argitalpenak · 7aurkibidea berbaurrea. iñaki sarriugarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....

BITORIANO GANDIAGAHitz lauz idazten

BITORIANO GANDIAGAKirikiño

Hitz lauz idazten

Sarrera eta edizinoa: Iñaki Sarriugarte IrigoienEdizino gaurkotua eta hizkera-azterketa: Adolfo Arejita

LABAYRU IKASTEGIABILBAO BIZKAIA KUTXA FUNDAZIOA

BILBAO2006

Argitalpen honen moldaketak eta prestakuntzak Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldundiaren laguntza izan dau.

Arantzazu EFren oneretxiaz egina da.

2003.urtean Euskaltzaindiaren Mikel Zarate saiakera sarian aipamena.

© Obrarena: Kirikiño© Argitaraldi honena: Labayru Ikastegia - Bilbao Bizkaia Kutxa Fundazioa

Aretxabaleta, 1-1.a48010 BILBAOTel.: 94 443 76 84 - Fax: 94 443 77 58Posta elektronikoa: [email protected]

Irudiak: (1928. urteko lehenengo edizinokoak): “Hermes”. 161 or.ko irudia: Ikeder, S.L.Diseinua: Ikeder, S. L.Fotokonposizioa: Ikur, S. A.Silutegia: Baster S. L. L.

Lege Gordailua: BI-3185-06ISBN: 84-89816-03-4

Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburu hau osorik edo zatika kopiatzea,ez sistema informatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edomekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailea-ren edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimen barik.

7

AURKIBIDEA

Berbaurrea. Iñaki Sarriugarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91. Atarikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92. Liburuko atalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103. Ardatz nagusietako batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.1. Euskaldunez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133.2. Orbelaunez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213.3. Gandiagatasunaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263.4. Poetikaz: “hitzaren arazoa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313.5. Idazle eredugarriez eta pertsona maitatuez . . . . . . . . . 39

4. Idazkera: “Estiloaren arazoa iruditzen zait dena” . . . . . . . . 414.1. Pentsamenduaren erritmoan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414.2. Poesiaren erritmoko prosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444.3. Berbakaz olgetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474.4. Ironia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484.5. Prosa poetikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

5. Gure edizinoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

ALAXE SORTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63eta arboletan elurra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65eta euri-zarata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69eta bakartia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73eta ilargiaren jabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77eta elorriak loretan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81elorriaren eta garoaren eskolan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87eta Loiola eta Loiolan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91eta Gabonak, Gabon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

8

eta elorri-landarak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103eta baserri-bideetaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

LITERATURAREN INGURUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115Gero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Irakurtzen ari naizen azken poesiaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Ala-deltan olgetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Nere obraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139Uda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Ni neu euskal idazleetako bat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Ariketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

HITZAURREAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Autoreaz eta liburuaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Bi hitz-puntta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Hitzaurre gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

ETA BESTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201Euskal begitozioak zuretan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Erantzuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Udako Euskal Unibertsitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207Aeroplano gaiztoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Aita Lasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Aitta Lasari omenaldiak Urbian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Pelay Orozko Arantzazun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

POESIA ARTEKO PROSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Uda batez Madrilen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227Denbora galdu alde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265Gabon dut anuntzio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309Adio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313Biziminez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329Euskalminez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335Izadiminez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339Jainkominez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

9

BERBAURREA

1. Atarikoa

Bitoriano Gandiagaren (1928-2001) obrara hurreratzenbagara –esan bakoa da–, olerkigintza dogu idazle bizkaitarrarenprodukzino literarioaren zutabe nagusia. Poeta dogu Gandiaga etaez edozelangoa, aditu askoren ustez gerra osteko poetarik gorene-tarikoa dogu-eta Orbelaungo semea. Izan be, ezaguna dogu JuanMari Lekuonaren harako esaldi ha: “Euskal poetak izan daitezkeonak, oso onak, edo Gandiaga”.

Elorri (1962) liburuagaz ekin eutsan B. Gandiagak bere obraoparoari eta haren ostean Hiru gizon bakarka (1974) eta Uda batezMadrilen (1977) liburuek lau haizeetara zabaldu eben poetaren ize-na. Batez be, bigarren liburuari zor deutso Gandiagak publikozabalarenganaino heldu izana, 70eko hamarkadan euskal kanta-riek, euren kantuak moldatzean, erruz erabili zituen-eta Hiru gizonbakarka-ko poemak. Izan be, orduko kantariek Gandiagaren oler-kietan egoki be egoki islatuta ikusi zituen diktaduraren amaieraneuskal gizarteak bizi zituan ametsak, joranak, penak eta lorrak.

Geroago, Denbora galdu alde (1985) eta Gabon dut anuntzio(1986) opetsi eutsazan Gandiagak euskal irakurlegoari. Lehenen-goan, arimatik harako biluzte gordina egian poetak krisi pertso-nal sakon bat pasatu eta gero; bigarrenean, ostera, gurasoen mun-duko Gabon girora bueltatzen zan poeta, sosegua berreskuratuguran-edo. Eta Ahotsik behartu gabe (1997) liburuagaz itxitzatlaga eban Gandiagak, bizi zala, argitara emon eban liburu-sorta.

10

Zorionez, baina, liburu honeek euren segida izan dabe. Izanbe, 2004. urtean Elkar argitaletxeak idazleak atonduta itxi ebanAdio poemarioa emon eban argitara, eta urtebete geroago,2005eko udagoienean, Elkar-Labayru-AEF argitaletxeek Menda-tako idazlearen olerki argitarabakoak emon zituen argitara, lauliburu ederretan emon be: Biziminez, Euskalminez, Izadiminez etaJainkominez. Hamaika poema-liburu doguz, beraz, B. Gandiaga-ren obra poetiko mardula osatzen dabenak.

Oraingo honetan, baina, gure asmoa ez da Gandiagaren obrapoetikoaz jardutea, poetak hitz lauz, prosaz, idatzi eta argitaratu-riko lanen bildumatxu bat egin, eta euskal irakurleari eskaintzeabaino. Izan be, uste baino ugariagoak dira Orbelaungo semeakhan-hor-hemen argitara emoniko prosa-lanak. Aukeraketari lo-tzen bagaiakoz, aldizkarietan-eta publikatutako lanak ez eze,olerki liburuetan poesien artean barreiaturiko prosa atalak beemoten doguz barriro argitara. Edozelan be, folklore-gaien gane-an, erromantzeez-eta eginiko artikuluak1 –gehienak, Arantzazualdean eginiko batze-lanak– bildumatik kanpo geratu dira eurenizakera bereziagaitik.

2. Liburuko atalak

Prosazko lorategitxu honetan bost atal bereiztu doguz, idazla-nak sortaka antolaturik. Lehenengoan, “Alaxe sorta” izenekoan,Gandiagak 1966-67 urteetan Arantzazu aldizkarian argitaraturi-ko hamar artikulu, zein baino zein samurragoak, ikusiko ditu ira-

1 Ikusi Euskera aldizkarian: “Arantzazuko folklore-gaien biltzeaz”, Euskera,1956-1, 206-231. orr.; “Lau erromantze”, Euskera, 1974, XIX, 156-163. orr.; eta“Hiru erromantze eta gorazarre bat”, Euskera,1975, XX, 301-315. orr. Arantza-zu aldizkarian: “Joxe Mondraue-na”, Aránzazu, 471, 1969, 10-11. orr.; eta “Leo-na Guridi Elorza”, Aránzazu, 488, 1971, 11-12. orr. Ikusi, era berean, “Paskual(Haurrentzako bertsioan)” in IKER 2 (P. Lafitte-ri omenaldia), Euskaltzaindia,Bilbo, 1983, 773-774. orr.

11

kurleak. Izan be, sorta honegaitik beragaitik bakarrik izan balitzbe, merezi izango eukean Gandiagaren prosa argitaratzea. LanokElorri argitaratu ostetxuan kaleratu zituan Gandiagak eta eurotangauza xumez, apalez..., egiten deusku berba: elorriez, euriaz, edu-rraz, Gabonez...; baina baita euskalduntasunaz, bakardadeaz,pobretasunaz eta abarrez be. Iradokizunez eta samurtasunez bete-riko artikuluak doguz, zinez, “Alaxe” sortan irakurleak aurkitukodituanak.

Bigarren sortan, “Literaturaren inguruan” atalean, literatur-tasunaz dihardu, gehien baten, idazleak. Zazpi artikulu dira,1964-1997 epean argitaratuak, eta lehenengo biak kendurik,Euskal Idazleen Elkartearen boletina dan Hegats aldizkarianargia ikusitakoak. “Ni neu euskal idazleetako bat” izenekoaribagagokioz, artikulua barik, berbaldi baterako gidoi luze moduraatondutako idazkia dala esan behar da, idazleak jente aurreanberba egiteko beren-beregi prestatua. Hegats aldizkariak “memo-rio egitura” hori errespetatu egin eban lana argitaratzean, eta gukbe bere horretan argitaratzeari egoki eritzi izan deutsagu; izan be,bere baitan daukazan datu eta informazino aberatsagaitik mesedehandiko gertatu ahal jako irakurle euskaldunari.

Hirugarren atala hiru hitzaurrek osotzen dabe, 1971-1980epealdikoak hirurak. Kasuon, Arantzazugaz, aldez edo moldez,loturik egozan hiru laguni opetsi eutsezan Gandiagak euren libu-ruen atarikoak: Joxe Azurmendi, Antonio Bilbao eta Jon Enbeita-ri, hurrenez hurren.

“Eta beste” izeneko atalean, gai diferenteetako zazpi idazlantopatuko ditu irakurleak saski-naski modura antolaturik. 1973-1998 epealdiari jagokoz eta bat izan ezik Arantzazu aldizkarianargitaratuak. Izan be, “Aeroplanu gaiztoak” izeneko kolaborazinoaGernikako bonbaketaren berrogeta hamargarren urteurrenerakoantolatu zan Triskantzatik esperantzara libururako atondu ebanGandiagak, prosa lanari atarikoa zenbait olerkigaz egiten eutsala.

“Poesia arteko prosa” sorta poema liburuetako txatalez oso-turikoa da, Gandiagak bere obra poetikoetan, olerki artean, nahi-

12

kotxu idatzi ebalako hitz lauz. Jokera hau Uda batez Madrilenliburuan hasten da, aurrekoetan (Elorri, Hiru gizon bakarka)olerkien pisua erabatekoa da-eta. Liburuon, Uda batez Madrilenpoemarioko hamabi txatal idoroko ditu irakurleak, nagusikiardatz biren inguruan antolatuta dagerkiguzanak: bateko, idaztearazoaz, idatz estiloaz, jarduten dau poetak; eta, besteko, Madril-go jenteaz, hango txaboladietako gizakiez eta uritzarrak erakutsieutsazan alderdi txundigarriez.

Denbora galdu alde liburuan areagotu egiten da prosarenagerpena, nahiz eta txatalak, orokorrean, laburragoak diran.Kasuon, hogeta sei ataltxutan dastatu ahal izango dau irakurleakpoetaren prosa, zenbait zati, arrazoi diferenteak dirala medio,bazter itxi ditugu-eta. Oraingoan, bere buruaz dihardu, batez be,poetak: bere izakeraren funtsa argitu gura leuke; pairatzen dauankrisi pertsonalaren iturriak argitu; gandiagatasuna –bitorianota-suna esan beharko geunke, beharbada– zertan mamitzen danzehaztu... Hori guztia, barruko nasaitasunaren bila, “denbora gal-duz”, idatzi eta idatzi jabilkun bitartean. Hurrengo liburuko(Gabon dut anuntzio) txatal bietan umezarora itzuliko da poeta,Orbelaun baserriko giro ia-ia mitikora. Hor, izenburuak iradoki-tzen dauan lez, ohitura eta erlijio ospakizunak aletuko ditu poe-tak, Gabon giro maitagarri eta amultsuan kokaturik, beti be.

Bere hurrengo poemarioan (Ahotsik behartu gabe), Gandia-gak olerki bilduma berezi bat antolatu eban Erein argitaletxeareneskariz, baina liburuon prosazko zatiak atal desbardinen azalpengisa-edo darabilz poetak eta autonomia faltagaitik ez eze, luzeeraeta estiloagaitik be, ez jakuz egokiak begitandu antologia honetansartzeko. Adio bere obra postumoan, ordea, barriro dagerkiguzprosa atalak –bost dira, nagusiki– eta bertan bere ohiko gaietaraitzultzen da poeta, Orbelaunez, euskaldunez, poetikaz-eta dihar-duala. Haren azken liburu laukotxari heltzen badeutsagu (Poemaargitaragabeak), hamar ataletan zehar, liburuan liburuko izenbu-ru ezbardinek emoten deuskue aditzera gai nagusiak zeintzukdiran: bizimina, euskalmina, izadimina eta Jainkomina.

13

3. Ardatz nagusietako batzuk

3.1. Euskaldunez

Esanda dauka Gandiagak euskal herritarren artean badagoa-la gitxiengo bat, oraintsura arte ia elebakar izan dana, eta bere eus-kalduntasuna era erosoz eta naturaltasunez bizi ahal izateko itze-lezko arazoak izan dituana2. Jente behartsu hau bere familiagaz,bere guraso Jose eta Anastasiagaz identifikatu ohi dau Gandiagaketa, sinbolikoki, bide bazterreko elorri xumeagaz. “elorriaren etagaroaren eskolan” saiotxuan, unibertsaltasunaren kontzeptuareninguruan hausnarketan diharduala, Gandiagak bete-betean hel-tzen deutso identifikazino horri. Izan be, bere xumean, unibertsal-tasun falta ei dau elorriak eta gabezia bera leukake euskaldun apa-lak. Eta 60ko hamarkada zurrunbilotsuan beste zeozer gura eieban jenteak: “Gaur, berriz, universalista degu jendea”.

Konpleju zahar-atabiko eta, era berean, injustu bati egitendeutso erreferentzia poetak, sarri askotan euskaldunarentzat berekultura propioa, bere-berea dauan ondare hori, landu ahal izate-ko oztopo eta zama haundiegia izan dana:

“Euskaldunok konpleju hori badegu, behintzat.Gere txokoan bizi geralako, gereari eusten ari geralako,gere aduari zintzo gakizkiolako, norbere lurrean saiatzengeralako besterik gabe, egozten diguten universaltasun-ezak, norberena utzi, galdu, hondatu, ahaztu ta desegite-ra eramateko arriskuan bizi gera. Baina zergatik konple-jupe hortan sartu ta gelditu ta kokildu ta etsi? Konplejuaeukitzekoa ote da hori?”.

2 “Baina Baskongadetan banekien bazela taldetxo bat, euskaraz egiten zue-na. Jende ezjakina, talde pobrea. Aukeran, ba, laborariak, arrantzaleak, fabrika-ra ogitartekoa hartu eta Plaentzian eta hor zehar zihoana goizero. Jende hori, kul-tura handiago gabeko jendea beti ere, ezjakin-konplexuz betea.” (Hiru gizonbakarka, 2. ed., 202. or.).

14

Gero, itaun funtsezko bat dagigu poetak, esanaz ea gu gureanaritzean ez garan unibertsal, zoli itaundu be. Izan be, elorriak bereelorritasunak behar dauan era berean, euskaldunak bere euskal-tasunari estu be estu heldu beharko leuskio, unibertsaltasun oro-korrari ezer eskainiko badeutso, “gauzak ez bai daude alperrikbakoitza bere tokian”, ez elorria, ezta euskalduna be.

Batak hatxarte malkartsu eta lur urrikoetan iraun behar izanbadau be, besteak baserri agorrean edota kale gorri lorrez beteanegin behar izan dau aurrera. Bitzuak maite ditu poetak eta biakazidentifikatzen da:

“Elorriak, ia, gure jente arrunt eta fededunak beze-lako anima eder bat ere baduala esango nuke: ezbeha-rraren menpean hezitako anima bat, nahigabea erama-ten ohitutako anima bat, gu gehienok bezela, lurreaniristen ez duan eta aidean arkitu uste duan zerbait haribegira jarrita bizi zaion anima bat”.

Arantzazuko paraje gogor-liluragarrietan giza-elorri loretuhorren usaina sarri asmatuko dau Gandiagak: Maria gaztearengan,lixiba jotzen ari danean; Damasorengan, luperiak botatako hormajasotzen dabilela; Maria amandrearengan, astokada arbi loretuzetxerantz doanean; bere ohe zurian datzan Braulio gaixoarengan...Gitxi daukie eta dan-dana emoteko prest dagoz. Baina fedearenikutua be ikusiko dau giza-elorriengan poeta frantziskotarrak:

“Elorri loratuei ez diet adartxo bat kendu, bainalorez itzuli naiz, edo lorez itzuli naizelakoa abiatzen det:hainbeste arantzez jositako bizitzan kristau hauei norbe-reganaino, norbera argitzeraino, norberagan lore bihur-tzeraino darien fede-bitxirik ederrenez hanpatuta”.

Arantzazuko bere behatoki pribilegiatutik, bertara hurrera-tzen dan jentearen nondik-norakoak aztertzeko aukera parebakoa

15

izan eban B. Gandiagak, jente euskaldunaren arimaren deskripzi-noa eta interpretazinoa egin ahal izateko bestean. Izan be, poeta-ren ustez, jente euskalduna –euskeraduna– izan da, gehienbat,Arantzazura hurreratu izan dana eta Arantzazuri eragin gehienegin izan deutsona. Jente horren joran, amets, min eta kezken tes-tigu izan zan urteetan poesia idazten eban poeta frantziskotarra.Eta Gandiagak beren-beregi aitortuko dau jente euskaldunhorrenganako kidetasun espirituala: “Niri behintzat jende horizait benetan eragile izan”. Ezagutu be, urrundik eta berehala eza-gutuko eban poetak ezpal horretako jentea:

“Kolpean ezagutzen dut usadio zaharreko euskalduntaldea. Erdaldun jendea, edota erdaraz ari dena, altu-altuka mintzatzen da, solteago mugitzen da, abarrotshandiagoz da nabarmentzen. Ez du beldurrik, segurusentitzen da, inguruaren jabe da. Beldurra holako kokil-durak lotzen du euskalduna, oso seguru sentituko ezbalitz bezala ageri da, paraje arrotzean aurkituko balitzbezala. Gizaldietako menpetasuna, agian mendeetakoa,nabari zaio, setiatutako ehiza ikaratu adina ez bada ere,abere bildu eta uzkurra dirudi gizajoak. Euskaldun hu-tsa izateak halako bajutasun lotsagarria balu bezala.Jende horren umiltasunak irabazi nau ni, jende hau zaitnagusitu sentipenaren sustraietaraino”.

Jente horrenganako, Herri horrekiko zordun sentitzen da poe-ta, ontasunean, hatan be. Gure herria ona dalako, negargarriesker oneko, gizagaixo izateraino ona –inoskun poetak–; eta berepoemen bitartez, herriarengandik harturikoa, neurri txiki batezbazan be, itzuli gura izan eutsan negargarri ona zan/dan jentehorri.

Edozelan be, poetak ez ditu euskaldunon alderdi argal edomakurrak ostenduta itxiko, ez dau alderdi negatiboen aurrean ezikusiarena egingo. Hiru gizon bakarka liburuaren bigarren edizi-

16

noari erantsitako “Epilogoa”-n zera inotson Bitoriano GandiagakJoxe Azurmendiri:

“Ze, bestela euskalduna harroa da. Lau juntatzenbagara taldean, eta elkarren buruak besterik ageri ezbazaigu, haizea baino putzago gara, tonto harroak. Bere-hala hasten gara hartan-hortan, haundikerian, ea inorbaden eguzkiaren azpian beste bat. Baina bosgarrenenbat erdalduna arrimatu orduko, hautsi egiten gaitu.Konplexatuta geratzen gara eta, nahi dugu hark bezalahitz egin, haren galtzetan sartu: eta ez haren galtzetansartzen gara eta ez geure galtzetan gaude honez gero”3.

Bide beretik, euskaldunok geure buruaz izan ohi dogun usteonegiaz dihardu poetak Uda batez Madrilen liburuko pasartebaten. Abiapuntua On Kixote4 liburua dau Gandiagak eta, kon-kretuago, Kixote eta Bizkaitarraren arteko pasadizoa eta bienarteko burruka desorekatua. Izan be, Bizkaitarra ez joian bapeondo prestaturik Kixote zaldunaren kontrako burrukarako: ezku-taririk ez, erredola edo ezkuturik be ez, akurako mando batenganean, buruko babesgarri duinik ez... Eta, ha ta guzti be, “el pri-mero en descargar el golpe fue el colérico vizcaino”. Alper-alpe-rrik, baina. Azkenean, galdu egiten dogulako euskaldunok, “betigaltzen dugu azkenean”, Gandiagak ohartuazoten deuskunez.

Poetak metaforikoki heldu gura izan eutsan burruka desore-katu horri eta itaunduko deutso bere buruari, ea zergaitik ezgaran geure mandora –geure hizkuntzara– igotzen; zergaitik ez

3 Hiru gizon bakarka, 2. ed., 202-203. orr.4 “Kixotea parabola luze ta eder bat da niretzat. Hobe beharrez diharduen

gizaki zintzo baten alegia, gizon eta gauzen, bizimodu ta gertaeren handitasunaikusi ta sinestu beharrez bizi den gizon baten ipuin zoragarria” (Uda batezMadrilen, 124. or.). Nekez egin dakikeo liburu bati goraipamen haundiagorik,bihotzetik harakoagorik.

17

dogun mando hori prestatzen eta zalditegitik ateratzen; zergaitikez dogun erredola zabal eta buruko sendo bana hartzen eta man-do horren ganean burrukatu. Hau da, zergaitik ez dogun hizkun-tza gaitu, garatu, aberastu eta egoki baten jarduten nonahi etazernahitan: eskolan, herriko etxean, ospitalean, auzitegian, elei-zan, goi mailako zientzian, ikerketan...

Gauza asko egitea edo lehenengo kolpea jotzea ez ohi da-etanahikoa izaten. “Asko dira egin ditugunak”, dinosku GandiagakBiziminez liburuan, baina kantitateari emon izan ei deutsagu eus-kaldunok lehentasuna, beste gauza batzuen kaltetan. Izan be,harentzat: “Asko egitearen gaitzak erabili gaitu gehienbat”. Etadinamika honek makinaren pareko bihurtzen izan dau euskaldu-na behin baino gehiagotan:

“Eta zenbat ez ote dugu egin, egiteko makina bainogehiago ez bagina legez, hotz-hotzean eta gogor, eskuartean genuen eginkizunari makinak baino bihotz gehia-goz begiratu gabe. Gogorrean ohituta egon bat, esatendugu, gogorrena egitean ere makina huts baino besterikez bagina legez, pertsona garela kontuan erabili gabe,maitasuna ezkutatzeak gizonago egingo bagintu bezala”.

Euskaldunoz jardun dau poetak, euskal arimaren argazkiaegin gura izan baileuan, Arantzazutik eta Madrildik jardun be.Edozelan be, Madrilek beste errealitate batera hurreratzeko auke-ra eskaini eutsan, behargin jentea eta txaboladietako aldra xumeeta dana beharrekoak begien aurre-aurrean ikusikeran. Giza-elo-rriak galipot eta porlan artean be jaiotzen diralako, Arantzazukoelorriak eta Madrilgo Kontzezino auzategikoak, funtsean, neba-arrebak dira-eta.

Izan be, Madrilgo auzo txabolaz beterikoetara hurreratzendanean, badau poetak zertaz hausnartua eta zerk kezkatua. Kar-los Elvira eta Xabier Egaña lagunakaz joaku Gandiaga ordurako–1974. urtean gagoz– etxe barriz eta eraikuntza haundiz ingura-

18

turik egozan txaboladietara. Eta lagunek klaseen arteko gatazkaz,gizaki hareen artean kontzientzia soziala sortu beharraz, eta hola-ko gai ideologikoen ganean diharduen bitartean, poeta txabola-diaren eta bertako jentearen erretratu literarioa egiten ahalegin-tzen da, beti be hizkuntzak markatzen deutsozan mugak eta ezin-tasunak azpiratu guran.

Poetaren eta haren lagunen testuak erkatu ezkero, nabar-men agertzen da Gandiagak Elvira eta Egañaren ahotan jartzendituan testuak, bereak baino askozaz be ideologikoagoak dira-na. Hortik kanpo, azpimarratu behar da poetarentzat berakidatzitako oharrak ez jakozala gogobetekoak begitantzen. Indargitxiko deritze poetak txaboladietan harturiko nota eta apunte-txuei. Baina idazlea ez da horretan geratuko, ez dau gura lagu-nek axal eta arin ikusi dagien; eta zenbait puntu azaldu beha-rrean dakus bere burua, asaskatu guran beti be: “Euren bideberez ez agian, baina bai geure giroan bizitu izan dugun oinazebidez, balitekeela ni eurak baino urrutiago ez aurkitzea txabola-diko gizajende honen pairakuntza eta egoera negargarria uler-tzetik”.

