aruba, december 2016. edicion 30 headlines 2 3 4 azv...sobrepeso. y papiando di yuda otro…azv ta...

9
14 3 HEADLINES 2 4 6 8 9 10 11 13 12 7 Sanger dushi Calidad di informacion Bon mira e optometrista tambe por yuda bo! Skina di mucha! Noticianan Internacional Biba cu incontinencia…no ta un berguensa! E ta dushi e receta di Lucy! Otro exitoso congreso di Stroke Thuisarts.nl “Cuida Bo Oido” Aruba, december 2016. Edicion 30 pulso Obesidad y su retonan pa tratamento medico den exterior Pone BISTA riba DIABETES E biaha aki nos ta cuminsa cu un topico sensitivo pa hopi hende: obesidad. Ta cuanto di nos no tin sobrepeso? Tin ora nos no ta para keto con hopi reto sobrepeso of obesidad ta trece cu ne. Nos ta bay conta boso e retonan cu obesidad ta trece cu ne pa loke ta e tarea di AZV ora di manda asegurado pa cuido den exterior. Kisas e ora lo boso por compronde pakico nos di AZV ta conscientisando mas hende pa haci esfuerzo y yuda otro den e lucha contra sobrepeso. Y papiando di yuda otro…AZV ta duna bo algun tips unda bo por haya informacion confiabel y con bo por evalua pa bo mes ki ora ta necesario pa bo acudi na bo dokter di cas. Otro topiconan interesante ta e cuido di oido, diabetes, stroke, skina di mucha y mucho mas. Salud! Obesidad y tratamento medico den exterior

Upload: buituyen

Post on 30-May-2018

225 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

14

3HEADLINES

2

468

910

111312

7

Sanger dushi

Calidad di informacion

Bon mira e optometrista tambe por yuda bo!

Skina di mucha!

Noticianan Internacional

Biba cu incontinencia…no

ta un berguensa!

E ta dushi e receta di Lucy!

Otro exitoso congreso di Stroke

Thuisarts.nl

“Cuida Bo Oido”

Aruba, december 2016. Edicion 30

pulso

Obesidad y su retonan pa tratamento medico den exterior

Pone BISTA riba DIABETES

E biaha aki nos ta cuminsa cu un topico sensitivo pa hopi hende: obesidad. Ta cuanto di nos no tin sobrepeso? Tin ora nos no ta para keto con hopi reto sobrepeso of obesidad ta trece cu ne. Nos ta bay conta boso e retonan cu obesidad ta trece cu ne pa loke ta e tarea di AZV ora di manda

asegurado pa cuido den exterior. Kisas e ora lo boso por compronde pakico nos di AZV ta conscientisando mas hende pa haci esfuerzo y yuda otro den e lucha contra sobrepeso. Y papiando di yuda otro…AZV ta duna bo algun tips unda bo por haya informacion confiabel y con bo por evalua pa bo mes ki ora ta necesario pa bo acudi na bo dokter di cas. Otro topiconan interesante ta e cuido di oido, diabetes, stroke, skina di mucha y mucho mas.

Salud!

Obesidad y tratamento medico

den exterior

Diabetes ta un topico hopi comenta na Aruba. Como dokter di cas mi ta wak hopi pashent diabetico of esnan cu ta core riesgo pa bira diabetico, na con-

sulta. Tur hende na Aruba mester ta consciente cu gran parti di e malesanan cu ta desaroya ta wor-do ocaciona door di nos escogencia di manera di biba. Kico nos ta come, con hopi, ki ora, cuanto nos ta move (intensivo of no), cuanto awa nos ta bebe, con hopi nos ta drumi etc. Tur e decision-nan cu nos ta haci diariamente, pa nos y pa nos yiunan, ta influencia nos salud.

Tiponan di diabetesTin tres tipo di diabetes cu ta mas conoci; tipo 1, tipo 2 y diabetes durante embaraso.

Diabetes tipo 1Ta un malesa cronico autoimuun den cual e siste-ma di defensa di e propio curpa tin un fayo y ta destrui parti di e pancreas. Pancreas ta un klier importante den e curpa. E ta produci normal-mente e hormona insulina cu ta importante pa regula metabolismo di sucu den e curpa.Diabetes tipo 1 ta cuminsa mayoria biaha na edad jong, sea bo ta mucha of un adolescente, pero

diabetes tipo 1 por bin mas despues den bida tambe.E tratamento ta aplicacion di insulina tur dia pa bida largo.

Diabetes tipo 2 Ta mas comun y ta conta pa 90% di tur caso di diabetes. E ta caracterisa pa resistencia di e curpa pa uza su propio insulina, pero tambe pa pro-duccion di menos insulina door di e pancreas. E malesa ta surgi mas cerca hendenen adulto riba 45 aña. Awendia e ta cuminsa tambe na edad mas jong, te hasta cerca mucha y adolescente door di sobrepeso (gordo) y obesidad (gordura mortal). Hopi biaha e malesa ta wordo diagnostica despu-es di hopi aña di a cana cu un sucu demasiado halto sin sintoma claro. Te hasta e sucu halto por a causa daño caba na e curpa.E tratamento ta encera come saludabel, bebe awa, bahamento di peso, ehercicio y tratamento cu remedinan oral y tin biaha tambe cu insulina. Cu otro palabra, mester trata pa no bira gordo. Como persona bo por check esaki door di midi bo cintura. Mas hancho e ta mas tur e vet cu tin bou di e cuero ta primi riba e organonan vital y asina ta strobanan di funciona optimal.

Diabetes di embarasoTa sosode den e ultimo trimester di embaraso. E tin di haber cu e hormonanan di embaraso. E diabetes di embaraso ta pasa despues di parto pero e hende muhe cu a haya diabetes durante embaraso ta keda cu un riesgo mas halto pa de-saroya diabetes tipo 2 mas despues den su bida.

Algun cifrasNa 2015 mundialmente ta calcula 415 miyon hen-de ta diabetico. Esaki ta 1 den cada 11 adulto. Pa 2040 e expectativa ta 642 miyon adulto cual ta 1 den cada 10 adulto. Den region di Norte America y Caribe e cantidad di hende cu ta sufri di diabe-tes ta calcula pa 44 miyon y na 2040 esaki por subi pa 60 miyon hende.Na Aruba nos ta calcula cu 15% di nos poblacion ta diabetico cu ta 1 den cada 7 persona. Cifra di AZV ta mustra cu na aña 2008 tabatin 6,419 hende registra cu diabetes y na 2015 esaki tabata 8,035 cu ta un aumento di 25%. No solamente e prevalencia di diabetes ta aumentando mundial-mente, pero tambe e prevalencia di complicacion di diabetes ta birando mas.

2 3

door di dr. Sharline Vis

Sanger dushiKisas bo ta reconoce e situacion aki: Bo ta

na un fiesta masha ameno y mientras bo ta hari, diripiente bo ta sinti cu bo ta perde orina…

Of bo ta sinti gana di orina, pero prome cu bo kier yega baño ya e incidente a sosode.Nada agradabel, siguramente no ora cu bo ta den compania di mas hende. Ta bon pa sa cu tin solu-cion pa bo. No tene berguensa.

Prome pasoE prome paso ta pa bay bo dokter di cas y papia di esaki.Den un consulta cut bo dokter, e lo splica bo cu esaki ta un problema comun cu hopi hende ta sufri di dje. Tanto hende homber como hende muhe, hende jong y hende di edad halto por tin problema di perdida di orina. Esaki ta wordo yama “incontinencia”.

OrigenIncontinencia por origina pa varios motibo, por ehempel:embaraso, cambio den sistema hormonal, subida di peso, diabetes, falta di matriz, door di musculo slap, infeccion di blaas di orina etc. Tambe edad, humamento y uzo di remedi por hunga un rol den esaki.

Diferente tipoTa existi 3 tipo di incontinencia:

Tipo 1: “Stress-incontinentie” ta encera cu e forsa di e “sluitspier” rond di e boca di e blaas ta bira menos. Cualkier nister, tosa of hari inespera por causa perdida indesea di orina.Tipo 2 : “Urge-incontinentie “ e tipo aki ta encera cu e “muraya” di e blaas ta trek hunto y ta causa un necesidad urgente di orina.Tipo 3 : “Overloop-incontinentie”, esaki ta wordu causa mayoría biaha ora cu e canal orinario bira smal, por ehempel door di engrandecemento di e prostaat. P’esey e tipo di incontinencia aki ta manifesta cu mas frecuencia cerca hende homber di mas edad.

