileza de Estudos Agrarios de Ancud).



Viaxes

o alerce en forma de grandes bosquese onde se dan os castiñeiros e as cas-tañas máis exquisitas que se comenno sur de Chile. Do mar, Deus nosampare, as augas que bordean as illasde Chiloé son sen dúbida ningunhaas máis ricas do mundo aínda casevirxe. Só en ostras hai quince varie-dades, en estado silvestre, é dicir enestado primario, sen seren cultiva-das, algunhas delas que se parecenmoito os morrunchos de Arcade e dePonte Sampaio, son unha auténticaexquisitez. Un amigo meu dicía queestas ostras non se comen, bébense egózanse. Até unha ostra verde que eununca vin en ningunha outra partedo mundo, toda chea de accidentespolo cascaron, até ostras grandes co-ma medio prato. E os mexillóns! Alíchámanse choros; hai mexillóns dedous fan un quilo! Non esaxero, ecando un señor o comeu ao forno cunpouco de allo e perexil por riba, unchoro na súa propia salsa, non llequeda xa moita gana de comer outracousa. Os peixes galegos teñen alíun irmán precisamente dos peixesmáis cobizados de Galiza e dos quecustan máis traballo para pescalos: orobalo, a robaliza. O robalo de Chi-loé é coma o do sur de Chile é dun-ha especie case tan grande coma obacallau, conserva a mesma exquisi-tez. As navallas ou longueiróns, asameixas e as centolas, bocado de an-xos, deuses do Olimpo e Maraxás deCapultala e tamén do noso queridoRamón Otero Pedrayo.

E así, coa riqueza fabulosa domar e da terra, no entanto Chiloé éun país pobre. É dicir a sociedadechilote é unha sociedade pobre, senferrocarrís, illada do continente: o úl-timo ferrocarril continental chega sóaté Porto Montt. Hai moitos anos enque se perden a metade da colleitadas patacas por non teren comotransportalas aos grandes mercadosconsumidores. Así mesmo, os outrosfroitos, que tampouco se podentransportar, de modo que Chiloé,que ten a súa principal riqueza na te-rra e no mar, ten que vivir nun siste-

ma de economía cerrada, máis oumenos igual que a economía de Gali-za. Mais en Chiloé non hai mendi-gos, nin pobres depreciábeis. En Chi-loé hai xente que leva con altísimodecoro a súa pobreza ■

1 Envericuetados: castelanismo emprega-do por Suárez Picallo para significar “re-tortos”, “intricados”.

2 “Chile o una loca geografia” notábel en-saio de Benjamin Subercaseaux, serviude apoio a Eduardo Blanco Amor na es-crita do seu libro “Chile a la vista”, edi-torial del Pacifico, 1951.

3 Atrabiliaria: castelanismo empregadopara significar “caóticas”, “sen orde ninconcerto”, talvez…

4 O nome de “Nueva Galicia” foille outor-gado por Martín Ruíz de Gamboa, en1567, logo de conquistar a illa grandede Chiloé, baixo o mando central deRodrigo de Quiroga, daquela Goberna-dor de Chile, lucense, sogro de Ruiz deGamboa. A denominación fixérase enhomenaxe ao Gobernador, e a súa capi-tal, Santiago de Castro, en honor do Vi-cerrei do Perú, Lope García de Castro,pontevedrés.

5 O nome indíxena orixinal foi Chilhué, ea súa toponimia significa: “lugar de gai-votas” (hué: lugar; chil: prefixo mapu-che de paxaro mariño ou gaivota).

6 O nome de Golfo de Penas foille dado,ao parecer, por Pedro Sarmiento deGamboa, mariño pontevedrés, funda-dor da cidade “Rey Don Filipe”, hoxedesaparecida, o norte da cal fundousePunta Arenas.

7 O lago Llanquihue é o segundo máisgrande de Sudamérica, despois do lagoTiticaca, no altiplano perú-boliviano.

8 Os Alacalufes extinguíronse na décadados 60. Cando Suárez Picallo escribe es-ta crónica xa quedaba menos dunha du-cia de individuos maiores e sen descen-dencia.

9 Refírese Suárez Picallo, ao parecer, a Ro-dolfo Prada, amigo seu, galeguista eman dereita de Castelao en Bos Aires.

10 Esta combinación de actividades agra-rias e marítimas chámase en Chiloé“cultura de bordemar”, semellante á“cultura de beiramar” galega.

(Fotografías e mapa xentileza do portal chilote www.chiloe.cl)


O tempo das Irmandades da FalaMaría Pilar García Negro

A tradición do país galego e a súa cultura actualAntón Vilar Ponte

Verbas d´un loitador ¡Dinidade!Luís Porteiro Garea

Crónicas de Galiza. As letras vernáculas e a culturaRoberto Blanco TorresDo

ssie

r As Irmandades da FalaOs inicios do nacionalismo galego contemporáneo (I)

Asemblea Nacionalista das Irmandades da Fala en Monforte no 1922.

Entre outros, están presentes Roberto Blanco Torres, Antón Vilar Ponte,

Ramón Vilar Ponte, Daniel Castelao, Otero Pedraio e Losada Diéguez



Iniciamos, neste novo número deTerra e Tempo, uns monográficos quededicaremos ao estudo dun períodofundamental da nosa historia contem-poránea, aquel que marca o inicio his-tórico do século XX galego (1916, anofundacional deste movemento e aper-tura do proceso nacionalitario queculminaría, en 1936, coa constitucióndo Partido Galeguista, como expre-sión organizativo-política do mesmo).A escolla de Manuel Lugrís Freire, pa-ra o 2006, como figura epónima dasLetras Galegas, é boa ocasión para re-pasarmos unha historia que, en as-pectos fundamentais, aínda ten bende aspectos por descobrir e situar nasúa xusta dimensión. Os antecedentesda loita agraria; a autonomización /subordinación do movemento a inte-reses da política estatal; o papel fun-damental dos Vilar Ponte, Antón e Ra-món; a incorporación dos artífices ar-tísticos e literarios ao movemento(Cabanillas, Risco, Castelao…); as de-claracións doutrinais (Asemblea Na-cionalista de Lugo, 1918); a represióndo último tramo da Restauración (di-

tadura de Primo de Rive-ra); a magnífica acumu-lación cultural de que sedota o nacionalismo na-cente (boletín A Nosa Te-rra, revista de alta cultu-ra Nós, coleccións popu-lares de literatura: Célti-ga, Lar…) como traballode campo valioso para afutura auto-organizaciónnetamente política…Sobre estes temas, e ou-tros complementares, versarán os fu-turos monográficos que, agora, inau-guramos.

É o noso un interese propositadopor irmos á fonte limpa, aos documen-tos reais, e por desbotarmos, por tan-to, rotinas interpretativas, medias tin-tas, e a permanente oración adversati-va (se se nos permite a metáfora gra-matical) que caracteriza parte dahistoria académica ou extra-académi-ca actual: o si, pero… constante, que,na verdade, nen informa nen sitúa noseu contexto eventos decisivos destedecurso histórico galego.

Toda a nosa sincronía actual deaquí deriva. A súa comprensión, o seucoñecemento é vital para non dilapi-darmos unha impresionante constru-ción histórica que nunca tivo voca-ción de arquivo nen de relicario. Moipolo contrario, sempre se elaboroupara aquel presente, mais tamén adfuturum, vocacionada para chegar anós, seus descendentes, e operar co-mo principio activo da praxe futura.