Hortik aurrera, pasartez pasarte iruzkinduko ditu Gandiagaklagun kaletarren komentario ideologiaz beterikoak, beti be berakumetan eta mutil koskorretan gurasoen mundu erruralean ezagu-tutako errealitate gordinaren iragazitik pasatuta. Txabola artekoegoera sozial larri horren aurrean bere erantzukizun pertsonalazbe jardungo dau, jakin dakian arren ez dana inorentzat beti samu-rra izaten barrurako begiratze hori:

“Neure erantzukizun pertsonalaz gordinki trikitxegiteko beldurra. Halako astindua eman beharko bainio-ke bizitza guztia zehar janzten etorri naizen zenbaitdotrina jadanik nolabait orain babesgarriri. Badut alde-an gaitz zaharrik, hasera batetan sendaerrazago zitekee-nik, gaur sendatzen jarri baino dagoenetan jasan nahia-go dudanik. Behartsuen errealitatea ikustez eta sentitzez

19

aurrerako pausoak nau izutzen, eginkizun eta eginbehargogorregien burruka-zelaitan aurkitu ote nintekeen bel-durrez. Ez ote ninduke eramango, nolabaiteko neure ero-sotasunaren kaltetan, bizitza inoren, inortzuren, aldejokotan jartzeraino? Ez ote lidake eskatuko gauzak kon-formidadez eta zelabaiteko patxadaz eramatea bainozerbait latzagorik? Tortika zikinaren azpitan sentimenduzoldituak jasatea baino gogorragoa ez ote nuke haragigorri odoldutan aritu beharra? Neure erru bakar eta osozizan ez arren, bat bidegabekeriatan bizi dela, ez ote daikusi nahi ez izatekoa?”.

Aitorpenaren ondoren, Egaña marrazkilari lagunak egindakogizamusua hartuko dau Gandiagak eta irudi hori txaboladikogizaki baztertu guztien isla bailitzan, alkartasunez zuzendukojako menditar euskalduna txaboladiko gizakiari eta anaikor egin-go deutso berba, harengan be elorri zarpil baina, era berean, lora-tuaren irudia dakusalako. Eta poeta hitz lauz idaztetik hitz neur-tuz idaztera pasatuko da, bere barrua anaia barri horri be zabal-tzeko:

“Neke luze baten airea dario, ezingehiagoren iluna,nahi betiko baten antsia, egon beharraren asperkuntza,su gorde baten beroa eta geldo lodi baten errautsa denabatera eta nabarmen eta gaziduraz eta eramanez etaasaldaduraz eta iraupenez. Zein gogo ematen didanberarekin hitz egiteko eta esateko:

Adiskide! Baina ez dut horretarako eskubiderik. O, ahal banizu adiskide deitu, diotsat, ohore aski nuke, gehiegi. Ohore hau, ordea, ez merezi. Baina gizon bai, inor bada

20

zu deitu zaitzaket gizon. Ongi zor dizudan deitura honetaz natzaizu zuzenduko: Gizon!

Zure oihartzun baino zure ahots nahi nuke. Emaidazu zure zerbait zutaz ari ahal nadin. Badakit eztarri guztia beharko dudala berriztatu bularretik ezpainera dena, bizitza horren egia tonu faltso gabetan eman ahal dezadan. Aurreratu idazu zure zerbait zutaz ari ahal nadin”.

Haor arantzaz beteriko giza-elorriari, galipotaren arrakaleta-tik gora egin gura dauan landare hauskorrari, txaboladiko girokirastuan aurrera egin gura leukean gizakiari, idazleak luzatzendeutson eskaera: anaia, laguna, lagundu egistazu zutaz jardun etazure izatea goraipatu ahal izan dagidan.

Natura behatzen eta haren zuzmurrak eta xuxurlak entzutenohitua egoan fraile bakarzaleak esana euskun ustezko bakardadeharetan lagun hurkoaren eta gizadi osoaren barri haizeak ekar-tsola: “Jadanik haizeak gizadi osoaren, giza-arraza guzti tabakoitzaren giza-usai osoa dauka ta dena dago hitzez eta zizpuruzeta arnasaz eta animaz ondua. (...) Zein giro argik edo ilunek, zeingoizek edo ilunabarrek ez du gizonetaz hitz egiten? Zein garaik,zein orduk, zein bakardadek...”. Izan be, euskaldunez kezkatutaegoan idazleak gizadi osoa eukan gogoan, batez be arantza artekoelorrien moduko gizadi behartsu eta baztertua; txiro baina abe-rastasunez beterikoa.

21

3.2. Orbelaunez

Hamabi urteko mutil koskorra zala itxi eban B. Gandiagakbere jaiotetxea, baina urte horreetan bertan bizi izandakoak beti-ko markatu eban Arantzazura fraile izateko abiatu zan baserritargaztea. Betiko geratu zan gaztearen baitan bera jaio zaneko base-rriaren ikutua eta betiko iraun eban haren gogo-bihotzetan Orbe-laungo sutondoko epelak. Hori dala-eta, etengabe joko dau poe-tak umezarora; eta behin eta barriro bueltatuko da bere testuenbitartez mendiarte bakarti baten egoan basetxe xume, baina duineta amultsura, Orbelaun maitatura.

Esanguratsua da oso, poeta Madrilen dagoanean eta hainbes-te maite dauan Don Quijote liburuaren egileari bere burua aur-keztera zuzentzen jakonean, Orbelaun bere jaiotetxea jartzea berenortasun agiriaren datu garrantzitsuenetakotzat: “MendatakoOrbelaun basetxean jaio nintzen 1928. urtean. Urrikoa naiz.Hego-haizea kolore hori-gorri beroz gure mendiarte berdeakzehar landare txiki eta handi zoragarri iziotuz sartzen denekoa”.

“Zerbantesi” izeneko atalean, luze jardungo dau Gandiagakkixotetasunaz eta espainiar idazlearen liburuari deutson miresme-naz. Izan be, poetak Kixoteren duintasuna eta haren zorotasunzoragarria beragandu gura leuke, kixote euskaldun bihurturik,hego-haize zoroaren laguntzagaz, agintari, ahaldun, zaldun etagaraiteko jauntxoek herri xehearekiko erakutsi izan daben axola-gabekeriaren kontra aritzeko eta herri xehearen alde zerbait eginahal izateko:

“Herri apalaren aldeko ekintzan gure politiko handieta ekonomista boteretsuek eman izan diguten hutsarenerdian gure herriko gizajende lauak eguneroko ogia ira-baztez gainera herritasunari bere izatean eusten eginduen lan izugarri ederraren sutargia ikustera ekarri zuenJose ta Anastasia Orbelaungoen seme hau eta gure oinez-ko jende lauaren titan-ekintzan aurrera jotzera zoratu

22

eta eskolatik hasita herriko bizimodu guztia zehar eus-kaldunokiko betiko jokabidearen arrazoirik ezaren etaarrazoirik ez horren arrazoiztatzeko arrazoia den inpe-rialismo eta kolonialismo nabarmen eta erraldoiarenkutizia irensleari aurka egitera jarri, hegoaizearen erasozoro eta arlotez baino ez bada ere”.

Ikusi dogun lez, biziki maite dauan Cervantes idazleagaz ber-ba egikeran, nabarmen dagerkigu Orbeleunekiko lotura; eta gau-za bera jazoko da idazleak bere barneko larritasun itogarria arin-tzeko medikuak “denbora galtzeari” ekin behar deutsola dinotso-nean. Une larriotan, poetak behar dauan soseguzko pausalekuaOrbelaun mitikoan aurkituko dau, nahiz eta berak sarri aitortzendauanez, umezaroko une guztiak ez ziran samurrak izan. Denbo-ra galdu alde liburuko pasarte esanguratsuenetariko baten, poe-tak hitz neurtuz hasten dau gogoeta, gero prosara pasatzeko, betibe jaiotetxea gogoan dauala: “Orbelaun Meatan dago, / bainaArratzura joaten ziren / Orbelaungoak: / Mezetara Arratzura,eskolara / Arratzura, dotrinara Arratzura / Orbelaungoa zenBitoriano eta Arratzura joaten zen...”. Udaldiaz gozatzen dagoa-nean be, Orbelaungo gurasoak gogoratuko ditu poetak:

“Ama gaixoa! Argi bero eta gogoko honen azpiangorputza gozatzen zaidan honetan, oroitzapenaren erre-tratuetan hemen zauzkat, soro lanerako prestatzen.Eskuetako azalik ere ez zenuen jarriko zuk zeure boron-datez, eguzkiaren errainupean. (...) Aita izerdiberago dazu baino, ama, eta sarri bidaltzen nau iturriko urarenbila”.

Bide beretik, bere krisialdi sakonean, aire osasungarria etafreskoa bailitzan, maitasun berba entzutean, gogoa Orbelaunaldera joako, ezinbestean joan be: “Maitasuna esan zuen. Eta bereamarekin oroitu zen, aitarekin, etxekoekin, lagunekin”.

23

San Juan jaiak edota Gabonak heltzean be, mendi artean gal-dutako baserri maiteaz gogoratuko da Gandiaga: “Zulo bat egin-go dut. Aldia dut zulatuko aspaldian zehar, harik eta haurtzarokoGabonen bazterra ikustera heldu arte”. Izadiminez liburuko“Amets baten kronika” kontakizunean San Juan bezperako suazdihardu Gandiagak eta Arantzazu inguruko suek umetako su alai,pozkor eta magikoak dakartsoez poetari, seminarioko gorengoterrazatik Aizkirri, Gomistegi, Zelaizabal, Goikobentako... suakgar bizietatik txingar geldietara zelan pasatzen diran ikustendauan bitartean: “Orain berak bakarrik ikusten du San Juan suenikuskaria, bakarrik hitz egiten du eta bakarrik edaten txakolinbotila osoa. Orain ez du nori kontaturik umetan eta baserri bakar-tian zelan prestatzen zuten San Juan sua”.

Adio bere liburu postumoan be, argitaratzeko beren-beregiprestatu zituan materialen artean idatzi luzetxu bat itxi eban Gan-diagak, Orbelaunez eta bere umezaroaz berba egiten deuskuna5.Hona idazlanaren lehenengo berba esanguratsuak: “Ni Orbelau-nen jaio nintzen. Nire lehenengo mundua, betiko markaturik utzininduena, mendi-sail handi bat da, laborarien arazo eta bizi-modu eta etxaldez jantzia”. Irakurleak testu gehiagotan izangodau aukera Orbelaunera hurreratzeko eta bertako bizimoduarenbarri izateko: “Euskal begitozioak zuretan”, “Ala deltan olgetan”,“Aeroplano gaiztoak”... Bardin “Ariketa” saio bikainean be. Ber-tako “Iluntzea” ataltxuan Gandiagak bere idazkietan behin bainogehiagotan agertu izan dauan Elorri liburuko poematxu batdagerkigu, Orbelaungo semearen tristura eta malenkonia oso erahunkigarrian adierazoten dauana. Izan be, San Juan eta gabone-tako suen ondoan, argirik bako uneak be baegozan baserri zaharmaitagarrian:

5 Adio, 27-36. orr. Poetak Arantzazun 30 urte eroazala idatzita, hau da,1970. urtearen bueltan.

24

“Eguzkiaren sartalderatzea, zeru-lurren urrutienekoertzeratzea, une hunkigarria izan da niretzat ume-ume-tatik. (...) Iluntzeak neure barruan sartzera deitzen nau.Iluntzeak etxean sarrarazten gintuen inguraldean argiindarrik ez zuen Orbelaunen; ingurua, mendi eta troka,basoak barne, gauak estaltzen zuen ordurako eskaratze-ra bultzatzen gintuen ilunabarrak, amak sutondoan biz-ten zuen karburoaren klaru unera. Halaxe etortzen zaitneure barruenera nire espiritua iluna begietara orduko,alferrik elektrizitate argi guztiak. Orbelaungo iluntzegiro hau Elorri-ko 129. poematxoan isladatu nuen:

Arima, bakarrik, soinaren barnean.

Ilunabarra da.

Ta ez dago argirik nire bihotzean”.

Elorri liburuari barriro helduta, “Ala deltan olgetan” izenekosaioan, bere umezarora begira jarri eta, txikitako eskolara joakupoeta, bere lehenengo liburuko olerkitxu baten oihartzunak ero-anda, joan be: “Ota-txoria: / trik, trak, trak... / Ota-txoria: / ma-sus-trak”6. Eskolan pelotan dihardue umetxuek eta pelotatxua–“harizko miseria borobil hura”, dinosku Gandiagak– Sabina ize-neko neskatotxuarenganaino heldu. Honek bueltatu gura ez Bito-rianori eta liskartxu bat sortu zan bi umeen artean. Horren ondo-rioz maistrak zigortu egin eban Bitoriano gaztetxua, neskenkomunean egotera zigortu be. Honaino pasadizoa. Baina, nor

6 Elorri, 2. ed., 232. or.

25

dogu Sabina hori? Denbora galdu alde liburuan Gandiagak zen-bait argibide damoskuz:

“Hamar urterekin Sabina gustatzen zitzaion. Sabi-na, argizko dardaraz bizkortasuna zerion Loiolako nex-ka bat zen. Arratzuko Loiolakoa, noski. Zein ote du abi-zena? Gure anaia Josek edo ondo jakingo du hori denori.Urte luzeen ondoren, Meza Berrikoan ikusi nuen mahaiazerbitzen, bizkortasun ederra zerion Sabina hori. Hamarurterekin arrapaladarik jo zuen Sabinaren ondoren”.

Aitorpen xaloa egin deuskun hori poeta ez eze, frailea bebada. Eta kontuan hartzen badogu gorago aitatu dogun olerkia,osorik harturik, maitasun olerkia dala, Sabinarenganakoa fran-tziskotarraren ariman gelditutako “oroi zahar” amultsutzat –hu-tsune mikatza?– hartu geinkealakoan gagoz: “Ota-txoriak, / sasigainean, / maitasun zartadak”. Izan be, Elorri-ko beste olerkibaten zera inoskun poeta gazteak:

“Gogoak gauza bat esan,bearrak beste gauza bat.Soin eta arima-naien arteannaiko burruka ba-daukat.Baiñan ez nabil urdurisiñismenari eskerrak”7.

Itxaropen eta gomutak, zorion eta nahigabeak, ekaitz etabakeak..., dan-danak fedearen eskuetan itxi zituala inoskun poe-tak eta, duda barik, horrek laguntza eskerga eskainiko eutsan,nahiz eta bizitzan izango zituan zenbait hutsune ez(in) ahaztu.Sabina dagoke hurrengo poematxuaren erdian?:

7 Elorri, 2. ed., 102. or.

26

“Nik ezingo dot igurtziule gorridun bururik.Nire begiok ezingo dabelaztandu beste begirik.

Ezingo dot besarkatubesarkatu al nebanik.Esku bigunak ezingo deusteegin ikutu bigunik.

Abizenaz ezingo dotodol au itzi bizirik.Ez dot jakingo iñoiz be emazte-semetxuak zer diranik.

Baiña zeugan izango dotmaitale ta lagun onik.Jauna, zeugaitik bizi nazalabakar, bakarrez bakarrik”8.

3.3. Gandiagatasunaz

Euskaldunez, gizakiez, bere hausnarketak egin ditu poetak.Euskal izakera eta euskaldunen portaerari buruz bere eritzia argieta garbi azaldu deusku, testuok, ezinbestean, daukiezan mugenbarruan, beti be. Bere familiaz eta jaiotetxeaz be, material politeta jakingarriak opetsi deutsoz irakurleari. Orain, orokortasunetikkonkretutasunera jorik, poetak bere burua zelan ikusten dauanikusiko dogu, zelango autoerretratua margotzen deuskun.

Gauza xumeak ei eukazan Gandiagak gogokoen. “Gauza txi-kietan kargutzen omen naiz” dinosku poetak “Alaxe” sortako

8 Elorri, 2. ed., 103. or.

27

lehenengo lanean; gero, bestek egotzitako jokera hori askok ustebaino sakonagoa eta zabalagoa dala erakutsiaz9. MendebaldeKultur Alkarteak Bilbon, 1998ko maiatzean, egin eutsan omenal-di xume baizen beroan, geuk be “Txikitasunaren maitalea”10 dei-tu genduan Arantzazuko poeta, txikitasunarenganako miresme-nak haundi be haundi egin eban idazlea.

Hartu daigun Arantzazu bere handitasunean; hartu daiguzanhango parajeak euren mugagabetasunean. Badau begiraleak noneta zer aukeratua, eta zegaz identifikatua. Zuhaitzetan be, auke-rea zabala eta erakargarria da ederzalearentzat. Bada, poetafrantziskotarrak elorri apalean ikusiko dau bere burua islatuta,arantza eta lor artean; baina, era berean, naturaren edergarri etapozgarri:

“Eta euritan eta zeru larriaren aurrean geratu naiz–malkorreko elorriren bati ala neure buruari begira ezdakidala–, gaur, elorri loretu bati begira.

Askotan gertatzen zait zein elorriri begira ote nago-an ez jakite hau. Ispiluan ageri dan neure musuari inore-na balitz begiratzen diotan bezela, sastrakako elorria neubanintz ikusten det askotan”.

Bakarzale eta bakardadearen maitalea be bagenduan Menda-tako poeta. Izan be, harentzat, berak dinoskunez, zarata batzuk

9 J. M. Lekuonak Elorri liburuaren bigarren edizinoko hitzaurrean altxorpoetikotzat jotzen dau Gandiagaren lehenengo poemarioa. Gauza txikiz lortutakoaltxorra, hain zuzen be: “Maitagarriak bezain txikiak dira gure munduko lagunminak: ilargi, ur, ardi, pago, erle, lora, txori, sasi, izar, harri, bedar... eta nik daki-ta! Eta adierazi zigun: bizitza apala da, gogorra da, minbera da. Baina maitaga-rria ere bada. Gizonak proporzio txikia duelarik arkaitz altuen eta zeru urdina-ren arteko kosmobisioan, badu, bestalde, aldian-aldiko udaberrian eta izarretan,bizitza hau orpotik irauliko denaren itxaropena” (Elorri, 2. ed., 24. or.).

10 Sarriugarte, Iñaki: “Txikitasunaren maitalea” in Euskalkien lekua litera-turan, MKA, Bilbo, 1999, 189-199. orr.

28

eurakandik apur bat aldenduta, hobeto entzuten ei dira; kasura-ko, gizadiarenak. Bakar-zaletasuna bokazinoa dala dino Gandia-gak. Eta ezin dau ulertu bakartienganako jentearen errukia, edo-ta bakartia berekoi amorratua eta alper galanta dala dinoeneneritzia. Poetak, bere aldetik, bakar-zaletasunari buruz justu kon-trako eritzia dauka, eta bakartitzat jo izan diran batzuk (Buda,Tebaidakoak, eremuetara ihes eginak-eta) pertsona jendakinaskok baino mesede haundiagoa egin deutsoela gizadiari, esangodeusku. Bere buruari jagokonez, zera gehitzen dau:

“Nik, neonek ohartu detanez, hauxe baieztu nezake:bakardadeak nere barru-bizitza sakonkiago ikusten etabarruagotik ezagutzen erakutsi didala; hau da: gizonaezagutuagotzen eta harenganagotzen eta harengan etaharekin arkituagotzen lagundu didala”.

Pobretasunaz be badihardu poetak orriotan. Frantsizkotarradan aldetik, pobretasuna maite dau eta San Frantziskok esanlegez, berak be limosnako ogia, mahaiaren ordezko harria eta itu-rri argia ondasun parebakotzat hartuko ditu. Bide horri jarrai-tuaz, frailearen gela apalaren aurrean “zertarako gehiago” esangodeusku xalo-xalo. Loiolara gogo-jardunak egiten doanean be,poz-pozik sentituko da bertan suertatu jakon gela xumean:“Mahai bat, oge bat, jarleku, garbitegi eta jantzitoki bat. Trabagutxi ta huts-arte garbi nasai asko. Prantziskotarren gela batematen du hontan”. Izpiritu frantziskotar berberak argituta etabultzatuta, egizko aberastasunaren definizinoa be emongo deus-ku, diruzalekeriatik-eta urrun be urrun dagoana: “Egizko aberas-tasuna, gauzen gaineko aginpidean dago; gauzak eskumendeaneukitzean; gauzen gainetik norbera egotean; gauzen morrontzatikaske bizitzean. Gizonaren aberastasunik haundiena aske, libreizatean dago”.

Edozelan be, poetak badaki, ondo jakin be, kaleko munduaeta frantziskotarrena oso gauza desbardinak dirana. Eta ondo

29

daki, era berean, kontsumokeriara lerratu dan gizarte honetan,pobretasuna ez dana bardin bizitzen komentuan eta pobreen etxe-etan. Hori dala-eta, batez be, behartsuen umeakaz gogoratzen dapoeta; eta, Erregeenetan eta holako ospakizun handietan hainbarik edota gauza txikitxuren bategaz konformatu behar izatendaben horreekana doa poetaren gogoeta: “Pobreen umeak, igan-deetan, herriko jaietan, Erregenetan, egunik pozgarrienetan, hainezagun, hain motx, hain gorri ta elorri, hain goiz, hain bizitzarenhasieran, hain landaretan!”.

Zer ordu tristea –dino Gandiagak– Erregeen eguneko mezanagusia amaitu ondoren, jentearen ibilerak hasten diranean. Ahaldabenak, kaleak betean, jostailu garestiz ganezka; ezin dabenak,aldiz, euren gabezia gorrian lotsaturik eta, sarritan, iraindurik:“baina haien umeak, batez ere! Baina gizarajoak ume hoiek etahoien gurasoak! Gizarajoak gurasoak ere!”.

Apaltasuna geunke, dudarik barik, gandiagatasunean nabar-mentzen dan beste kualitate bat. Apal dagerkigu poeta, gogo-jar-dunak amaituta, Loiolako gelako lurrari mun emoten deutsonean;apal komentuko gaztetxuek atondu daben jaiotzaren ingurukozertzeladak komentatzean: “Umetasun honekintxe eratu nahinuke nik ere barruko belena”; apal bere obra literarioa epaitze-an...

Ikusi daiguzan bere liburu batzuri buruz idazleak damosku-zan zenbait eritzi. Hiru gizon bakarka liburuaren ganean zeradinosku: “Espresaeran edo formalki, poesia sozialaren modu libreeta apur bat traketsean idatzia dago”; Uda batez Madrilen-i lo-tzen bagaiakoz: “Hau, poesia baino, erreportari pobre baten saioada”, izango da haren aitorpena; eta, bide beretik, zera inoskunDenbora galdu alde eta Gabon dut anuntzio liburuen inguruan:“Hau literatura bada, liburu hauek zein literatur generotan sartuasmatzea kostako zaio kritikoari”. Bere obra osoa epaitzean, bideberetik darrai idazleak, baina kasuon positibotasunari be heldukodeutso, gauza bi azpimarratuaz: alde batetik, bere obraren norta-suna eta, bestetik, haren sustrai sendoak. Hona hemen Gandiaga-

30

ren berbak: “Nere obra espresioak zerbait handia sujeri dezake,baina hemen nere obratxoa esan nahi du, murritza baita gaixoa.Nerea da, ordea, eta oso urruti eta oso ezkutuan dituen sustraiakditu”.

Zintzotasuna litzateke B. Gandiagaren nortasuna definitukoleukean beste ezaugarri garrantzitsu bat. Gertatzen dana da, zin-tzotasun pertsonal sakonaren ondoan, poetak bere baitan baeuka-la zintzotasun sozial kanpora begirako bat; eta txarto ulertutakozintzotasun horretatik abiatuta emon zituala poetak bere bizitza-ko pausurik inportanteenak. Horrek guztiak poztasuna barik,morrontza ezin jasanezko bat ekarri eutson dan-dana ondo etanagusien gustura egin gura izaten eban irakasle-fraile-idazleari:

“Zintzotasuna izan genuen gure helburu eta bizimo-du, ez bakarrik baserrian, ikastetxera etorri nintzeneanere bai. Eta ikasteak gogor egiten zitzaizkidanez, zailesan nahi dut, are eta zintzoago behar nuen jardun. Zin-tzotasuna izan dut bizitzako gorenkien aipatzen entzunizan dudan bertutea. Eta zintzotasun horren desglosealana zen, denbora alferrik ez galtzea zen, zerbait probe-txuzkotan etengabe aritzea zen”.

Jokabide horrek, inurri langile perfekzionista izan beharhorrek, krisira eroan eban gizaki kezkaz beterikoa. Bateko, esko-la-ordu ugariak; besteko, ikasleen lanak zuzendu beharra;hurrengoko, abadetzari egokionez, sermoiak, autortza nekaga-rriak, mezak... Idazle bokazinoa be, hortxe eukan bere baitan era-bat errotuta, baina asti nahikorik ez idazteko; eta, azkenik, eus-kalduna zan aldetik, bere insatisfakzino nabarmena eta baita bereburuarekiko diskonformidadea be. Izan be, ordenatu eta gero,urte gogorrak pasatu behar izan zituan fraile-irakasle gazteak etahorrek exijente, haserrekor, intransijente eta gogor bihurtu eban;kontentagatx, ernegatu...: “Beharbada horregatik zen bakardade-zale, isiltasun-zale, uxati eta hitz-urri”.

31

Mende erdi baten zama aldean daroala, uzkur, erori, lotsatieta urduri ari dala, dinosku; betiko ideia gitxi batzuk iraultzen etaegosten, beti puntu berean, ez aurrera ez atzera: “Azkenean infar-to bat halakoa izan dut. Baina ez omen da gaitz fisikoa. Psikia-tratara bidali naute, eta hark denbora galtzen ikasi behar dudalaagindu dit, eta horra zertan ari natzaizun”. Eta gizonari denboragaltzen ikasi behar ebala esan eutson psikiatrak eta gogotik aha-legindu zan gizona denbora galtzen, astia irabazten, inurritasune-tik ttirrittatasunera igaro ahal izateko: “Ohiko bizimodu zeregin-tsuari ihes egin nahi diot, inurriak gorabehera –aspertu naiz inu-rri izatez–, ez dut pilatzaile-lanik egin nahi, ttirritta bezala,irabazirik gabeko kantari oparotsu izan nahi dut”.

