Versión galega : Xosé R. Fandiño Veiga

© Manuel Nuñez © prá presente edición, Colexio de Arquitectos de Gallcla

I.S.B.N . 84_40<}-54 \8- \ Oepósilo legal : M 3580\ 1978

Imprime: Soc:iedad de Servicios de ArteS Gfáficas. S. A. Calle Lenguas. Edifo<:io «lunes. Villavefde ¡Madrid)

PROLOGO

Pocas satisfacciones tan universitarias como la de prologar la obra de un disc(pulo y amIgo. Yeso es don Manuel Núñez, alumno dests 4

cado durante sus estudios en nuestra entrañable Universidad com­postefana y colaborador brillante. serio y eficaz desde ya hace nueve años en la docencia de fa Historia del arte medieval.

Por ello el Profesor Núñez no necesita presentación. Le sirven de recomendación y de aval tanto su entrega 8 fa enseñanza y a la inves­tigación como sus propias publicaciones. escrupulosamente elabora­das. entre las que ocupan parcela importante las dedicadas a la Edad Media de Galicia.

El presente libro es fruto de largos años de traba;o. de apurado examen analitico de las fuentes, de andariegas búsquedas por fas tierras gaffegas y de metódica y reposada reflexión sobre la mesa de estudio.

Poco a poco, lentamente, fueron surgiendo sus capitulos, en inti­ma conexión con los grandes períodos de la historia de Galícia du­rante la Alta Edad Media.

Así, el doctor Núñez traza, en primer término, su visión del arte gaffego bajo los suevos. A lo largo de los casi dos siglos de su domi­naci6n. el V y el VI. persistirían tanto las formas clásicas de los ca­piteles de Santa Maria la Madre de Orense como el espíritu paleo­cristiano que revelan el Crismón y otros recientes hallazgos de Quito­ga, bien definidores del nivel cultural de nuestra Alta Edad Media. Pero surgirian también nuevas fo rmas arquiteCtónicas, en relación con la reorganización de pequeñas comunidades cristianas a partir de San Martin de Braga, cuyo ejemplo más representativo parece San Pedro de Rocas, pese a la ampliación y a las restauraciones de época ro­mánica.

Tras la conquista por Leovigildo y la integración de Gallcra en la monarquia visigoda se abre un nuevo panorama de enorme frascen-

7

Presentación do editor . .... .

Prólogo de R. Otero Túñez .

Abreviaturas empleadas

Introdución ....... .. .. .

Páx.

5

7

11

13

Capítulo 1: GALl CIA SUEVA . 19

Carácter e intensidade da romanización . .. 23 A cri stianización . .. ... ... .. . .. . ... ... 25 O elemento xermánico ... ... ... ... ... 28 Si tuación relixiosa no mundo suevo ... 30 Ulti ma etapa do re ino suevo ... ... ... ... ... ... 36 Marti ño de Braga ... ... ... ... 40

O problema da definición .. arte sueva - ... ... ... ... 41 Arqui tectura rupestre: San Pedro de Rocas ... ..• 47 A vida ecles iástica. .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55

Capítulo 11 : GALl CIA VISIGODA . .. ... ... ... ... ... ... ... 53

A época is idoriana ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57 O monacato e Fructuoso de Braga 61

Formas de sentimiento artístico na Ga/icia visigoda 65 Xénese a elementos que integran a súa arquitectura. .. 67 Significado desta arqui tectura e a súa concepción espacial 73 Temas orn amentáis ... .. . .. . . .. ... ... .. . . 75 Elementos arquitectónicos 78 Santa Comba de Bande ... ... ... . .. ... 83

Páx.

San Xoan de Panxón ... ... ... ... ... ... ... 96 San Adrián de Amiadoso ... ... ... ... ... 99

Capitulo 111, GAlICIA BAIXO A MONAROU IA ASTURIANA t Ot

Xénese da arte asturiana ... ... ... ... ... ... 110 Estudo estilístico dos capitéis ... ... ... ... 124

A época de Odoario ... ... .. . ... ... . .. ... ... ... . .. 127 Santa María de Lugo ... .. .......... "0 ••• ••• ••• ••• ••• 127 Santa Baia de Bóveda ... ............ "0 ••• ••• ••• ••• ••• 131

O foco compostelano .................. "0 •••••••• • o.. 140 Basílicas de Santiago ... ... ... ... ... ... . .. .. . 140 Santa María da Corticela ... ... ................. 0 153 Torres de Oeste... ... ... ... . ..... o • • •••• •• "0 ••••• o • 156

o foco ourensano ... ... . . . San Martiño de Ourense .. . San Xés de Francelos ........... .