Manera indica, ta hopi importante pa tuma con-tacto cu bo dokter di cas prome. Despues di un consulta personal cu bo dokter di cas, e lo yena un formulario di autorisacion pa referi bo na Inco Center.

Servicio di Inco CenterInco Center ta forma parti di Visser Home Care. Visser Home Care ta specialisa den entrega di tur material necesario y otro material di asistencia te na bo cas. E profesionalnan di Inco Center por yuda bo y duna bo conseho tocante e surtido grandi di productonan di incontinencia. Hunto cu bo per-sona, ta busca e tipo di material cu ta pas miho den bo situacion. Inco Center mes ta regla e parti ad-ministrativo cu AZV. Den tres dia di trabou, bo per-sona lo wordo informa si bo ta bin na remarke pa un carta di autorisacion di AZV, pa asina tur gasto di e productonan wordo cubri y entrega mensu-almente na bo persona door di e chauffeurnan di Visser Home Care.

InformacionPa mas informacion tocante incontinencia of tocante un di nos otro servicionan, por bay na nos website www.visser-homecare.com of bishita nos pagina di Facebook www.facebook.com/VisserHomeCare. Por lesa e testimonio di señora Glenda riba nos website: “Ami no ta laga nada para mi!”. Tambe por tuma con-tacto cu nos na tel.: 5850101 pa traha un cita. Inco Center ta situa na Santa Cruz 262, net banda di Botica Central. No laga incontinencia cambia bo bida. Tin so-lucion! Tuma contacto awe mes cu nos.

Tips valiosoTips pa evita of minimalisa perdida di orina:• Ta importante pa no wanta orina mucho largo.

Tuma tempo pa haci bo blaas ful bashi ora di pishi.

• Sinta riba toilet na un forma natural cu pianan firme riba vloer y pianan levemente habri.

• Relaha e musculonan di e “bekkenbodem” y laga e orina sali sin tin mester di pers of sin span bo “buikspieren”. No stop e proceso di orina, paso-bra hustamente esaki por ocasiona incontinen-cia.

• Haci e musculonan di bo “bekken” mas fuerte du-rante dia door di span nan regularmente. E eher-cicio di “bekkenbodem” por trece alivio, disminu-cion y prevencion di perdida indesea di orina.

• Si bo tin pregunta of mester ayudo cu esaki, por tuma contacto cu señora S. Bitorina cu ta un fi-sioterapista specialisa den “bekkenbodem” . Su number di telefon ta: 5826892.

• Ta importante pa bebe 1.5 pa 2 liter di awa pa dia pa evita deshidratacion, problema di riñon y infeccion di orina.

• No bebe hopi koffie, te of alcohol. E bebidanan aki por irita e “murayanan” di bo blaas.

• Preveni incontinencia door di haci ehercicio pre- y postnatal.

• Forsa lo menos posibel durante di bay af. Den caso di constipacion, ta consehabel pa come mas fruta y berdura.

• Percura pa e accesibilidad na e baño ta facil y pa tin paña bisti cu por kita cu facilidad.

• Den caso di sobrepeso, purba di baha un poco. E por yuda pa baha e presion riba e blaas y e mus-culonan di e “bekkenbodem” cu ta haci cu e “slui-tspier” por funciona miho.

Biba cu incontinencia…no ta

un berguensa!door di Annemarie van den Berg, Ryan Rodgers y Dalila Trinidad

4 5

Obesidad y su retonan pa tratamento medico

den exteriorKi ora un persona ta wordo considera obeso?Den literatura un persona ta wordo considera obeso na momento cu e cantidad di vet den su curpa esta e body mass index (BMI) ta mas halto cu 30. Na mo-mento cu e BMI aki ta mas cu 40 ta papia di ‘morbide obesitas’. Den caso cu e BMI ta 35 y e obesidad aki ta causa otro problemanan di salud manera problema di curason, presion of diabetes, ta papia tambe di ‘morbide obesitas’.Trahando den departamento Medische Uitzending na AZV mas y mas nos ta mira cu sobrepeso y obesi-dad ta causa problema. Obesidad tin su reto. E ta bira dificil pa transporta e pashent of e ta bira dificil pa logra cu e pashent por drenta e machine pa diagnos-tica of duna tratamento na e pashent. Tin machine cu no por carga e peso of e midinan di e pashent. Ora nos haya un peticion pa tratamento medico den exterior ta importante pa e specialista cu ta pidi pa traslado di un pashent, pone entre otro e peso y es-tatura. A base di esaki nos por mira di biaha si AZV por cumpli cu e peticion. E informacion aki ta asina importante cu nos a haya nos ta adapta e formulario ‘Aanvraagformulier Medische Behandeling Buiten-land’. Den e formulario nobo aki a pone entre otro

largura, peso, omtrek di schouder y tambe e omtrek di e bariga di e pashent cu mester wordo traslada. E retonan ta basta grandi na momento cu un pashent tin un BMI di 40 bay ariba.

Air ambulance Pashentnan obeso ta un reto pa e tripulacion di un air ambulance pa motibo cu e peso ta trece riesgo cu ne. No solamente mester tene cuenta con ta atende cu e pashent pero tambe no kier causa lesion na e tripu-lantenan tampoco. Por ehempel mester tene cuenta con ta ‘maneha’ e pashent pa pasa su persona door di e porta di e avion. Tambe e espacio den e cabina di e avion ta chikito y ta afecta e mobilisacion di e pash-ent durante di e proceso di subi y baha di e avion. So-brepeso of obesidad ta influencia e atencion y reani-macion cu lo mester wordo duna a bordo di e avion.

Riesgonan principalE riesgonan principal ora di traslada un pashent obe-so ta lo siguiente:• E pashent por cay pa motibo cu e cama por kibra pa

motibo di e peso di e pashent.• E por sufri golpi pa motibo cu mester maniobra e

pashent hopi pa por subi’e den e avion. • E pashent por haya trombose pa motibo di pres-

mento ariba e curpa causa door di aparatonan cu ta wordo uza durante transporte.

• Dificultad pa hala rosea na momento cu e pashent mester drumi full plat ariba e cama.

• Dificultad pa intuba, canalisa un ader of reanima e pashent.

• E tripulacion tambe por haya golpi y problema cu lomba na momento cu mester maniobra e pashent.

E avionnan standard cu ta wordo uza como air ambu-lance manera twin aircraft, turbo prop aircraft of jet aircraft, por lo general ta limita pa pashent obeso pa motibo cu e cama ta 1.80m largo y 48 cm hancho y por carga un maximo peso, esta un peso te 170 kg. E porta di e avion normalmente ta entre 88 pa 92 cm di hanchura.

AZV ta uza 2 diferente proveedor di air ambu-lance. E proveedor mas grandi ta SARPA cu tin diferente tipo di avion. Den nan flota nan ta uza learjet 35ª y jetstream 32EP. SARPA tambe tin in-

dicadonan ora di haci traslado di un pashent na unda nan tambe ta tene cuenta cu e peso y es-tatura di e pashent. Ademas ta tene cuenta cu e estado clinico di e pashent.

E indicadonan di SARPAPeso y estatura di pashent:• Pashentnan cu tin estatura halto ta reparti e peso

miho, nan BMI ta menos, por acomoda nan dia-metro mas ariba e cama, por pas’e door di e porta di e avion y ta tuma menos espacio den e cabina di e avion.

• Pashentnan cortico y cu hopi peso y cu un BMI halto incluyendo un diametro grandi cu ta pasa over di e cama (dus peso of parti di e curpa ta cay na banda) y pa e motibo aki ta causa instabilidad y inseguridad pa e pashent, e pashent no por wor-do traslada.

Estado clinico:• Pashent cu ta consciente y por colabora ta facilita

cu e por acomoda su mes miho ariba e cama, por maniobra mas facil y no tin riesgo cu mester intuba of cu mester canalisa un ader.