Zintzotasun “behartu” batetik, bere buruarekiko zintzo izate-ra pasatu da poeta. Inurri zintzo izateari itxi eta kantari oparotsubihurtu da. Berez zintzoa zana orain zintzoagoa da.

3.4. Poetikaz: “hitzaren arazoa”

a) “Kantagairik asko, baina...”. Uda batez Madrilen liburuko“Ohar koadernotik” testuan Gandiagak idazteak planteatzendeutsozan burutapenak eta kezkak azaltzen ditu. Baina, batez be,hitzaren inguruko hausnarketak bultzatzen dau poeta bere kez-kak-eta papereratzera. Eta galderaz bete eban bere ohar koader-noa eta itaunez josi liburuaren atarikoa:

“Ohar koadernuan ezarri nuen zenbait apunte ereeskaintzea otu zait. Zergatik ez eman neure gurari,buruhauste, eragozpen eta ezinkizunen berri ere? Ez algaude etxean? Eta ez al gara etxeko? Eta ez al gabiltzabegien hurreko errealitate hain handi eta hain labanaeuskaratzen? Ez al gara aurkitzen ez euskara eta ez erre-alitate menperatzen dakigularik? Ez al gabiltza aspaldibataren eta bestearen gaineko nagusitza eskuratu guran?Ez al dihardugu euskal literatura mardulagotu nahian

32

eta abar? Zergatik ez orduan aitortu eta elkarri azalduarazo hortan bakoitzak idoro izan dugun zailtasuna, era-bili izan ditugun irtenbideak, ezin garaitu ahal izan ditu-gun oztopoak? Bizitu ala bizi-iruditu izan ditugun bizi-tza ta irudipen nahaskilozko jakin aldiak hitzez ematekoegin izan ditugun paper gaineko zirriborroak-eta ere,zergatik ez erakutsi batabesteari? Ez al gaude oraindiklanaren haseran, jokabideak aukeratzeko garaian, hu-tsak zuzentzeko adinean? Beno, ba. Hil ala biziko jokohain gaitza doan jokatzen ari garen amateur eta espon-taneo talde bat gara. Joko horrenganako zaletasunak etajokakideenganako maitasunak zabaltzen nau eta lasaikiekitera erakartzen”.

Literatur egilearen lana armiarmaren lanaren antzekoa date-ke Gandiagaren ustetan. Edozelan be, badirudi idazle euskaldu-nak hari gitxigaz bilbatu behar izaten dituala literatur oihalarenzuta-zeharrak. Emoten dau ehunak eta mihiseak koloreztatzekobe nahiko paleta urria daukala euskal idazleak esku artean. Zen-bat ezintasun, beraz, literatur kreatzailearentzat! Zenbatburuhauste gauza nimiño eta egunerokoak be adiazoteko!

Ez da harritzekoa holako burutazinoak uritzar baten aurreanagertzea; mendi ixiletik kale arte zurrunbilotsura joan dan poetamenditarrari oldartzea. Arkitektura, haunditasuna, ikuskizunezohiko ugari begien aurrean...; eta eurok poema, kantagai,bihurtzeko berbarik ez! Ezinaren mugan dago poeta; eta ezinta-sun hori kantagai harturik, bajoaku Madrilgo kale zalapartatsue-tan barrena bere zama arindu guran:

“Kantagairik asko, bainaez dakit nola kantatu,kantagairik asko, baina.Hizkuntza ez zait iristen,ala ezin dut moldatu.

33

Eragin haundiz didategauzek barrua mugitzen,zirrara handiz barrua.Hobe nuke sentipenakhitzez baneki mamitzen.(...)Hauxe diot hizkuntzarieskatzen hainbat otoitzez,hauxe diot hizkuntzari:Madrilez aritzeko lain,Madrileko senti hauez”11.

Baina hiztegia ez da arazo bakarra. Hitzenganako mirespengehiegizkoa alde batera ixteko eta ausart jokatzeko momentuaheldu dala dakus idazleak: “Hitzenganako eta ohiko haien joske-rarekiko beldurretan hazi eta heziak garela eta hartan etsiak, (...)ia ezinbesteko beldurrez” dinosku, jokabide horrek euskal idazle-en lumak moteldu eta galgatu ez eze, antzutu be egingo bailituan.

Errua, baina, ez ei da hizkuntzarena. Hori dala-eta, idazleakhizkuntza barik, bere burua aztertu gurago izango dau. Izan be,etxeko asto kateatua erabiltzen badakiala dinosku, baina larrekobehor saltari eta trostalariak ihes egiten deutso eta ezin dau guradauanera erakarri. Bestalde, idazlea konturatu egiten da oso gaimurritzetan erabili izan dauala euskera eta ia inoiz ez hiriaren -tasun eta -kerien ganean edota kale arteko amets eta etsipeneninguruan. Gauza horreetaz be, irakurri oso gitxi egin daualaaitortzen deusku, uri handietan erderaz egiten da-eta.

Eta, zelanbait esan, poeta errukitu egiten da esku artean dau-kan margo-paleta erkintxu horretaz: “Errazena litzaidakeenarren, hizkuntzari ezin diezaioket errurik egotzi. Nahikoa egitendit gajoak gauzak esateko ezpainetaratzen zaidanean, lumaren

11 Uda batez Madrilen, 48. or.

34

puntaraino iristen zaidanean Madrilen irudia emateko borondatehain bizkorrez”. Edonon eta edozein gairen inguruan erabiltzeanlegoke, inon egotekotan, hizkuntzaren malgutze eta egokitzearenkakoa; etengabeko lanketa zabalean haren “muin betirakoa”,gure klasikoek, mende batzuk lehenago, argi eta garbi adiazo ebe-nez12:

“EUSKARAK ez du erruriknik ez diot ezarriko,euskarak ez du errurik.Neu naiz errudun euskaraindartu ez zaidalako,su-arma ez dudalako,eskutan hartu ta zirt-zartez darabilkidalakononahi ta zernahitarako”13.

Ezbaiak eta dudak be baditu idazleak: batzuetan azkarregiidazten dauala aitortzen dau; bestetzuetan, ordea, idatzi nahikoleukeanari begira joako denborarik gehiena, edota idazteke daua-na irakurtzen eta entzuten. Idazteko beldurrez be egoten da, egin-go dauana ez ete dan egin gura leukeana bezain egokia izango.Hori dala-eta, Don Quijote liburuko berba batzuk abiapuntutzat

12 “Zeren baskoak baitira abil, animos eta jentil, eta hetan izan baita, etabaita, zienzia guzietan letratu handirik, miraz nago, iauna, nola batere eztenasaiatu bere lengoaje propioaren faboretan heuskaraz zerbait obra egitera etaskributan imeitera, zeren ladin publika mundu guzietara berze lengoajiak bezalahain skribitzeko hon dela. Eta kausa honengatik gelditzen da abataturik, ezeinreputazione gabe...” (B. Etxepare, LVP, Hitzaurrea). Bide beretik daragoio Axu-larrek Gero liburuan irakurleari zuzendutako hitzaurrean: “Baldin egin baliz eus-karaz hanbat liburu, nola egin baita latinez, franzesez, edo bertze erdaraz etahitzkuntzaz, hek bezain aberats eta konplitu izanen zen euskara, eta baldin halaezpada, euskaldunek berek dute falta eta ez euskarak”.

13 Uda batez Madrilen, 49. or

35

harturik, zera dinotso Santxo ezkutari leialari: “Bai, Santxo, bai;baina ni ama izan banintzok, ez zekiat… sabeleko haurrari begi-ra egongo nintzokean egon eta egon, eta bederatzi hilabeteak ezezik, neure bizitza guztiko urteetan nahiko nian hari begira egon”.

Ezin egon, baina, idazlea sorkizunari begira eta luma astin-tzeko premia ikusita, honela dinotso Santxori: “Banitxiak, orain-txe berton nitxiak, askatuko diat zaldia eta abiatuko nauk errea-litate makur eta zeken horrekin burrukatzera”. Eta burruka lite-rario horretarako Hartzabal poeta handiaren bideari heltzea ondoeritzola esango deusku, uste ebalako poesia grafikoa laguntzahandikoa izan eitekeala egin asmo ebana gauzatu ahal izateko.

Baina, “Hiriko bizimartxa nork du euskaraz ulertzenhemen?” itauntzen deutso bere buruari. Itaunari ez deutso, edo-zelan be, zuzen erantzungo. Autokritika edo herrikritika egiteariegokiago eritziko deutso idazleak. Izan be, –dinosku Gandiagak–euskalduna basoan lokartuta, lo-goxoan egon da luzaro; eta,bitartean, mundua aldatuaz joan da eta errealitate barri bateraitzartu da euskalduna, kolpera itzartu be. Esnatzean aurrerape-nak eta jakintza oro albo-herrietako hizkuntzetan ikasi eta barri-ro lokartu ginan, atzera hartu ginduzan lo goxoak, pentsaturikgeureganaturik genduzala aurrerapen eta ezagupen horreek guz-tiak. Ha ta guzti be, hori egitean hiztegiaren morroi bihurtu ginan,hizkuntza horreekiko morroi eta jopu gara:

“Hiri aurreratuan iratzarri garen Herri gara, uni-bertsitateko aulatan iratzarri gara, olaberrietako maki-narte harrigarritan; eta errealitate zoragarri hau euska-ratu egin behar dugula ikusi dugu, hil ala biziko istiluhontan iratzarri garenerako”14.

14 Testuok irakurtzean, bati B. Atxagaren “Trikuarena” poema jatorko gogo-ra, beti be poemak –besteak beste– bere baitan daukan irakuketa linguistiko-kul-turaletik abiatuta: “Eta bapatean, zeharkatu egiten du / belardiaren eta kamioberriaren arteko muga, / Zure eta nire denboran sartzen da pauso bakar batez; /

36

Jakintzaren itsasoan, gutasunaren lemak daroan ontziannabigatuko bagara, ontzi propioa behar dogu euskaldunok, gurebela eta mastak... Ontzi-hizkuntza hori geure oholez, geure burdi-nez edota azken teknologiaren arabera buruturiko geure materia-lez egin beharra daukagu. Proiektua eta diseinua, baina, goi-mai-lako jakintza-lekuetan gauzatu behar da, unibertsitatean, eskolateknikoetan...

Gandiagarentzat, hori egin ezean, ezingo dogu errealitatebarria geure baitarik landu eta, euskaldun legez, mutu geratukogara, ezin da-eta uneoro hitzaren gorabeheren inguruan ezbaianibili. Hitzak bere arragoa behar dau, bere sutegia, bere mailua etabere ingudea. Burdinola hori Gandiagarentzat unibertsitatea da.Hantxe emongo jako burdin-zati bakotxari, hitz bakotxari bereforma propioa, hantxe lortuko dau txatal-hitz bakotxak bere adie-ra zehatza eta betea. 70eko hamarkadan unibertsitate euskaldunhorretzaz egiten eban amets poetak eta beren-beregi errebindika-tu15.

b) “Hitzaren arazoa oinarrizkoa du poetak”. B. GandiagakUda batez Madrilen liburuan planteatzen dauan hiztegi urritasu-na atxakiatzat hartuaz, A. Villasantek kinatu egin eban poeta, gaihorretaz txosten bat idatzi egian. Beraz, Villasanteren “itoginaspergarri” etengabeak bultzaturik sortu zan “Irakurtzen ari nai-zen azken poesiaz” saioa. Izan be, Gandiagak Gernikan eginikomahai inguru baten esandako berbotatik sortu zan dan-dana:

Eta nola bere hiztegi unibertsala ez den / azkeneko zazpi mila urteotan berritu,/ ez ditu ezagutzen gure automobilaren argiak, / ez da ohartzen bere heriotzarenhurbiltasunaz ere” (Poemas & Híbridos, Visor, Madrid, 1991, 8. or.). Zorionez,badirudi euskaldunok gai izan garala kamioaren zeharkatze hori bat-bateanbarik, albora begiratura eta argiak identifikatuta egiteko, zazpi mila urteko atze-rakuntza ez da errez gainditzen, baina.

15 Urte batzuk geroago, “Irakurtzen ari naizen azken poesiaz” (Euskera,1978, XXIII, 237-246. orr.) artikuluan, barriro helduko deutso Gandiagak arazohoni, oraingoan itxaropentsuago dagerkigularik.

37

“Itxura baten poesiaz hain kanpotiko zientzia hizke-ra lantzen ari diren gizonak nahi ditut goraipa. Ezin esanhalako gusto handiz irakurtzen ari naizen azken poesiaNATUR ZIENTZIAK, TEKNOLOGIA eta Holandako KRISTAU

BIDEA da, espresio bide berri eta zabalak eskaintzen diz-kidatelako, eta hitzaren ulerkuntza eta ikuspegi zehatzeta funtsezkoa damaidatelako”.

Nork ez dau oinarrizko arazo hitza?, itauntzen deusku Gan-diagak. Izan be, inork behar izatekotan, poetak behar dau hitza-ren arazoa konponduta egon daiten: “Hitz material eta brutoaespiritu mailako esanguratan eraiki behar duelako poetak”. Hi-tzaren nondik norakoak, haren zedarriak eta mugak ondo zehaz-tuta dagozanean, orduantxe hasten da poetaren lankizuna:

“Hor du hitza –hiztegia, hizkuntza–, bere esanahiz,bere abiapuntutasunez; eta hartzen du eta eragiten has-ten zaio: hitzari bere oinarri materialaren gainean eragi-ten; hitzaren islak estudiatzen, hitzaren hitzarekiko erla-zio berriak aurkitzen, hitzaren nahikizun eta iradokizunberriak kreatzen, hitzaren errealtasunari idealismodimentsioa ematen. Hitzari asmo berriak inguratzea dapoetaren eginkizun, hitza bere pasibotasunetik ateraz,haren esanahi materiala neurri berriz aberastea”.

Elorri liburuko “Neure itzaren billa”16 olerkian, poeta gazteabere hitz poetikoa definitzen ahalegindu zan, liburuaren hasieraneta, era berean, bere karrera literarioaren lehenengo pausuetanahalegindu be. Baina zelan lortu hitza aldatzea, moldatzea, aberastea..., hitz hori erabat definituta egon ezean? Gandiaga,aitaturiko poematik abiaturik, hitz arruntak (bere) hitz poetiko

16 Elorri, 2. ed., 24. or.

38

bihurtzeko zelango ezaugarriak beharko leukezan zehazten ahale-ginduko da. Guk eskema modura emoten doguz:

Konnotazino bako hitza Hitz poetikoa(Jakintzako terminologia) (Gandiagaren baitan)

Hitzaren muina eta hots zehatza Hitzaren oihartzun sorra

Hitz ondo inguratu eta trinkoa Ez-bai eta lurrun litzatekeanhitza

Hitzaren bolumen definitua Hitz era bako itzal

Hitz ondo finkatua eta zehatza Lotu bako berba

Hitzaren soinu erreala Hitzaren soinu halakoa

Hitzaren usain materiazkoa Usain askatutako hitza

Sakonki markatutako hitza Kolore pintatu bako dan ezdan-ezko hitza

Izan be, edozein hiztunek, edozein idazlek langai zehatz etakonkretu behar badau hitza, areago poetak: “Ezin daiteke ibil unebakoitzean esankizunen adierazpide materialaren bila, hitzbakoitza sortu beharrez idaztaldi bakoitzean; jadanik erabakiabehar luke hitzaren gorabehera hori eta ez luke formaren arazoabesterik hartu behar”. Hori dala-eta, Gandiagak bihotzaren erdi-tik eskertzen dau euskeraren lanketa, edozein arlotan dala esker-tu be, ustez teknikotzat hartzen izan ditugun pertsona horreekpoetaren tresnaren fabrikatzaileak diralako. Horreek guztiak(zientzialari, hiztegigile, irakasle, itzultzaile...) Gandiagarentzatpoetak be badira, eta euskeraz landutako gai oro... poesia!17.

17 Egunokaz, Roald Hoffman 1981eko Kimika Nobel saridunaren berbokirakurri ahal izan ditugu: “La ciencia dota de metáforas a la poesía. La poesía mehace mejor científico” (Deia, 2006-09-08, 25. or.).

39

3.5. Idazle eredugarriez eta lagun maitatuez

“Nire obraz” saioan luze daragoio Gandiagak bere formazinoliterarioaren inguruan; eta bertan literaturaren sorgina irakatsi eu-tsoen irakasleak eta lagunak (Aita Elcid, Jose Antonio Astigarra-ga...) aitatzeaz gain, euskal literaturan barrena mugitzeko berak etabere garaiko fraile gazteek izan zituen zailtasunak be emoten deus-kuz aditzera. Seriotasunez eta era jarraian Erriberri-Oliten hasi zanB. Gandiaga euskal literaturako obra nagusiak ezagutzen eta lan-tzen, 48-51 epeko urteetan, hasi be. Klasiko greko-latinoak etaidazle erdeldun nagusiak irakurri eta gero, poesiaren ikutua barru-barruan eukan idazlegai gaztearentzat Lizardi, Orixe eta Lauaxetalango poeta euskaldunakaz topo egitea aurkikuntza ederra ez eze,txundigarria be izan zan: “Lizardik, Orixek eta Lauaxetak bizikiinpresionatu ninduten”. Izan be, latinez eta gazteleraz irakurritakoautoreen pareko begitandu jakozan autore euskaldunon obrak, baiformalki, bai mami poetikoari jagokonean be. Urteak garrenean,Bilboko Arenalean Urrezko Luma hartzean “Lauaxeta, Orixe etaLizardi, barru-barruan dauzkat”18 aitortu eban, barriro be idazleoieutsen txera eta zorra azpimarratuaz.

Hitz lauzko orriotan, aitamen puntualez gain, badagoz Gan-diagak beren-beregi goraipatu gura izan zituan zenbait idazle etaeuroi aparteko lekua opetsi eutsen bere idatzietan. Aitaturik doguCervantes eta irakurleak, daborduko, badau Gandiagak Kixoterenaitari eutsan txera bereziaren barri. Gandiagak On Kixote liburuaparabola luze eta edertzat dauka, baita irakurri dauan libururikederrenetakotzat be:

“Ez duzu alferrik hitz bat ere jarri. Aurrez bizituizan duzu hitz bakoitzaren barruko bizitza. Giza-senti-

18 1998ko bagilaren bian hartu eban Gandiagak Urrezko Luma, BizkaikoDiputazinoak eskainia.

40

penaren mila mailatakoren bat jotzen ez duen hitz batere ez duzu ipini liburu handi guzti hortan; eta hala ezindaiteke zure liburu hori irakur barru guztiaren asalda-kuntza oso eta gozoenik gabe”.

Gehiago be, badinotso Mendatako semeak Alcalá de Hena-res-ekoari: “Zure KIXOTEA irakurri-ahala, barrez eta negarrezasaskatu izan nituen begi, biri eta gibelak baino nire ikusbideakberak gehiago zor dizula ere aitortu behar dizut. Izugarria zara”.

Aita Villasantek 1964an eginiko Gero liburuaren edizino ele-bidunaren argitarapena dala-eta, euskaldun legez sentitzen dauanharrotasuna lau haizeetara aldarrikatuko dau poetak. Izan be,dinosku, Urre Aroko goi mailako literatura irakurri eta gero, zeingustura sartzen dan irakurlea Gero liburuko orrietan barrena!Kalitateari jagokonez be, azpimarratu egiten dau zein egoki eus-ten deutson Axularrek idazle goren hareek jarritako maila bikai-nari. Honan, Gandiagaren poztasun aldarria:

“Euskerak inoiz bete banau, euskerak inoiz harrotubanau, liburu hau irakurtzean izan da. Hemen bai ezdala euskera huts hori urria, urrea baino. Liburu hortanbarna, euskera hizkuntza zabal bat dala, iruditzen zaiobati. Goi ta behe, nahi ta gai guztietarako gauza dan hiz-kuntza bat”.

Biziki goraipatzen ditu Gandiagak Cervantes eta Axular idaz-le haundien lanak, eta hareenganako miresmena ez dauka ez sal-tzeko, ezta ezkutatzeko be. Salbatore Mitxelenari bagagokioz,zarauztarrari deutson mira, benerazino modura be ulertu geinke-alakoan gagoz, hain da bihotz-arimetatik urtendakoa! Ez ei ebanGandiagak hartu-emon handirik izan S. Mitxelenagaz, hau mea-tarra baino zaharragoa zan-eta; eta honek, dakigunez, ikasketagaraian asko mugatzen eban belaunaldien arteko lotura. Ha taguzti be, “hementxe daramat, nun ez dakidala; beharbada, neu

41

guztia betetzen nauala”, dinosku Gandiagak, benerazino horrenseinale. R. Tagore, A. Machado, J. R. Jiménez edota Leongo Fr.Luisek legez, bizirik dirau S. Mitxelenak Gandiagaren baitan,nahiz eta 1965eko abenduaren 20an, neguko euriak eta harenheriotzaren barriak poetaren gorputz-arimetan jotzean Mitxelenamitoen mailara igo zan: “Aita Nagusiak, Salbatore Mitxelena hildala esan digunean, bat-bateko ixilune mardul bat sortu da; etanik, kanpoan ari zan euriaren zarata entzun det, kanpoan entzunlehenengo, ta, gero, animaren gainean eta barruan”.

Beste zenbait kasutan legez, A. Villasante dakar hizpideraGandiagak, esateko gernikarrari esker ezagutu ahal izan ebalaMitxelenari buruzko datu eta zertzelada ugari. Jakingarrien arte-an, Arriona izeneko hatx-mutur baztertu eta argia aitatu eutsanVillasantek, S. Mitxelena eta haren lagunen gotorleku espiritualazana gerrate eta gerra ondorengo urte latzetan. Bazter agurgarriazan, beraz, Arriona, txoko maitagarria, gerora Gandiagarentzatbeneragarri be bihurtu zana.

Orriotan, esan bakoa da, idazle gehiagoren inguruan jardutendau Gandiagak: T. Agirre, P. Perurena, A. Villasante, J. Azurmendi...,baita hurrean izan zituan lagun maite askoren ganean be: J. Oteiza,N. Basterretxea, M. Pelay Orozko... Baina aparteko aitamena mere-ziko leukeana Aita Lasa frantziskotarra da, Gandiagak hiru bat lane-tan iruzkintzen dau-eta Urbiako kapelauaren figura maitagarria.

4. Idazkera: “Estiloaren arazoa iruditzen zait dena”

4.1. Pentsamenduaren erritmoan19

Esankizunak eskatutako moldean idatzi ohi eban B. Gandia-gak. Bere olerkietan darabilzan eskema metrikoen ugaritasu-

19 “Ze, batzuetan badago, nahi baduzu, pentsamenduari dagokion erritmobat, baina hori ez da erritmoaren adiera klasikoa” (Hiru gizon bakarka, Elkar,Donostia, 1991, 2. ed., 207-208. orr.).

42

nak20 ondo erakusten dau poetaren jokera estilistiko hori. Eraberean, bere poema liburuetan sarri be sarri aukeratzen dau prosabere ideiak eta proposamenak adiazoteko; eta prosaz idazten daua-nean be, etengabe txertatuko ditu poemak bere idatzietan. Pentsa-menduak markatzen dauan erritmoaren isla izan daiteke, era bere-an, idazleak behin baino gehiagotan egiten dauan aldaketa, hauda, testu bat hitz neurtuz idazten hasi eta berehala prosara pasatu;edo, alderantziz, prosaz hasitakoa hitz neurtuz amaitzea.

Hizkuntzari lotzen bagaiakoz, lorategi honetan irakurleak las-ter sumatuko dau euskera batuaren nagusitasuna, 60ko hamarka-dako testuetan gipuzkeraren presentzia nabarmena dalarik. “Ni neueuskal idazleetako bat” lanean telegrafikoki azaltzen deusku idaz-leak beragan izan zituan eragin linguistikoak: “Ni bizkaieratiknator. Batua kulturalki etorri zait. Giputzekin tratua. Gure medio-an gipuzkera; baina medio pluridialektal batean bizi izan gara”.Edozelan be, gipuzkeraz zein batuaz idatzitako testuetan bizkaiera-ren ikutua sarri be sarri agertuko da. Puntu honetan, hiztegiaz21

20 J. M. Lekuonak “metrikaren langintza harrigarria” deritzo Elorri-n egin-dako ahalegin kreatiboari. Hona hemen haren hitzak: “Jatorriz berea duen bide-tik landutako eremua. Zehatz eta libre. Ugari baina tradizioari nolerebait erren-diturik. Errespetuz, baina molde berriak ekarriz. Intuizioz hala oharturik, denadela, Lizardirenarekin batera, berrikuntzarik handienetakoa da Elorri-ren metri-ka euskal poesiaren historian. Lagungarri oso ona du metrika autoreak, erabakiduen diskurtso poetiko laburra osabetetzeko” (Elorri, 2. ed., 23. or.).