Dossier | As Irmandades da Fala (I)

María Pilar García Negro

María Pilar García Negro

O presente artigo resgatámolo darevista LÉurope Nouvelle (nº 318, 22 deMarzo de 1924) que moi amabelmen-te nos doou Xesús González Gómez.Compón un número monográfico de-dicado a “LÉspagne dáujourd´hui”(“A España de hoxe”) e inclúe un am-plo abano de colaboracións que vanestudando a situación política, as ten-dencias intelectuais e artísticas, coacompañamento de discursos críticoscoa monarquía e a ditadura primorri-verista e varios informes sobre cues-tións económicas e financeiras. É nasección segunda, a dedicada a mate-

ria cultural, onde o noso autor, AntónVilar Ponte, incorpora esta magníficareportaxe sobre o momento culturalgalego, sobre aquela sincronía en queel proprio participaba e interviña acti-vamente, nunha crónica en tempo re-al precedida por un repaso sintéticoda historia da Galiza desde a súa exis-tencia como tal. Gómez de la Serna,Díez Canedo, Rivas Cherif, Pi i Sun-yer… son personalidades que escre-ben na mesma sección. Nótese queestamos asistindo claramente a unhatentativa de dar fe da institucionaliza-ción da cultura galega, desde ela

mesma e como metonimia da ansia-da soberanía política que as Irmanda-des da Fala, como xerme principal domovemento político nacionalista,propugnaban. Digamos, en fin, quesurprende a naturalidade e a apro-priación-dignificación cultural que seoferece ao público francés e ao públi-co español leitor desta publicación.No simbólico cultural, a Galiza, comonación, dialoga en pé de igualdade conEspaña ou Cataluña. Pregunta nadaretórica: ¿existe hoxe, na España, naEuropa, semellante intercambio deinformación, semellante diálogo? Oi-tenta e un anos despois deste artigo,¿mudou, mellorou a información so-bre de nós no Estado español e maisno continente europeu?

O tempo das Irmandades da Fala

Unha crónica da culturagalega en tempo real

Xuramento das Irmandades da Fala asinadopor Ramón Vilar Ponte. Apreciase o deseñode Castelao nesta acreditación docompromiso que unha xeración de galegosasinará coa súa terra.

Antón Vilar Ponte



As Irmandades da Fala (I) | Dossier

grinos, ofereceu ao mundo unha cul-tura cunha proxección inmortal.

No século XV, debido á ideoloxíarevolucionaria dos irmáns da “Her-mandade” levantados en contra dateocracia e do feudalismo, adiantan-do en máis de 50 anos os movemen-tos de servos alemáns encabezadopor Lutero, a Galiza sementou as pri-meiras gras da democracia que tantoía tardar en se desenvolver, florecer edar froito. A este feito Emilio Castelar

e Joaquim Costa dedicaran unhas pá-xinas apaixonantes.

E no século XIX, tras a guerranapoleónica, a Galiza, en se vendoabandonada a ela mesma, constitu-ída nun poder libre onde as enerxíasda raza tiveron que se manifestar nasúa espontaneidade orixinal paradefenderen a patria nai contra aspoderosas armas do invasor, logroudefinir máis unha vez a súa persona-lidade a través dunha nova cultura

A Galiza, provincia do Norte de Espa-ña, linda con Portugal. Acubilla nos seusavesedos montes e perta das súas vizosas rí-as, a cidade santa de Santiago –ou Santia-go de Compostela– que foi durante séculosun lugar de peregrinación de case tan sonacomo a propia Roma. Unha fonda activida-de relixiosa, artística e universitaria crearonao longo dos séculos unha tradición nobrepara a Galiza. No entanto, o actual move-mento de renacemento galego non tivo, polode agora, moito impacto político. Pola con-tra, si tocou a sensibilidade de todos os gale-gos grazas á pureza ao fervor apostólico dosseus propagandistas.

Entre eles destaca por riba de todos An-tón Vilar Ponte, autor deste artigo, orador epublicista e un dos dirixentes das “Herman-dades da Fala”, lusitanista convencido eafoutador das consciencias adurmiñadas.

Xa a partir do século IV da épocacristiá, a Galiza foi un lugar de cultu-ra relixiosa e filosófica e soubo im-porse universalmente sob a éxida doEmperador Teodosio, do Santo PapaDamasio, auténtico fundador do Vati-cano, e sobre todo grazas á influenciadas doutrinas do heresiarca Priscilia-no –eis as tres glorias da Galiza. Oronsel refulxente que esa época dei-xou tras si pódese consultar de ma-neira minuciosa na obra de Murguíae de López Ferreiro.

No século XII, considerado pormoitos como o “século de ouro”, eque así foi sen dúbida algunha polosméritos do arcebispo de Santiago,Don Diego Xelmírez, quen “sen ser reitivo entre as súas mans a sorte dosreis e o destino dos povos”, a Galizafoi o polo de atracción da civilizacióneuropea, chegando a Igrexa compos-telá a rivalizar coa de Roma. Naquelaépoca, que poderíamos chamar o sé-culo de Xelmírez do mesmo xeito enque baptizou do nome de Péricles oséculo máis glorioso da Grecia, a te-rra galega, alberga o sepulcro de San-tiago desde onde de lanzou a Vía Lác-tea, a escada de Xacobe erguida noceo segundo a lenda, e trazo do ca-miño desexado polos pés dos pere-

NA GALIZAA tradición do paísgalego e a súacultura actual

Antón Vilar Ponte

(Traducido do francés por

Robert Neal Baxter)

Retrato de Antón Vilar Ponte que reflicte ao fondo unha muller chorando representando ao paísque sofre e fronte ao que as "Irmandades" xa non serán insensíbeis



autóctona e que desde entón nuncase apagou.

Eis os catro momentos culminan-tes da historia cultural da Galiza, noscais este povo de orixe celta, no recu-llo noroeste de España, na extremida-de de Europa, estivo a ponto de con-quistar a hexemonía na Península.

Non quer dicer iso que a nosacultura non lograse outras etapasgloriosas entre os séculos que pasa-ron entre aqueles que acábamos decitar. Mais ningún deles representa oxenio e a cultura da Galiza. Enumera-lo todo obrigaríanos a dar a este tra-ballo divulgativo unha envergaduraque non é a súa.

IIMais retomemos con máis deta-

lles algunhas épocas. Xa a antiga“Crónica de Turpín” nota a tendenciade considerar a Galiza como se nonestivese integrada no Estado espa-ñol, pois fálase da Galiza e de Espa-ña, de “habitantes da Galiza e de es-pañois”: está crónica é oriúnda daGaliza. Mais Dona Carolina Michaëlisde Vasconcellos, autoridade na mate-ria, nos seus estudos críticos sobreos Galegos, Lusitanos e Hispánicos(Cancioneiro da Ajuda, vol. II; Halle1914) asegura, pola súa parte, que ennós perdura algo que é “sempre novo,sempre irreductíbel, algo que nos se-para da nación, e que o noso xenionon se pode confundir con aquel deCastela”. E Camille Caux, no seu li-bro Les pèlerinages de Saint-Jacques[As peregrinacións a Santiago] obser-va que: “os gallegos (sic.) non se ti-ñan como españois. Eran tan diferen-tes os dous povos que en moitas oca-sión se dicía “Hespaña e Galiza”. Detodo iso decorre que ao longo da no-

sa cultura sempre xorde o espírito daraza e que, pouco a pouco, avanza-mos no camiño cara a una nova re-constitución patriótica.