• Pashentnan cu ta inconsciente, cu ta na ventilacion y cu tin inotropia ta trece riesgo pa maniobr’e pa asina por hinke den e avion y tambe bah’e for di e avion. E ta causa instabilidad y inseguridad. E ta bira imposibel pa traslada e pashent.

SARPA ta uza e siguente informacion (guia), de-pende di e avion cu nan tin, pa traslada un pashent for di Aruba.

SARPA por traslada un pashent inconsciente, cu ta na ventilacion y cu inotropia te cu e siguiente midinan:• Estatura maximo: 1.83m.• Peso maximo: 150 kilo of 330lbs.• Omtrek di bariga: 140 cm.• Distancia di elleboog pa elleboog: 78 cm.• Distancia di schouder pa schouder: 76 cm.• BMI: 45.

SARPA por traslada un pashent consciente, y cu por colabora (por sigui instruccion) te cu e siguien-te midinan;• Estatura maximo: 1.82m.• Peso maximo: 164 kilo of 361lbs.• Omtrek di bariga: 140 cm.• Distancia di elleboog pa elleboog: 82 cm.

• Distancia di schouder pa schouder: 75 cm.• BMI: 50.

Durante di e vuelo, e siguiente complicacionnan por pasa, por ehempel cu e pashent cu ta intuba, esaki por sali accidentalmente of por sosode e situacion unda mester saca e canula for di e garganta di e pash-ent of e pashent por cay di e cama of e pashent por haya dificultad cu su halamento di rosea (respira-cion). Un pashent cu un BMI di 50 y mas halto no por wordo traslada.

Diagnostico y capacidad di machine E machinennan (of aparatonan) pa diagnostica kico un pashent tin tambe tin un capacidad maximo pa cu peso di un persona. Un CT-scan of MRI por carga un maximo di 224 kg, cu un diametro di 70 cm y na unda e headboard por carga maximo 35 kilo. E mesa di ra-dioterapia na Corsow por wanta un maximo di 130 kg. E hanchura di e schouder por duna problema pa motibo cu e pashent no ta pas den un MRI normal y pa es motibo aki e mester bay den un open MRI. Pero un open MRI tambe tin limitacion pa cu e haltura di e bariga. Ademas e cama tambe tin limitacion pa cu e hanchura y capacidad pa e peso.

Vuelo comercialNa momento cu nos ta na altura cu un pashent ta obeso nos ta puntra e aerolinea si a base di e midi-nan e pashent por bula den clase normal of den business class.Transporte cu un avion comercial tambe tin su reto pa motibo cu e pashent no ta pas den 1 stoel y tampoco ta pas den 2 stoel na momento cu e diametro di su bariga ta hopi grandi. Y tin limitacionnan den busi-ness na momento cu e pashent ta obeso.

Factor humanoNa momento cu nos ta haya nos confronta cu un pashent obeso cu no por wordo transporta ni cu por haya tratamento medico den exterior nos tin e ob-ligacion pa informa e specialista y famia di esaki. E ta algo sumamente dificil na unda nos ta tene cuenta cu e parti humano y tambe cu e famia cu ta pone hopi presion ariba e specialista y AZV pa nos purba manda nan ser keri den exterior toch. Nos ta splika mas miho posibel dicon nos no por cumpli cu e peticion pa mo-tibo di e obesidad di e pashent cu den practica por varia di 150 kg te cu 410 kg (cifranan actual). Den e famia su afan y ansha pa yuda nan famia nos ta haya

nos confronta cu miembronan di famia cu ta vocifera nan malcontento cu nos na unda nos di AZV ta haya tur falta pasobra nos no kier yuda. Ni cuanto nos sp-lika cu no ta cu nos no kier yuda pero cu e ta algo cu nos no por cumpli cu ne door di factornan cu ta fuera di nos alcance, hopi biaha toch ta AZV ta wordo mira como esun cu a faya.

Social MediaDen ‘social media’ nos ta mira varios noticia ta circula na unda (den mayoria caso) solamente un parti di e noticia ta wordo treci dilanti. Pa motibo cu nos ta tene cuenta cu e privacidad di e pashent nos no ta duna comentario riba e noticianan aki. Pero ta lamentabel si cu nos a ripara cu no ta trece full e noticia dilanti. Algun biaha AZV ta hay’e ta duna informacion na publico manteniendo e privacidad di e pashent mas hopi cu ta posibel. Pero e realidad ta cu ni cuanto spli-cacion bo duna, si e persona no kier acepta e motibo (y/of e splicacion) nunca lo no yega na un solucion satisfactorio. Ni pashent (lesa famia) ni AZV ta keda cu un sentido di satisfaccion y esey ta lamentabel paso-bra como AZV nos kier yuda e pashent. Pero no ta tur cos ta posibel of alcansabel.

Realidad di obesidadE tema obesidad ta un tema actual. Na Aruba obe-sidad ta un hecho. Nos tur ta carga responsabilidad pa mantene un dieta balansa y haci movecion mas cu nos por. Esaki ta algo cu nos mester haci hunto pa preveni obesidad cerca cada un di nos. Nos cu ta mayor ta responsabel pa nos yiu(nan) come saludabel y haya e movecion necesario. Nos ta re-sponsabel pa nos ser keri y nos no mester lubida cu na momento cu un persona yega na un peso asina halto cu e persona no por baha e peso ey su so. E mes-ter di apoyo y yudansa. Door di critica e persona, bis’e cu e ta gordo y cu e mester baha peso bo no ta yud’e. E prome caminda pa cana ta cerca e dokter di cas pa asina e pashent por haya e guia medico profesional cu ta pas na su persona. Tambe ayudo di expertonan den movecion por duna conseho con pa haci move-cion. Y famia por yuda den motiva y stimula e pashent door di por ehempel participa activamente den su actividadnan di movecion y alimentacion saludabel. Mi persona ta consciente cu e tema aki ta delicado pero mi ta kere tambe cu nos mester ta consciente di e limitacion y riesgonan cu obesidad ta trece cu ne. Y mas importante ainda ta pa actua prome cu ta mucho laat. Ban cuminsa stap pa stap. Animo!

door di Lucy Lacle-Strijdhaftig

6 7

Diasabra 29 di oktober 2016 Fundacion CVA Aruba a tene nan di 5 congreso tocante stroke. Esnan presente a haya hopi informacion con pa preveni un stroke of miho bisa un atake cerebral. Un atake celebral (conoci den Ingles como

‘stroke’) ta sosode ora tin sangramento den e celebro of ora cu e fluho di sanger pa e celebro ta blokia (crea manera klompi). Dentro di algun minuut cu e celebro no ta ricibi nutriente esencial, e celulanan di e celebro ta cuminsa muri. Un proceso cu lo continua pa e siguiente oranan. E persona mester busca ayudo medico inmediato.

Pesey mes e importancia di un otro (e di 5) congreso pa keda informa e comunidad di Aruba kico tur por haci pa evita un stroke. E publico a haci diferente movecion riba ritmo di musica pa asina wak cu por haci ehercisio bailando.

Tabata tin diferente test manera chekeo di presion, chekeo di sucu, control di pia y tambe midimento di e cintura pa wak e riesgo pa bira diabetico. Fundacion CVA Aruba ta sumamente contento di por a trece informacion na e comunidad pa asina hunto nos cuminsa pre-veni stroke. Asina a presenta e impacto di un stroke riba e curason y a haya sa con importante nutricion saludabel y bon balanza ta. E cifran-an di Corsow y Aruba a wordo treci dilanti pa asina wak e diferencia.

Minister dr. Alex Schwengle tabata presente y a pone enfasis riba pre-vencion. Hopi hende a comenta con bon e informacionnan tabata y hasta algun a haya un asina yama ‘eye opener’ pa motibo cu e caso-nan ta aumentando. Sigur entre e hobennan manera cu a wordo pre-senta, ta algo di lamenta pero e ta un realidad. Un topico cu tambe a capta atencion tabata esun di Mirto Tromp tocante cuido dental. Aki ta haya sa con importante ta pa haci chekeo dental regular ya cu bac-terianan por keda entre e djentenan cual ta causa mal holo, ta daña e djentenan y por causa infeccion cu na su turno por pone un persona haya stroke ora e bacterianan bay pa e celebro.