Capitulo IV: A COMPLEXA REAllDADE GALEGA DO SECU-

t 61 t 61 t 69

LOX .... .................. ........... ............. ........ t 79

Santa Maria do Cebreiro .. . Santa Maria de Mixós ..... . Santa Eufemia de Ambla San Pedro de Ansemil ........ .

t 97 20 t 2t t 22t

Edificios relacionados cos ascendentes de San Rosendo 222 Santa Maria de Loio ... ... ... ... . .. ... ... ... ... ... 222 San Salvador de Samas ... ... ... ... .. . . .. ... 227

A época de San Rosendo ..... .... ............ " 0 ••• ••• ••• 237 San Martiño de Mondoñedo ... ... .. . ... ... ... ... ... ... ... 237 San Martiño de Pazó ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 246 Santa Maria de Vilanova das Infantas ............ o . . 251 San Miguel de Celanova ... ... ... ... ... ... ... . .. ... 256

Capítulo V, CONSTRUCIONS DO SECULO XI ..... , 275

San Antoniño de Toques . .. 277

Mapas. .. ... ... ... ... ... ... ... . -o •.• .•. .•• •.• ••• ••. .•. 287 Bibliografía ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 297 Indice de nomes ... ... ... ... ... ... ... 307 Fontes das ilustracions ... ... ... .. . ... ... ... ... ... 323

Este libro busca unha aproximación ó coñecimento da arquitectura altomedievaJ galega --mundo confuso e desconcertante- ca obxeto de acadar unhas conclusións esenciáis e de abrir un camiño ca esbozo dunhas premisas, seguindo un ha arde cronolóxica, nun intento de cata­logar o coñecimento. Non obstante, son consciente da imposibilidade de ofrecer unha reseña completa, ante a continua aparición de novas restos en lugares distanciados, en contextos simples, a xeito de expe­riencias isoladas e referidas a un modo de actuar nun medio físico. Por outra parte, o material ofrece, na maioría dos casos, un carácter fragmentario e parcial e o apoio documental e bibl iográfico é moi limi­tado; por iso, aparecerán grandes insuficiencias e espacios en branco que impiden a análise total e determinante, ó mesmo tempo que abri­gan a unha certa cautela.

Os estudos sobre o prerrománico en España, aínda que aportan unha contribución decisiva no plano analítico, avanzan nunha determi­nada dirección e adoecen dunha visión detallada desta etapa en Ga­licia. obviamente explicable ó elexir un reducido numero de exemplos; non obstante, constituen un apoio fundamental e unha referencia abrigada ó langa desta obra. ante a necesidade de establecer unha relación .

O dedicar o meu obxetivo á análise da arquitectura. estimo preciso plantear previamente o estudo das circunstancias históricas p'ra non esquecer que aquéla non é un obxeto físico xordo, non é un simple feito estético, senón que é un fenómeno concreto que l1e axuda ó home a dar un sign ificado á súa existencia e que, pola súa mediac ión. o home conquistóu un equilibrio no espacio e no tempo. como diría Schulz. Pra Ile dar unha definición teórica, non debería ser evaluada só en termos de criterios e regras fixas, xa que todo edificio ten a súa propia lei e traduce formas espaciáis, é decir, a estrutura con­creta dun ambiente do que participa o home. En consecuencia, deberá

15

entenderse tamén en termos de forma significativa, cunha estrutura máis ou menos organizada, desde exemplos como Santa Comba de Bande, ande se desenrola unha dirección vertical que alude a unha ~realidade superior .. , a Santa María de Loio en Lugo, ande se acude á forma máis simple do espacio existencial humano: o que sigue a dirección da horizontal. En ambos exemplos, o ha me busca un equili­brio existencial. a estrutura do espacio que lIe interesa á arquitec­tu ra, determinado polo clima, a topografía, as técnicas construtivas ó uso, a sociedade, os medios económicos ó seu alcance .. . Coas diver­sas maneiras de experimentar o espacio, a análise arquitectónica ve­rase ampliada.

A elección desta perspectiva, paréceme fundamental, está xusti­ticada ó insistir naque les matices inxustamente esquecidos nalgún caso, sen confinar aspectos estudados con precisión por outros auto­res, máis atentos na análise morfolóxica, e insistir naque les exemplos que non foron considerados con detalle e que deben someterse a un control de datos, cunha anál ise da planta, alzado ou inventario dos seu s elementos.