Deixándomos pois de lado a glo-riosa época dos Cancioneiros onde seforon desenvolvendo lado a lado as li-teraturas galega, castelá e catalá, lem-bremos, tal e como recolleu o mar-qués de Santillana, todos os trobado-res españois dos séculos XIII e XIV,sexan andaluces, casteláns ou outros,compuxeron os seus versos na linguada Galiza e así tamén fixeron os reistais como Afonso o Sabio e Afonso XI,

como tamén o aragonés Daguarda,Juan de León e Pedro García de Bur-go. Lembremos tamén como que noséculo XV se pode observar un fenó-meno que de todos os trobadores quecompuxeron en galego-portugués eque figuran no Cancioneiro de Baena,ningún deles é galego (agás Macías).E lembremos, finalmente, resumindoas opinións de Menéndez Pelayo e deCarolina Michaëlis que a influenciaexercida pola literatura galego-portu-guesa sobre a aparición do romancecabaleiresco así como a elaboracióndo Amadis de Gaula foi decisiva, poishoxe fica demostrado que a autoríadesta obra foi galega, concordandoasí coa opinión expresada polo Dr.M.A. Reunert acerca do papel quedesempeñaron os poetas galegos naconformación do romanceiro espa-ñol, a máis refinada de toda a litera-tura castelá. Sen esquecermos a Cró-nica troiana, aquel grandioso monu-mento da literatura da Galiza, atopa-mos aínda as cántigas de MartínCódax que chegaron até nos nun per-gamiño que data do século XIII xuntocunhas anotacións musicais de gran-de valor e que se pode considerar co-mo a obra de cantares máis antiga detoda a Península. As cantigas d’es-carnho ou de maldizer de Airas Nunez–repletas cunha sutil ironía que aín-da non foi superada– e o libro de Pe-dro o Compostelán De consolatione Ra-biones que lembra dalgunha maneira oFausto de Goethe, sen contar innúme-ros documentos literarios, científicos,históricos, relixiosos e xurídicos máisdos séculos XII, XIV e XV. Nin nostempos máis antigos nin nos temposmáis próximos a nós deixou de brillara cultura na Galiza. Maniféstase conresplandor nas artes plásticas onde


Xa a antiga “Crónica de Turpín” nota a tendenciade considerar a Galiza como se non estiveseintegrada no Estado español, pois fálase da Galiza ede España, de “habitantes da Galiza e de españois”

1 No entanto, xa no século XVI e nunha parte do século XVII, a influencia galega seguiu a se facer sentir sobre os autores casteláns, e sobre todo os dramatur-gos. Lope de Vega, que se pretendía inimigo dos galegos, idealizou unha muller da nosa terra na súa obra El mejor alcalde, el rey; Guillén de Castro utilizou no seuAllá van leyes, a crónica de Afonso VI, fillo da Galiza. Tirso de Molina compuxo La gallega Mari-Hernández, onde se encontran loanzas para as xentes do Noroesteao mesmo tempo que as ofensas á virxindade das fillas das protagonista, onde se pode notar un certo coñecemento da nosa xeografía e das nosas canciónspopulares. Moreto escrebeu La noble chica de Galicia e Calderón escrebeu a traxedia Luis Pérez, el gallego. Sen esquecer os dramas Macías e La Vaquera de la Finojosacuxos autores non eran galegos, e o Debate de alegría e del triste amante, un conato dramático polo noso compatriota Juan Rodríguez de Padrón.Lembremos, finalmente, os Sonetos galegos de Camões así como as homenaxes que este rendeu á Galiza, o mesmo que Cervantes no seu Quixote e a Tía Fingi-da, como tamén Moratín moito máis tarde na súa Comedia Nueva.

Texto de Ramón Vilar Ponte dedicado ao seuprimeiro fillo Xaime Vilar Chao: “Verdadeirorostro dun infante galego nazonalista, cicais doúnico infante que xa no berce, pertenescendoa unha familia non labrega nin artesán, vensendo aloumiñado por seus pais, d´un xeitoconscente e ateigado de intenzón, coas verbasda lingua doce e groriosa da Patria, língua âque hoxe están facendo rexurdir asbeneméritas Irmandades da Fala, en Viveiro a19 de Santiago do ano Santo de 1920”



nos oferece monumentos admirábeis,entre os cais os de maior prestixioson o Pórtico da Gloria (do mestreMateu) da Catedral de Santiago, gran-diosa poesía de pedra policromada,auténtica xoia sen parangón do estilorománico, así como as obras de ouri-varía compostelá do século XV, dotempo de Don Afonso, o último dosFonseca.

IIIO envorcar dos valores intelec-

tuais, consecuencia do Renacemen-to, así como a unidade ferreña im-posta polos Reis Católicos aos dife-rentes povos da Península, sufocan-do neles toda a enerxía autóctonaque poderían ter, e, por outra parte, odescubrimento do Novo Mundo íanlevar á desaparición da cultura na Ga-liza que, até o século XIX deixou demanifestar a súa forza. Entre os sécu-los quince e dezanove resulta difícildar con algo máis que algunhas ma-nifestacións de cultura illada.

Da lembranza dos séculos XII eXII onde predominaba a nosa civiliza-ción e exercía a súa influencia até asrexións máis afastadas de España eda Lusitania, fonte de inspiración in-clusive para a mesmísima escola pro-venzal na dozura da lingua, xa non fi-caba remol algún na consciencia daGaliza. E iso debíase a que outroseventos e outras orientacións nos le-varan a esquecermos que un povopertence cada vez máis a todos os po-vos –para retomar a frase do marquésde Figueroa– en se pertencendo a siproprio, e que aquelas épocas da no-sa grande universalidade correspon-deron xustamente a aqueles momen-tos en que o noso localismo foi máispatente1. Para a actual Galiza poderrestabelecer o fío roto das tradiciónsdouradas da Galiza do século XII eparte do século XIV –gloriosa épocados “Cancioneiros da Ajuda e da Vati-cana”– foi preciso o renacer da nosapoesía lírica. Esa resurrección quehoxe está a lograr unhas boas dimen-sións foi froito do grande revulsivo aocal foi suxeito a Galiza en se vendo

reducida ás súas proprias forzas senmáis para se librar do xugo napoleó-nico e para defender a sagrada inde-pendencia da terra materna. Viu a luzentrada a metade do século XIX can-do o terreno xa fora abondo prepara-do para receber os xermolos do sen-timento da natureza e da raza que xasementaran os neorománticos naFranza e en Inglaterra.

Foi entón cando a nosa poesía lí-rica renacente desertaba a alma co-lectiva adormecida e volveunos a nósproprios, espallándose e exercendo asúa influencia por todas as manifes-tacións da vida social galega.

Nunha cea de estudantes celebra-da en Conxo sob a follaxe de carba-llos centenarios, o poeta AurelioAguirre enxalzou a democracia e Pon-dal dixo que “desde xa o noso ocasose está a levantar e a fuxir”, unindoasía musa da poesía ao povo para secolocar plenamente ao servizo da pa-tria galega. Por outra parte, poucotempo antes nunha reunión en Lugo

unha proposta de Antonin Faraldo afavor da independencia da Galiza forarexeitada por poucos votos. A Galiza,desmarcándose do castelán grazas ásúa lingua, a única maneira para elase sentir realmente súa, de se procu-rar e de se topar, exteriorizou as máisíntimas das súas angueiras multise-culares. Sentiu a necesidade de es-creber a súa historia e de plasmar noromance o mellor e o máis gloriosode si, coa pluma de Vicetto, Murguía,Amor, Meilán, Barreiro, Verea y Agui-lar, López Ferreiro, Macías, Martínez,Salazar, Emilia Pardo Bazán, Tetta-mancy, Vaamonde, Said Armesto–que reivindicou como lugar da lendado Santo Graal o noso Monte Cebrei-ro– e outros máis. Quixo coñecer oseu pasado e emprendeu traballos ar-queolóxicos, folclóricos e mitolóxicosnos cais destacaron, alén dos antescitados, autores como Villamil y Cas-tro, López Ballesteros, Macineira,Cuevillas, Castillo, Martínez Moras...Ea musa de Pastor Díaz, de Anón e Ca-mino y Elices xa por comezar, candoCatalunya aínda non iniciara o seu re-nacemento, e logo Rosalía de Castro–nos seus cantares separatistas–Pondal, Curros Enríquez, Lamas Car-vajal, García Ferreiro, Aureliano V. Pe-rreira, Losada, Leivas, Pulpeiro entremoitos outros máis chamaron a aten-ción de toda España sobre as aspira-cións galegas como xa o fixeran antesPasental Veiga coa súa Alborada, JuanMontes coas súas baladas, Marcialdel Adalid coas súas cancións folclo-ristas, Cané, Pineiro, Taibo, Baldomire moitos outros máis –sen esquecerPacheco– co seus ares musicais, be-los como sinos sumidos no lago azulda tradición e Alfredo Brañas co seuinesquecíbel reclamo rexionalistaque Catalunya acolleu con amor e fra-ternidade e cuxo divisa era “Como enIrlanda, érguete e anda”.