Fundacion CVA Aruba lo keda haci su esfuerso pa duna comunidad e informacion cu mayoria biaha nos no ta na altura di dje. Tambe Fun-dacion CVA Aruba ta ofrece e guia na e famianan cu mester di esaki ora cu nan ser keri a haya un atake cerebral. Un punto cu hopi di nos no ta tene cuenta cune ta con e parti financiero lo bira despues cu e persona cu tabata trece placa na cas, a haya stroke y situacion ta cambia unda paso adaptacionnan mester tuma luga. Tambe e peso financiero pa cu AZV ta conta.

Como Fundacion CVA Aruba, nos ta extende un danki grandi na tur cu a duna nan aporte den un forma of otro pa nos di 5 congreso bira un realidad. Keda pendiente tambe pa futuro actividadnan. Por sigui Fundacion CVA Aruba riba nos facebookpage Fundacion CVA Aruba of por yama number di celular 567 7004 of 7330270.

Awendia mas y mas cliente ta google tur tipo di informacion pa haya sa mas. E dunadonan di cuido hunto cu AZV kier comparti algun website importante y confiabel cu bo persona por uza. Ta importante pa semper controla cu e informacion ta confiabel.

Controla si e informacion ta di un instancia reconoci y renombra.

Si bo ta rondia informacion tocante salud (y of malesa en particular) ta bon pa check e website https://www.thuisarts.nl/. Bo ta haya varios in-formacion importante. Tin un app tambe http://app.moetiknaardedokter.nl/leden/standalone unda bo por yena e informacion cu ta wordo pidi manera bo edad y bo sexo. Bo ta scoge e parti di curpa cu bo tin keho

(sintoma). Pregunta ta wordo haci y bo ta duna contesta. Na final bo ta haya un conseho si mester bay dokter di cas.

Si bo kier sa algo over di remedi bo por check e website:https://www.farmacotherapeutischkompas.nlFarmacotherapeutische Kompas ta un buki di remedi online cu boticar-io ta uza. Tin informacion di e remedi, entre otro, remedi su efecto se-cundario, contra indicacion, uzo etc, etc. Banda di informacion di remedi tin tambe kico e gastonan di cuido medico ta na Hulanda y con esaki ta desaroyando. Interesante pa tira un bista!

Otro exitoso congreso di Stroke

Calidad di informacion

door di Fundacion CVA Aruba

door di Magaly Tobel

8 9

door di Diandra Alders

Den luna di november mi wowo a cay riba un articulo cu ta menciona cu e website thuisarts.nl ta responsabel pa un re-duccion grandi di bishita y consulta telefonico pa dokter di cas na Hulanda. Centro Medico Universitario di Leiden a haci

un investigacion hunto cu e Asociacion di Dokter di Cas (NHG) y ta re-sulta cu den henter e pais tin 675.000 bishita di dokter menos pa luna. Mirando cu e dokternan di cas na Aruba tambe ta uza e standaardnan di NHG y gran parti di nos poblacion ta compronde e idioma Hulandes mi kier a haya sa mas di e initiativa aki.

Traha door di dokter di casnan mesProme cos cu mi kier a check ta ken ta responsabel pa e website aki y su in-formacion, pa ta sigur cu no ta un initiativa commercial of no apoya door di e dokternan mes. Den e disclaimer ta bisa cu e website ta wordo traha bou di redaccion di NHG y cu tur informacion ta wordo actualisa riba base regular. Importante ta cu bo situacion por ta diferente cu den e textonan describi y cu e website no tin e intencion pa reemplasa bo dokter di cas.

Despues cu mi a lesa esaki, toch mi a yama un paar di dokter di cas na Aruba y despues cu nan a confirma cu nan conoce e website y nan ta apoya e ini-tiativa, mi a sigui riba e website.

Pa ken Thuisarts.nl ta?E website a wordo desaroya pa persona cu ta busca informacion tocante salud y malesa. E informacion por wordo uza pa:• keda saludabel;• bo mes haci algo contra cierto keho;• si bo ta duda ki ora mester bay bo dokter di cas;• si bo kier prepara bo mes pa un consulta cu bo dokter di cas;• si bo kier repasa e splicacion y aviso di bo dokter di cas despues cu e con-

sulta;• si bo ta busca mas informacion tocante un tema.

Con pa busca informacion?Tin tres manera pa busca informacion:1 na manera alfabetico.2 cu un palabra clave.3 via parti di curpa.

Cada topico ta cuminsa cu un resumen cortico. Si bo ta sigui klik, bo ta haya contesta riba preguntanan manera:

• kico ta e causa?• e por haci daño?• kico mi mes por haci?• con e ta wordo trata?• mi tin cu tuma contact cu mi dokter di cas?• con ta sigui?• unda mi ta haya mas informacion?Frecuentemente tin video, potret of illustracion cu un splicacion.

Thuisarts.nl pa ArubaE website ta existi for di luna di maart di 2012 y ta ricibi cada luna mas o menos 1.6 miyon bishitante. No solamente pashent ta uza e website, pero na Hulanda di cada 10 dokter di cas 9 ta uz’ele den nan praktijk pa duna informacion. Na Aruba tambe tin dokter di cas cu ta uza e website aki dia-riamente. Riba e website di Asociacion di Dokter di Cas; www.nhg.org tin hasta asina yama patiëntfolders den Papiamento cu tambe ta wordo uza na Aruba pa duna pashentnan mas informacion.

Manera a wordo menciona caba e website no ta pa reemplasa e dokter di cas, pero e ta un herment bon pa abo mes como pashent busca informacion confiabel.

Fuentenan:www.thuisarts.nlwww.nhg.org (skirbi ‘papiaments’ pa busca e foyetonan den papiamento)

Thuisarts.nldoor di Joost van de Kamp

Nos ta drentando e temporada di Aruba su Carnaval y nos di Quota Club Aruba ta ranca sali cu nos campaña anual “Cuida Bo Oido. “Cuido di Oido” ta loke Quota Club

Aruba ta kere den dje y ta pesey durante e ultimo 29 añanan Quota tabata activo specialmente durante Carnaval pa conscientisa henter nos comunidad, grandi y chikito riba cuido di nan oido.

TestnanFor di e ultimo resultadonan di e testnan cu a wordi haci recien durante nos campaña di Siman di Kibra Silencio, e resultadonan no ta nada faborabel pa nos comunidad y ta constata cu tin un problema serio cu e cuido di oido y ta di lamenta esey. Hopi cu a haci e testnan ofreci na nos comunidad, tabata tin resulta-donan alarmante y ta keda preocupante.

Perdi ta perdiPerdida di oido no conoce edad! E ta bay sin cu nos mes ta ripara y locual cu a bay perdi no por wordo recupera nunca mas. E unico ayudo lo ta un apara-to auditivo y no ta asina facil pa adapta na e uzo di un aparato asina tampoco. Den algun caso un im-plante cochlear ta e solucion, pero no ta tur pash-ent ta bin na remarke pa esaki. Y pakico depende di un aparato si bo por evita esaki door di cuida y evita zonido cu ta causa daño na bo oido. Person-anan cu no por scucha bon hopi biaha ta isola nan mes pasobra nan no por sigui un combersacion, vooral den grupo. Hobennan, fuera di isola nan mes, ta haya problema cu nan estudio y ta expresa nan frustracion, cu mal comportacion.

PreocupacionQuota Club Aruba ta preocupa vooral, pa nos hoben-nan, pasobra mayoria no ta consciente cu zonido mucho duro pa tempo largo ta haci daño y hopi di nos hobennan ta gusta scucha musica demasiado duro sin realisa kico esey kiermen pa ora nan ta mas grandi. Pesey Quota Club Aruba ta boga pa nos ho-bennan bira mas consciente cu cuido di nan oido.

CarnavalKen no ta gusta musica pa alegra nos bida? Scu-cha, baila, canta riba tononan di musica ta hopi dushi, pero mester tene na cuenta cu bo oido ta un so tin! Mester traha hopi riba cuido di oido. Mester corda cu demasiado sonido, ayo oido! Mu-sica demasiado duro, demasiado cerca y demasi-ado oranan largo ta afecta bo oido. Una bes bo perde bo oido, nunca pero nunca mas lo bo hay’e bek. Pesey haci uzo di earplugs.