Preténdese dar unha visión da soc iedade creadora desta arte a partir de fases históricas concretas, desde o Baixo Imperio, seguido da aparición dos bárbaros, irrupción islámica até a monarquía astu­riana e a presencia mozárabe. Limitado o interés á propia arqu itectura, prescíndese do estudo das formas ornamentáis , artes metálicas, luga­res de enterramento e epigrafía, aínda que se recurra con frecuencia ó seu apoio. sempre dun modo xera1. Incluiráse, aSimesmo, a recons­trución daqueles exemplos que pOideran representar unha experien­cia na historia da arquitectura prerrománica galega, hoxe desapareci­dos, con base nunha descripción histórica: Santa María de Lugo ou San Martiño de .Ourense. Esta precisión enténdese no eido dunha comprensión máis concreta da nosa arte, ó regularse por principios e normas dun periodo determinado a pesar dos posibles elementos hí­bridos e impersonáis, que axudan a considerar a arquitectura conser­vada como un fenómeno non illado, arbitrario e incoherente, ó cons­tituir un punto de referenc ia fundamental, pero tamén é verdade que se ordena o nos o .. corpus" ó incluir exemplos de carácter secundario carentes de grandiosidade ou beleza, por exemplo San Adrián de Amiadoso en Ourense; tamén son interesantes, non só por plantear algunhas precisións de nomenclatura, senón tamén pala escasez dun amplo mostrario de edificios. Estimo a súa xustificación como un fei­to innegable ó suxerir na súa incongruencia unha certa verdade. coa introdución de elementos novas cando os antiguos non funcionan ou perderon o seu impacto, aínda que o feito se produza a veces como unha estandarización e non cun carácter creativo.

16

1. GALlCIA SUEVA

o coñecimento de Gallaecia do 8aixo Imperio, ainda que cada vez vaia en aumento o numero de datos asumibles por unha razonada re­flexión que continua sendo a pauta máis segura, posui un ha chea de interrogantes, moitos sen resolver, ou un coñecimento vago e xeral nalguns casos, o que fai dificil unha determinación máis completa da realidade sueva: así, pódese decir. en tanto non se aclaren certas im­precisións. que a comprensión do mundo suevo será precaria.

O lector poderá apreciar ó langa do libro o espiñoso do problema. independentemente de que surxan cuestións tan escuras e dificultosas como as de determinar o grado e intensidade da romanización no no­roeste no momento da invasión bárbara (409). a sua situación política e socioeconómica. a sua vida cultural e artística. o grado de cristiani­zación e. por ul t imo. a importancia do elemento autóctono do noroeste. En liñas xeráis, podemos decir que o influxo romano exerceráse sobre unha cultura uniforme: a cultura castrexa. O coñecimento desta cultura xuzgoo imprescindible pra comprender o complexo proceso de acul­turación romana: pero. ¿qué sabemos da cultura castrexa?, ¿en qué situación se atopaba esta cul tura tan orixinal despóis de tantos anos de convivencia cos costumes e vida romanos? Maluquer de Motes I

establece que _salvo algunhas características da cultura material. o naso coñecimento El bastante precario-, procurando resaltar cómo e cándo nace a cultu ra castrexa e de qué elementos parte pró seu desen­rolo. pra fixar a data do seu nacimento no século VI a. C. Acuña Cas­troviejo 2, a partir de datos arqueolóxicos. precisa os l indes da crono­loxia castrexa e coincide en sinalar o seu comenzo no século VI. a. C ..

I El mundo Indígena del Noroeste hispánico antes de la lIegBda romana. A.e.I.B .. Lugo. 1977. 7-15.

2 Panorama de la cultura castrexa en el NO de la Peninsula Ibérica. Bracara Augusta. XXXI, 1977. 235-253.

21

FORMAS DE SENTlMENTO ARTISTICO NA GALlCIA VISIGODA

Ó organizar o entramado da arte na Gal icia deste momento, advír­tese a ausencia dunha documentación guía: en consecuencia, calque­ra dato. en principio. é válido e obxeto de análise pra subordinal0 a unha posterior explicación conxunta que permita establecer un estado da cuestión xunto a unhas conc]usións. ante a imposibilidade dun co­ñecimento matizado do problema que dea res posta a t6dolos inte­rrogantes.