21 Izan be, Gandiagak darabilan hiztegia euskera osora eta literatur tradizino-ra zabalik badago be, etxeko sutondoan hasten da, bertatik abiatzen da auzo-euske-retara: “Asaskatu hitza oso etxekoa da. Bazkal-ondoan aita-amak joaten ziren des-kantsatzera eta gu, gure lantxoak egin ondoren, sukaldean geratzen ginen, mahaia-ren inguruan geure gauzatxoak kontatzen. Ama zetorrenean zera galdetzen zigun:Umeak asaskatu zarie?, ia geure gauzak elkarri esanez lasaitu eta poztu ginen. Kono-tazio biak ditu. Oso etxekoa da aditz hori” (Iparragirre, Pilar: “Bitoriano Gandiaga,ama hizkuntzaren seme kezkatia”, Punto y Hora, 423, 1986, 22-25. orr.). Bide bere-tik: “Euskara barruan gorderik neukan neuk ez nekiela. Hiztegirik ez eta behar nuenhitzaren edo esamoldearen zain-zain egoten nintzen, arreta guztia barrurantz jarritaeta beti eta hutsik egin gabe, putzuan puzpiloak edo burbuilak bezala punpa sortzenzen” (“Ni neu euskal idazleetako bat”, Hegats, 17/18, 1997, 99-109. orr.).

43

gain badagoz zenbait egitura azpimarratzeko modukoak diranak:a) joan/eroan aditz laguntzaile arkaikoak, batuan txertaturik22

(igaro daramatzat, sorgotu narama, hautatu daroa...); b) nor-norkerako aditzak nori kasuari begira erabilita (dihardutsut, dauzkaki-zut...); d) aditz trinkoa galdegaia daneko kasuak (joan zihoan,jakin dakigu, eragin deragigu...); e) -tik hara egitura adierazkorra(barrutik harako poz berezkoari oztopoak ipintzen; indarra zeriongorputzetik hara...); igon aditza transitibo erara jokatuta (Oñatze-ra igoko det)...

Gorago, prosatik poesiara eta alderantzizko jauziak aitatubaditugu be, azpimarratzekoa da, era berean, hizkuntza-barieta-teakaz be egiten dituan aldaketak. “Aita Lasa” izeneko artiku-luan, kasurako, Arantzazuko euskera jatorra txertatuko dau eus-kera batuan eginiko testuan; eta “Aitta Lasari omenaldiakUrbian” izenekoan, lehenengo zatia hango euskara dialektaleanidatziko dau, bigarrena batu-batuan egiten dauan bitartean.

Bizkaiera literarioari jagokonean23, irakurleak badaki Elorriezkeroko produkzinorik gehiena, erdialdeko euskeran edota,Arantzazuko batzarretik aurrera, euskera batuan plazaratu izan

22 Gogoratu “Oihal ona kutxan saldu doa” (Refranes y Sentencias, 1596)edota P. A. Añibarro (1748-1830) arratiarraren: “orazinoa egin daroe zutik”(Jesu Christoren Lau Evangelioac batera alcarturic, M. Pilar Ciarrustak eginikoedizinoa, BBK-Labayru, Bilbo, 1991). Añibarrok berak damosku aditz lagun-tzaileon azalpena bere Gramatica Bascongada liburuan (aitaturiko edizinoarijarraitzen deutsagu): “ Yo suelo comer: jan daroat... En el infinitivo que lleva sedistingue de eroan, llevar... Los Guipuzcoanos y Bascos no tienen este modo deconjugación y usan del común con la adicion interpuesta de OY soler... Tambiénlos Bizcaynos usan a veces de este méthodo o modo, jan oi dot...”.

23 “Bizkaiera baztertu izanaren penarik badut. Euskara batze honetan biz-kaiera gutxietsia izan ote den nago. Euskara idatziari begiratu zaio bakarrik, ezmintzatuari-eta. Bizkaiko euskara galtzen atera da, jendea aspertu ere egindugulako batua mintzatura ere eramatean. Ni batuarekin bat nator. Baina!Pedagogia falta” (“Ni neu euskal idazleetako bat”, Hegats, 17/18, 1997, 99-109. orr.).

44

ebana Mendatako idazleak. Testuotan, baina, badago bizkaiera-ren presentzia, kasurik gehienetan Orbelaun eta familiagaz lotu-rik. Adio liburuko “Ni Orbelaunen jaio nintzen” izeneko testuaneuskera batutik bizkaierara pasatzen da lanaren erdi aldera, etaholantxe jarraituko dau ia amaieraraino, azken lau lerroak, barri-ro, euskera batuan egiteko. Izadiminez liburuko “Amets batenkronika” areagotu egiten da jokera hau, batua-bizkaiera-batua-bizkaiera jokua egiten dau-eta.

4.2. Poesiaren erritmoko prosa

Ezaguna dogu B. Gandiagak poesian erritmoari emoten eu-tsan garrantzia24. Era berean, hoskidetzak, barne errimak, alite-razinoak-eta Gandiagaren poesiaren osagai garrantzitsuak diranabe badaki irakurle Gandiaga zaleak. Kontua da, haren prosalanak irakurtzean, irakurleak, sarritan, prosaren baitan poesiarenhurrenkeraren zantzuak asmatzen dituala. Testu batzuen bitartezhobeto ikusiko dogu esandakoa:

24 “Barruan bizi nuen erritmoaren harira idatzitakoa da Elorri. Ni munduhartan libre sentitzen nintzen, hura zen nire legerik gabeko lurraldea” (Iparragi-rre, Pilar: “Bitoriano Gandiaga, ama hizkuntzaren seme kezkatia”, Punto y Hora,423, 1986, 22-25. orr.). Kazetariak bere bigarren liburuaz itauntzean, barriroazpirramatuko dau erritmoarekiko lotura: “–Eta Hiru gizon bakarka? –Enebarruari arnasa emateko idazten nuen. Ardurarik gabe. Literatura formari kaso-rik egin gabe. Sentipenari jarraituz, isiltasunaren erritmoari jarraituz” (Mendio-la, Julen: “Gandiaga: Eguzkiak beti behar luke egon”, Egin, 1977-10-30, 17. or.).Bardin Arenduiri emoniko alkarrizketan: “Gero, konturatu gabe, erritmoaren alo-rrean sartzen zait Gandiaga: Begiek ikusten dutena mamitzen dut poesian, bainahitzak belarriak markatzen duen musikan jartzen ditut. Begiek irudia formatzenlagundu, eta belarriak hots ritmatuzko gorputza eman; sujerentziazko irudi mul-tzoari dagokion hitz egokia topatzen laguntzen dit belarriak” (Arendui: “Gan-diagarekin: ELORRI (III)”, Arantzazu, 693, 1990, 22-23. orr.).

45

Bide beretik, baina kasuon 10/8 molde nagusia argiago mar-katuta, honako testuau:

“Pagadiak itsutu egitendu pagoa. Pagadiak gor-tu egiten du pagoa.Urrutiago bizi dan harek,hobeto dakus saldoa,hobeto dantzu zantzoa.”

Pagadiak itsutu egiten du pagoa. 14APagadiak gortu egiten du pagoa. 13AUrrutiago bizi dan harek, 10-hobeto dakus saldoa, 8ahobeto dantzu zantzoa. 8a

“Aberatsago makinak.Aintzat erdi ta ixkinak.Ez dute emazte, eztahaurrik ere. Laneandira gordinak. Gastuan,berriz, mizkinak. Iraba-zian bikainak. Ta, hila-ren mugan, ez diraazaltzen, eskatuz lanenordainak. Bijoaz bada,ta, halaxe doaz, nora?...beharginak.”

Aberatsago makinak. 8aAintzat erdi ta ixkinak. 8aEz dute emazte, ezta haurrik ere. 10-Lanean dira gordinak. 8aGastuan, berriz, mizkinak. 8aIrabazian bikainak. 8aTa, hilaren mugan, ez dira azaltzen, 10-eskatuz lanen ordainak. 8aBijoaz, bada, ta, halaxe doaz, 10-nora?... beharginak.” 6a

Zortziko txikiaren ariora, hau da, 7/6 silabako hurrenkeraneginiko pasarte luzetxu bat damosku Gandiagak “eta Loiola etaLoiolan” artikuluan. Zati bat baino ez dogu aldatzen hona:

“Halaxen zait atseginujolen bolbola –borobileta gozo, boladaz bola-da, dena doinuz doala,aidera igoz–, arbola.

Halaxe zait atsegin 7-ujolen bolbola 6a–borobil eta gozo, 7-boladaz bolada, 6adena doinuz doala, 7aaidera igoz–, arbola. 7a

46

Azpimarratzekoa da /b/d/g/ leherkari ozenakaz eta /o/ boka-lagaz Gandiagak lortzen dauan aliterazino nabarmena. -ol(a)-hoskidetzak, bestalde, Loiola hitzaren durundioa dakarsku ezin-bestean.

Ohiko eskema metrikoetatik aparte, eta errimadun esaldiakera nabarmenean erabili barik be, mutila da Gandiaga bere pro-san erritmo egokia txertatzen eta testua dantzatuazoten:

“Amonek, zekitenaz, ezagutzen zutenaz, pentsatzenzutenaz baliatu ziren beren kantuak sortzeko eta ontze-ko. Ezagutzen zuten sehaska, ezagutzen zuten sehaska-ren hotsa, ezagutzen zuten sehaskan zetzan haurra eta,sukaldeko argitzalean, erdi-ilunean, altzarien inguruaezbaikoa zen hartan, erraz pasatzen ziren zurezko sehas-karen hotsetik kunkunera, kunkunetik kuttunera, lurru-nera urrunera, begitazio, aierupen, oroitzapen, irudipen,fantasia eta pentsamendu edotariko berealdikotara”.

Amama zaharren lo-kantak, jolas kantak-eta sortzeko erabil-tzen eben prozesuaz dihardutso Gandiagak Patziku Perurena idazlenafarrari, esanaz horretarako kantagaien eta kantu horreek gauza-tzen dituen elementu eta euskarrien oso ezagupen hausnartu, egosieta sakona agertzen deuskuela: “Nola eman bestela onomatopeiak,erritmoak, musikaltasuna, xarma, lilura, xoradura?”. Ez ete da,azken baten, hori guztia Gandiagaren testuetan gehien liluratzengaituana? Orbelaungo laratzak asko jakingo dau honetaz guztiaz!

Ur-bolbol-arbola –espi-ritu-ujolak oroituz da-gola–, ur-bolbol poemamardul bat bezela, en-tzuten det Loiola.”

Ur-bolbol-arbola 6a–espiritu-ujolak 6-oroituz dagola–, 6aur-bolbol poema 6-mardul bat bezela, 6aentzuten det Loiola. 7a

47

4.3. Berbakaz olgetan

“Hitz elastikoak” behar geunkezala dinosku Gandiagak berepoematxu baten25, sentsazinoak, zirrarak, arimaren egoerak-etabesteenganatzeko gai izango bagara. Behar komunikatibo horrekberbak maneiatzera, birsortzera, zizelkatzera eroaten dau sarripoeta, hau da, berbak sorkuntzaren arragoan urtu eta ingudean“tiriki, tauki, tauki”ka mailukatzera. Kezkatuta agertzen da-etapoeta, euskal idazleek ohiko hitzenganako agertu ohi daben begi-rune gehiegizkoaz:

“Hitzenganako eta ohiko haien joskerarekiko beldu-rretan hazi eta heziak garela eta hartan etsiak, zezentzabaino iditza onartzeraino, betelutik oparo aritzeari bainoantzuolan agor izateari, legorretan bizirik ihartzeariamore emateraino, ia ezinbesteko beldurrez”.

Izan be, iditzan antzutu, Antzuolan agortu eta Legorretanihartzeari egokiago eritzi izan deutsagu, zezentzan ugaltzeari etaBeteluko oparotasunean bizitzeari baino, beldurrarren-edo. Hitzjoko eder eta jostagarriak lortzen ditu Gandiagak berba arrunt,herri-izen, antonimoak-eta nahastuaz: beldurretan hazi etaheziak/hartan etsiak; iditza/zezentza; agor/oparo; Betelu/An-tzuola-Legorreta...

Denbora galdu alde liburuko “Ez naiz lagunarteko” testuanbe, joko erakargarriak darabilz prosan diharduan poetak: “Arne-gabera naiz. Erantzun arantzazkoak26 ditut, zorrotzegi eta min-

25 “Hitz elastikuak behar geunkez, / abioien igotzea posibletzen daben /abiagailu hoien antzeko izenak behar geunkez / euskarak eta biok hemen / ilun-tzeko hamarrak alde eder hontan / airezirrara hau eraikitzeko / nahi neuken aire-poeman” (“Irakurtzen ari naizen azken poesiaz”, Euskera, 1978, XXIII, 237-246.orr.).

26 Kurtsibak gureak dira.

48

korregiak. Hitzetik hortzak darizkit. Baina nire hortzok hitzakalde egin orduko lauskitzen zaizkit, bihotzeraino lauskitzen”.Liburu berean, denborari, astiari, ongi etorria damotsonean,honelaxe zuzentzen jako askatzailea dan denbora horri: “Gaurbazaitut. Astitsu eskaintzen zatzaizkit. Horregatik deitzen zaitutdenbora eta ez aldi zaldi lauhankari; denbora zaitut deitzen,azken hizki atono horren bidez geldiagoa, patxadazkoagoa, etza-nagoa baitirudidazu, luzeagoa”.

Bide beretik, “inongo erretorika eta erretolika gabe”; “Zeinerreinu eta errainu zoragarritara”; “Oraindik arestian –hariztian–jirabiran hegaztatzen zitzaizkidan begiok”; “Euskal ekonomia osolukurra izan zaigu hitz inbertsio-inbentziotan”... Ezin esan, bada,gure poetak arlo honetan inbertsiorik egin ez ebanik, hitzen azo-kara hurreratu ez jakunik.

4.4. Ironia

Pertsona argien ezaugarri pertsonaltzat hartu izan ohi daironiaren erabilpena. Seriotasunaz ondo be ondo uztartzen dandohain hau osagarri bikaina izan daiteke edozein jardueratan,neurriz eta tajuz erabiltzen bada, behintzat. Eta bere idazla-netan agertzen danez –hitz lauz sarriago hitz neurtuz bai-no–, Gandiagak baeban ixuri ironiko fin bat, ikutu neurtua, betibe.

“eta arboletan elurra” saioan, zuhaitzen edertasun zuri jausibarriari begira dagoala, basatzan sartu eta komentariotxu hauxeegingo deusku: “Ez dakit nora begira ninjoan, harri-maila hutseginda, lokatzarte batean hanka sartu detanean. Bata lehenengoeta gero bestea, behin huts egitera ezkerokoan, konpletu eginbehar detala-ta edo”.

Bide beretik, Elorri liburuaren argitarapenaren ingurukogorabeherak kontatzean, Gandiagak liburuaren itzulpena zergai-tik egin zan argitzen deusku. Izan be, 1961. urtean poliziak Biz-kaiko uriburuko “Gráficas Bilbao” inprentan Elorri liburua aurki-

49

tu eban, beste zerbaiten bila joan ziran, baina. Handik lasterrera,liburua itzultzeko agindua jaso eban poetak, baita Aita PedroAnasagastik egin be. Honan Gandiagaren iruzkina: “Nik oinezkolerrotan jarri nuen eta A. Pedro Anasagastik hegazkoetan”. Elorrieta Espino bitzuak irakurri dituanak errez ulertuko dau poetarenkomentarioa.

“Autoreaz eta liburuaz” hitzaurrean Gandiagak Joxe Azur-mendiren Hitz berdeak poema liburua zelan argitaratu zan, kon-tatzen deusku, besteak beste. Pasarte baten, orduan poeta gazte,ibiltaria eta bizia ei zan Paulo Iztueta aitatzen dau, baita harekAzurmendiren poemak argitaratzeko egin eban batze-lana be.Baina, antza, aldaketa bat jazo zan poeta ibiltariaren egoeran:“Gero, Paulo judegu errantetatik poliziari laisterketa-apustuakirabazten pasatu zenean, Jesus Mari Zabaletak hartu zuen bere-gain liburu honen ardura”.

Ironia fin berbera erabilita, “hitz lapur lotsagabe eta zorio-neko” deituko deutse, 1973ko abuztu-irailetan, UEUk Doniba-ne Lohitzunen antolaturiko ikastaroetan, nork bere arloan,euren eskolak ahalik eta euskera duin eta zehatzenean emotenahalegindu ziran irakasleei: “Poza ematen du noizbait behin-tzat gure jakitunak bihurtu direla hitz-pirata ikusteak. Pira-tak ez bestek salbatu ezin bailezakete euskal irakaskintzarenegoera”.

Amaitzeko, Aita Lasagaz lotuta dagoan beste pasartetxu batdakargu lerrootara. Kasuon, anaia frantziskotarraren heriotzareninguruan, Gandiagak hainbat zertzelada damosku haren figurairuzkinduaz. Horreetariko baten –dino Gandiagak– Aita Lasak,karneta ahaztuta, tren geltokiko arduraduna ezin konbentzituta,zera esan ei eutsan: “Adiskide, begira idazu ongi, nire aurpegihau, ez al da fraile aurpegia?”. Bada, kopla gehiago barik emonei eutsan erlijiosoei egokien biletea. Haren bizitza eredugarriarenaurrean, Gandiagak be ez eban zalantza haundirik zeruko atearenaurrean gertatuko zanaz: “Aurpegia ikusi orduko emango ziotenzeruetako sarrera-txartela. Noski”.

50

4.5. Prosa poetikoa

Izadiari asko kantatutako poeta genduan Gandiaga etahorren erakusgarririk bikainena Elorri liburua bera izan daiteke,dudarik barik. Irakurleak, era berean, badaki poema argitaratu-bakoakaz eginiko edizino laukotxean, liburuetariko batek Izadi-minez daukana izenburu. Izadiak blaiturik eta beraturik dagerki-gu, beraz, naturaren erdian jaio eta naturagaz bat eginda hiljakun poetaren obra. Naturak bere baitan eukan eraginaz honelaegin euskun berba Gandiagak: “Niri eragiten dit eguraldiak etaeragiten didate urtearoek eta eragiten dit egunsentiak eta iluntze-ak ere eragiten dit. Ez dago nire agenda ikustea besterik; izadia-ren txistada askotarikoen erantzunak jasotzen ditu”. Aurrerago,bera frantziskotarra be dan aldetik, zera aitortuko dau: “Izadiare-kiko eta bertako fenomenoekiko sentiberatasun hau babestua ezezik lagundua aurkitzen da gure frantziskotar bizieran”.

Puntu honetan, baliabide literario konkretuak aztertu barik–luze be luze joko leuskigu-eta, hain da holakoz aberatsa Gandia-garen prosa–, zenbait adibide jakin emoteagaz konformatukogara, labur zurrean, beti be. Egunaren eta urtearen atalak kanta-gai dituan “Ariketa” saioan maisuki deskribatzen deusku kroma-tismoz beteriko arratsaldea, arrats beheraren ederra:

“Egunaren amaieran, eguzkia beheratzen dihoaneangertatzen da koloreen apoteosia zoragarria. Eguzki-sarrerabeti da une hordigarria. Zeruak hodeiz eta ganduz presta-tzen du iluntzeko ordua eta hodeietan eta ganduan biltzeneta isladatzen ditu eguzkiaren azken errainuen “diaman-tezko printzak”, berei dagokien tindagai bero guztietan:odol eta su, lila eta limoi, anbar eta arrosa, laranja eta txin-gar eta beste mila tinturatan, inoiz errepikatu gabe dekora-zio beti galanta. Baina han erretzen da lilura eta amets-giroguztia, harik eta dena ezabatu eta iluntzen den artean,gauari utziz guztiaren gaineko nagusitza”.

51

Urtearen arratsa dan udagoienak, baina, tristura dakartsopoetari, bera egun luze, amaibako eta argien zale izanda: “Lurra-ren azalera guztiak erantzi du distiratsu zuena eta basamortukoaszeta bat bezala da, parajez paraje, zakukiz eta errautsez jantzi,eta barne bizitzari emana jarri da, neguko sakontasun barnekoirabidean”.

Aita Salbatore Mitxelenaren heriotzaren inguruko hausnarke-tan be, badago pasarte politik. Gorago aitatu dogunez, Arrionazan Mitxelena eta haren lagunen izkutaleku eta batzarleku kultu-ral eta espirituala. Poetak hurrengo mendialdian bertara joateaerabagi dau eta hango harri bat hartu eta musuz josi ezkero, ber-tan ixtea pentsatu dau:

“Eta hantxe geratuko da harri haura, eta hantxeharen izena ta oroimena; eta gaur bezelako euriak, kan-poan bere zarata ateratzen duanean, harri haren gaineanbere zarata ateratzen duanean, euri zarata harek AitaMitxelenaren oroia iratzarriko du nire barrenean, etaeuriaren hari garbitan gora, haren anima ederra, jada-nik, negurik eta negarrik ez dan goiko paraje zorame-nezko hartan bizi dan lekuraino, aterako da”.

Idazletzaren inguruan gogoetatsu jabilkigunean be, ezin daupoetak alde batera itxi olerkitasuneranzko bere jokera nabarme-na. Azaldua eukan Gandiagak zelan itxi eutsan irakurlego zaba-larentzat idazteari, Elorri-k irakurleen aldetik izan eban harreraepela ikusita: “Nik ez dut idazten / paper saskirako baizen, /agian noizbait, zeozer”27. Hitz lauzko azalpena poetikoagoa begi-tantzen zaigu poema bera baino: “Bitartean, izarrei egiten nienidazten nuenaren erre-oparia edo zakarrontziari egiten nion neu-re poematxoen eskaintza”. Zorionez, J. Oteiza handiaren bultza-

27 Hiru gizon bakarka, 2. ed., 145. or.

52

dak barriro abiatuazo eban poeta Parnasoko bideetan barrena:“Oteizaren eskaritik / herriarenak entzunik, / iratzarri naiz jada-nik lotan / nengoen paper-saskitik”28.

Uda batez Madrilen liburuan, esanda daukagunez, badara-goio Gandiagak idazte-jardunaren inguruan. Uritzarrari buruzkoliburua aurrepentsatuta dauka bere baitan; aurreikusi egiten dituharen nondik norako nagusiak eta idazteari ekiten deutso; buru-gogoetan daukazan inpresino, zirrara eta hausnarketa guztiakpapereratzeko irrikaz dago. Horretaz guztiaz egiten deutso berbahainbeste maite dauan Santxo ezkutariari, metafora ederrak era-biliaz:

“Batzutan azkarregi idazten dut, hizkuntzak naramabatzutan, konturatu gabe, berari gogoak damaion bidez.Bestetzutan jaitsi egiten naiz hizkuntzaren zalditik, idaz-gaien larrainean lotzen dut eta larrainean geratzen naizneure zaldiaren ondoan larrainari begira ni, larrainekozbazkatzen hura”.

Uda batez Madrilen liburua argitaratu zanetik hogeta hamarbat urte bete dirala gagozan honetan, zorionez, oparoago, beteagodakusku euskal idazgaien larraina; zauliago, malguago, zalago etaindartsuago hizkuntza-zaldia, larraineko bazka elikagai barriz etaindartsuz hornituago dau-eta.

5. Gure edizinoa

Bilduma honetara batu ditugun euskerazko testuak 1964.urtetik ia-ia poetaren heriotzaren momentura arteko idazlanakdirala kontuan hartuta, normala da ortografia- eta idazte-ohitureijagokenez, alde haundia egotea testutik testura. 1968. urtea ezke-

28 Ibid., 145. or.

53

ro ahalegin berezia egin eban Gandiagak euskera batuan idazteneta zintzo-zintzo unean uneko arautegiari helduko deutso. Horre-tara, euskera batua onartu aurreko euskera idatzia eta batuarenbaitako bilakaerari jagokona, bitzuak izango geunkez testuotan.

Edozelan be, argitarapen hau “Sutondoan” bildumakoa iza-nik, dibulgazino zabalerako pentsatuta dago eta hori dala-eta,irakurketa erreztu guran, gure asmoa ortografia aldakor hori,zelanbait, gaurkotzea izan da, ezelango aldaketa morfologiko-sin-taktikorik egiteke. Testuek, beraz, euren horretan diraue, garran-tzitsu eritzi izan deutsagulako unean uneko euskera eta idatz mol-deak agertzeari, lau bat hamarkadatako testigantza dalako ira-kurleak eskuetan daukan prosa bilduma hau. Aitatu daiguzan,labur bada be, eginiko aldaketa ortografiko nagusiak. Esan bakoada, aldaketarik gehienak 60-70 hamarkadetako testuetan gertatuizan dirala, azkeneko testuetan banakak izan diralako moldatubeharrekoak:

a) [-] marratxua. Gidoitxuari jagokonez, gaurko usadioetaraerakarri gura izan dogu erabilkera, zalantza kasuetan idaz-learen aukera errespetatuta; izan be, sarritan, marratxuakbalio markatu edo adierazkorra izan leike. Kasu normale-tan: batbatera> bat-batera; barru barruan> barru-barruan; bizi-modu> bizimodu; literatur-egile> literaturegile; literatur-lariak> literaturlariak; eder-etsi> ederretsi;Urrexola-ra> Urrexolara; pausoz-pauso> pausoz pauso...

b) Aspirazinoa. H letra sistematikoki erakarri izan doguoraingo batuaren idatz moldeetara: alaxe> halaxe29; al(izan)> ahal (izan); gora-berak/gora-beerak> gorabehe-rak; oinharrizko> oinarrizko; hauzo> auzo; horrialde>orrialde; arik... eta> harik... eta; orma> horma...30.