Mais foi Rosalía quen chegou á ci-meira do noso lirismo étnico. Máis doque ser a poeta da raza, foi ela toda araza nunha poeta. E os seus libros, Fo-llas Novas, Cantares e En las orillas delSar, desvelárona como un dos primei-


Aurelio Aguirre enxalzou a democracia e Pondaldixo que “desde xa o noso ocaso se está a levantar ea fuxir”, unindo así a musa da poesía ao povo parase colocar plenamente ao servizo da patria galega



ros liristas do mundo no século XIX.Na igrexa de San Domingo de Santiagodescansan os seus restos mortais, an-tes os cais a mocidade galega inteirase inclina na procura de folgos para anova cruzada liberadora da nosa cultu-ra. A insalvábel Rosalía, Pondal, queevocador a época dos bardos e dos“xestos” celtas no seu Queixume d’ospinos, e Curros Enríquez, irmán espiri-tual do portugués Juerra Junqueiro, im-pulsivo e por veces herético, por nondicer rebelde, nos seus Aires á miña te-rra, forman a tríade luminosa do nosorenacemento.

IVA partir daquel momento, este no-

so renacemento realízase integramen-te. Todo o xenio da nosa raza –Miguelde Unamuno di que dentro de moitosdos nosos aldeáns se esconde un filó-sofo– plásmase nas obras de Valle In-clán, Julio Camba e Fernández Flórezque parecen ser obras galegas traduci-das para o castelán. Xorden as “Irman-dades da Fala”, encargadas de enri-queceren e de propagaren a cultura nalingua nai, e os coros “enxebres” revis-ten nas vilas os traxes típicos das al-deas da costa e do interior, colectandoe divulgando todas as cancións popu-lares e recuperando as danzas tradi-cionais e pintorescas como a muiñeirae a ribeirana. Os estudantes da univer-sidade compostelá crean o Seminariode Estudos Galego. Publícanse revis-tas como os ‘Boletín da Comisión dosMonumentos’ e “Nós” en Ourense,‘Céltiga’ en Ferrol, ‘A Nosa Terra’ naCoruña, ‘Rexurdimento’ en Betanzos e‘Terra’ en Bos Aires. Conságrase Ra-món Cabanillas como o novo poeta daraza, digno herdeiro da musa de Rosa-lía, nos seus libros No Desterro, Da Terraasoballada eVento mareiro. Victoriano Tai-bo agasállanos con Abrente, unha es-colma de poesías repletas dun grandemodernismo e dunha admirábel ri-queza léxica, sen faltar algunha alu-sión aos clásicos; López Abente, Escu-mas de Riveira e Alentos da raza; EladioRodríguez González coas súas Oraciónscampesinas, Noriega Varela, o cantor da

montaña, cos seus sinxelos mais pro-dixiosos versos, e Ribalta coas estro-fas heroicas da súa Consagración. Asífoi que a poesía galega chegou ao cé-nit de esplendor e fóronse multipli-cando os seus protagonistas, algúnsdos cais como Vicente Risco, EugenioMontes, Manuel Antonio, BlancoAmor ou Ribas Montenegro chegarona se integraren no amplo movementovangardista.

Nese momento, as belas artes eas belas letras practícanse con inten-sidade na Galiza. Tanto no ámbitoxornalístico como no xénero do en-saio destácanse nomes como os deLustres Rivas, Pesqueira, MonteroMejuto, Francisco Bernal, Blanco To-rres, Paz Andrade, Bouza Brey, Acuña,Núñez Bría, Juan Jesús González, Por-tal Fradejas, Correa Calderón, Fernán-dez Nata ou Pita Romero. Nacen múl-tiplos proxectos destinados á crea-ción dun teatro autóctono, dentro doscais destacan aqueles promovidospor Lugrís Freire, Javier Prado, SanLuis Romero, Cotarelo, Quintanilla,Porto Rey e Charlón y Hermida. Novasgramáticas galegas veñen suceder áde Saco y Arce. Aos dicionarios de Va-lladares e Cuveiro sucedéronse ou-tros. Tras os traballos sobre o agro fei-tos por Díaz de Rábago, viñeron os de

Pérez Porto, Porteiro, Martínez Sueiroe García Ramos. O sacerdote BasilioÁlvarez encarna o apostolado da rei-vindicación da terra. Os compositoresDoncel, Soutullo e Curvos elevan anosa música –alalás, cantos de pan-deiro, espadelas, muiñeiras– á alturado poema sinfónico. Francisco Asorei,coas súas esculturas policromadas ea súa obra de mármore, granito ebronce, dá continuidade ás gloriosastradicións da cultura rexional, repre-sentada por Gregorio Hernández,Moure, Felipe Castro e Ferreiro, aoformar discípulos valiosos como Bo-nome. O arquitecto Antonio Palacios,que fai reviver a sona de Andrade, co-ñecido como o Herrera galego, rom-peu unha lanza a favor do estilo gale-go tradicional. A nosa pintura, que noséculo anterior tivera precursores enfiguras como o romántico Jenaro Pé-rez-Villaamil, influído por David Ro-berts, discente de Turner, así como osartistas da “xeración doente” de SilvioFernández, Jaspe, Urbano González,Couto, Ovidio Murguía, Parada Justel,Carrero e Vaamonde, triunfan hoxecon forza en exposición tras exposi-ción xunto con outros como Álvarezde Sotomayor –no seu día director domadrileño Museu do Prado– Corre-doira, Ramón Navarrro, Juan Luis eMariano Miguel, mestres do retrato edo personaxe, xunto con Lloréns, Be-llo Pineiro, Imeldo Corral, Abelenda,Sobrino, Seixo Rubio, insignes paisa-xistas xunto con Ribas, Bujados e Má-ximo Ramos, punta de lanza da pintu-ra decorativa; xunto con Castro Gil eJulio Prieto, mestres do augaforte ,xunto con Castelao, xenio da caricatu-ra, pintor sublime e debuxante cheode humor étnico, e Álvaro Cebreiro, obenxamín dos nosos artistas, entretantos outros máis que traen consigoas mellores das promesas.

E así foi que se tornou posíbel fa-lar da misión da Galiza e dos seuspromotores, Ramón Villar Ponte, No-guerol, Jaime Quintanilla e moitosmáis: somos testemuña dun desloca-mento da civilización mediterráneacara ao Atlántico ■


Portada da revista francesa de onde estáextraido o presente artigo.

Xorden as “Irmandades da Fala”, encargadas deenriqueceren e de propagaren a cultura na linguanai, e os coros “enxebres” revisten nas vilas ostraxes típicos das aldeas da costa e do interior



Non se me esquencerá endexa-mais aquel mitin da Estrada ond’oscaciques y-as suas parentelas, dirono exempro mais outo de indinidá1.

Sentirse dino e obrar, como tal, eunha das probas da civilización.