Daño con-tinuo y uzo di earplugsTa asina facil pa por daña nos oido, por ehempel cu zonido demasiado duro. Uzo di artefactonan manera Ipod y musica duro continuo durante Carnaval (of na otro evento cu tin musica of zonidonan duro) ta dañino pa nos oido. Tur hende cu keda mas largo cu 15 minuut unda tin abu-so di zonido lo haya daño permanente na nan oido. Sea consciente cu e zonido fuerte durante Carnaval ta causa malestar na mucha y adulto cu a lo largo por conduci na perdida di oido. E perdida ta permanente, esey kiermen, pa semper! Bo oido ta valioso, cuidele! Zonido ta mucho duro na momento cu bo sinti lo siguiente: • bo orea cuminsa fluit• bo tin cu grita pa otro tende bo• bo keda sordo pa un rato• bo sinti dolor.

Pesey uzo di earplugs ta asina importante. Pasobra nos oido ta comunica nos cu resto di mundo. E uzo di earplugs ainda no ta suficiente den nos comunidad. Hopi hende no ta wak e necesidad of importancia ai-nda, te ora cu nan cuminsa ripara cu nan no ta tende bon, of ya ora ta laat caba.

Tips pa goza un dushi Carnaval1. Bisti earplugs. Esaki ta conta tanto pa adulto como

mucha.2. Hopi hende no kier bisti earplugs, pasobra e ta

demp e zonido y no ta zona bunita. Vooral hende cu tin problema di oido caba ta bisa: “pero mi ta sordo caba, e no ta haci verschil si mi bisti ear-plugs of no”. No ta berdad. Juist ora tin un prob-lema di oido caba e chens p’e bay mas atras ta hopi grandi. Ya caba e cabeynan den e cocolishi a bira “zwak”. Mester cuida e oido cu no ta funciona perfecto mas.

3. No bay jump mucho cerca di e speaker-nan. Mas cerca di e speaker bo ta, mas duro e zonido ta drenta bo oido, hasta cu earplugs! Earplugs ta demp zonido pa un cierto cantidad di decibel so. Ora e zonido ta demasiado duro y bo ta para

cerca di e geluidsbron, bo oido lo daña, hasta cu earplugs bisti. Esaki tambe ta conta pa mucha.

4. Check regularmente si e earplugsnan ta bon poni den e gehoorgang. Durante paradanan aña pasa nos a saca portretnan di hende cu tabata tin e ear-plugs robes bisti. E no tabata tapa e gehoorgang mes! Check esaki bon y no asumi cu un mucha sa con pa bisti earplugs. Yuda bo yiu cu esey si mester y semper double check si e ta bon bisti.

5. Corda hunta sunblock y no bebe di mas. 6. Den Carnaval, Bo Oido semper ta #1, Cuid’e!

Tips pa Celebracion di Fin di AñaUn advertencia tambe pa cu e celebracion di Fin di Aña. Durante nos celebracion di fin di aña tin tira-mento di klap y vuurwerk. Specialmente e zonido di e pagaranan. Esaki ta hopi duro. Nos tin cu paga tino pa proteha nos oido cu earplugs paso e zonido di pagara tambe ta pone nos na riesgo pa daña nos oido.

Un mensahe di Quota Club Aruba!

Pa mas informacion, contact:Quota International of ArubaGwendeline van Trikt-RojerPresident 2016-2017Email: [email protected]: [email protected]

“Cuida Bo Oido”door di Quota International of Aruba

10 11

E dokter di wowo. Un profesional medico. E uni-co cu por controla mi wowo? Algun decada atras tabata tin e custumber cu ora tin ‘algo’ cu nos wowonan ta cerca e dokter di wowo

nos ta bay. Pero awendia tin hopi mas opcion. Bo por acudi cerca otro profesional cu tambe por yuda bo; e optometrista. Si tin problema di wowo e dokter di cas por referi na un optometrista pa un examen (chekeo) di wowo.

OptometristaUn bishita cerca señora Annette Van Den Bunt, op-tometrista na Kok Optica, ta habri nos wowo riba kico tur e profesion di un optometrista ta encera. Tumando un glas di awa pasobra pafo ta calor, señora Annette ta conta nos cu e optometrista ta un profesional cu ta midi e wowonan riba dos area. E prome ta e ‘sterkte’ di e wowo (e aumento) y e di dos ta e ‘scherpte’ (e capacidad di e bista por ehempel esaki ta 50% of esaki ta 70%). Banda di e midimento di e wowo, e optometrista tin e tarea di bay wak mas leu kico ta pasando cu e wowonan. Kiermen e ta bay busca un (posibel) indicacion di kico ta pasando cu e wowo. Un optometrista por wak si tin algo ta pasando por ehempel si algo no ta cuadra (“iets is pluis of niet pluis”), of si tin un inflamacion den e wowo, of un infeccion den e wowo, of si e persona por tin cataract, of si tin un problema cu e contactlens, of si tin un problema cu e scleralens (den caso cu e pashent tin e malesa ‘keratoconus’).

Algo ta bon of no bonDen principio e tarea di e optometrista ta pa wak si tin indicacion na e wowonan cu ‘algo’ no ta bon y e ora e ta raporta esey na e dokter di cas di e cliente. Esaki ta facilita hopi cliente paso den mayoria caso loke cu e cliente tin, e optometrista mes por yud’e. Un ehemp-el; e cliente a laga e lens mucho ora den e wowo anto esaki ta causa iritacion na e wowo. Esaki ta algo cu e optometrista por constata di biaha y ta duna instruc-cion kico e cliente mester haci. E optometrista tin diferente machine y instrumento cu cual e ta traha. Si ta necesario, e optometrista ta referi e cliente pa un specialista di wowo.

Diferencia entre profesionScuchando señora Annette nos ta puntra nos mes kico ta e diferencia entre un opticiën, un optom-etrista y un specialista di wowo. Un opticiën ta midi wowo y ta traha e bril. Eynan e opticiën su funcion ta termina. E optometrista ta haci midimento di wowo, ta determina e bista di e cliente, ta haci estudio bou microscoop, ta check e wowo cu un aparato special (‘oogspiegelen’) y por bisa e cliente si tin indicacion cu algo no ta bon. Pero un optometrista no mag duna un diagnostico. Tampoco e no mag di receta remedi. Sin embargo, e optometrista ta un persona clave den e cadena di cuido. E ta e persona cu ta con-trola e wowo extensivamente pa medio di diferente aparato cu e tin. Tambe e optometrista por duna in-struccion con e persona mester cuida su wowonan/su bista. Ora e optometrista wak cu algo no ta bon, e lo referi e cliente bek pa su dokter di cas informando e dokter di cas cu un referencia pa un specialista di wowo ta na su luga paso ta wak un of otro indicacion. Pero ora ta algo cu e optometrista mes por atende, e lo haci esaki tambe.Un specialista di wowo na su turno por diagnostica, receta remedi, duna tratamento y of haci un opera-cion na e wowo.

HistoriaTa interesante pa sa cu e introduccion di optom-etristanan na Hulanda algun decada atras tabata hustamente pa yuda e lista di espera cu e tempo aya tabata tin pa pashent haya afspraak cerca specialista di wowo. Tabata e Minister di Salud Publico e tempo ey cu a dicidi pa introduci e profesion di optometrista pa asina alivia e oficinanan di e dokternan di wowo.

Opinion di AZVActualmente AZV tin un palabracion cu e dokter-nan di cas cu ora nan tin un pashent cu mester di un chekeo di wowo, nan por referi e pashent pa un optometrista prome. E dokter di cas claro lo evalua e situacion di e pashent y si ta kere cu e optometrista mes por yuda e pashent, e ora lo manda e pashent pa un optometrista. Si no, e dokter di cas lo referi e pash-ent pa un specialista di wowo. AZV ta opina cu e op-tometristanan tin e bunita tarea di salvaguardia e bi-

enestar di e wowonan di su cliente. Na mes momento e optometristanan ta yuda e Fondo AZV. Di ki forma? Como cu optometristanan ta personanan bon studia, nan ta fungi como un prome ‘filtro’. Y como cu e op-tometrista tin suficiente conocemento, e por check si por tin algo den e wowo cu no ta mustra bon. Asina e optometrista ta yuda e cliente cu por keda cerca su persona mes y ta referi esun cu realmente mester bay un specialista di wowo. Esaki ta haci cu cosnan ta cana mucho mas lihe pa e pashent.