Puiden observar que a actividade artística deste momento semella inscribirse no desenrolo do cristianismo en áreas rurá is, xa que en núcleos próximos a rutas de comunicación, tal vez os máis afectados por posteriores erises, a documentación é máis limitada, circunscrita a necrópoles próximas as vías 19 e 20 do Itinerario Anton ino, a secun­daria Tude Pria e a vía 18. Naqueles núcleos distantes obsérvanse in­dicios dunha rudimentaria organización, edificios de carácter secun· dario. sen un verdadeiro código de información e con materiáis moi simples; trataríase en moitos casos de eremitorios que tiñan como única finalidade poder satisfacer as necesidades máis inmediatas, -de· cir misa e administrar os sacramentos- 16, Non obstante, esta funcro­nalidade non impide a existencia dalgúns exemplos de estilo, con alusións ás referencias cu lturáis da época, planteando unha verdadeira arquitectura como sistema simbólico e práctico. dentro dunha actitu· de innovadora: tal é o caso de Santa Comba de Bande na que, a pesar do seu emprazamento eminentemente rural, incorpórase un repertorio de novas formas, co emprego dunha tipoloxía cruciforme, verdadeiro modelo explicativo dunha coherencia emprazada na mesma liña de

16 Segundo Sempere, J. (nota recolleita de J, Fariña, op. cit" 27) .

65

observadas nos primeiros exemplos. Non serian alleos a este influxo os contactos marítimos procedentes de Oriente, contando coa pre­sencia dos negotiatores gregos que bordean a costa atlántica até Lis­boa e os portos de Gal icia, seguindo a tradicional ruta do estaño, ve­hículo de influxos orientáis que trascenden a tódolos aspectos da vida peninsular e que. no caso de Galicia. mostra un entronque direc­to xa lexendario coa cultu ra e a arte de Oriente (Martiño de Dumio concebru en Oriente a idea de ir misionar á Gallaecia. indicio das in­formación s de primeira man que xa existían sobre o mundo su evo); tamén o comercio interior que circulaba ó langa das vías romanas. desde Mérida até o norte.

O conxunto de Saamasas está composto de cinco pezas, catro de- FrG. 6.7 las de temática abstracta e motivos vexetáis. en tanto a quinta ofrece figuracións zoomórficas cun texto que parece complementario. Se nas primeiras hai un predominio do ornato polo ornato, a quinta pare-

FIg. 6. Reconstrución pOlo autor dun releve de SlrlrmlrslI8 (Lugo).

Fig . 7. Releves de SaamaS8S (Luao).

Fig, 8. Capitel de Setecoros (Pontevedra}. Museo da Catedral de Santiago.

Entre os capité is que ft coñecen o sentido das formas e dos ele-FIG. 8 mentos, relacionándaos~, citaremos os de Setecaros (Pontevedral. os

do Museo Provincial de Ourense, o atopado en Saamasas, o de Bande, Rebordáns ou Temes, sometidos aínda a unha elección racionalista. No de Bande e no de Saamasas desaparecen as volutas e os caulícu­los forman unha membrana interdixital que acelera a integración do carpo circular do cálathos co plano da ábaco, como unha solución alternativa; é decir, plantéase un posible arde lóxica, fiel aínda ós postulados iniciáis, cos que coincide no fundamental, á vez que se reduce o canon -compárese o capitel visigodo de Bande ca romano tardío reutilizado , disposto frontalmente.

Neste grupo de capitéis, os elementos característicos trátanse de maneira definida, recollendo os elementos canónicos: follas evoca­doras do naturalismo, dispastas en ringleira con eixos sinalados por un forte nervo que remata no saínte central con dous lóbulos ós la-

80

Flg. 9. Santa Comba de Baooe. Interior.

o FOCO COMPOSTELANO

Basificas de Santiago

Aparte dos xulcios de valor que sobre a basílica de Alfonso 11 ex­presóu o Rei Magno (quod antiquitus construxerat divae memoriae dns Adefonsus ex petra el luto opere parvo). hai que suliñar. desde un punto de vista práctico, a presencia dalgúns vestixios que expli­can unha liña de experiencias .embrionarias neste primeiro edificio , aínda sen posibilidades dunha normativa do estilo (as palabras de Alfonso 1II son moi elocuentes), pero que comportan un certo interés no sentido de buscar unha saída ás relacións edículo sepulcral-basili­ca, pesle 6 seu carácter trans itorio. sen chegar a unha solución tan sutil, cun método de enorme eficacia, observada na segunda basílica, máis de acorde ca que era o edículo e Ca que a basílica debería ser.