Sinte a dinidá da sua lingoa, o quea fala y-a estima como mais firme valorcultural da sua raza; y-o cume do re-baixamento, da falla de concencia desí e do pobo a que se pertenesce, estáen pedir que lle falen unha lingua irmá–pro allea– e que enterren a propia y-apospoñan coma unha vergonza, comaun rabo que nos achegase o mono.

¡Oh os grandes poetas francesesdos días que corren, que alumeadospola fogueira da guerra, volven osollos a terra toda da Francia e pidenque se cante na lengua de Mistral2 co-ma na de Vitor Hugo3, pra que a cul-tura francesa dé o maor rendimento,porque –din– eisí como Horacio4 sesentía ladrón a cultura latina si faguíaun verso en grego, eisí no mesmo Es-tado político se fai un roubo a unhalingua y-a cultura do mundo levandoa outra o pensar y-o sentir que soilona da sua terra dá tod´o rendimento!

¡Oh Lloy George5, falando y es-quirvindo en gaélico, en autos oficia-les os galeses e isando a bandeira dasua terra na sua casa de Londres decamiño que preside o Consello doImperio Britanico!

¡Ós caciques miserabres da Estra-da quedaba reservado o papel’de mal-decir do seu idioma dianto mundo!

¡Nos falámolo –dín– cos criados!...Ninguén lle fai tanto mal a un idioma,coma o que non sentindo a dinidá d’overbe que usa, empregao somentes enbaixos mesteres. Iso e prostituir o ga-lego, rebaixalo, aldraxalo, telo de fre-gaduxo, e xesta, e estrume.

Outra proba de indinidade foi ade berrar, tocar latas, repartir caña epitillos algús señoritos –cos que ven-taban un oso, namentres o mitin ibaadiante. A cultura europea non adi-mite oxe outra violencia– en políticainterior-ca encamiñada a guindar unréximen nun día dado: unha folga;loitas nas ruas; e decir a pelea polotriunfo dun ideal que sinte a maoríadun pobo, e que non se puido imporlegalmente porqué os que íñan a servencidos falsearon a ley no seu pro-veito: a revolución.

Pro a gresca sin xeito, arbitraria,sin fins, sin responder a un plan xe-neral revolucionario, pra impedir ouso ilextimo d’un dereito, e un autodo mais despreciable, tiñoso e vil quese poide maxinar: e a indinidá maorde quen por cibdadan se teña; e algoque en Inglaterra escandalizaria co-ma andar en coiro polas ruas naquelpaís onde se dan os mitins sin pedirpermiso a alcaldes e gobernadores, eonde sairía -se preciso for- todo exér-cito a praza a defender o dereito doque lle quer falar os veciños.

E inda hay outra cousa de maorindinidá: a desconsideración os fo-rasteiros; a falla de crianza nos seño-

ritos y- axuste púbrio dos miles queteñen por sono unha copa de augar-dente. Decian que os pitos eran proscataláns, ¡p-a aquéles que nos recibi-rán a nós en Barcelona -soilo por sergallegos- co rendimento dos seus po-líticos, literatos, e mestres6; pros queviñan a Galicia e cantaban a Rosalía ea Alfredo Brañas, e conocían e sabíana Cabanillas y-a Curros!...

¿Por qué os pitaban? Porque tra-taran ben, moi ben, a unha presa derapaces que deixaron a Galicia enBarcelona mellor que a deixóu ende-xamáis ningún político en ningures!...Isa era a razón -antipatriótica, cobar-de, pequecha- ¿Ou porque non aceta-


Verbas d´un loitador¡Dinidade!

Luís Porteiro Garea

1 Mitin do 7 de febreiro de 1918. Viña de rebentarse o mitin das Irmandades en Caldas de Reis, logo faríase o mesmo no Ferrol. Os feitos que aquí se narran re-fírense ao mitin da Estrada no que interviron membros da Lliga de Cambó, como é o caso de Pedro Rahola e Ferrer y Vidal. Pere Rahola i Molinas (1877-1956)era deputado a cortes pola Lliga Regionalista de Catalunya, durante a 2ª Guerra Mundial crearía a Sociedade de Amigos de Francia para crear un batallón devoluntarios cataláns para ir loitar contra Alemaña e chegaría a ser Ministro de Marina en 1935. Luís Ferrer-Vidal é Presidente da Cámara Industrial (a patronalcatalana) e Deputado a Cortes e membro da Lliga. Cando o presentador Carlos Pardo das Irmandades da Estrada presentou en Galego aos intervenientes, co-mezaron a asubiarlle e berrarlle “carlitos en castellano”. Interveu o catalán Ferrer y Vidal dicindo: “Falo castelán porque non son galego, se fose galego, en ga-lego vos falaría”. Xesús R. Culebras, das Irmandades, di na súa intervención: “Estráñame que haxa miserábeis que censuren o emprego do idioma que falaronos nosos avós e que herdamos dos nosos pais”. Na intervención de Porteiro di: “Os rexionalistas non odiamos ao castelán, non; temos amor á terra galega eaborrecemento para quen a aldraxa. Falo en galego porque nacín na Galiza, en Lugo, e estou na Estrada que pertence a Pontevedra, provincia de Galiza e an-tes hoxe xa non, provincia de Riestra”

2 Frédéric Mistral (1830-1914) Filólogo e poeta na lingua provenzal, considerado un dos máximos representantes do renacemento desta lingua. Obtivo o premioNobel e a lexión de honor.

3 Victor Hugo (1802-1885) é o poeta e novelista máis relevante do romanticismo francés.4 Quintus Horatius Fraccus (-65 a -8) Introduciu na poesía latina as formas da lírica grega. No renacemento foi considerado un modelo da lírica clásica por con-

ciliar ambas as dúas culturas.5 David Lloyd George (1863-1945) Primeiro Ministro británico de 1916 a 1922. Defensor do chamado “particularismo galés”, creador do moderno imposto sobre a

renda e democratizador do sistema parlamentar británico afogado pola “Cámara dos Lores”6 En setembro de 1917 calla a alianza cos cataláns desembarcando a plana maior das Irmandades en Barcelona para celebrar a Semana Galega.



ron os ofrecimentos rexionalistas doMarqués e dos seus filliños?....7

Todo aquelo foi unha indinidá y-aquel día quedou firmemente pauta-do que os estradenses con vergonzaiban a loitar polo creto da sua terra aveira de Losada.

Con él estamos os galeguistas to-dos; sempre -pase o que pase yanquecen veces nos derrotén os votos «nonnatos» de Silleda8- ha de ter candida-to rexionalista a Estrada.

A loita mais forte será quizáis, no1920. Poida que pra Xaneiro de 1919os Sres. Besada e Dato9 fuxan do Go-berno a recontar as afamiadas ostesconservadoras (xa ninguén presta ósex-gobernadores, nín hay xastre dasBaíñas10 que os aparelle) co afán deque en 1920 lles dean o poder con de-creto de disolución e volva o turno dospartidos. Isto soñan os probes datis-tas, como famento que soñaba troitas.

Daquela, estarán discutíndosemoitos proyectos de ley que levaráCambó11 nos que se funda a salvaciónde España; ó negarlle as Cortes á suaaprobación o que é suceder –en de-reito político europeo– e que contan-do con forte apoyo na opinión se di-solva e se convoquen outras pra verse aproba o país isas leises ou non–xa que hay contraste antro pobo y oParlamento.

Si esta solución –europea– ben,contade, estradenses, ca victoria re-

xionalista en España. Se salta a con-traria –regresión e volta os turnos-contai ca revolución.