Den algun caso – si e optometrista ta haya cu ta necesario- e por yama e specialista di wowo pa pidi un afspraak pa e cliente mas lihe. Esaki ta sosode por ehempel ora cu e pashent lo por tin un emergencia manera inflamacion di e wowo, infeccion di e wowo of problema di netvlies. Pero e optometrista lo infor-ma e dokter di cas tambe di biaha, ya cu un carta di referencia di e dokter di cas semper ta necesario ora e cliente (pashent) mester bay un specialista di wowo.

Diferente optica y AZVAunke cu e cobertura pa bril via AZV ta limita, anual-mente toch AZV ta haya basta peticion pa bril. AZV ta traha cu diferente optica na Aruba. E ta recomenda-bel pa bo informa cerca e optica cu bo tin custumber di bay si nan ta traha cu AZV. Y…mas cu claro si nan tin un optometrista den servicio.

Bon mira e optometrista tambe por yuda bo!door di Solange Tchong

Skina di mucha!Cuanto porcion di fruta y berdura bo tin cu come tur dia?

a. 1 – 3b. 2 – 4c. 5 – 9d. 10 – 15

Orange juice ta contene hopi

di cua vitamina?

a. Vitamina A

b. Vitamina B

c. Vitamina C

d. Vitamina D

Cua ta e likido di mas

importante cu bo tin cu bebe

tur dia?a. Awab. Lechic. Soft drinkd. Koffie

Proteina bo ta haya na abundancia den cua cuminda?a. Broccolib. Carnic. Lechid. Awa

Dicon berdura berde ta asina importante?a. Paso nan ta wak bon den e saladab. Nan ta laga bo djente lombrac. Nan ta yen di proteinad. Nan tin hopi vitamina y mineral Cua di e coy come nan aki bo tin cu preveni?

a. Pindab. Frutac. Chuculatid. Berdura

Cua ta e snack di mas

saludabel?a. Buscuchib. Chipsc. Pindad. Bolo

Pan, batata, spaghetti ta yen di

kico?a. Carbohydrato

b. Fluoride

c. Sucu

d. Fibra

Cuanto porcion di pan of cereal bo tin cu come pa dia?a. 1 – 3b. 4 – 6c. 2 – 5d. 6 – 11

Haci ehercisio ta bon paso?a. E ta duna bo curason un workoutb. E ta mantene bo musculonan fuerte

c. E ta kima caloriad. Tur tres motibo

Contesta corecto:1 b, 2 c, 3 a, 4 b, 5 d, 6 c,

7 a, 8 c, 9 d, 10 d

1 2 3

4 56

879 10

12 13

Aruba ta gusta tradicion. Durante temporada di Pasco nos tin un menu cu hopi biaha ta consisti di galiña, ham horna, ayaca y salada di batata. Pa e motibo aki mi a dicidi di bin cu algun receta pa disfruta banda di e galiña y e ham tradicional.

Salada di Batata Dushi y BloemkoolIngrediente:• 1 ½ liber di batata dushi corta na ‘wegde’ dus manera un forma di mita luna.• 1 bloemkool, corta esaki den pida pida pero no mucho chikito.• 7 cuchara di extra virgin azeta di oleifi.• Salo di lama. • Black pepper.• 3 cuchara di sherry vinegar.• 8 cup di diferente sorto di lechuga por ehempel ijsbergsla, romaine, urugula y tambe

baby spinach.• 2/3 cup di simiya fresco di granaatappel y si no tin por uza cranberry seco.

Preparacion:Ta mix e batata dushi, bloemkool, 3 cuchara di azeta di oleifi, salo y pepper den un baking sheet. Ta horna nan na 425F. Bira nan despues di un rato y despues lag’e horna pa un 25-30 minuut of te ora cu bo ta mira cu e berdura ta cla. Den un bowl ta mix e resto di e azeta di oleifi, sherry vinegar, salo y pepper. Ta agrega e lechuga, granaatappel of e cranberry seco. Ta agrega e berdura ariba e mix aki y e ta cla pa saborea.

Butternut squash den fornoIngrediente:• 1 butternut squash (pampuna)• Azeta di oleifi• 1 ciboyo cora• 1 tenchi knoflook• 30 gram di thijm fresco• 10 tomati (sun dried tomatoes)• 75 gram chestnuts• 75 gram aros basmati • 75 gram dried cranberries• ¼ telep di all spice• Biña cora

Preparacion:• Sende e forno pa e cuminsa keinta na 180C/350F.• Laba e butternut squash (pampuna) bon y despues corte den dos den e largura y saca e

simiyanan y wardanan. • Cu un cuchara purba scoop un poco mas di e pampuna pa asina forma un hol na full e

largura di e pampuna.• E carni di e pampuna aki cu bo a scoop y e resto di simiya ta cortanan mas chikito y ta

hasa nan den un panchi cu un poco azeta.• Pela y corta e ciboyo y e knoflook y agrega esaki den e panchi pa despues agrega e thym

corta chikito como tambe e tomati (sun dried tomatoes) y e chesnuts.• Despues ta pone e aros den un weya, cranberries y allspice, salo y pepper na gusto y

tambe e biña cora, mix e hunto y despues lag’e herbe te ora e aros ta cla. Rato rato mes-ter draai e pa e no pega y tambe pa wak si e aros ta cla.

• Yena full e largura di e pampuna cu e mix di aros pa despues tapa e pampuna cu e otro pida pampuna.

• Hunta e casca di pampuna cu azeta, salo y pepper. Semper por agrega oregano seco of thijm of sage.

• Pone e pampuna den un foil y cera esaki completo.• Hinca e pampuna den forno pa ongeveer 2 ora of te ora cu bo ta ripara cu e pampuna a

bira moli.• Saca e pampuna for di forno y cort’e den slice sin kita e casca.

Bon appétit!

E ta dushi e receta di Lucy!

Bless you - Santé - Gezondheid

•Noticianan Internacional•MercaSTOMA Y E MALESA DI PARKINSON: Pa prome biaha scientificonan a haya un vinculo entre bacteria den bo stoma y e cuminsamento di e malesa di Parkinson. E malesa aki ta un di e malesanan debilitante mas comun na mundo. E desaroyo aki ta duna scientificonan un manera nobo pa ataka e malesa aki: e stoma, y no e cesonan. Na e momentonan aki lo cuminsa trata di haya remedinan ‘pro biotico’ pa trata ratonnan cu e malesa di Parkinson pa investiga kico e efecto lo ta.

www.cnbc.com

HulandaCUIDO MENTAL NA CAS: Na Hulanda ta purba di baha e cantidad di pashent psikiatrico cu ta keda interna den instituto y hisa e cantidad di pashent cu ta haya cuido na cas. Sin embargo, e aseguradonan di cuido no ta cumpra (ni cubri) cuido psikiatrico duna na cas pa nan aseguradonan. Esaki segun informacion di GGZ, e instancia nacional di cuido mental.

www.telegraaf.nl

Gran BretañaPERDE CHENS DI HAYA TRATAMENTO PA STROKE: Na Gran Bretaña por lo menos 9,000 hende no ta hayando tratamento pa preveni e daño causa door di un stroke, exper-tonan ta avisa. E problema ta cu e tratamento cu tin mester, no semper tin e personal pa duna tratamento. Esaki ta causa cu hendenan por keda cu debilitacionnan sin cu tabatin mester.

www.bbc.com

AustraliaASTHMA Y TORMENTANAN: Na Australia a experiencia un fenomeno, na unda cu hendenan cu tin asthma ta core peliger di perde nan bida si nan no tin nan medica-mento cerca di nan ora cu tin tormentanan cu strena y lamper. Durante e temporoda aki, matanan ta emiti partinan hopi chikito cu ta wordo borota ora cu tin un tormenta. Esaki ta causa cu hendenan ta experiencia atakenan di asthma hopi mas severo y por hasta causa morto. Dokternan ta advirtiendo hendenan pa no sali sin nan remedi di asthma. Te cu aworaki 8 hende a muri di e fenomeno aki.

www.cnn.com

Door di Diandra Alders

14 15

Tur aña dia 14 di november ta celebra Dia Mundial di Diabetes. E dia aki ta anuncia un campaña pa pone mas enfoke riba un tema specifico relaciona cu Diabetes. E aña aki e en-

fasis ta riba e topico Diabetes y Salud di Wowo (Eyes On Diabetes).Tur diabetico ta core riesgo di desaroya complicacion den wowo cu por afecta e bista y te hasta por resulta den perdida di dje. Ta importante pa nos ta consciente di e riesgo aki pa asina preveni, detecta y trata e malesanan di wowo relaciona cu dia-betes na tempo!