O modesto santuario de Alfonso 11 e Teodomiro, pesie ás dificul­tades pra distinguir indicios, interesaría máis polo significado que pala linguaxe arquitectónica, Sería un edificio de nave única. a modo de carpo rectangular engadido á cripta , cun ouso recto cinguido ó edículo 7l. sen cruce Ira e cun cobertizo occidental. En todo o recinto non parece que se utilizaran estruturas arquite ctónicas trascenden­táis, con aparello de hormigonado a base de arxila pura con anacos de ladrillo e t~gu!as con material de recheo. Estes serían os datos apre· surados dun acotamento espacial que apenas sí se chega a coñecer o suficiente pra emitir malores xuicios, considerando que o conxunto non ten outro valor que o puramente histórico, sobra o que se sobre· pón outro a tins do século IX, de acordo cunha tipoloxía máis com­plexa.

II Chamoso lamas, M., Excavaciones en la Catedral de Santiago de Composte­la, A. E. Arq., XVII , 185.

140

bon término, coa supervlS lon do monarca. Boa proba do seu interés son as embaixadas dos bispos Severo e SideriCO, enviadas ó papa Juan VIII pra poñelo ó tanto do labor repoboador que estaban levando a cabo e do desexo de que a sede de Oviedo fose primada, como o fora a de Toledo, pero tamén ca obxeto de informalo do ambicioso proxecto prá nova basílica de Santiago, .. recabando a súa licencia-

142

O[I======I'======~~m ~ obra romana

Hg.41. 88Sillc8 de Alfonso 111. Santiago. Planta. Rer;onstrución do autor baseada noutras 'ontes.

, " "'" '=, ==,'ó===ó'

c::::::::J ..... _1_ . SIU IDS!'

l'���� ___ ...... ~eamenl. rerúD

Flgs. 9&-99. 58" Martillo de Mondofiedo (Lugo). TrBUMO xeométrlco do arco de lerradur8 n/l por/s norte e vista ds reconstrucldn TomAn/ca do mesmo.

descentrada, sen grandes impl icacións arquitectónicas, elaborado nunha soia peza. No muro da torre que comunica coa fachada merlo diana] hai un arco mudado do seu primitivo emprazamento. Todo isto sen ter en conta as catas exploratorias levadas a cabo na actual ' sacristía e zona do ouso sur, onde quedaron ó descuberto muros de cementación. sartegos. restos de terra s/gil/ata. meedas de bronce, parte dunha inscripción do século X de caracteres análogos ás Icusas de Santa Eufemia de Ambla, vestixios todos dunha comunidade cristiá organizada e significativa, cunha necrópole que nos sorprende pala calidade dalgunhas pezas, ca empleo do mármore nalgúns dos seu s fustes e capitéis 101,

FIG. 98.99 No arco septentrional. as dovelas mantéñense por mutuo empuxe, privado dos primitivos apoios que acentuarran a rosca en ferradura

101 Chamoso Lamas, M., La primitiva diócesis de Brironla y de Ssn MarOn de Mondoñedo a la luz de recientes descubrimIentos. Bracara Augusta. XXI , 1967. numero 47·50, 356-359.

242

-este mosteiro. ó princIpIO. estivo na cima dun monte. despóis os monxes baixárono a outro sitio máis acomodado prá vivenda huma­na _ 5. No século XI sométese á Regra Beneditina (cum agmine mo­nachorum Benedicti regula). ó mesmo tempo que recibe toda unha serie de donación s reáis que contri bu in a aumentar o seu poder xurisdicional. En canto á súa estrutura, estimo que será a partir da segunda metade do século XI cando se produza un cambio no edificio. cando se abre unha nova fase. máis acorde coas esixencias doutra rnentalidade ou formas de conduta 6, recurrlndo á lntrodución dun léxico románico .

Anclándome nos seus preceptos estilísticos prerrománicos, a ti­poloxía do edificio conduce a un esquema moi .;;inxelo pesie á riqueza da súa linguaxe complementarla. Trátase dunha igrexa de planta rectangular con nave única e ouso cuberto por vouta de cañón sobre

Fig. 132. San Antonlño de Toques. Perspectiva. segundo Csmps Cal orla.

5 Crónica general de la Orden de San Benito, t . VI . fo1. 322 v, 323 r. 6 Algo que se esquece fácilmente 6 tratar A Capela. descuidando que surxe

nunha zona de forte tradición castrexa que condiciona as suas propias orixes .

279

FIG. 130. 132