De todol-os xeitos, ídevos prepa-rando pra que na vosa fermosa terra–campos frolidos, ríos a sombra doramaxe, parrales verdecentes, mon-tes irtos– non se volva a dar outra

proba de noxenta indinidá comaaquela tarde frente o pobo, xunta Ire-xa a medio facer, nun adro donde nonse enterraron petrucios pro quíxoseenterrar a dinidá ya crianza dun pobo,en sinal de rendimento a un vellousureiro ■

(El Estradense, nº 35, 30/09/1918)


7 Xosé Riestra, o Marqués tiña varios fillos que colocou de Deputados a Cortes polo distrito da Estrada en diversas ocasións, Raimundo, Vicente e, finalmente,como Deputado Provincial a Francisco. O qué son as cousas: a finca da Caeira onde foi fusilado Bóveda, era do Marqués e cedida para a ocasión, e o seu filloFrancisco era quen asinou a acta de defunción de moitos demócratas, entre os que estaba a corporación estradense o 5 de xuño de 1937.

8 Este texto é posterior ás eleccións a Cortes do Estado do 24 de febreiro nas que se presentaba o candidato das Irmandades, Antón Losada Diéguez, fronte aofillo do Marqués de Riestra, Vicente Riestra. Losada obtén 292 en Cerdedo, fronte aos 311 de Riestra. En Forcarei Losada ten 134 e Riestra 293. Na Estrada ga-ñou Losada na vila pero no conxunto perdeu, 964 fronte a 1.585 de Riestra. O resultado máis significativo que dá conta de como foron os outros é o das me-sas de Silleda nos que Riestra obtén 1.745 votos, e Losada 0. O Goberno Civil non atendeu as reclamacións dos membros das Irmandades a pesares de pre-sentar actas notariais das irregularidades, e Vicente Riestra diante da enumeración de atropelos dos seus seguidores denunciados polas Irmandades comen-tou: “Pois se iso fixeron eses señores, só me resta quedarlles moi agradecido”.

9 Eduardo Dato Iradier (1856-1921) presidente de goberno no 1917, naceu na Coruña se ben nunca mostrou ningunha relación coa súa procedencia galega. Au-gusto Gonzalez Besada Mein (1865-1919), tamén galego de nacemento, de Tui, se ben o primeiro cargo que ocupou foi o de Gobernador Civil da Couruña tam-pouco mostrou sensibilidade polos problemas específicos de Galiza. Nestes momentos é Ministro de Facenda.

10 “Xastre das Baíñas cose de balde, e máis pon as liñas” dito popular recollido polo escritor estradense Marcial Valladares Núñez.11 Francisco de Asís Cambó i Batlle (1876-1947) no 1918, durante o goberno presidido por Maura, ocupa a Carteira de Fomento. Ao non cumprir os compromisos

cos das Irmandades, as relacións vanse poñer moi tensas. Porteiro xa advertira aos que acusaban aos galegos de ser servís aos cataláns: “Cambó non é o nosoxefe; é o líder do nacionalismo catalán, aliado noso. Xamais pretendeu orientar a nosa constitución e vida, nin nós a do catalanismo. Cambó ten demasiadotalento para incorrer na tontería de pretender mandarnos. Cambó nin sequera viu a Galiza a facer unha Semana Galega. A Semana Galega fixémola os gale-guistas en Barcelona, expoñendo o noso programa libremente. Despois viñeron os cataláns e fixeron aquí unha Semana Catalá, sen meterse para nada no no-so programa, que nós tiñamos formulado e exposto xa antes de saír para Barcelona. Conste ben claro, para non chamarase a engano: o galeguismo concertaalianzas, pero non tolera xefaturas, nin catalás, nin madrileñas, nin da dereita nin da esquerda. Ten o seu Directorio, constituído por galegos e abertas as por-tas, e non soportou nin soportará xefaturas alleas a Galiza”

Porteiro, abrindo o rego

Sementador de ideas, lle chamaría López-Abrente, sementador de emocións, diría Antón VilarPonte. En calquera caso Luís Porteiro Garea será o Bóveda das Irmandades, o motor de ex-plosión que axitará a unha xeración consciente de arar en terras virxes. Irán abrindo fendaspolas que hoxe discorremos os seus herdeiros ideolóxicos, e mesmo obrigando aos adversa-rios das súas ideas a pregarse a estas conquistas. Referímonos ao feito de que o galego sexaa lingua normal (Paco Vázquez aparte) da chamada “clase política” galega.Como se aprecia neste texto, non foi doado introducir a lingua nese espazo “restrinxida comoestaba a tarefas folclóricas e líricas” e só a irrenunciábel dignidade duns poucos que daque-la se sabían do lado dos vencidos, fixo que co tempo esta loita se gañase. Non de xeito irre-versíbel (o franquismo é máis que unha paréntese) mais xa non haberá que comezar de cero.O que hoxe somos e o que hoxe temos érguese sobre os ombreiros dos homes e mulleres queonte deron o paso de negarse a renunciar á patria galega.Xoán Carlos Garrido Couceiro



O movemento espiritual iniciadohai dez anos en Galiza non defraudouaos que agardabamos del copiosos, esobre todo, delicados froitos. No polí-tico sufriu vicisitudes, tivo que loitar,nos primeiros momentos, por unhaparte, coa incomprensión das xentes,e por outra, cos intereses creados ecoa tradición caciquil arraigada nochan galego. Para destruír isto non fal-taban entusiasmos; pero carecíase demedios para que o triunfo fose inme-diato. Ninguén, sen embargo, confia-ba ilusoriamente nunha rápida vitoria.Homes maduros e homes mozos sabí-an ata que punto as taifas políticas ti-ñan unha forza poderosa, absorbente;expugnalas das súas posicións nonera obra dun día, senón esforzo tenaz,xeneroso e perseverante, de moitosanos. E con este esforzo perseverantee xeneroso entraron na liza.

Había que salvar a Galiza e incor-porala ao ritmo intelectual, político esocial de Europa. A cruzada acusou asúa forza nalgúns intres, e disto foiindicio que o caciquismo, seguro nosseus redutos, amosase inquedanza etrocase o incremento das súas perse-cucións, como nel era táctica acostu-mada, por unha actitude favorable áconcordia e até ao diálogo.

O proceso quedou interrompidopor acaecementos de todos coñeci-dos. Os sucesos posteriores non ti-veron máis transcendencia que odun sinxelo trasfego, sen operación a

fondo e sen que se roturase nas rea-lidades galegas ningún novo camiño.E dese modo se estrangularon moi-tas posibilidades, sen visible com-pensación.

As “Irmandades dá Fala”, que seinstituíron nos pobos galegos demaior importancia, eran os aglutinan-tes deste movemento rexional, querevivía a lembranza dun organismoprecursor, “Solidariedade galega”, eque, como esta, estaba caracterizadopola austeridade, pola sinceridade depropósitos, en antagonismo coas for-zas políticas militantes, e por un ide-alismo que, como sempre, era reputa-do de loucura polos que tiñan intere-se en ridiculizalo para manter os seusprivilexios e conservar as súas pre-bendas, incapaces de concibir o valordunha doutrina senón reporta inme-diatamente bens prácticos. A mocida-de inquieta e estudosa sumouse ásnovas falanxes, xa cun ardor intransi-xente e a veces agresivo de catecúme-nos, fase pasional en todo movemen-to de rexeneración, xa consagrándo-se, por medio das letras e da investi-gación, á exexese da historia deGaliza nos seus diversos aspectos, co-mo fito na acción común da palinxe-nesia que se propugnaba. Rescatar o

sentido da tradición en canto tiña unvalor dinámico, incorporándoo a unconcepto integral de rexión, e sociali-zando o uso da lingua vernácula, rele-gado ao “rus” polo ruralismo espiri-tual das cidades, adulterado ou ocul-to por varias formas externas, eran apedra de toque dese movemento, ávez restaurador e innovador.