29 “Alaxe” sortaren izenburua ez dogu aldatu.30 Ha ta guzti be, hasierako testuetako zenbait berba (zugaitz, ago, oge,

iges...) mantendu egin ditugu euren tradizino dialektalagaitik.

54

c) Txistukariak. Txistukariok be, gaurko erara idatzita ager-tuko dira bilduma honetan: setzan> zetzan; mazustak>masustak; asazkatu> asaskatu; iritxi> iritsi; frantzes>frantses...

d) Bide beretik: baiña> baina; millaka> milaka; ixa> ia;yayo> iaio; Loyola> Loiola; Bizkaiakoa> Bizkaikoa; beñe-pein/behinipein> behinik behin; ihardun> jardun; hitze-gin> hitz egin...

e) Ez + aditza. Kasuotan askatu egin izan dogu negazinoaaditzarengandik: eztuala> ez duala; etzidan> ez zidan;ezpadio> ez badio...

f) Arazi-erazi aditzak. Aditz erazleok aditz oinari erantsi izandeutsaguz, idazleak aditzaren oina idatzi izan dauanetan;ostantzean, hau da, idazleak partizipioz emon izan badauaditza, banan emoteari egokiago eritzi izan deutsagu, gukgeuk aldaketarik ez egiteko. Beraz: sor arazi> sorrarazi;ikus erazi> ikuserazi; nabari arazten> nabariarazten; mai-taarazten> maitarazten... Partizipioa agertu ezkero: kenduarazi, berandutu arazten, begitandu arazi..., aditzak eurenhorretan ikusiko ditu irakurleak. –N-z amaitutako aditze-tan: egin erazten> egineraztean...

g) Bai(t)- menderagailu kausala. Honi jagokonez, bai zeinbait- darabilz Gandiagak, lehenengoa hasierako testuetanbatez be. Bai forma bere horretan mantendu izan dogu: baizitzaigun; bai damaigu... Bait- forma, ordea, beti-beti,aditzari itsatsirik agertuko da, testu jatorretan aske, zeinloturik agertzen bada be: bait duzue> baituzue; bait lite-ke> bailiteke; bait naiz> bainaiz...

h) Oharrak. Idazleak jarritakoak [] artean agertuko dira argi-talpen honetan.

55

6. Bibliografia

• BITORIANO GANDIAGAREN POEMA LIBURUAK

Elorri, EFA, Oñati, 1962 (2. arg.: Frantzizkotar Argitaletxea,Oñati, 1989).

Hiru gizon bakarka, Gero, Bilbo, 1974 (2. arg.: Elkar, Donostia,1991).

Uda batez Madrilen, Jakin, Oñati, 1977.Denbora galdu alde, Erein, Donostia, 1985.Gabon dut anuntzio, EFA, Oñati, 1986.Ahotsik behartu gabe, Erein, Donostia, 1997 + Poema irakurketa

(CD).Adio, AEF-Elkar, Donostia, 2004.Biziminez (Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru, Donos-

tia, 2005.Euskalminez (Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru,

Donostia, 2005.Izadiminez (Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru,

Donostia, 2005.Jainkominez (Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru,

Donostia, 2005.

• OLERKI SORTAK

“5 poemas de Bitoriano Gandiaga”, Las separatas de Zurgai II,Zurgai, Dic./1990.

“Gaixondoa”, Zurgai, Julio/96, 18-27. orr. Denbora, Asociación para la Difusión de las Letras, Bilbao, Dic.

1996, 8 orr.“Errail zaharra”, Zurgai, Setiembre/2000, 116-117. orr.

• ANTOLOGIAK

ITURBIDE, Amaia: Bizitza itxaropen delako, EHU, Zarautz, 2001.

56

IZAGIRRE, Koldo: Bitoriano Gandiaga, XX. mendeko poesia kaie-rak, Susa, Iruñea, 2001.

SARRIUGARTE, Iñaki: 50 olerki gandiagatar (Idatz & Mintz aldiz-kariaren separatak), Labayru, Bilbo, 2002.

• ARTIKULUAK

“Arantzazuko folklore-gaien biltzeaz”, Euskera, 1956-1, 206-231. orr.

“El euskera en el Colegio Seráfico y en la carrera”, Congreso deliteratura y predicación franciscana en euskera, CantabriaFranciscana, 57-58-59,1961, 245-261. orr.

“Gero”, Aránzazu, 421, 1964, 18. or.“eta arboletan elurra”, Aránzazu, 435, 1966, 12-13. orr.“eta euri-zarata”, Aránzazu, 436, 1966, 10-11. orr.“eta bakartia”, Aránzazu, 436-bis, 1966, 10-11. orr.“eta illargiaren jabe”, Aránzazu, 437, 1966, 4-5. orr.“eta elorriak loretan”, Aránzazu, 438, 1966, 22-24. orr.“elorriaren eta garoaren eskolan”, Aránzazu, 442-3, 1966, 27-28.

orr.“eta Loyola eta Loyola-n”, Aránzazu, 444, 1966, 24-25. orr.“eta Gabonak, Gabon”, Aránzazu, 445, 1966, 13-15. orr.“eta elorri-landarak”, Aránzazu, 446, 1967, 5-7. orr.“eta baserri-bideetaz”, Aránzazu, 447, 1967, 23-25. orr.“Joxe Mondraue-na”, Aránzazu, 471, 1969, 10-11. orr.“Autoreaz eta liburuaz”, in Azurmendi, Joxe: Hitz berdeak, EFA,

Oñati, 1971, 9-13. orr.“Leona Guridi Elorza”, Aránzazu, 488, 1971, 11-12. orr.“Euskal begitozioak zuretan. N. Basterretxea”, Aránzazu, 510,

1973, 21-22. orr.“Erantzuna”, Aránzazu, 510, 1973, 22. or.“Udako Euskal Unibertsitatea”, Aránzazu, 511, 1973, 21. or.“Lau erromantze”, Euskera, 1974, XIX, 156-163. orr.“Bi hitz puntta”, in Bilbao, A.: Pentsakizunak, EFA, Oñati, 1975,

7-9. orr.

57

“Hiru erromantze eta gorazarre bat”, Euskera, 1975, XX, 301-315. orr.

“Irakurtzen ari naizen azken poesiaz”, Euskera, 1978, XXIII,237-246. orr.

“Hitzaurre gisa”, in Enbeita, Jon: Inguruaren arduraz, Hordago,Donostia, 1980, 7-15. orr.

“Paskual (Haurrentzako bertsioan)”, in IKER 2 (P. Lafitte-ri ome-naldia), Euskaltzaindia, Bilbo, 1983, 773-774. orr.

“Aeroplano gaiztoak”, in Triskantzatik esperantzara, Gráf. Mun-guía, Gernika, 1987, 72-76. orr.

“Ala-deltan olgetan”, Hegats, 3, 1990, 25-28. orr.“Nere obraz”, Hegats, 4, 1991, 207-217. orr.“Uda”, Hegats, 6, 1992, 5-9. orr.“Aita Lasa”, Arantzazu, 728, 1993, 8-10. orr.“Aitta Lasari omenaldiak Urbian”, Arantzazu, 731, 1993, 11-12.

orr.“Ni neu euskal idazleetako bat”, Hegats, 17/18, 1997, 99-109.

orr.“Ariketa”, Hegats, 15/16, 1997, 13-22. orr.“Pelay Orozko Arantzazun”, Arantzazu, 782, 1998, 6-7. orr.“Muy amado Jorge: paz y bien” (2001-02-13), Gara, 2001-02-

22, 60. or.

• BITORIANO GANDIAGAZ

Askoren artean: Bitoriano Gandiaga eta Mendata, MendatakoUdala, Mendata, 2001.

—, “Bitoriano Gandiaga”, Idatz & Mintz, 33-34, 2002 (alemonografikoa).

—, “Con Bitoriano Gandiaga”, Zurgai, Julio / 2003 (ale mono-grafikoa).

AGIRREBALZATEGI, Paulo: “Hitzaurre moduan”, in Euskalminez(Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru, Donostia,2005, 7-14. orr.

58

AKESOLO, Lino: “Elorri”, Olerti, 1963, 3/4, 142-144. orr.Arendui: “Gandiagarekin: ELORRI (I)”, Arantzazu, 691, 1990, 20-

21. orr.—, “Gandiagarekin: ELORRI (II)”, Arantzazu, 692, 1990, 20-21.

orr.—, “Gandiagarekin: ELORRI (III)”, Arantzazu, 693, 1990, 22-23.

orr.AULESTIA, Gorka: “S. Mitxelena y B. Gandiaga: Escuela Francis-

cana”, Muga, 79, 1991, 44-59. orr.AZURMENDI, Joxe: “Epilogoa”, in Hiru gizon bakarka, Elkar,

Donostia, 1991, 2. arg., 185-214. orr.—, “Hitzaurre moduan”, in Adio, AEF-Elkar, Donostia, 2004, 7-

23. orr.BEGIRISTAIN, Iñaki: “Bittoriano Gandiaga, gizakiaren kantaria”,

Euskonews & Media, 114, 2001/03/09-16, (www.eusko-news.com).

BORDA, Itxaso: “Gandiaga, el hombre que descubrió la ciudad”,Zurgai, Diciembre/1991, 34-36. orr.

ETXEBARRIA, Igone: “Esperantzari. Bitoriano Gandiaga”, EuskerarenIker Atalak 3, Labayru Ikastegia, Bilbo, 1985, 151-165. orr.

EZKIAGA, Patxi: “Hitzaurrea”, in Jainkominez (Poema argitaraga-beak), AEF-Elkar-Labayru, Donostia, 2005, 7-11. orr.

GARCIA TRUJILLO, Sebastian: “Bitoriano Gandiaga. Euskal profetalirikoa”, Hermes, 1, 2001, 148-154. orr.

—, “Neke etikatik edertasun etikara”, Litterae Vasconicae, 8,2001, 297-304. orr.

—, “Hitzaurre moduan”, in Biziminez (Poema argitaragabeak),AEF-Elkar-Labayru, Donostia, 2005, 7-22. orr.

—, “Biziminaren ziklo osatua”, Idatz & Mintz, 41, 2006, 40-50. orr.IPARRAGIRRE, Pilar: “Bitoriano Gandiaga, ama hizkuntzaren seme

kezkatia”, Punto y Hora, 423, 1986, 22-25. orr. IRAOLA, Rufino: “Aipua: Denbora galdu alde, RIEV, 1991-1, 173-

177. orr.—, Bitoriano Gandiaga, Bidegileak, 27, Eusko Jaurlaritza, Gas-

teiz, 2002.

59

ITURBIDE, Amaia: B. Gandiaga, J.A. Artze eta X. Leteren poema-gintza, Erein, Donostia, 2000.

—, “Irudia Gandiagaren poemagintzan”, in Bizitza itxaropendelako, EHU, Zarautz, 2001, 9-26. orr.

—, “Litografías de un hombre salido de la tierra”, in Bizitza itxa-ropen delako, EHU, Zarautz, 2001, 247-266. orr.

JUARISTI, Felipe: “Este pueblo que no es de piedra”, Zurgai,Julio/96, 4-13. orr.

—, “Aresti eta Gandiaga. Ohar batzuk”, Euskonews & Media, 77,2000/05/05-12 (www.euskonews.com).

KORTAZAR, Jon: “Ahotsaren epela”, Pérgola, 74, Mayo/1998, II. or.KORTAZAR, Jose Mari: “Bitoriano Gandiaga: erlijioa poeman”,

Hemen, 1, urt.-mart., 2004.LAFITTE, Piarres: “Elorri”, in Euskal literaturaz, Euskal Editore-

en Elkartea, Klasikoak 35, Donostia, 1990, 333-334. orr.LASA, Mikel: “Itzaurrea”, in Hiru gizon bakarka, Gero, Bilbo,

1974, 7-12. orr.LEKUONA, Juan Mari: “Sarrera modura”, in Uda batez Madrilen,

EFA, Oñati, 1977, XV-XXIX. orr.—, “Gandiagari omenaldia. Poesigintza eta kanta gerraostean”,

Jakin, 5, 1978, 123-130. orr.—, “Elorri argitaraldi berrian”, in Elorri, Frantzizkotar Argita-

letxea, Oñati, 1989, 2.arg., 7-24. orr.—, “Bitoriano Gandiaga (G.B.) (1928-2001)”, Euskera, 46,

2001-1, 507-511. orr.LETE, Xabier: “Hiru gizon bakarka”, Zeruko Argia, 578, 1974, 7.

or.MENDIOLA, Julen: “Gandiaga: Eguzkiak beti behar luke egon”,

Egin, 1977-10-30, 17. or.MIELGO, Roberto: “Bitoriano Gandiaga o la intensidad del silen-

cio”, Zurgai, Julio/96, 14-17. orr.MITXELENA, Luis: “Elorri”, Egan, 1-3, 1962, 88-89. orr.OTAEGI, Juan: “Sinboloa Gandiagaren Elorri-n”, Enseiukarrean,

11, 1995, 157-176. orr.

60

—, “Zenbait sinbolo Gandiagaren Elorri-n”, Enseiukarrean, 12,1996, 93-113. orr.

—, “Gandiagaren poetika Elorri-n”, Enseiukarrean, 13, 1997,205-217. orr.

—, “Zentzuen eragina Elorri-ko poetikan”, Enseiukarrean, 14,1999, 143-156. orr.

Otsalar (J. San Martin): “Denbora galdu alde”, Egan, 1-2, 1986,169-172. orr.

—, “Poeta iratzartua”, in Giro Gori / Tiempo Ardiente, GaurEgungo Euskal Poesia, EHU, Leioa, 1998, 258-260. orr.

SARRIUGARTE, Iñaki: “Oi edertasunaren eder eta apala!”, in Men-debaldeko Euskeraren Ekarria, Mendebalde Kultur Alkartea,Bilbo, 1998, 11-26. orr.

—, “Txikitasunaren maitalea: Bitoriano Gandiaga”, in Euskal-kien lekua literaturan, Mendebalde Kultur Alkartea, Bilbo,1999, 189-199. orr.

—, “Elorrien laguna gogoan”, Karmel, 2001-2, 113-117. orr.—, “Bitoriano Gandiaga gogoan: heriotza bizitza-hazia”, Karmel,

238, 2002, 3-13. orr.—, “Bitoriano Gandiaga eta Bilbo”, Litterae Vasconicae, 8, 2001,

279-295. orr.—, “Itxaropena landatuz, lurra maitatuz”, in Izadiminez (Poema

argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru, Donostia, 2005, 7-37.orr.

VILLASANTE, Luis: “Ataria”, in Elorri, EFA, Oñati, 1962, 9-19. orr.ZABALA, Juan Luis: “Bitoriano Gandiaga”, Egunkaria”, 1991/

09/01, 29. or.ZABALA, Pello: “Bitoriano Arantzazuko basoan”, Argia, 1649,

1997, 26. or.—, “Naturatik Aitarengana”, Arantzazu, 815, 2001, 22-23. orr.ZARATE, Mikel: “B. Gandiaga ta aliterazioaren indarra”, in Euskal

Literatura, Leopoldo Zugaza, Durango, 1977, 79-85. orr.

Iñaki Sarriugarte Irigoien

HITZ LAUZ IDAZTEN

1Alaxe sorta

65

ETA ARBOLETAN ELURRA*

Arendui eta Arroletakoak ikustera atera naiz.Komentuko atari aurrean hiru mutiko ari ziran elurrezko

gizon bati bizkarrean pala-atxur bat jartzen. Komentutik kolejio berriaren aurrean, beheko errekarantz

hasten diran harrimailetarainoko elurra, praile-gazteak kendudute goizean. Eguerdiko eguzki apurrak lerro bihur eta beltz bategin du haiek beren atxur eta palekin igaro diran lekuan.

Harrimailetan behera elurra mardul zegoan, baina mailakongi ezagutzen ziran.

Ustez, oinetako seguruak jantzita ninjoan, artilezkoak etakatiuskak jantzita; baina laister hasi naiz elurraren preskura lehe-nengo bernetan eta ondoren haietatik behera urtuz zijoana senti-tzen.

Labanen bat egingo ote nuan bildurrez-edo, gehienbat, lurre-ra begira jetsi naiz errekaraino.

Konturatu bai konturatu naiz inguruetako edertasuna haun-dia zala, baina ez dit mirarik egin, harik eta Arrolarako hartzendan bideraino.

Baina pista gaineko alertze gazteen artetik dijoan zidorra har-tu detanerako, edertasunaren ikutua sentitu det. Baina ikutua bai-no gehiago izan dala aitortu behar det, gelditu eragin dit-eta.

* Aránzazu, 435, 1966, 12-13. orr.

66

Hiru bana metroko alertze haiek, beren betiko aide hain lirai-nez gainera, adarretan, asma ditekenik-eta apainduri atseginenakzeuzkaten. Ostrotxoak, asko bakandurik, hori eta laru eta beilegi;ta gozoro makurtutako adartxoetan, arratsaldeko halako argi oiezbatek erlustuta, elur-moltzo bigunak.

Handik aurrera ezin jarraitu izan det nere betiko abiadan.Astiro, hango ixiltasunaren harira, hartu det Arrolarantz igoz dijo-an mailadia.

Gaztaina-ondoek ere begiratu nezaiela eskatzen zidaten. Ada-rrak gorri, eta, arbazta artean, altu eutsita zeuzkaten eskukadaelurrak. Zeruko urdin zati haren aitzinean, zer liluragarri ageriziran gaztainondo jagi haiek ere.

Gorago, ta sastraka artean bakarrik ikusi detan gaztainondoharek ere, merezi du aipamen bat. Agerian zeukan igartuta zego-ala. Adarrak leun, arbaztarik gabe, ta luze, danean eta geldi elur-zirrindak zituala, bere gerri ilunean ezik.

Insiñis-pinuak eta zipresak tonu gordin eta serio batean ageriziran, berde-beltz eta zuri.

Ez dakit nora begira ninjoan, harri-maila huts eginda, loka-tzarte batean hanka sartu detanean. Bata lehenengo eta gero bes-tea, behin huts egitera ezkerokoan, konpletu egin behar detala-taedo.

* * *

Mailadia burutu detanean, berriro gelditu behar izan det. Iku-sitakoak eder ziralakoan, orain arteko gauzarik ederrenarenaurrean arkitu naiz: pago zabal eta iaio batekin eta haren alda-meneko haritz gazte ta luzexka batekin.

Pagoa, adarrak zeharo ta gozoro lurreraino malgututa zitualaarkitu det.

Udazkeneko pagoen ostro-kolore suzkoaren su eta urrekolore-tonu guztiak aitzera emango lituzkenik ez dago.

Eta gainetik begiratu ondoren, azpira sartu natzaio. Zerzoriona! Azpitik liluragarriagoa zan. Askoz ere kolore-joku gehia-

67

go ageri zuan. Baina haren azpiko argiaren kolore, hain kolore-tuarenik, aipatzeko ez naiz gauza. Sorginen palazio ilusiozkoene-an ere ez da halako argi-girorik asmatu.

Eta pagoaren aldamenean haritza, ostro guztiak aldean zitua-la. Haritz-altxuma bai, banekian zaila zana, bihurriak haiekinegiten zituan aitak-eta. Baina haritz lerden eta sendo honen ada-rrak ere bigun daude oraindik. Hauek ere, altuago, baina parabo-lan lurrerantz eratsita zeuden. Ostrorik gehienak berde-gordinoraindik, banaka bat horitzen hasita, eta horituta ere bai bat edobeste. Ta haien gainean elur-zepa gizenagoa ta, adar-ondoetanhodei gorrizta baten larrosak.

Karobigaineko lizarrak ere eder zeudenen kontrako pentsa-mentuak hemen sortu zaizkit. Baina halakoek, beharbada, hona-ko elurtzetan ibiltzeko gauza ez dirala izango, ta, ahaztu eginditut.1

Karobigaineko lizarrak ere eder zeuden. Eder bai; baina,gaxoak, haietxek eman didate nere zorion-ibilaldiaren erdian tris-tura pixka bat. Irail-oro moztutzen dizkie urte-adarrak haienostroak ardiei edo behiei emateko. Eta billoxik eta nabarmen, ezdakit zer gaueko lantu edo ulu bat bezelako gogoratzen duten.

Harago, artegi ondoan, ardi batzuek ikusi ditut elurra jatenedo, beharbada, elur-peko sasi ta ota-puntekin ari ziran. Ardihaien ilea ez zait gaur batere garbia iruditu.

* * *

Gainaren handiko aldetik behera dijoan Arrolako gurdi-bide-aren ertzeko urkiei begira jarri naiz.

Urkia, bere ostro xehe eta adar eta anpor zilarrezkoz, zeinikusgarri izan zaitan betiere. Baina gaur, inoiz baino ikusgarriagoeta maitagarriago iruditu zaizkit. Batez ere haura, bidearen aldebatetik bestera etzanda zegoan haura. Baina etzanda ez, dena

1 Badirudi pasarte honetan inprentako nahasketa bat dagoala.

68

zoramenezko arku bat eginda baino. Zenbat ostrotxo maitagarrita zein kolore ugarietakoak. Eta zenbat elur gainean. Orain arte-an ikusi ditudan arbola guztiak baino askoz ere elur-zotazal gize-nagoa dauka gerrian, adarretan eta ostroetan katiatuta.

Hemen egin det kolore-erretratularien kontrako bigarrenerremuskada.

Kuadernua atera ta haren deskrizio bat egiten hasi naiz,Ramón Zulaikaz gogoratuta. Baina indarrak egin ondoren, ez detidatzi hauxe besterik: "Urkiak, ostrotxo hori, urkiak elurrez", etadamuz etsita, aurrera egin det.

Arrolako oilategiak mira egin dit ondoren. Teilatutik leihoeta-rainoko elur-kopeta zerion enredaderatik behera. Zer itxura hainzeharo kapritxosoa. Arrolako etxekoandre Mariakin, bere oilate-giaren itxura hain liluragarriaz jardun det.

Leandrok, hango parajeak erretratatzera inor ez etortzearenpena aipatu duala eguerdikoan, esan dit. Goizean omen zeuden,artean ere, ikusgarri paraje haiek.

Arenduira bideko lapatxa-aranei ere begiratu diet. Ostrotxo-ak, denak elurtartean, arraz arra baino mihetzago zeuzkaten, bai-na ze kolore hori-argiz.

Arenduin, elurra hotza dala esan didate. Hotza ta bustia dala,ta ratu txarrak pasatu arazten dizkiela artzai eta baserritarrei.

Nik ongi ezagutzen det hori eta pena ematen dit hori hala iza-teak, elurra hain miresgarria izan-ta.

Etxerakoan, berriro begiratu diet arbolei, eta hemen batek etabeste batek han, adar haundiak hausita zeuzkatela ohartu naiz.Eta pena gehiagoz eta hantxe idatzi det:

Oi, zer misterioa dan elurrarena, hain ederra dalarik, hain bai da krudela! Nire sentimentua bitan zatitu da: ederraren alde ta krudelaren kontra. Bitan kraskatu da, biak alde bana, elurrak hausitako adarrak bezela.

69

ETA EURI-ZARATA*

Oliten nengoala iritsi zitzaigun haren Arantzazu euskal poe-ma. “La chopera” deitzen genion zelaiko makal-ondoen arteanirakurri genuan. Nola biltzen ginan irakurlearen inguruan, begiz,belarriz eta agoz ere entzun nahiean. Tafallarantz joaten ginane-tan, berriz, poemako kantuak abestu egiten genituan, joanez.

Harrezkero, geurekin bat egin zan Aita Salbatore. Geure egingenuan, Tagore bat geure degun bezela. Orduan bihurtu zan nire-tzako betiko gizon. Gizaldiak mugatzen ez dituzten gizon hoieta-ko bat bezelakoa.

Gaur ezin genezake Arantzazutaz hitzik egin, Aita Mitxelenaaipatu gabe.

Euskal-fede kantariaren irudia ere harek eman zigun.Abenduaren hogeiko arratsalde hontan, neguko euriak ani-

man eman didala, esango nuke.Aita Nagusiak, Salbatore Mitxelena hil dala esan digunean,

bat-bateko ixil-une mardul bat sortu da; eta nik, kanpoan ari zaneuriaren zarata entzun det, kanpoan entzun lehenengo, ta, gero,animaren gainean eta barruan.

Aita Salbatore, ezin genezake ahaztu. Aita Salbatore geurekinbizi genuan: Arantzazurekin, Euskal Herriarekin eta geurekin.Geure zati ta geure arnasa bezela genuan geure.

* Aránzazu, 436, 1966, 10-11. orr.

70

Aita Salbatore, ni neuk ez nuan ezagutzen, noizik behin ikus-tez, inoiz edo behin harekin hitzen batzuek trukatzez eta harenArantzazu euskal poema irakurtzez baizik. Baina hementxe dara-mat, nun ez dakidala; beharbada, neu guztia betetzen nauala.

Harekin hartu-eman haundiagorik ez nualako-edo, aspaldikogizon bat bezela zan niretzat Aita Salbadore. Betitik betira bizizaizkidan gizon hoietako bat bezela: Antonio Matxado bat bezela,Juan Ramon bat bezela, edo Leon-go Fr. Luis bat bezela. Gizonokbeti bizi izan bai dira niretzako eta beti bizi izango bai ditut.Halaxe Aita Salbatore ere.