Dia Mundial di DiabetesFederacion Internacional di Diabetes (IDF) y Organ-isacion Mundial di Salud (WHO) a introduci na 1991 Dia Mundial di Diabetes pa uni y conscientisa tur hende na mundo cu ta biba y cu ta deal cu e malesa Diabetes Mellitus.

Situacion na ArubaMundialmente y aki na Aruba tambe, tin hopi hende cu ta sufri di e malesa cronico Diabetes Mellitus. E ex-pectativa ta cu e cantidad lo sigui subi si nos no inter-veni na tempo.E magnitud di diabetes ta alarmante y ta afecta cali-

dad di bida di e diabetico. E malesa y su complica-cionnan ta absorba gran parti di e recursonan finan-ciero cu nos seguro AZV tin. Diabetes tin su consecuencianan pa e bida laboral di hendenan cu ta relativamente jong y cu kier keda traha, pero ta causa AO (arbeidsongeschiktheid) y problema socioeconomico.E manera cu nos ta anda cu e malesa diabetes ta rekeri di hopi responsabilidad y disciplina di tur hende cu tin diabetes. Tambe di tur hende den nos comunidad. Ta importante pa duna informacion tocante kico e malesa diabetes ta y kico su factornan di riesgo ta pa asina preveni diabetes lo mas tanto posibel. Asina cu diabetes manifesta su mes, nos mester informa nos mes tambe con pa biba cu e malesa cronico aki. E ora nos mester siña con pa preveni complicacionnan manera malesanan cardiovascular, daño na riñon y perdida di bista.

Algun cifraActualmente tin mas cu 93 miyon hende na mundo cu ta sufri di algun malesa di wowo cu ta relata na diabetes. Mundialmente e calculacion ta cu 1/3 parti di hendenan cu tin diabetes lo desaroya retinopatia diabetico cual ta e complicacion den wowo directa-

mente relata na diabetes. Di e hendenan aki cu reti-nopatia, 1/3 parti lo haya un tipo di retinopatia severo cu por pone e bista na riesgo y ta rekeri tratamento di e wowo pa preveni di perde e bista y keda ciego.

Anatomia di e wowo

Diabetes y malesanan di wowoE unico malesa di wowo cu ta relata directamente cu diabetes ta retinopatia diabetico. Esaki ta un malesa di e area patras den e bol di wowo cu nos ta yama retina of netvlies. Den e retina di wowo tin e sensor-nan cu ta midi e claridad y color di luz cu ta drenta e wowo pa forma e bista. Pa e sensornan aki traha bon e circulacion di sanger mester ta bon den e arterianan di e wowo.

Retinopatia diabeticoRetinopatia diabetico ta wordo causa directamente door di concentracion halto di sucu den e arterianan capilario (adernan fini) di e retina, ocasionando daño

leve cu na cuminsamento no ta duna hopi sintoma pero a lo largo e daño ta empeora hibando e bista atras cual por resulta den bira ciego. E fase den cum-insamento yama ‘retinopatia diabetico no prolifera-tivo’. Ora e malesa avanza, e ta bira un ‘retinopatia dia-betico proliferativo’ (RDP).Hunto cu retinopatia diabetico tambe e retina por sufri di un complicacion cu ta yama edema macular diabetico. E complicacion aki ta un hinchamento na e parti central di e retina (e macula) cu ta hopi impor-tante pa un bista central adecua y skerpi.

Retinopatia diabetico ta causa cambionan den e retina y di e siguiente manera:• Microaneurysma, arterianan ta hincha, scheur y

ta lek sanger of plasma (likido) den e retina cu ta causa edema of vocht den e retina.

• Hemoragia retinal, mancha di sanger den e retina.• Exudato duru, ocasiona door di acumulacion di vet

den e retina.• E efecto yama ‘cotton wool spots’ cu ta e mancha

blanconan riba e retina ocasiona pa hinchamento di e fibranan di e nervionan di e retina.

• Dilatacion di venanan.• Formacion di arterianan nobo abnormal den e

retina so (retinopatia diabetico no-proliferativo) of den estadia mas avansa arterianan capilario cu ta crece for di e retina pa e gel den e wowo cu ta yama corpus vitrium of glasachtig lichaam (retinopa-tia diabetico proliferativo). E gel aki ta mantene e forma di e wowo rondo y ta tene e retina (netvlies) na su luga. E arterianan abnormal aki por kibra lihe y por causa un sangramento den e gel of por trek e retina los, causando daño grandi na e bista y resul-tando den bira ciego.

Otro malesanan di wowo cu no ta wordo ocasiona directamente door di diabetes pero por bira pio ora cu tin diabetes ta catarata (e lens natural di e wowo cu ta perde su claridad), glaucoma (presion halto den e wowo cu por daña e nervio principal di wowo), dip-lopia (bista dobel door di daño na e nervionan cu ta

regla e musculonan di e bol di wowo) y problema di refraccion (e bista di cerca of leu cu ta bira nubla).

Con pa detecta retinopatia diabetico?Pa detecta retinopatia diabetico mester haci un exa-men di e parti patras di wowo unda e retina( netvlies) ta. Na Aruba esaki ta wordo haci na e consultorio di e specialistanan di wowo. Por samina e retina via ‘oph-talmoscopie’ (‘funduscopie’) of pa medio di un portret di e retina cu un funduscamera digital.

E examen di wowo ta encera:1. Historia medico.2. Screening: refraccion (bista), presion di wowo, exa-

men di e camber dilanti di e wowo y examen di e retina. Hopi biaha mester dilata e pupil (haci e pupil grandi) cu gota pa wak e retina bon.

E momento adecuado pa haci screening pa detecta retinopatia diabetico den un fase tempran ta varia dependiendo di e tipo di diabetes:

Diabetes tipo 1Mester inicia cu screening dentro di 5 aña despues di a diagnostica diabetes of ora pubertad cuminsa. Despues e pashent mester keda controla cada 1 pa 2 aña. Si a detecta retinopatia mester trata e wowo y controla mas frecuente. Ta depende di con severo e wowo ta afecta y con bon e metabolismo di e sucu ta regula.

Diabetes tipo 2Mester inicia cu screening lo mas lihe posibel despues di a diagnostica diabetes. Si via e screening di e wowo no a detecta patologia mester keda controla cada un pa dos aña. Pero si tin daño na e retina mester trata-mento y control mas frecuente.

Con pa maneha diabetes y trata retinopatia diabetico?E intervencion mas importante pa preveni of reduci e desaroyo di retinopatia diabetico ta un bon regu-lacion di e metabolismo di sucu, pero tambe un bon control di presion. Pa un hende cu diabetes tipo 2 ta importante pa nan hiba un estilo di bida saludabel (nutricion saludabel y suficiente actividad fisico) y tuma nan remedinan prescribi fielmente.

Diabetes tipo 1 ta rekeri nutricion adecuado y trata-mento cu insulina den un dosis adapta na e estilo di bida di cada persona.

Ta importante pa tur hende cu diabetes haci nan exa-men di wowo cada un pa dos aña pa asina detecta retinopatia diabetico den un fase tempran. E dokter di cas ta skirbi un verwijsbrief pa esaki.

Una bes cu e wowo ta afecta mester trata e defec-tonan den e retina na tempo. E specialista di wowo por haci un tratamento cu ‘laser photocoagulacion’ pa stop sangramento chikito for di arterianan di e retina y/of aplicacion di anti-VEGF den e wowo, cual ta un remedi cu ta yama ‘vascular endothelial growth factor inhibitor’ (Avastin of Lucentis). E re-medinan aki por stop e formacion di adernan y of adernan nobo como tambe abnormalidad den e retina cu por duna sangramento den e wowo. E tratamentonan aki por preveni perdida di e bista, stabilisa e bista y den algun caso hasta mehora e bi-sta si e tratamento ta na tempo.