Crónicas de Galiza.As letras vernáculas e a cultura

Roberto Blanco Torres *

* Texto traducido do español. O poeta e xornalista Roberto María Blanco Torres naceu en 1891 no lugar dos Baños, pertencente ao concello pontevedrés de Cuntis.Non frecuentou a escola, mais recibiu do pai, ex-seminarista, unha formación centrada en lingua e literatura latinas, que continuou de maneira autodidacta e fi-cou plasmada na súa escrita.Tras a morte dos pais, Roberto emigrou en 1906 a Cuba, onde moraban desde había tempo dous irmáns seus. Axiña demostrou o seu gosto pola poesía e pola ac-tividade xornalística, colaborando desde moi novo na imprensa galega e cubana da illa. Despois dun ano de estadía en Cuba publicou dous poemas de amor engalego (“Dous toliños” e “O amor”) e un artigo (“¡Intolerable!”) na revista Follas Novas. Xa con vinte anos, dirixiu o semanario bilingüe La Alborada e catro anos máistarde fíxose cargo de La Tierra Gallega, tamén redixido na nosa lingua e en español. Así mesmo enviou artigos desde A Habana a outras publicacións americanas(a arxentina Suevia, por exemplo) e peninsulares (Vida Gallega, La Publicidad, La Tribuna) e tivo a oportunidade de contactar coa intelectualidade do país (Curros En-ríquez, José Castro “Chané”, Cabanillas, Armada Teixeiro, Antón Vilar Ponte, Xulio Sigüenza), fundamentalmente a través da tertulia do café La Puerta del Sol.No ano 1916 Blanco Torres (que tamén escribiu baixo os pseudónimos Fray Roblanto, Manrique Crespo e Cirilo Crespo) voltou a terras galegas (Ourense, Pon-tevedra, Vigo), onde proseguiu coa súa carreira xornalística. Desde este momento e até a súa morte dirixiría varias publicacións periódicas (El Noroeste, El CorreoGallego, La Zarpa, Progreso, La República, El País e a revista Ser) e interviría noutras empresas de dentro do país (Galicia, El Pueblo Gallego, Nós, Galicia Nueva, El Com-postelano) e de fóra (El Sol), durante a súa estadía en Madrid.Establecido definitivamente en Galiza, foi retomando a pouco e pouco a súa relación co galeguismo, aínda que non deixou de escribir para América (CulturaGallega, Terra, Céltiga, Galicia, Raza Celta). Ingresou nas Irmandades da Fala, asistindo á I Asemblea, celebrada en Lugo en 1918, como representante da Co-ruña. Participou activamente nas posteriores convocatorias asamblearias da organización, chegando a ser nomeado conselleiro de publicidade. A súa plumaestaría presente aínda nas publicacións nacionalistas (A Nosa Terra, Nós, Rexurdimento) e, a partir do golpe de Estado de Primo de Rivera (1923), centraría osseus esforzos en burlar a censura política exercida nos xornais, sobre todo desde o seu posto de vocal na Asociación da Imprensa de Vigo –cargo que osten-taba desde 1930–.

Roberto Blanco Torres en Cuba



O aspecto político estaba concen-trado na propaganda das “Irmanda-des”; o científico e literario constituíua preocupación, laboriosa e activa,das novas mocidades. O movementoliterario alumeou moitas xoves men-tes e trouxo á bibliografía galega unrenacemento que non tivo par dendeo século XIV. Dende hai dez anos pu-blicáronse en idioma galego máis li-bros que no transcurso de cinco sé-culos. E o idioma adquiriu un uso eunha discusión social parellos á ex-celencia intrínseca que como instru-mento ideolóxico e estético amosouna literatura.

Neste interregno publicáronse asmellores obras de Ramón Cabanillas,de quen pode dicirse que naceu á po-esía galega na emigración, con ímpe-to combatente, ao conxuro do senti-mento nostálxico -esa “saudade” tancerta por máis que se desvalorice emistifique- e da lembranza da terraaferrollada e escarnecida. “Dá terraasoballada” sinalou o ápice da súamusa pugnaz, que reavivaba ao cabode cinco lustros os apostrofes dunbardo, que por contraste enmudeceu

no exilio: Curros Enríquez, López Aben-te, Rodríguez González, Vitoriano Taiboe Lugrís Freire publicaron nesta épo-ca os seus mellores libros de versos.Antonio Villar Ponte escribiu “Almasmortas”, unha novela de tese en quese presenta o problema da emigra-ción; Vicente Risco deu a luz a súa“Teoría do nazonalismo galego”,e Ra-món Villar Ponte, “Doutrina nazona-lista” e unha “Historia sintética de Ga-licia”. Neste tempo Castelao non deurepouso ao seu lapis prodixioso, e oseu labor artística culminou en “Cou-sas” e en “Álbum”, aínda inédito. Pu-blicaron unha gramática galega e un“Dicionario galego-castelán” LugrísFreiré e Carré Alvarellos. Francisca Fe-rreira, unha escritora sobre a cal seestende inxustamente o esquecemen-to, aportou a este renacemento litera-rio unha novela excelente, “Néveda”, eXosé Lesta Meis outra: “Estebo”, aco-llida pola crítica con aplauso poucasveces tan unánime. E recentemente,Vicente Risco e Ramón Outeiro Pedra-yo -cuxa obra abondaría a integrar naliteratura europea o valor da nosa li-teratura vernácula-, deron a luz, res-

pectivamente: “O porco de pé”, nove-la realista, en que se alían a sátira e ohumorismo, e “Os camiños dá vida”,novela da vida do agro, dos morgadose a fidalguía galega do século XVIII.

Non quere ser esta crónica un in-ventario da produción literaria galegade dez anos acá. Por iso, sen dúbida,incorreremos en omisións que, tra-tándose dun traballo que aspiraba aser completo, serían imperdoábeis.

A labor da “Irmandades dá Fala”produciu ademais a aparición de moi-tos periódicos e revistas. No aspectoeditorial a súa obra foi fecundísima.Nace no Ferrol a editorial “Céltiga”, denovelas curtas, e na Coruña, “Lar”, emáis tarde, “Nos”, que dan a coñeceros novos valores e lanzan con fre-cuencia ao mercado libros que se es-gotan inmediatamente. En Ourensepublícase a revista de cultura galega“Nós”; na Coruña, “A Nosa Terra”, pe-riódico de combate; en Betanzos, “Re-xurdimento”. En Lugo nace “Ronsel”,unha revista literaria de tipo vangar-dista dentro das letras galegas, pri-morosamente editada; en Ponteve-dra, “Alborada”, e en Santiago, “Libre-dón”, publicacións de novelas cortas.