Mutiko nintzala, kantore bezela ezagutu nuan. Abots zoli takizkurreko tenor argi bat zan. Eslavaren Salbea, eliza zahar etahain polit hartan kantatzen zuanekoa daukat gogoan. Ama Birji-naren egunez, Obispu Jaunaren, Probintziko Agintariaren-etaaurrean “Al Cristo de la Olivera” kantatzen zuanekoa ere bai.Nola dardar egiten zuten gure jan-lekuko hormak, haren abotse-ra: ta nolako irriparra egiten zion Aita Arregi beste ezin-ahaztuharek!

Gero, abots bat bezela, ahaztu egin ote nuan? Kantua aideandesegiten dan bezela igaro ote zan niregandik Aita Mitxelenarenoroimena?

* * *

Uribarritik gora, Arrikruztik gora, Gesaltzatik gora, Zapiar-betik gora datorren kaltzadako harrien hitza entzuten ere harekerakutsi zidan: harrien hitza, zigorren hotsa, kantua, otoitza, ta,dena batera, entzuten.

Harek erakutsi zidan Arantzazuko Amaren harrizko irudianlehenagoko haien debozio ta begiratuen markak ezagutzen, harekArantzazu lur santu bat bezela ikusten, harek Arantzazu EuskalHerriaren espiritu-muina bezela ikusten eta maitatzen.

Orain hiru bat urte aitortu nion guzti hori: Haren “ARAN-TZAZU” Cidacos ibaiaren ertzeko makal-ondo lirain haien arteannola irakurtzen genuan eta abar.

71

Nola Tafallara bidean kantatzen genuan azaldu nionekoaesan nezake: begiak argiz, eta samurtasunez, eta pozez eta nega-rrez bete zitzaizkion. Gainerako aitorpena lurrera begira eginnion.

* * *

Aita Mitxelena gizon urduri bat zan. Ez luzea, ezta zabaleta-koa ere: baina betiko haize batek betiko txingar bati dirdaia ate-ratzen dion gizon bat zan: beroa, argia, alaia.

Inoiz baino gehiagotan hitz egin dit hartaz Aita Villasantek.Haren bizitasunaz, haren betiko egiteaz.

Autu hoiek ezkeroz, batez ere, Arriona gelditu zitzaidan, baz-ter agurgarri bat bezela egina.

Gure gerra-garai eta ondorengo urteetan, han biltzen omenziran Aita Mitxelena ta haren lagunak. Han irakurtzen eta hankantatzen omen zien harek, ordurako ontzen ari zan bere poemata gainerako zenbait kantu ta olerki.

Gorde-leku bezela omen zuten Arrionako harkaitz-muturbaztertu eta argi haura. Gorde-leku ta animari lasai-pide laburbat emateko magal bat bezela ere bai.

Beste zenbaitentzat bezela, ta harentzat, beharbada, gure geu-retzat baino gehiago, harkaitz gorria izan zan, halabeharrezkomagal.

Arriona hau, han gordetzen ziran Aita Mitxelena ta harenlagunegatik, leku maitagarri bat bezela izan det aspalditxotik;baina gaurtik beneragarri ere bazait.

Hurrengo mendi-aldian haraxe behar det, eta han, harri bataukeratu, eta harri hartan, ezpainekin eta etengabeko musuz,haren izena ezarri, haren nire betiko oroimenerako.

Eta hantxe geratuko da harri haura, eta hantxe haren izena taoroimena; eta gaur bezelako euriak, kanpoan bere zarata atera-tzen duanean, harri haren gainean bere zarata ateratzen duanean,euri zarata harek Aita Mitxelenaren oroia iratzarriko du nirebarrenean, eta euriaren hari garbitan gora, haren anima ederra,

72

jadanik, negurik eta negarrik ez dan goiko paraje zoramenezkohartan bizi dan lekuraino, aterako da.

Mitxelena adiskide: Goialde argi hortako festa betiko hortanere, Salbeko bakar-abotsa kantatzen al dezu? Edo, zeuk kanta-tzen zenuan eta, zeruan zeuri kanta zezaizutela eskatzen zenuan“La Olivera”, aragoitarren kantu hori, kantatzen ari ote zaizkizuoraindik? Kristo Santuari esaiozu, ni ere zerura deitzen nauanhartan, neri ere “La Olivera” hori kanta dezaidatela. Bainaorduan, zeuk kantatu beharko dezu bakar-abotsa; halaxe eskatu-ko bai diot zeure ta neure Jaunari. Zaitu ba eztarri hori, ta, lais-ter arte.

73

ETA BAKARTIA*

Zarata batzuek eurengandik zerbait aldenduta, hobeto entzu-ten dira. Gizadiarena, adibidez.

Inoiz ez dit axola izan bakarrik egoteak, bakarrik ibiltzeak,bakardadeak. Hala ere, ta gehiagorik gabe, bizi-aide hau ez detinorentzat jokabide bat bezela jarri nahi.

Baina hori bai, ez diot behingoan barkatuko bakar-zaletasu-na gaitz eta gaixo bat bezela jartzen didanari; bakar-zaletasunhorri zoro irizten dionari; zaletasun hau nardatzen duanari; nor-berekeri ta norberekoi-keri dala dionari.

Egia da: gizona ez da bakarrik bizitzeko egina izan. Berez etabeharrez da gizartean bizitzekoa ta bizi beharrekoa. Baina gizar-tean, gizadiaren eta giza-bizitzaren barruko azterlari bezela,bakar-zaleak gizadiaren onerako dirala, derizkiot. Gizadi-itsaso-an, itsas-barreneko bizitza, ta giroa, ta hondarra begietara atera-tzen dizkigutenak dirala.

Bakar-zaletasuna bokazio bat da, zeruak norbaitzuei bakarrikematen dien joera berezi bat, daukanak bestek antzeman eta esti-matu ezinezko dohai misterioz bete bat, egozten zaizkion hutsenjabe ez dan jokabide bat, ukatzen zaizkion merituak aldean dituanbizi-alde jagi bat, eta, beste edozein bokaziori bezela, dagokion iza-tez kanpokorik ezin eskatu lezaiokegun bokazio jator bat.

* Aránzazu, 436-bis, 1966, 10-11. orr.

74

Bakartia badoa, bakarrik. Badoa gauzen artetik gauzenbarrura, begiak, argi, norberegana zabalik.

* * *

Bakartiari bere burua zaio nahikoa, ta, harek bilatzen duanixiltasuna, bere barruko abotsa entzuteko behar duan giroa da.

Bakartiak bere inguruan sortzen duan hotza, arantza-hesi batbezela du: bere barruko aberastasuna ostutzera inor hurreratu ezdakion.

Hitzik egiten ez badu, barruko lurrun bero ta gozoak iges eginez dezaion da.

Bakartiaren lakartasuna, haren begien gogor-antza, harenerantzunaren garratza, horrexegatik da: norbere barrua zaitu nahidualako.

Bakartiak begi sakonak ditu eta norbere barrurantz itzuliak.Han arkitzen du dena: ura ta lurra, sua ta zerua, aingerua ta gizo-na ta Jaungoikoa.

Bakartia nekez bizi da ilusioaren gezurretan. Haren begiak,gauzen itxurari baino, haien muinari lotuagoak daude; ta harenbelarriak, gauzen zaratari baino, haiek zartatzen dituanari jarria-goak.

Harek nabaitzen du ondoenik gu-bakoitza ta gauza bakoitzaneurtzen gaituan ezinaren muga hain hurbila ta hertsia.

Harek nabaitzen du ondoenik gure ezer-eza ta ezer-ezina tagu-gerez eta gauzez kanpotiko ta gainetiko indar baten premina.

* * *

Pagadiak itsutu egiten du pagoa. Pagadiak gortu egiten dupagoa. Urrutiago bizi dan harek, hobeto dakus saldoa, hobetodantzu zantzoa.

Nik ezin det ulertu bakartiarenganako jendearen errukia;bakartia berekoi amorratu dala diotenen iritzia; bakartia aroa2

2 aroi: alper

75

dalakoarena: gizadiagandik aldenduta bizi dalakoarena. Bakartia,halakoa balitz ere, gizadiaren onerako dala aitortu behar: “Kale-ko gizartetik, urruti antenak; bakarti kirtenak!”.

Baina ez du errukirik merezi antenak, ez norbere bokazioazintzo betetzen dutenak. Zintzotasunak berekin ditu zorion-fruituonenak.

Batzuek gehiago, bestetzuek gutxiago, guztiok gera bakarti,guztiok gaude bakarrik. Inoiz ez da iritsiko gizonik inorenganbizitzera, inorekin erabat bizitzera. Beti izango du zerbait bestee-kin batera ezin-bizia, besteei eman-ezina, norberak bakarrik jasota eraman beharrekoa. Eta bakartiak egi hori argiago jartzen diogizadiari.

Norberekoi amorratu dala? Ta nor ez gera norgerokoi? Asma-tu al ote diteke norberekoi ez dan gizonik, norberenganako zale-tasuna ta norbere buru-bizitzak merezi ez dion ardura norbereburuari ematen ez dion egiazko gizonik?

Harroa dala? Baliteke, baina ez derrior. Ezta gehienetan ere.Apalena izateko bide egokienetik bai dabil.

Gizadia aintzat ez duala hartzen? Ta zergatik ez? Bakarrikdabilelako beste gabe? Gizona, bere inorenganako zaletasunean,inorekin zeharo batu ezin diteken bezela, bakartia ere inoiz ezinditeke, nabarmenena izanda ere, gizadiarengandik erabat alden-du. Ta, ostera, bai gizadiarekin inor baino gehiago bat eginda bizi.

Norberekoikeria gizadiari emanena dagoanarengan bizi dite-kean bezela, gizadiarengandik itxuraz aldenduta bizi danarengan,harenganako maitasun, erruki ta ardura bizi ditezke. Ta zergatikbesterik pentsatu?

Nire iritzirako, gainerako lausengutzaile ta txolin askok bainomesede gehiago egin die gizadiari, bakartitzat joak diran zenbai-tek: hala Buda batek, Tebaidako haiek, eremuetara iges-egineketa abar. Zergatik egotzi behar ote zaio bakartiari norberekoikeribeltzura?

* * *

76

Nik, neonek ohartu detanez, hauxe baieztu nezake: bakarda-deak nere barru-bizitza sakonkiago ikusten eta barruagotik eza-gutzen erakutsi didala; hau da: gizona ezagutuagotzen eta haren-ganagotzen eta harengan eta harekin arkituagotzen lagundu dida-la.

Lurrean ez dago arra bat gizonaren aztarrenik gabe, eta hala,dagidan bidean, neugan pentsatu-ahala, handik eta haragotik iga-ro diranetan, handik eta haragotik igaro dijoaztenetan eta handiketa haragotik igaroko diranetan pentsatuz dagit bidea. Eta hortangozatzen det, edozein gizarte mugaturen iskanbila zalapartatsuabaino, sakonagoak eta jasoagoak diran beste eta haren, eta denenbaterako, zarata ixil eta haundi hoien denabaterakoa entzuten,bizitzen, gozatzen, goratzen eta maitatzen.

Edo zein haizek ez dizkio ekartzen bati, alde batetik edo bes-tetik datorrela, gizadiaren berriak, norbera bizi dan gizarte-sailderrior mugatutakoaren berri mugatuak baino ugariagoak etaosoagoak diran berriak, norbera bizi dan gizartekoez gainera?

Jadanik haizeak gizadi osoaren, giza-arraza guzti ta bakoitza-ren giza-usai osoa dauka ta dena dago hitzez eta zizpuruz etaarnasaz eta animaz ondua.

Nun ez degu arnas-hartzen, nun ez dago, gizonaren, besteen,inoren, norbaiten usaina ez dakarkigun haizerik, kresalik?

Zein giro argik edo ilunek, zein goizek edo ilunabarrek ez dugizonetaz hitz egiten? Zein garaik, zein orduk, zein bakardadek...

77

ETA ILARGIAREN JABE*

Gizonak ilargiraino iritsiko dira, ta bakoitzak bere naziokobandera jarriko dute han. Gizonak ilargiaz jabetu dirala uste izan-go dute, ta ilargia, ilargi-aldeetan banatuko: hau gurea da, hauzuena, esanez. Ilargia, ostera, gizonena baino umeenagoa izangoda; umeenagoa ta bihotz arina dutenenagoa.

Beti harritu nau praileen gelako ikuskizunak: oge trakets bat,mahai xinple bat, jantzi-kutxa mengel bat, eskolarako ta sermoi-tarako liburu batzuek, eta horma zuriak. Eta horma gorrietan,argira, leiho bat. Eta zer edertasuna! Zer zoramena hangoa! Zergehiagoren behar-eza! Zer prailearen atsegina! Zertarako ezergehiago?

Ta ez nabil txantxetan. Ez naiz parrez ari. Zorionaren aurre-an bai nago.

* * *

Eta jauregi-zalea naiz. Jardin-sailez inguratuta ageri diranhaundikien etxe hoiena; fabrika beltz eta sekula bukatzen ez diranhoiena; kolejio-etxe ikusgarri hoiena; zerua burrunbaka zehartzenduten abioi harrigarriok zoratzen naute; tren etengabe ta azkarhoiek, automobil galant hoiek, itsas-ontzi erraldoi hoiek soro taibar ongi landuak... eta pinadiek ere.

* Aránzazu, 437, 1966, 4-5. orr.

78

Pozik ikusten ditut gizonaren egintza ta ekintza hain bikainhoiek. Pozik ikusten det gizona asmakizun berrietan saiatzenikustea. Pozik ikusten det aurrerapena ta konforta. Ta ez bakarrikpozik ikusi; nahi ere bai hortan jardun dezan, deadar egin ere baihortan jardun dezala eskatuz; behar bai degu saiatu gizonarenerbeste hau eramankorragoa egiten.

* * *

Baina...!Ixilpeko bat daukat. Jesusek mendi-gain hartan hain goitik

esan zuan zerbaiten ixilpekoa; San Prantziskok, berriro eta hainnabarmen esan zuan zerbait berberaren ixilpekoa; Elizak –bainabeharbada elizakoak entzuten ez degun– deadarka esaten diguna-ren ixilpekoa.

Mundua ta ilargia ta eguzkia ta izarrak ere, gizonenak bainoumeenagoak izan dira, eta bihotz arina dutenenagoak. Hau da,honen edo haren jabe izatea zer dan ez dakiten hoienagoak, jabeizatea zer dan oraindik ez dakiten hoienagoak, edo norberekeritiknorberekeri-loturetatik askatu diran hoienagoak.

* * *

Norena da lurra? galdetu nuan. Nork bizi du lurraren jabeizatearen poza? galdetu nuan. Nor da lurreko gauza ta edertasunguztiz eta bakoitzez atsegindu diteken zoriontsua? galdetu nuan.

Eta lurra, bihotza lurrez, askoz edo gutxiz, zeukatenena ezzala, ikusi nuan. Lur gutxi bai da nahikoa bihotz bat estaltzeko,itsututzeko, itotzeko. Edozer hain gutxik lurpetu bai dezakebihotza.

Eta jauregiko ondasun-liburuetan neurriak ikusi nituan; bai-na ez lurrarenak, harako-marako lur-zati haundi edo txikiagoe-nak baino. Eta halaxe haundikiaren, ugazabaren, maizterrarenondasun-liburuetan ere. Baina soineko jantziaren jabe baino, edo-zein zirtzilkeriren jabe baino ez ziran haietan ere, neurria besterikez nuan ikusi: soineko jantziaren neurri juxtuaren neurria baka-

79

rrik, edozein zirtzilkeriren neurri apurtxoaren neurria bakarrik.Eta nazio bakoitzak bere geografiaren neurriak baino ez zituan,eta mapaetan bakoitzak bere lurraldeen neurria baino ez zuanageri. Baina ez lurrarenik, lur zabalarenik, lur zabalaren eta hareninguru zabal eta ederragoenik. Eta edozein gauzaren gainekojabetza-neurriak zituzten haietan, gauza neurtuen gaineko jabeakbaino ez ziran ageri, baina ez lur osoaren jaberik. Eta, halaxe,lurra, zerbaiten gaineko jabetza duan inorena ez zala, ikusi nuan.

Norena da, bada, lurra? galdetu nuan. Eta ezertxori lotu gabezeudenena zala, entzun. Edonora, edozein ordutan alde egitekogertu bizi diranena dala, ikusi. Umeena ta bihotza arin dutenenazala, aitu.

Eta, ondoren, hauxe idatzi nuan: Egizko aberastasuna, gau-zen gaineko aginpidean dago; gauzak eskumendean eukitzean;gauzen gainetik norbera egotean; gauzen morrontzatik aske bizi-tzean. Gizonaren aberastasunik haundiena aske, libre izateandago.

Libre dan gizonak, harek maitatu ditzake diranak, harekbesarkatu ditzake diranak, harek hega-egin dezake diranen gain,denetan zoriona arkituz, San Prantziskok bezela, zurearen etaharenaren inbidirik gabe, hango eta haragokoaren bekaitzik gabe,pozez betetako begiz, zure gari-soroko edertasuna goratuz, harenfabrikako burni-hotsa ederretsiz, urliaren jauregia ta berendiarenautomobila pozik aipatuz.

* * *

Eta San Prantziskok Guido Obispuari ziotsana entzun nuan:“Jauna, ondasunak bagenitu, gure ondasun hoiek zaitzeko, armakere behar izango genituke. Baina hontatik eztabaidak eta hasarre-bideak izango genituke Jaungoikoari ta lagun-hurkoari zor diegunmaitasunaren kaltean”.

Eta San Prantziskok eta Fr. Maseok, limosna bildu ondoren,herritik kanpora erten zuten. Eta aldamenean harri haundi batzeukan iturri eder baten ondoan:

80

–Ene, Fr. Maseo! Guk bai ez degula merezi honen ondasunhain haundirik.

–Baina, Aita, nola deitu zenezaioke ondasun, hain leku gorrihoni? Hemen ez bai dago mahai-estalkirik, ez kutxilorik, ez azpi-lik, ez katilurik, ez etxerik, ez mahairik, ez morroirik, ez neska-merik?

–Ba, horrexegatik; erantzun zion San Prantziskok. Limosna-ko ogia, harri eder hau eta iturri argi hori besterik ez degulako;horrexegatik daukat hau ondasun hain haunditzat.

* * *Baina ondasunik-ezak amorratu arazten dituan hoiek ez dio-

te antzik emango San Prantziskoren iturriko pozari. Ezta ondasu-nak Jaungoikoari ta lagun hurkoari zor diegun maitasunaren kal-tean, armaz eta eztabaidaz eta hasarre-bidez zaitzen dituztenhoiek ere.

Gauzen poza, ostera, ondasunik-eza, gogoz hartzen dutenenaizango da eta ondasunak –gutxi edo asko dirala–, Jaungoikoari talagun hurkoari zor diegun maitasunaren ariora darabilzkitena.

Halakoei otzanak deritzaie, ta halakoetaz dio Jesusek,zoriontsuak dirala: halakoek bai dute biziko lurraren eta ilargia-ren poza.

81

ETA ELORRIAK LORETAN*

Harkaitzeko elorriak, zakardikoak, hesikoak, loretan etaloratzen ari dira.

Elorri hain dohakabe ta hain bertan behera bizi diran hauenlore berri ta xuriak dira, beharbada, berriz, itxaropenezko anima-giro atsegin hontara ekarri nautenak. Beok dira, behera begiraninjoalako, bekokia lurrari emanik ninjoalako, beharbada, berenusai goxo ta txikiz, adarretako loretxoei begiratzera deitu naute-nak, loreek bilatzen duten zeru hain matazatsuaren gaineko zabalurdina begiratu arazi didatenak.

* * *Eta, halako batean, geratu egin naiz; geratu ere, geratu egin

behar nualako: gauzak ez bai daude alperrik bakoitza bere tokian.Elorrien lorez jantzitako arbatxo hoiek ez daude alperrik denahodeiez jantzitako zeru astun eta goibel horren aurrean, hainbes-te ta hainbeste arantzaren gainean. Ez daude alperrik, beren aidehain lirain horrekin, beak inola ere ez dakiten egoera pozgarrihorretan.

Eta euritan eta zeru larriaren aurrean geratu naiz –malkorre-ko elorriren bati ala neure buruari begira ez dakidala–, gaur, elo-rri loretu bati begira.

* * *

* Aránzazu, 438, 1966, 22-24. orr.

82

Askotan gertatzen zait zein elorriri begira ote nagoan ezjakite hau. Ispiluan ageri dan neure musuari inorena balitz begi-ratzen diotan bezela, sastrakako elorria neu banintz ikusten detaskotan. Malda garbiko, baso zaharreko, narda ertzeko, amilte-gi gaineko, iturri ondoko edo ardiek maite duten zelai ta larrezabaleko elorri ta elorduietan, nortzuk diran ez dakidala, gizo-nak eta gizadirik gehiena ikusten dedan bezela; eta, gero, neuala beste inor ote ziran jakiten ez detan bezela; gizonekin etagizadi gehienarekin neure burua bat eta berdintzat hartukobanu bezela.

* * *

Baina elorri dena loretu hauxe daukat gaur, beste, gainetikoelorri guztiak baino gertuago. Arrikruz aldera erten detan bezela,Urbia aldera atera banintz, ez nuan honelako ikuskizun hainlorezkorik izango. Urbia aldeko elorriak oraindik ezin bai zitezke-an loretu. Erroitegi gaineko haiek, ostera, ez dira loretu ere egin-go, gaixoak, zutik daudela, hain hilik bai daude urteotan ere.Igazko udazkenean erre zuten arlo hartakoak, baliteke, oraindik,nundikbait bizi izatera etortzea.

* * *

Hain gizonaren antzeko dalako edo, etsai asko dauzka elo-rriak. Tamalgarri da elorriak neguan ikustea. Hain bertan behera,hain bakar eta hain gorri geratzen bai dira elordietakoak berakere. Bakoitzak norbere nekea nahiko ta gehiegi balu bezela ager-tzen dira; eta diranei batera begiratu ondoren ohartzen da bat,guztien artean osatzen duten lantu zarpil eta baterako harekalkartzen dituala.

Udaran legorteak samintzen ditu, ez bai dute haiek ere mun-du hontan nahikoa lur gizenik arkitzen.

Udalehenez bai, udalehenez, lur ezerik eta eguzkirik dutene-ko, dena loratu beharrik jartzen dira. Egun argi batzuek izandituztela-ta, ikusi besterik ez dago: arru arte hontako elorri guz-

83

tiak dira gaur nabari, denei darie lorea, denei itxaropena, deneibizi-poza; pazko-atseginik ederrena bailerie bezela.

Negu hain beltz, luze ta gogorreko izotzak, antzigarrak etanahigabeak lakartutako ondoaren gainean, halabeharrak bigurtu-tako subilaren gainean, suak berdoztutako besangaen gainean,gaitzak igartutako gainigarren gainean, zein berria, zein garbi taalaia dan loretxo hauen gaurko bitxi xuri ta bustia!

* * *

Sagar, udare, mertxika, gerezi, aran-ondoek-eta, elorriare-kin zugaitz-izate bera dutelarik, beste gauza batzuek bezeladira. Haiek ere badituzte beren etsaiak, beren gaitzak eta hil-beharrak, baina haiei lur hobea gertatu zitzaien, haiekin askoarduratzen dira; haiek, elorriak inola ere eman ezin dezakeanaematen dutelako, adiskide ta ingurumariko gehiago dituzte.Baina elorria baserri agorreko nekazari ona bezela da, kale-baxterretako langile jatorrak bezelakoa, besterik ezin-eta,beren bihotz hain ederretako odola milaka tantotxo gorritanematen dutenen bezelakoa. Beste zugaitzak baino askoz maita-garriagoa.

* * *

Elorriak, ia, gure jente arrunt eta fededunak bezelako animaeder bat ere baduala esango nuke: ezbeharraren menpean hezita-ko anima bat, nahigabea eramaten ohitutako anima bat, gu gehie-nok bezela, lurrean iristen ez duan eta aidean arkitu uste duanzerbait hari begira jarrita bizi zaion anima bat.

Bilbon edo Barzelonan edo beste edozein tokitan izan dala,nahiz lantegi hain ilun eta haundien inguruan, nahiz soro erripa-tsuetan, nahiz Gaztelako sailadi legorretan, nekea ta konformida-dea, bekokiko zimur sakonak eta ezpainetako parre antxa, gerriedo bizkarreko makurra ta, hala ere, ekin azkarrari dagozkionmilaka ta milaka gizon eta emakumeok ikusten ditudanean, neu-

84

re mendiotako elorriekin gogoratzen naiz, eta elorriak maite ditu-dan bezela maitatzen ditut, hoiexek bai dira elorriak hain maiteizatera ekarri nautenak.

* * *

Zein elorri-lore bezela zaitan eder horrelakoen arantzartekopoza: nola nahi nukean poz horretan beti iraun lezaketen; zen-bat opa dietan poz horren lore xuriak, euritan edo izerditan edomalko garratzetan bustitako lore xuri horrek beti jantzi ahal di-tzala!

Gaur begien aurrean detan elorri hau bezela, edo begien oste-an detan gaurko beste elorri loretu hau bezela, nahi nituke ikusi,arantzen gainean dena lore argia dutela; arantzen, zortearen, ezi-naren, nekearen, ezbeharraren kontra jaiki gabe; ixilki, jardune-an, itxaropenez; eguzkiaren, haizearen, erleen edo norberaren pozdirala; beti zuzen jokatu izanaren poza, animatik azalerako pozadariela; pazko luze, neketsu ta itxaropengarriarekin oroi dirala;nahigabeak hain aldean dituztelarik eta, aldiz, nahigabeak pozezjantzirik berriz.