Den casonan severo di retinopatia diabetico unda tin sangramento den e gel paden di e wowo (corpus vitreum) cual ta haci imposibel pa luz pasa door di e wowo y yega e sensornan di e retina, mester haci un operacion cu ta yama vitrectomia pa saca e gel di wowo.

Conclusion:Tur hende cu tin diabetes ta na riesgo pa haya reti-nopatia diabetico.• E malesa di wowo aki ta asimptomatico te ora e ta

avansa caba. No mester ta asina cu bo ta bira ciego. Si hendenan cu diabetes ta activo, ta regula nan sucu bon door di un bon estilo di bida, ta uza nan remedinan fielmente y ta haci examen/screening di wowo na tempo por controla, detecta y trata e malesa aki na tempo.

• Dokternan di cas y e pratijkondersteuner (POH)/consulente diabetico por yuda den informa y guia tur hende con pa regula e diabetes bon y por skirbi un verwijzing pa bay haci screening di wowo.

Pone BISTA riba DIABETES

door di Sharline Vis, dokter di cas y president di Fundacion Diabetes Aruba

16

Colofon:“Pulso” ta un proyecto di departamento di Informacion & Comunicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba su seguro AZV. E di dos meta ta pa percura pa informacion yega na e aseguradonan di AZV riba diferente topico di salud, tanto na Aruba como internacional.

Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia?

Comunica cu nos na:[email protected]

Tambe bo por yama nos na:Organo Ehecutivo AZVRumbastraat 21Tel. (297) 5279900

Pa mas informacion bo por bay:www.azv.aw

Redaccion:Diandra AldersJoost van de KampLucy Lacle-StrijdhaftigSolange TchongMagaly Tobel

Colaborado:Departamento di Salud PublicoFundacion CVAIncocenter / Visser Home CareDokter Sharline VisQuota Club Aruba

Redaccion final:Solange Tchong

Fotografo:Joost van de KampSolange Tchong

Diseñador:Gerardo Perdomo

Imprenta:Interprint N.V.Van Leeuwenhoekstraat 26OranjestadAruba

Siguiente edicion:15 di maart 2017

Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki mag wordo multiplica, copia y/of publica sin e aprobacion previo y por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradonan, no ta acepta responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/of imperfeccion den e edicion aki.

Tur aña tin mas o menos 1000 asegurado (pashent) ta haya aprobacion di AZV pa bay exterior pa haya cuido medico. E cuido medico cu ta wordo ofreci ta

riba e tereno di cardiologia, oncologia, ciru-gia compleho, oftalmologia y cuido neonatal (babynan naci prematuro). E gran mayoria di e aseguradonan ta wordo manda pa Colombia, e otro grupo di aseguradonan ta bay Corsow of Hulanda. Ora un asegurado bay exterior pa ricibi cuido medico, mas cu claro AZV ta haya importante pa e haya un bon experiencia. No solamente e cuido medico mester ta bon pero tur otro factor rond di esaki. Por ehempel; mes-ter tin bon comunicacion cu e dokternan, mes-ter por keda na un bon luga y asina por men-ciona un sin fin di puntonan cu por hunga un rol importante den con e asegurado ta pasa su experiencia den exterior.

Experiencia di pashentTin asegurado cu ta bin for di exterior y ta conta nos nan experiencia. Algun ta bon, algun ta me-nos bon y otro a pasa den un experiencia malo. AZV ta haci su esfuerzo pa mehora loke no a bay bon. Ta percura pa papia cu e partnernan den exterior tocante e reclamonan pa evita cu cos-nan desagradabel ta ripiti den futuro.

Un ehempel menos leukUn ehempel di esaki ta ora un asegurado fayece na Colombia. Colombia no ta un pais cu e me-sun custumbernan cu nos. Nan ta dera nan ser keri di biaha. Como tal, nan no tin hospitalnan of funerarianan cu freezer special pa warda curpa di e fayecido. E custumber y leynan ta otro. Con-secuentemente por surgi e situacion unda cu instancianan oficial Colombiano por of ta tarda pa procesa e documentonan di transporte di un defunto. Esaki ta causa cu e defunto por of ta

yega den un mal estado (di descomposicion) na Aruba. Esaki ta algo cu nos di AZV ta lamenta. E no ta leuk pa e famia cu ta pasa den e experien-cia aki. AZV ta purba evita e situacion aki door di pidi cooperacion di Colombia pa procesa e doc-umentonan di e defunto mas lihe cu ta posibel. Pero den algun caso, AZV mester recomenda un cremacion pa asina evita e experiencia trau-matico pa famia di e fayecido.

Loke AZV ta tendeSin embargo loke tambe ta bon ta pa nos com-parti cu boso algun cos cu nos ta haya tende for di nos hospitalnan di Colombia, Corsow y Hulanda. Tur medaya tin dos banda. Of tin mas? Asina nos di AZV tambe ta haya tende algun cos cu nos no ta mucho contento cune. Por ehem-pel sa haya keho di e acompañantenan social. Algun acompañante social ta hopi atento y ta constantemente pendiente di e pashent. Otro ta yega, interna e pashent y despues bo no ta mira nan nunca mas. Nan a bay keiro henter dia of haci compras henter dia. E ta trece problema pa e continuacion di cuido di e pashent. Hopi biaha un decision medico mester wordo tuma y e momento ey, e pashent mester di su acompa-ñante social pa yud’e tuma un decision.

Comportacion ta sali fo’i manOtro problema cu e hospitalnan sa enfrenta cu nos Arubianonan (tanto e pashent y e acom-pañante social) ta e comportacion. E compor-tacion tin ora no ta mucho di gaba. Tin algun pashent ta haya tratamento y despues nan ta in-geri bebidanan alcoholico. Consecuentemente tur e tratamento of parti di e tratamento ta bay perdi. Uzo di marihuana den hospitalnan den exterior tampoco no mag. Den un pais manera Colombia esaki por trece e pashent of su acom-pañante social den problema cu husticia paso e

ta ilegal. Tin situacionnan tambe unda pa moti-bo cu no kier sigui e reglanan di e instituto, cos-nan ta Sali fo’i man y polis mester wordo yama pa interveni. E ta un berguensa pa e nomber di AZV pero primordialmente pa e imagen di Aru-ba cu ‘nos hendenan’ ta laga atras na Colombia, Corsow, Hulanda of Merca.

ComprencionMas cu claro, AZV no ta papia di un pashent of acompañante social cu kisas kier dal un glas di biña pa celebra su cumpleaños. Of kier celebra cu ‘porfin’ mag bay cas bek despues di tanto si-man di tratamento. No, esey nos no kiermen. Tin ora hasta e dokternan ta recomenda e pashent-nan pa bay dal un keiro un rato. Relaha e mente y kita preocupacion. Nos ta referi na e casonan extremo, unda e acompañante social a ban-dona e pashent por completo, unda tin pleita-mento pisa entre pashent cu su pareha y polis ta wordo yama, unda mama a laga baby un banda pa bay trip y AZV pa medio di e departamento Internacional di e hospital mester interveni. Situacion unda cu e palabra responsabilidad di e acompañante social practicamente a bay perdi paso e unico meta tabata pa yega Colom-bia y probecha di e ‘free ride’ lagando e pashent un banda pa bay haci cosnan personal. Pa AZV e tipo di ehempelnan cu nos a trece dilanti di loke sa y ta sosode den exterior ta keda keto bay un reto. Nos ta pidi e colaboracion di tur persona cu ta pashent y posiblemente algun dia mes-ter bay via AZV pa haya cuido medico den ex-terior, pa porfabor wak bon cu ken bo ta bay. E acompañante social mester ta un persona serio, di confianza, responsabel y dispuesto pa yuda e pashent na cualkier momento. Nos di AZV ta haci nos mes e pregunta diario: den ki caso por of mester tuma accion? Y …sanccion?

E medaya tin dos banda…of mas? door di Solange Tchong