Hei aquí, en síntese, sen que unexame estimativo nos tente polo mo-mento, un balance, desde logo in-completo, da produción literaria ga-lega desde 1918. Adrede omitimos aque corresponde á nova xeración, áxeración especificamente xuvenil, e oque atinxe ao seu xesto espiritual, aoseu panorama ideolóxico. Isto serátema doutro artigo ■

(Galicia, Montevideo, marzo 1929)


O xornalismo insubornábelabatido no 36

Blanco Torres, desde a súa militancianas "Irmandades" até a súa morte baixoas balas do franquismo foi rebelde e in-submiso. Un tipo de xornalismo que des-cansa nunha foxa común en Entrimo. Pormoito día das letras galegas que lle dedi-caran, segue sen rehabilitarse un xeitode denunciar a opresión económica e so-cial, pero tamén a opresión cultural, re-flexo das demais. Roberto Blanco Torresfoi un dos grandes divulgadores da nosacultura na prensa española e galega deAmérica.Xoán Carlos Garrido Couceiro

A finais da década de vinte apareceu recollida en volume a súa obra literaria, constituída polo poemario Orballo da media noite (1929), o de maior contido civil dalírica galega da altura, e De esto y de lo otro (1930), unha compilación de diversos artigos e escritos ensaísticos en español, a maior parte deles xa publicados. Apreocupación social de Blanco Torres ficou patente tanto nos seus versos (algúns con tintes avangardistas) como na súa producción en prosa, que xira á voltade temas varios: o mundo político, o galeguismo, a emigración, a lingua da Galiza, a literatura, a filosofía... “Tres discursos â mocedade galega” e un romance en es-pañol ficarían inéditos.Paralelamente o pontevedrés desenvolveu un considerábel labor político dentro da esfera republicana, sempre próximo a posturas galeguistas. En 1930 asinouo Pacto de Lestrove –promovido pola Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA)– e no ano seguinte acudiu á Asemblea pro Estatuto convocada po-la ORGA na Coruña –onde se trataría a posibilidade de creación dun partido nacionalista galego–. Chegou a formar parte tamén da estrutura política republi-cana, sendo designado en 1932 gobernador civil de Palencia.Cando se produciu o levantamento armado de 1936, estaba a ocupar o posto de xefe do Gabinete de Imprensa do Ministerio de Gobernación e viña de presi-dir na capital española un mitin de apoio ao Estatuto de Autonomía galego. Nestas circunstancias Blanco Torres, excelente comunicador e político destacado,caeu preso na súa casa de Amido, na Peroxa (Ourense), sendo transladado ao cárcere ourensán. Meses despois sería “paseado” na aldea ourensá de San Fiz deGalez, en Entrimo. Enterrado nunha fosa común, ningunha indicación permite coñecer o lugar exacto da súa sepultura. Á súa figura dedicouse o Día das LetrasGalegas de 1999. Biblioteca Virtual Galega


Edita | Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas. Clasificada de interese cultural e declarada de interese galego por Orde da Consellaría de Cultura,Comunicación Social e Turismo do 23 de novembro de 2004 (D.O.G. 17/12/2004). Inscrita no Rexistro Único de Fundacións de Interese Galego co número 2004/20 |Xunta Directiva do Padroado da Fundación | Bautista Álvarez Domínguez (Presidente), María Pilar García Negro (Directora Xerente), Xoán Carlos Garrido Couceiro(Director do Terra e Tempo), Lois Diéguez Vázquez (Director de Programación de Cursos e Publicacións), Xosé Ramón Ermida Meilán (Director de Arquivos), Luís Ovelleiro Piñón (Secretario) e Roberto Vilameá Ponte (Tesoureiro) | CIF G-15947450 | Corrección lingüística | Robert Neal Baxter | Redacción, publicidade esubscricións | Avenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela, Galiza. Telf. 981 57 02 65 | Correo electrónico | [email protected] | Litonor, S.A.L. | Deseño | seteseoito | D.L. | C-1361-1995 | © Permítese a reprodución citando a fonte | Feche de edición | 23 de novembro de 2005.

Opinión



Entrevista

Adrián Sotelo Valencia[ Manuel Mera e María Guerreiro ]

Economía

Sistema de financiamento autonómico: Ficción e realidade[ Xosé Díaz Díaz ]

Cultura

A historia de España e O reino medieval de Galiza[ César Caramés Branco ]

Internacional

Notas sobre a situación política en Chile[ Edmundo Rafael Moure Rojas ]

Viaxes

Discurso a Chiloé, Península Galega[ Ramón Suárez Picallo ]

DOSSIER | AS IRMANDADES DA FALA (I)O tempo das Irmandades da fala[ María Pilar García Negro ]

Na Galiza. A tradición do país galego e a súacultura [ Antón Vilar Ponte ]

Verbas d’un loitador ¡Dinidade![ Luís Porteiro Garea ]

Crónicas de Galiza. As letras vernáculas e acultura[ Roberto Blanco Torres ]

4

5

10

20

26

35

4243

4749

Nº 135 • XULLO | AGOSTO | SETEMBRO 2005

sumario

11

26

35

42

Raíña, 19 | Compostela |GALIZATelf. 981 560 137

Un país senlibrarías é unpaís sen cultura

LIBROS GALEGOS E PORTUGUESESRúa do Home Santo 55, Santiago de Compostela. Telf. 981 585 403. Fax: 981 580 984

Correo electrónico: [email protected] Páxina electrónica: www.librariapedreira.com

disponíbel nas librarías de toda Galiza

Contra a submisión e o silenciamento loitou

durante toda a súa vida Bautista Álvarez.

Poucos compatriotas haberá que podan ostentar

con maior merecimento as credenciais dignísi-

mas de entrega á significación política e cultu-

ral da nación e á súa representación, na socie-

dade e nas institucións. Credenciais de que

nunca quixo facer gala, de que nunca alardeou,

cunha modestia –rarissima avis no mundo

actual– cuxos valados quixemos atravesar para

colocarmos no seu lugar persoas e feitos, luga-

res e acontecimentos relevantes, nunha biogra-

fía que vai moito máis alá do individuo, porque

está intimamente vinculada ao ser e ao estar da

Galiza actual.

❏ Desexo subscribirme desde o número _____ por 4 números anuais ao prezo de 15 €.

(A subscrición inclúe un desconto do 16% sobre o PVP)

Forma de pagamento:

❏ Domiciliación Bancaria:

Sr./Sra. Director/a do Banco ou Caixa: Prégolle que tome nota dos recibos que ao meu nome serán

presentados para cobro pola Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas

Entidade Oficina D.C. Número de conta

Nome do/a titular .............................................................................N.I.F. . ........................ Data ..........................

Subscrición á Revista “Terra e Tempo”

Sinatura autorizada

01

Bautista Álvarez

Unha vida para a nación

Guión Lois Diéguez

Entrevista Carme Vidal

Realización Xoán Carlos Garrido e César Caramés

SVCD / 36 minutos

Agosto de 2004

a imaxedo pensamento

Fundación

de Estudos NacionalistasBautista Álvarez

Todas as subscricións recibidas agasallaranse co audiovisual (en formato SVCD)Bautista Álvarez, unha vida para a nación

Nome e apelidos....................................................................................................... N.I.F. ....................................Data de nacemento .................................

Enderezo............................................................................................................................. Concello....................................................... C.P. .....................

Teléfono .............................................. Móbil .............................................. correo electrónico .............................................................................................

Os datos persoais que vostede nos facilita serán incluídos nun ficheiro automatizado da Fundación Bautista Álvarez de Estudos Nacionalistas, para xestionar a relación comercial. Vostede ten os dereitos de acceso, can-celación, rectificación ou oposición, que poderá exercitar mediante carta dixirida a esta Fundación na Avenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela. Se non desexa ser informado dos nosos produtos e/ouservizos, marque cun “X” neste recadro ❒ (Lei Orgánica 15/1999 de 13 de Decembro).

Remitir a: FUNDACIÓN BAUTISTA ÁLVAREZ DE ESTUDOS NACIONALISTASAvenida de Lugo, 219, 1º, 15703 Santiago de Compostela - Galiza

Datos persoais

Sistema de financiamento autonómico: Ficción e realidade

A historia de España e O reino medieval de Galiza



DOSSIER | AS IRMANDADES DA FALA (I)

Entrevista aAdrián Sotelo

Nº 135 • XULLO | AGOSTO | SETEMBRO 2005 • 4,50 €

Nº 1

35 •

XULL

O | A

GOST

O | S

ETEM

BRO

2005

DO

SSIE

R | A

S IR

MAN

DADE

S DA

FAL

A (I)

as irmandades da fala (i) dossier - terra e tempo. a … · e convite de fernández-oxea (o caro...

Documents