* * *

Arrikruzetan betiko elorri loretu usaia asmatu det. Hilarisukalde-lanetan zebilen; Maria gaztea, etxazpiko urtegian lixibajotzen; Damaso-ta kaltzada zaharrean luperiak eratsi duan hormajasotzen; bide hartatixe etorri da Maria amandrea, lokatzez etaastokada arbi loretuz. Aldeko etxe hutsera etorri ziran erdaldunenandreak josten ziharduten. Denekin jardun det: gripea dala,erreuma dala, soroetako girorik-eza dala, eta abar eta abar. Bainaabar hoietan, abar guztien gainean, gauzak kristauki hartzearenlorea ageri zan.

Konbenturakoan, Kortakogaingo Braulio ikusi det, ia berebetiko oge zurian, gora begira jarrita, eramana, itxaropena tafedea zerizkiola.

85

Elorri loratuei ez diet adartxo bat kendu, baina lorez itzulinaiz, edo lorez itzuli naizelakoa abiatzen det: hainbeste arantzezjositako bizitzan kristau hauei norbereganaino, norbera argitze-raino, norberagan lore bihurtzeraino darien fede-bitxirik ederre-nez hanpatuta.

87

ELORRIAREN ETA GAROAREN ESKOLAN*

Elorria, elorri jaio zan, eta elorri dirau. Halaxe: elorri. EtaJaungoikoari eskerrak.

Elorriak ez du ezer askotarako balio. Han edo hemen dago,bihurri eta arantzez josia. Neguan azaltzen zaigu, batez ere, erahortan, hain bihurri ta lakar. Udaberrian zazpi behatzeko ostrozjanzten da, eta ondoren, lore-mortxaka zuriz. Udazkenean odol-tantoak bezelako ale gorriz ikusten degu.

Nik badakit haren ostro, lore ta ale egosien ura osasunerakoon dana; hain zuzen ere, bihotzarentzako osasungarri dana. Bainajendea bihotzetik bizi al da gaur? Ardurarik ba al dio inori gaur-ko bizitzan bihotz-gorabeherak?

Gure aitak elorri ondoan mizpira-mentuak txertatzen zituan,ni ume nintzanean. Eta elorriak mentu hori ta beste zenbait ereongi hartzen dituana, aitak esanda dakit.

Hoiek hola dirala, elorria ez da hain alperriko, baina jendea-ren iritziari nagokio, ta, elorriak ezertarako ere ez duala balio,aitortu nahi det.

* Aránzazu, 442-3, 1966, 27-28. orr. Txomin Agirreren jaiotzaren mendeu-rrena ospatzeko Arantzazu aldizkariak ale bikotx honetan “Un mago de la Lite-ratura Vasca: Domingo de Aguirre” artikulu sorta argitaratu eban (17-40. orr.).Bertan B. Gandiagaren lan honez gain, L. Villasante, J. M. Olaizola eta PedroAnasagastirenak be irakurri daitekez.

88

Baina iritzi honekin batera, ezin naiz osorik jarri. Beldur hau-xe daukat: balio ez duana, elorria ala iritzi hau bera ez ote dan.Gauzak estimatzen ahaztu ez ote degun. Elorria bere balio gu-txian, elorria bere lakarrean, bere arantza luze ta zorrotzekin, bereostro urratuekin, bere frutu odolaztuekin, bere berez edo izatezestimagarri ez ote dan.

Gauza txikietan kargutzen omen naiz. Elorria ez omen damunduaren atenzioa merezi duan zugaitza. Ez omen da interesuniversala merezi duan arbola. Beraz, universaltasuna palta omenzaio. Gaur, berriz, universalista degu jendea.

* * *

Inoiz –eta ez det esango nork–, bizitza zertan emanazten nuan,galdetu zidan, urliak. Gizon haundia zan, oinetatik burura arteko-an, behintzat. Haundia berekiko iritzian ere, ta, gainerako norbai-tzuen iritzian ere haundia. Nik ere banenkian bere burua aintzatzeukana, ta, hain aintzat euki ere! Ta lotsa nintzan nere jardun-bidetxoa azaltzen. Baina, hala ere, umeei eskola irakasten ari nin-tzala eta gero, jai-egunetan, hara ta bestera ere ateratzen nintzalanere apaiz-zereginak betetzera. Ta, nora ateratzen nintzan. Garaihartan, batean Sanjuanerrekara, bestean Itxasolegorrera, besteanUrrexolara ta hala ateratzen nintzan: ta, gaur bertan ere, Araotz detnere jai-egunetako alor. Ta, halakoren bat adierazi nion.

Haren begiratuak bai zapalduta utzi ninduala! Orbelak,zapalduz, lokatz artean barrentzen ditugun eran, zapaldu ere.

Gutxi iritzi zion nere jardunari, hain gutxi ta hain zabalera gu-txikoa, universaltasun gutxikoa, batez ere. Beti geundela arazotxo-etan murgilduta, beti Matxinbenta baino harutzago begiratu gabe.Gizonak hori baino zabalera haundiagokoa izan behar duala, gureegiteak eta apostoladuteak universalagoa izan behar duala, ta abar.Eta abarkapean utzi ninduan, abarkak sekula jantzi ez baditu ere.Ta, halako gizonak, nola abarkak jantzi? Nola abarkadunekin etsi?

Gainetik kendu zitzaidanean, arnasa puxka bat ez zidan uka-tu haizeak. Ezta arratsalde hartako argiak bere izpi eder bat ere.

89

Ta, hala, ta, nolabait, atera nuan bihotza zetzan lokatz artetik etanere inguru txikiari begira jarri nintzan berriz ere. Baina egundo-ko mazpilduraz nengoan dena.

Hurrengo mendi-aldian elorriari begira jarri nintzan, ohiturabezela. Txilarrari, oteari, belarrari, elorriari. Gizarajoak! Zererrukia hartu nien! Baina nola zeuden bizirik? Nola zeukan biziizateko arpegirik? Eta nik, nere eskola ta apaiz-lanak egin ohiditudan harkaitz-artea ta baserri-uneak ere han ziran ageri, men-di-baxterretan, ibartxoetan, basoen-eta artean. Benetan ziran txi-ki, benetan zuten merezi ahaztutzea, bertan behera uztea; gizonakuniversalagoa bai du izan behar!

Eta haiek bertan behera utzita, universalera jo nuan. Eta nolaez? Han, eta, laister arkitu nuan dena universala zan urlia. Ta dio-sala agin nion, eta ni, nola txikia nintzan, ez zuan nire diosalaaintzat hartu. Beraz alperrik nenbilen. Nik ere atzera utzi nituangauzekin ahaztuta geratu behar nuan. Universal harek ez ginanetzhartzen bai ginduan ni ta nik utzi nituanak.

Gerora, makina bat universalista ezagutu ditut. Baina nolakouniversalistak! Haien dotrina bai zaidala gauza zaila! Universalaizateko, asko edo gutxi, baina zerbait, ukatu behar bada –hauxeistilua!– universal hortatik zer kendu behar ote degu? Ta nolauniversal geratu, universalari zerbait ukatuz gero?

Ta burua argiztatzeko, berriz ere, elorriak bizi diran malko-rretara etorri nintzan. Gizarajoak, hantxe zeuden haiek, berenharkaitz-muturrei lotuta, beren baxterrei edo txokoei itsatsita.Baina anporra eta adarrak eta arbaztak gora begira zeuzkaten,alde guztietara begira, okerka, bihurrika edo ahal zuten bezelajaso behar bazituzten ere; eta haizearen nun-nahiko mandatuakentzun eta haizeari noranaiko mandatuak eman ari ziran. Ez zeu-katen inorentzako prejuiziorik ez perjudiziorik.

* * *

Eta gaur ere mendira. Gaur, Garoa-ren laugarren argitaldia-rekin.

90

Baserritar eta artzaien inguruok nik baino lehenago maitatuzituan Domingo Agirrek. Baina zertako ta zergatik? Ez ote zego-an haren garaian nobela-gai universalagorik? Zergatik mugatuzan hain paraje estuan? Zer dute zer ikusirik baserritar eta ar-tzaien bizimodu ta gorabeherak? Apaiz baten ardura ta jardunaaritu al ote ditezke honelako gaietan, universaltasunari irainikegin gabe? Ta, gainera, euskeraz jardun eta aritu ere: hain hertsia,hain gutxirena dan hizkuntza zarpazar hortan! Agirrek berak erebazuan kezka hori, Aita Villasantek dionez.

Euskaldunok konpleju hori badegu, behintzat. Gere txokoanbizi geralako, gereari eusten ari geralako, gere aduari zintzo gakiz-kiolako, norbere lurrean saiatzen geralako besterik gabe, egoztendiguten universaltasun-ezak, norberena utzi, galdu, hondatu, ahaz-tu ta desegitera eramateko arriskuan bizi gera. Baina zergatik kon-plejupe hortan sartu ta gelditu ta kokildu ta etsi? Konplejua euki-tzekoa ote da hori? Universalista diralako hoiei tokiaren zentzua ezote zaie palta? Eta tokia ez al da universoaren zati? Eta toki bakoi-tzeko bereiztasunak ez al dira berez eta beharrez universoaren eder-garri? Beraz gu, gerean aritzean, ez al gera universal?

Baina guk, gereari ekiteko, Apezpikuarengana baimen-eskejoan beharra daukagu.

Elorriak zori hobeko! Haiek ez dute kezkarik elorri izateko,ta, elorri diraute, basoetan, malkorretan eta arruetan beren aideta giro ta izate apartekoaren grazia hantxe jartzen dutelarik, para-jearen apainduri ikusgarriagorako. Adarrak nundinahiko haizea-ri zabalik, ostroak noranahiko agur eta gorantziak bidaliz, loreenusaia aidearen eskuetan jarriaz, edozein eta edonungo txorientzataleak. Beren txokoetan trinko, baina adaburuak zeru-lurrei eske-niaz. Beren izatea behartu gabe, baina belarrari belar izatea debe-katu gabe, txilarrari txilar izatea galerazi gabe, oteari ote izateaakartu gabe, txori izatearen inbidi gabe, beren izatearekin kon-forme, inoren izatea gutxietsi gabe, nardatu gabe, zapaldu gabe;mizpira-mentua hartzeko ere gertu. Zer besterik behar dute uni-versal izateko?

91

ETA LOIOLA ETA LOIOLAN*

Ujolen bolbola oroitarazten didan hitza da Loiola. Izen atse-gina, erreka izena aina. Halaxe zait atsegin erreka mardula –harriarte garbitik, errekarro argitik, garbi ta argi ta mardul–, ujolenbolbola altxatuz doala. Halaxen zait atsegin ujolen bolbola –boro-bil eta gozo, boladaz bolada, dena doinuz doala, aidera igoz–,arbola.

Ur-bolbol-arbola –espiritu-ujolak oroituz dagola–, ur-bolbolpoema mardul bat bezela, entzuten det Loiola. Halaxen zait atse-gin, espiritu-ujolen hotsa dariola. Halaxen Loiola: ur-bolbolarendoinu ta, doinu-arbola.

* * *

Eta irailaren 11garrengo jai-arratsalde hontan, Loiolara eto-rri naiz, gogo-jardunak egitera. Hementxe nahi nituan egin etahementxe nago; baina ez etortzeko, ahaleginik egin gabe.

230 duan gelan sartu naute. Gela haundia, ez ezer palta, ezezer sobra ez duan gela. Mahai bat, oge bat, jarleku, garbitegi etajantzitoki bat. Traba gutxi ta huts-arte garbi nasai asko. Prantzis-kotarren gela bat ematen du hontan.

Leiho zabaletik, ikustera hain ohituak gauden eliz-kupulamardul eta iaioa eta, haren ostean, Izarraitz are mardul eta iaioa-

* Aránzazu, 444, 1966, 24-25. orr.

92

goa, ageri. Eta goian, kupularen aldamenetan, bi zeru-pusketaurdin.

* * *

Nere hain gustoko giroan arkitzen naiz, beraz. Teilatu gaine-tatik gora nabaitzen det anima. Ta horixe nahi nuan: astetxo bate-an, eguneroko ta betiko, norgere arazotxoetatik erabat aske, aska-tasun goren batean bizi.

Eta Arantzazutik nator. Eta Arantzazura itzuliko naiz laister,Jainkoa lagun. Hegoei nahi diet atseden eman, aidea aldatuz. Ta,aidea aldatuz orain, Arantzazuko aidea berriz ere berri arkitu ahalizateko eran jarri. Gizonok toki batera egiteko ahalmen zorionekoedo zoritxarreko bat badegu. Ohitu egiten gera eta, gero, ingurua-ren haundiak ez digu mirarik egiten.

* * *

Urtero egin izan ditut gogo-jardunak Arantzazun ere. Baina,han dena det ezagun, hain ezagun. Eta gehiegi hitz egiten didateeta gehiegi nahastua nago gauzekin. Gehiegi lotua ere.

Eta ez. Han baino hobeto iruditzen zait hemen. Hemen, sartunauten gela ere ez bai det ezagutzen. Hemengo etxe-arazoei lotugabe nago, hemen aske naiz. Beraz hementxe nago Jaungoikoare-kin askatasun guztiz jarduteko giroan. Eta horixe det opa.

* * *

Nere gelarantz dagoen erluju-oboak deitu nau. Sei-seiretandago. Minutu-orratz luzeagoa hamabietan. Ordu-orratz motxagoaseiretan. Oraindik ez dira seirak berriz. Erloju hori gaizki otedabil edo geldi ote dago? Geldi dago.

Zer egoera liraina erluju horrena! Orratz luzeena hamabieta-ra, ordu osora, ordu betera, Jaungoikoaren ordura, hamabietara.Ardurarik gehien goiak balio, hamabietara. Eta zuzen eta behera,zati motxagoa obo txikiagoaren barruan, pareko numeruari ukitugabe, baina harengana. Zerbait emango nuke nik anima erluju

93

hori bezela geratu litzaidaken. Gorantz nere zatirik luzeena, lehe-nengo oboa zehartuz, bigarren oboan zehar, luze, hamabietanzehar barrenduta. Eta orratz motxagoa behera, baina lehenengooboaren barruan, beheko numerua seinalatuz bakarrik, behekonumerutik behar dan neurrian geratuta, baina harengana.

* * *

Jauna, emaiozu nire animari hain biziro opa duana. Emaiozumundu honen oboa goituz, zugan barrendu dedila. Eta behekoarazoetan dagokion esferaren barruan aritu dedila.

Erluju hori geldi dago elizkupularen harira. Osteko harkai-tzaren harira. Zerura begira haren orratz luzeagoaren gezi-burua,hamabietan gora barrendua.

Zer poza nere animako erluju hau halaxe jarrita aterako banuhemendik! Munduan ez litzake hamabiak puntuan edo seirakpuntuan beste ordurik bizi behar. Edo bi orratzak hamabietan edosei seiretan geldi.

* * *

Zer oinarri ederra eman didan erluju horrek gogo-jardunenatari hontan. Aurreneko zer-ikasia hartu det. Aurreneko gogo-jar-dunen azalpena hortxe daukat. Hortantxe jarri behar det burua,hortantxe anima, hortantxe egitea. Munduan degun nahaspilahontan bizi behar detan postura ere hortantxe. Ez al zigun Kris-tok postura horixe bera erakutsi? Ez al zan zeru-lurren erdianzutik jarri? Jaungoikoaren eta gizonen artean zintzilik, bien tarte-ko, biekiko hartu-emanean, biek alkartuz, biak batasun ederreanlotuz bezela?

Kristoren ordu hortantxe nahi nuke, alegia, nere buru osoa.

* * *

Goizegi iritsi naiz Loiolara. Gainetiko apaiz ejertzizio-egileak9etarako etorriko omen dira. Tartean, badakit zer egin: Oñatzeraigoko det, niretzako hain ahaztu ezina dan Oñatzera.

94

Hantxe entzun nituan lehenengo aitortzak eta han, igaronituan hiru egunetan, lagun onak egin nituan. Nola ote dira?Beharbada, ez dira nerekin oroitu ere egingo.

* * *Apari aurretik, Oñatzetiko ostera kontatzeko, hainbeste asti

badaukat oraindik.Igo, arlote batenak eginaz, igo detala uste det. Hemen galde-

tu eta han galdetu. Halakoa, ikusi naualako edo, etxekoandre onbatek, lagun egin dezaidala esan dio semeari. Bai lagun ona! Ezdet behingoan ahaztuko mutil gazte hain atsegin haura.

Eta, noizbait, iritsi naiz Oñatzera, eta aurreneko aldiz joannintzanean izan nituan bihotz dardarak bururatu zaizkit, eta pix-ka bat berritu ere bai; ez bainintzan gogoratzen ongi ostatua emanzidatenen etxearekin ere.

Baina laister antzeman diot etxe hari, etxe-ertzeko hormanAita San Iñazioren irudia ikusi detanean. Hantxe zan.

–Arratsalde on deizuela Jaungoikoak.–Baita berorri ere.Eta bitarte bat, ixilune bat, eta arpegiei begiratze bat.Eta ohartu, gera, haiek eta ni, denok ohartu ere. Gero betiko

galdera ta erantzunak. Maria Pilartxo, ta Kandelariotxotaz galde-tu diet. Han ibili behar zutela iruditzen zitzaidan. Maria Pilarjadanik monja joanik omen da, eta Kandelario, mutil haundi egin-da, tabernan edo. Ez dira alperrik igaro hamaika urte hauek.Haien-eta erretratu mordo bat ekarri didate ta haiek ikusten jar-dun det, urdai-azpikoari ta sagardoari ekinez, tarteka.

Elizatxoan ere izan naiz. Han zegozan nire aurreneko apaiz-ikaraen berri dakian aitorlekua.

Loiolarakoan lehengo bideari heldu diot, eta, jakina, mutilalaguntzat eman didan etxekoandrearenera atera naiz. Han ari zanorduan ere zerbaitetan, eta ikusi detanean, nere ibilaldi onaren berrieman diot. Oraingoan garagardo botella baten laguntza eman dit.

* * *

95

Eta orain, berriro nago Loiolan. Oraintxe bai dagoala gertunire festaren azkena.

Jauna, esan bezela, emaiozu nire animari hain opa duana.Aita San Iñazio, orratz hau zure ordura doala.

* * *

Eta irailak 16. Lehenago ere egin nituan hemen gogo-jardu-nak. Aita Errandonea izan nuan orduan espiritu-ujolen harirajarri nahi izan ninduana. Gaur ere esker ona nahi diot agertu.

Oraingoan Aita Arin izan det zuzendari. Kuadernu oso batapunte jaso dizkiot. Haren azken-hitzak Kristoren piztuera hainpozgarriaz izan dira. Kristogana ematen degun pauso bakoitzean,Kristo gero ta gehiago piztuz dijoala gugan.

Nire gelarantz dagoan, erlujuak ez du zirkinik egin aste guz-tian. Nire oraingo asmoak ere iraungo ahal dute.

* * *

Gelako lurrari mun eman diot. Aita Arini, Donostira aldezuan aurretik agertu nion nere esker ona. Orain Arantzazura. Bai-na nabilen, hara aurretik meza eman behar bai det, eta seirak lais-ter dira.

Oroitu zaite, Jauna, zure morroi Aita Garate, Anai adminis-tradore eta etxe santu hontan bizi diran gainerako orotaz ere, askozor bai diet. Har zazu hauen alde eskeintzera nijoakizun Ospe-opari hau.

97

ETA GABONAK, GABON*

Abendua gerturatu zaigunerako, nor ez da Gabon-jaiekinoroitu? Eta Gabonekin oroitu orduko, pozak nori ez dio barrutikkilimatu?

Gabon-jaiek, berriz, harritzeko poz-bide bat dute oinarri:Jaungoikoak maite gaituala; Jaungoikoak Jesukristogan agertzeneta ematen digula bere maitasuna.

* * *Arantzazuko pagadietan, goldio-eske dabiltz praileak, goldio-

eske umeak. Goldio truke, turroia-ta hartu ohi izan ditugu ba. Ta,hala, Oliterako, Alfarorako ta harako ta honerako, goldio-zaku-kadak ageri dira gure atarian. Etxerako ere hemen da, Egia da,gurean gero ta goldio gutxiago erabiltzen dana; baina etxerakoa,kaja haundi batean dago.

Goldioa, gure artean, belenarekin lotuta dago. Ia ez degu gol-dio gabeko belenik asmatzen. Goldioa, ostera, pozik bide dalaarkituko, iruditzen zait; ematen zaizkion betekizunak hain goxota bikainak diralako: jaiotxatxoen apaingarri, ta, lore-ontzienbetegarri, hain zuzen.

Pozik bide, goldioa hemen dago, betiko biguin, nazimentu-aidez oraingoan, ia, oraingoxe, nazimentuan.

* * *

* Aránzazu, 445, 1966, 13-15. orr.

98

Guztiok behar genuke nazimentu-gintzan jardun, guztiok ar-tzaien iruditxoak, ardienak, erregeenak, Jesusenak... bilatzen,egokitzen, atontzen, jardun.

Jardun-bide honek asko Gabon-girotu izan nau ni-neu, behi-nik behin, beti ere. Baina, aspalditxotik aldamenean geratzennaiz, halabeharrez, ikastetxeko umeek eta praile gazteagoek noladiharduten, begira. Denok batera jardungo bagenu, askotxo erebagera-ta, bi-hiru mutikok lo egiten duten ogeko maindirei maizgertatu ohi zaiena gertatuko ez ote litzaiguken, nago.

Baina, nahiz-ta figuratxozko belenik ez egin, bakoiza norberebarruko belena egitetik inola ere ezin gindezke aldendu. Ta, orduada aurreneko prestakizunak egiten hasi gaitezen.

Norgere belen honek bere akatsak baditu, ta, lehenengoa,bakoitzak ikusi dezakegula bakarrik; baina irudiak-eta erosten ezdu lanik, ezta etxeari baxterrik ostu beharrik ere. Horregatikbelen hau bakoitzak nahi bezelako haundia ta ugaria egin gene-zake. Baina, beharbada, hori bai: gure barruko irudi hoiek eregarbitu ta argitu preminan izango gera.

* * *

Ikastetxeko umeekin egondu naiz. Eta, ea Gabon-belenaknola jarri, erabaki ote duten, galdetu diet. Eta kapillakoa igazbezelatsu eratzeko asmotan daudela, erantzun didate. Transitu-barrenekoa ere, aurreneko urteetan bezela beharko dutela antola-tu. Baina jolastokian, han omen dira berenak egitekoak. Kapillaneta Kolejio-barruko transituan jarri ezin dituztenak ere, han baiipiniko omen dituzte: baloi, pelota, globu, plastikuzko abioi, bar-ku, eta, ez dakit nundik eta nola iritsi dituzten zaldi, soldadu,kamioi ta gainetiko –bai gerra ta bai pake-aideko– mila traste tatresna. Ta guzti hoiek inoizko inguru aktual eta universalarenbarruan. "LA IGLESIA EN MARCHA" deritzaion kolorezko, irudizko tagrafikuzko horma-periodiku-orri ederrez inguratuta. Hamasei bathorrelako orri haundi ta eder bildu omen dituzte, ta hoietakobakoitzak gaur-eguneko ta inun diraneko berri ta gai interes

99

haundikoak omen dakarzkite. Ta ikusteko, eskatu didate. Eta,erakutsi ahala, orri bakoitzaren izenburuak eta zerbait gehiagoirakurtzen hasi zaizkit:

–Hemen, Bombay-ko Eukaristi batzar nazio-artekoarena:Indiak 435 miloi biztanle dauzka; hoietatik 6 milioi dira, baka-rrik, katoliku. Beste hau mundu zabaleko goseaz ari da: 400milioi gizon dira, bakarrik, ongi jaten dutenak; 2.500 milioi gaiz-ki jaten dutenak; baina hauetatik, beti goserik bizi diranak 500milioitik gora, berriz.

–Honen izenburua "Meza Berria" da: Meza berbera ematenda mila hizkuntza ezberdinetan. Hemen, "Pazko Misterio"-z aridana: Gizona minez dagoanean, Kristo minez dagoala, dio. "Indarberri bat" beste honen izenburua: Espiritu Santuak kristau takristau-gaien bihotzean sortzen duan Jainko-kemena, aipatzendu. Hau DOMUNDekoa da: Sudanen biziro erasotuak arkitzen dira-la gaur, Kristoren mixiolariak; 2.500 milioi dira munduan, kristauez diranak.

–Igazko Gabonetakoa: "Belengo mandatu berria" deritzaio:Bizitzari zor zaion begirapenaz, dihardu; milaka asko gizonomen dira, oraindik, hankapetuak, gaizki tratatuak. "Epifanita Mixio" deritzaion hontan, berriz, gerrateetako biktimarikerrugabe ta babesgabeenak umeak dirala; milioiak ume gosez,zer-jantzi beharrez, moduzko etxerik gabe, eskolarik gabe, bizidirala.

–Honako hontan, Mixioen aldeko eskaria ageri da: Askotanguk alperrik galtzen deguna, han-haietan balute, dio. Honek,ostera, Kristok gure zorrak bere gain hartu zituala. "Lurraldebakoitzean, han-bertako Eliza" eskatzen du beste honek: Polonia-ko kristauen zintzotasuna goratzen du. "Jaungoikoa hilik ote"galdetzen du azken honen izenburuak, eta, erantzuten: Jaungoi-koa bizi da; Jesukristo da Jaungoiko ikus-ezinaren irudi.

Eta arpegira begiratu didate.

* * *

100

Nik ez dakit zer belen-modu inguratuko ote diguten elizan jar-tzekoaren ardura duten praile gazteak. Urtero asmatu ohi dute zer-bait berri. Mutikoak kapillan eta transituan jarri ohi dituztenak erebeti izan ohi dira ikusgarri. Baina jolastokian eratzekoa duten hau-xe, beste guztiak baino egokiagoa atera baietz, jokatuko nuke.

Estalpetxoa, sehaska, San Jose ta Maria, astoa ta idia, ar-tzaiak, baloia, globuak... Aspaldiko ta oraingo; berri ta zahar;egungo ta betiko; hango ta hemengo ta deneko; mapa asko, erre-tratu asko; zer-irakurri asko; ta dena nahastean; baina dena Jesu-sen aurrean. Ta, halaxe, dena.

Umeentzat, Jaungoikoarentzat bezela, aldia ez da aldi, nun-bait, dena gaurkoa, ta oraingoa baizik. Umeentzat, Jaungoikoa-rentzat bezela, urrutirik ere ez dago, agian. Ezta ezinik ere.

Ea, dena bukatuko dutenean, eta, abenduaren 24garrengogabaz, Jesus haurra bere askan jarriko dutenean, Jesus, munduhauxe, berak hainbeste iruditan ikusten duten mundu guzti hau-xe bera salbatzeko jaio dala, aituko dute. Berrien berriz ere Jesus"behartsuei berri ona ematera datorrela; giltzapetuei askatasuna;eta itsuei ikusmena hots egitera; atsekabetuei lasaitasuna eskein-tzera; Jaungoikoaren errukizko urtea hots egitera".

Umetasun honekintxe eratu nahi nuke nik ere barruko bele-na, ideazko ta fedezko nere belena, ta, haiek bezela –edo Elizakbezela–, entzun, aitu, hartu ta bizi Matuta-irakurgaietako hitzhauek: “Gaur jaio zaigu Birjinagandik zeruetako Errege, gizongaldua zeruko erreinuetara itzultzeko. Gaur argitu zaigu erospenberriko eguna".

* * *

Umeak eta santuak elkarrengandik hurbil daude. Santuak,Jainko-bideetan aurreratu ahala, gero ta etorriago datoztelakoumetzaroko inozentzi garbira. Santutasun-mugatzat ez al zuan bajarri Jesusek, umetasun tolesgabea?: “Haurtxoak bezela egiten ezbazerate, ez zerate zeruko erreinuan sartuko”, irakurtzen deguHaren ebanjelioan.

101

Eta santuek nola aitu zuten ba Gabon?Gure Aita San Prantziskok, beste edozein jai-egun baino

gehiago goratzen zuan munduko Salbagilearen jaiotz-eguna, etajai-egun hau jai guztien jaia dala esan ohi zuan. Eta haur txikiharen gorputza bere begiz ikusten zuala iruditzen omen zitzaion,eta umetxo baten gisa, ta kutunki hitz egiten ziola, musurik gozo-enak ezartzen omen zizkion.

Gau hartan biziro zetorkion gogora, zein lotua ta ilunpetua arki-tzen zan, federik gabe, mundua ta zein on haundiak ekarri zituan gusalbatzera zetorren Goi-argiak. Belen aldetik mundu guztira zabal-tzen ziran izpi argiak ikusten zituala iruditzen omen zitzaion.

Greccio-n bizi zala, Eguarri jaiak baino hamabosta aurretik,Aita Santuari baimena eskatuta, praileen eliza ondoan belen batantolatu zezala eskatu zion hango gizon adiskide bateri. Harek,berriz, arreta guztiz antolatu omen zion askatxo bat, askatxoanlastoa, haren aldamenetan astoa ta idia, eta, halaxe. Gauerdi alde-ra, aska haren aurrean eman zan Meza nagusia, eta Prantziskosantuak kantatu zuan ebanjelioa, ta arpegia, goiko alaitasunezdis-dist egiten ziola omen zeukan.

* * *

Santuentzat –Elizarentzat eta Liturjiarentzat bezela–, gerta-kizun bizi bat da Gabon. Gabon bakoitza, Gabon. Lehenengoabalitz bakoitza.

Fabrikak, traktorak, kamioiak, trenak, abioiak, ilargira dijo-azten koeteak, tankeak, barkuak, bonba-atomikoak, klinikak,zaharren asiloak, maternidade-etxeak, universidadeak, jauregiak,txabolak, txaletak, pobreen tegiak, aberatsen alperriko egoitzak,kartzelak, deporte-zelaiak, zinemak, elizak, pobreen etxeak... bai-na denetik eta dena nahastean duan mundu hontan, eta gu-geu-retzako, gaurkuontzako, eta aurreneko aldiz balitza, eta 1966koGabonez, San Leonen hitz hauek esango dizkigu, Elizak:

“Maite-maiteok, gaur jaio da gure Salbatzailea: Poztu gaite-zan. Ez bai dagokio tristurari lekurik, bizitzaren jaiotegun hon-

102

tan; hilkortasunaren bildurra deseginik, agindutako betikotasun-poza bai damaigu. Poz-bide hontatik inortxo ere ez da baztertzen.Guztiontzako poz-arrazoi berdina bai du".

Beraz, aurten ere Gabona, Gabon. Orain 2.000 urte izanzituan arrazoi berberak bai ditu Jesusek, jaiotzeko; Jaungoikoakzenbateraino maite gaituan agertzeko; Jaungoiko-itxura utzitagure hilkortasun errukarriz janzteko. Eta, graziaren bidez, ordu-ko artzai ta magoei, bezela, gaurko txoferrei, estazio-jefeei, gau taegun lanari lotuei, teknikuei, astronautei, ta denoi, eskeniko digu,berriro ta berritan berriz, bere jaiotza-dohaiak.

Horregatik arkitzen det ongi, jolastokiko belenaren gaineanmutikoak jartzekoa duten, irakurgai hau: "1966ko GABONAK,GABON". (Ez ote legoke hobeto, EGUBERRI?).

* * *

Eta goldioz, artzai zaharrez, betiko asto, idi eta ardiz; bainaordutik honerako guztiz, eta gaurko problemaz, gaurko trasteriz,gaurkotasunez jantziko dute belen hori. Halaxe ta halaxe bainohalaxeago ikusiko bai du Jesusek mundu hau, goldio gaineko iru-ditik baino, aldare gaineko ogitik.

Eta halaxe baino halaxeago arkituko da Jesusen gorputza–Eliza–, zapi biguinetan bilduta bai, baina oraindik lasto gogo-rrek ziz egiten diotelarik: Sudan eta Kongon odola dariola, Indiangoserik, Rusian eta Txinan Herodesen bildurrez, 2.500 milioi fedegabekoren gauak inguratuta.

Eta halaxe baino halaxeago esango digu, aurten ere, Ainge-ruak: “Ez ikaratu; herri osoarentzat poz haundia izango dan berribat dakarkizutet-eta: Salbatzailea jaio zaizutela gaur, Kristo Jau-na bera”. Eta bertan behera, mila eskoletako ume, mila elizetakokristau eta mila ta mila herritan, zeruko talde haundi bat bildukozaio Aingeruari, aurten ere, Jauna goratuaz eta esanaz: “Aintzazeruetan Jaungoikoari, eta pakea lurrean Haren gogoko gizonei”.

Arantzazun, Balerdiren “Annuntio, vobis” ensaiatzen ari dira.

103

ETA ELORRI-LANDARAK*

Edo elorrien umeak?Erregenez, elorri-landaretaz oroitzen naiz. Ez beste ezergatik:

Peru Abarkak zionez, bakoitza bere zoroak bizi dualako, baizik.Nire erotasuna, berriz, elorrienganako maitasun haundi bat

eukitzean dago.Elorriak baino zugaitz lirainagorik bada, ordea, niretzat ere;

baina maitagarriagorik gutxi, beste elorri batzuek ez badira.Elorriei, basoko pobreak deituko nieke. Basoko behartsuak,

landerrak, txiroak.Baina ez alperrak diralako. Beren baztertxoetan, Udaberri

goizean ondo goiz azaltzen dituzte beren ostrotxo urratuak; ondogoiz irikitzen dituzte beren loretxo xuriak, ondo goiz borobiltzenberen aletxoak, eta gero, Udara zear, eta Udara igarota ere, orain-dik Udazken-azkenak arte, oraindik hantxe diraute beren frutuakontzen, gozatzen, ahal dutena egiten.

Aurreneko elurtea ezkero ere, hantxe ikusi ditut, oraindik,kimetako elur artetik gora, odol tantoak baliran, haien pinportagorriak.

Baina, noizbaitean, izotzak legortu ahala, edo neguko txoriakirentsi ahala, berriz ere soil geratuko dira; berriz ere, Udaberrigoizean goiz, ahalik eta goizen, berriz ere, lanean hasteko; base-

* Aránzazu, 446, 1967, 5-7. orr.

104

rrietako nekazariak bezelaxe, urietako langileak bezelaxe, lanaribeharra deitzen diotenak bezelaxe, edo beharrak lanera dara-mazkianak bezela.

* * *

Goizean goiz jeiki, behiak jetxi, azpiak egin, atxurra, sega edoidiak hartu, ta, giro ona badago hobeto ta, txarra bada ere han-txe, mendiko nekazaria, goizetik gabera, ta ilundu ta gero ere,lanean ari da.

Kale bustian edo aterian, baina bizi ahal izateko lanik beha-rreko ez dutenek ogean diran bitartean, han dijoaz kaletarrakfabrikako burni ta herdoi artera; edo haizeak sartu ta erten, beregogora egiten duan, kristalak hausitako ate ta leiho dituan, alma-zen hartara; edo zanga, edo zerrauts edo igeltsu artera.

Ta, halaxe, jango dutena, beren bekokietako izerdi saminezerosi behar duten guztiak.

* * *

Mendietatik badijoaz elorriak. Nornahik kentzen ditu. Nor-nahik egiten die, gogoak zer eman, huraxe. Aberatsagoa pinua.Harentzat lekua. Pobrea bai da, bijoa, elorri gaixoa.

Behartsuak ere nornahik kentzen ditu, hemendik hara ta han-dik bestera, hain errez. Eta hain errez bialtzen dituzte langileakere, hain errez, asko daukanak ezer galdu ez dezan. Baina Segu-ruetan ere errezago egiten dute pobreekikoa; baina konbentuetanere bai.

Elorri bat, inor oroitzen ez zaiola, bere bazterrean bezela, inororoitzen ez zaiola bizi dan nekazariarekin ere, errez gogoratzendira, gurdi zaharraren aspaldietako inpuestuak-eta eskatzekodanean.

Eta mendietatik badijoaz nekazariak, joan egin behar dutela-ko, alegia. Fabriketatik, lantokietatik, enpresetatik... badijoazobreruak, eta, haiek ere, joan egin behar dutelako. Aberatsagomakinak. Aintzat erdi ta ixkinak. Ez dute emazte, ezta haurrik

105

ere. Lanean dira gordinak. Gastuan, berriz, mizkinak. Irabazianbikainak. Ta, hilaren mugan, ez dira azaltzen, eskatuz lanenordainak. Bijoaz bada, ta, halaxe doaz, nora?... beharginak.

* * *

Elorri hitzetik dator, nunbait, elorrio hitza, eta hontatik,elorrioko. Elorria, bide-ertzak, soro-hegalak, zelai-bazterrak-etazaitzeko ere erabiltzen dan arantzadun zugaitz apal bat da.Behartsuaren bizi-giroa elorriak adierazten duan bezela, lorra tanekea esan nahi dituan elorrio hitzak adierazten du elorriarenzoria. Lor eta nekearen berri elorrioko hitzak damaigu, berelarritasun, estuasun, atsekabe, nahigabe, gaitzaldi, beltzal-di, zoritxar, zorigaizto eta gisa hortako bere esan-nahiekin.

Arantzak beretzako ditu arantza, lehendabizi. “Badarioearantzak hainbeste bider bere burua minduten deutsen arantzak”.Baina elorriak bere burua babesteko ere baditu bere arantzak–langileek-eta, beren buruak hainbeste bider mintzen dizkieneztabaida, izka-mizka, muturrak, lan-uztea, sasi-lana-ta, berenburuak babesteko erabiltzen dituzten bezela.

Baina langileek bezela, elorriek ere arantzak beren buruentzatdituzte, batez ere, nahigabegarri; ez bai die babesgarri bezela askobalio: aizkora gogorraren menpean erori beharra dute; goitikamiltzen dan harkaitzaren menpean makurtu beharra; pinu abe-ratsagoari tokia utzi beharra; baserri kozkorretakoek beren txokohain maiteak eta obreru xumeek beren ogibideak uzten ari diranbezela; edo bizi nahi badute, zugaitz haundiagoen tartean bitar-tetxo bat arkitu beharra, buruak alderatu beharra edo betiren-betimakurtuta bizi beharra.

* * *

Haritzek, abereentzako ezkurra ta arotzegirako zura dute, taez diet erruki haundiagorik, asko bai dira ondoren dabilzkitenak.Gaztainondoek, gero ta gozoago deritzaiegun aleak, eta, haritzekhainbateko zur bikaina dute. Berebat lizarrek, pagoek, pinuek; eta

106

maite baditut eta ederresten baditut ere, ez diet errukirik, bai bai-dituzte beren abogauak. Baina elorriek –bihotzarentzako hainonak diran lore, ostro ta frutuak dituztelarik–, ez dute adiskide-rik: bihotza ahaztua daukagulako nunbait, degunik ere ez daki-gulako nunbait. Eta bihotzarentzako ongarriak ematen dituana,ongarri hoientzako lekurik arkitzen ez badu, alperrik dago.

Baina alperrik, bihotza bera ez ote daukagun nago; alperrikedo alperturik, ez bai darabilkigu hari dagozkionetan, harentzakoon diranetan, harentzako bizigarri ta bizi-ageri diranetan: erru-kian eta maitasunean.

Pobrearen, landerraren, behartsuaren, txiroaren larritasun,estuasun, atsekabe, nahigabe, gaitzaldi, beltzaldi, zoritxar etazorigaiztoa, elorriaren ostro urratu, lore hain txiki, frutu hain kax-kar eta hain osasungarriak bezela dira, haiei lekua ematen, haie-kin arduratzen, haiengana makurtzen, haiekin jabetzen, haienga-na zabaltzen eta haiekin haiekintzen dan bihotzarentzat. Errukiaketa maitasunak edertu, sakondu, hedatu, jaso, hazi, marduldu tagiza-girotu egiten bai dute bihotza.

Baina bihotzaren onerakoa estimatzen ez duanak, ezin esti-matu bihotzik eta, are gutxiago, bihotzaren preminan arkitzendanik. Baina hori bere kalterako. Halaxe: bihotzetik urrutiratuzgoazen neurri berean goaz gogortasunean gogortuz, ikolduz,mokortuz, zabalera galduz, mugatuagotuz, gereganatuagotuz; eta,gerekoi bihurtzen gera, eta gereganatu ahala, dena nahi genukegeregana ekarri, dena geregan jarri, dena geregan agertu; ezindezakeana ta ez daukana ta behartsua axukatu arte, desafiatuarte, halakoen begietara gure lujuaren errainu mikatz eta errega-rriak bota arte.

* * *

Erregenak, orain baino lehenagotik ere, arantzezko koroe batbezela gogoratzen ditut. Zer ordu tristea, Meza nagusia bukatuondoan, ahal dutenak eta haien umeak, kaleetan zehar, enparan-tzan hara ta honera, zumardian aurrera, jostailu galestiz, galestia-

107

goz eta oso galestiz, abiatzen diranean! Ezin dutenak eta haienumeak, berriz... baina haien umeak, batez ere! Baina gizarajoakume hoiek eta hoien gurasoak! Gizarajoak gurasoak ere!

Behartsuei elorri deitzen diet. Ez alperrak diralako. Ahal izanduten artean jardun dira, goizetik gabera, eginahalean eta gehia-go ere egingo lutekela, askotan, nun egin balute.

* * *

Oraingo umeek ez dute Errege Magoetan sinisten. (ErregeMaloetan sinistuko balute!) Izan ere, Errege Magorik ez da. Ezdira Erregen bezperan, beren ganbeluak jostailuz eta gozoz dituz-tela, etortzen. Dena da gezurra, Jaungoikoari eskerrak. Bainagezurra debekatuta dago. Baina zer esan Errege santuei beren izenona kentzekoa dan gezurrataz? Errege Magoek ez bide lutekehorrelako jostailu-banatze hain desberdinik egingo. Ez bide lituz-teke utziko pobreen umeak errege-sari hain motxez.

Baina zorionean, gaurko umeek ez dute Errege Magoetansinisten. Aberatsen eta aberats ez, baina ahal dutenen umeak,aurretiz eta asko aurretiz dakie erregek zer ekarriko dien. Astebe-te edo hamabosta lehenagotik hasten da Erregen umeen artean:“niri bizikleta, niri oinez ibiltzen dan muñeka, niri indioen traste-ri guztia, niri Clim, niri Teletin...”.

* * *

Errege Mago aberats haiek Ume pobre batengana etorri ziran,berriz. Baina pobreen umeek badakite beren etxeetara ErregeMagorik iritsiko ez danik. Eta kalean, inbidiz edo tristuraz, beste-enak ixilik entzun dituztenak, astebete aurretiz, gutxienez, hastendira urliari ta sandiari zer ekarri dioten esaten, eta beren eskariakegiten.

Gaxoak, pobreen umeak! Maizterraren, ezin duanaren, ezdaukanaren, obreru gorriaren umeak! Zer goiz hasten diran elo-rriarenak pasatzen! Eta zertzuk entzun eta zenbat sufritu beharduten haien gurasoak!

108

Alperrik erosi batarentzat jersei bat, bestearentzat oinetako-ak, harentzat halako galtzak, honentzat honako gonak. Denaalperrik.

Eta dena alperrik: alperrik jostailu hain galestiak eta alperrikhain beharrekoak diran, hain beharrekoak.

Baina alperrik baino txarrago danerako, gainera: batzuenharrotasun iguingarri gehiagorako ta bestetzuen inbidi-arantzahaundiagorako.

Pobreen umeak, igandeetan, herriko jaietan, Erregenetan,egunik pozgarrienetan, hain ezagun, hain motx, hain gorri ta elo-rri, hain goiz, hain bizitzaren hasieran, hain landaretan!

* * *

Eta Erregenez, eta kaleetatik eta enparantzetatik eta paseoto-kietatik igarotzean, zugaitz liranagoen kimuekin baino, harkaitzgogor arteko, larre zaharreko, sastrakako, bazter bertan beherakoelorri landaretaz oroitzen naiz, gero, neguteak zarpildutako men-diotara itzulitakoan, aberats eta ahal dutenen umeekin baino,pobreen, ezin dutenen, ez daukatenen umeekin oroitzen naizenbezela.

109

ETA BASERRI-BIDEETAZ*

Bide berria bedeinkatzea zala-ta, bildu ginan Gesaltzan,gabonilaren 11.ean. Halaxe jaunak: gesaltzarrak, Oñatetik Aran-tzazurako errege-bidera atera dituzte beren etxeak, bide zabal,berdindu ta ongi ezarri honekin.

Bide berri hain eder, bainan hain jardutze ta neke luzez egin-dako honekin zer-ikusirik ez nualako-edo, neu izan nintzan lehe-nengo Gesaltzaratu nintzana. Gero Aita Lasa. Eta Aita Lasarekinhasten da bide honen egileen errenkada. Aita Lasa, Luis kamine-ruarekin jeitsi zan. Haien ondoren, Oñateko alkate Reyes Korkos-tegi jauna. Oñateko herria, kale ta baserri, atontzeko, txukuntze-ko ta aurrera ateratzeko gizon honek duan ardura goragarria,ondo ezaguna da inguruetan. Harekin, goi-alde hontako bide-zaidegun Julian etorri zan.

Eta han zeuden, etxe-aurreak betean, bide eginaren pozazeriela, jai-egunekoz eta jai-egin-zale, Gesaltzako Anduagatarrak,Arregitarrak eta Zuzaldetarrak.

Aurreneko agur-hitzak-eta trukatu ondoren, Aita Lasa jantzizitzaigun roketez eta estolaz eta bidea gora abiatu ginan. Eta latineta ur bedeinkatu ugariz, bidea oparo bedeinkatuta utzi ziguna,neuk dakit.

* Aránzazu, 447, 1967, 23-25. orr.

110

Eta gero, bide ta bedeinkazioaren ondra ta alabantzan, baz-karia. Halako gertakizunari halako otordua zegokiolako, nunbait,jaki goxo, ongi prestatutako ta ugari eman ziguten Zumaldenekoetxekoandrak.

Aita Lasak, Alkate jaunak, Jose Mari bertsolariak-eta, berriz,beren jardun eta ateraldi asmoz eta gogoz beteekin, atseginagoegin ziguten janaldia.

Kafera ta kopara iritsi ginanerako, dena zan baserrietara-bidea, dena baserrietara-bideen gorapena, dena baserri-bide-egi-leen aipamena ta aintza.

Zigarro-puruen kee artean geundenean, Arkadia zorionekotikjeitsitako igerle dohatsu bat bezela, mintzatu zitzaigun gure AitaLasa.

Lainoak garbitzen dituan ipar argi bat bezelakoa zan harenekinaldia. Baina ondo gogoratzen ez badet, edo zerbait gehiagoedo gutxiago badiot, barkatu zaidazute, une eder hartan, eznituan, beharbada, gauzak ondo jasotzen-eta. Niri honako hauentzun nuala, dirudit. Hara:

"Soro, zelai ta arboladien erdian, eta gure lurraldearen apain-garri, baserriak muinoetan eta ibar-uneetan hor ageri zaizkigu,banaka, binaka edo taldeka. Guztiok ederresten ditugu. Guztiokdakigu gure herritar jatorrenen bizi-leku dirala. Guztiok nahigenuke iraun dezaten.

Esnea, haietatik jeisten dute gure kaleetara; haragia, haieta-tik gure haragitegietara; arrautzak, frutak, barazkiak, haietatikgure azoketara.

Apaingarri ez ezik, onuragarri ere baditugu bada gure baserrihoiek.

Baserrietaz asko hitz egin da. Baina gaur egun inoiz bainohitz-bide ta idatz-bide biziagoa bihurtu da baserria. Izan ere,sekulako inka-aldian arkitzen da: hil-behar gorrian edo sendake-ta gogor bat egin beharrean. Bietatik bat.

Eta hala, baserri batzuek hiltea aukeratzen dute, tamalez. Etalehen, horma zurien gainean teilatu gorri bat, ikusten genuan zen-

111

bait tokitan, gaur sasi eta huntzen berdetasun beltza ikusten degu.Beste baserri batzuek, berriz, egundoko iaio, jaso ta lirain agerizaizkigu. Baina badira, oraindik heriotzaren eta bizitzaren erdian–zenbat!–, zer aukeratu ez dakitela, nora ta zertara jokatu ezdakitela, ezbaian eta larri.

Baserritarren kexua, kezka, amesa, asmoa ta gogoa, kaletikgertu egotea degu. Bidezko gauza. Bidezkoa beren seme-alabakikasteko aukera hobean ikusi-nahia; jardun-bide, ogi-bide, bizi-bide on bat errezago iristeko eran ikusi-nahia.

Kalean dena dago gertu, ordea. Ikastetxea gertu, sendagileagertu, denak gertu, lantegiak, zinemak, tabernak gertu, apaiza taeliza ere gertu. Dena gertu, dena bertan. Eta hortaz ezin geneza-ke ezer ukatu. Hori halaxe da. Hori ta beste gauza asko ere.

Orain arteko tentazio-iturriak, kaleko aukera ta erosotasunakizan ditu, batez ere, baserritarrak. Baina kaleko aukera ta errez-tasun hoiek, orain, zorionez, baserriraino iritsi zaizkio, edo etxe-rako bidean ditu.

Bidean. Halaxe. Horregatik atondu behar ditu baserrirakobideak. Kaltzada zahar eta estrada lokatzaztuekin ez dago etorki-zunik. Harriz eta asfaltoz ondutako bide berriekin bai, ordea.

Herriko zalaparta, hautsarte ta naspilatik behar hainbaturruti, ta herrirako bide on bat dutelarik, baserritarrak bihara-mon liluragarri bat daukate aurrean.

Motor, bizikleta edo autoen bidez, berehala daude eskolanhaien umeak, berehala lantokian haien seme-alabak, berehalaazokan haien etxekoandrak, berehala perian edo gizartean haiengizonak. Eta, berehala etxean, berriz ere.

Gaurko aurrerapen eta aurrerapideei eskerrak, baserriak inoiz-ko gertakizun ederraren atarian iruditzen zaizkit. Eta ez iruditubakarrik. Ikusi ere egin ditugu. Bide on baten jabe diran baserri taauzo-uneak, edozein bizi-bide erosoren parean jarri dira.

Esneak, haragiak, aurrautzak, frutak, barazkiak, sekula bai-no estimazio-bide haundiagoa dutelarik, sekula baino estimazio-bide haundiagoan daude.

112

Ta, zenbait tokitan bezela, bide egoki bat egin ondoren, base-rriak alkarrekin batean lan egitea erabakitzen dutenean, estima-zioa beti izango duten fabrika-lanen jabe bihurtuko dira. Nego-zioaren pozak, berriz, lanik irabazgarrienak aukeratzera eraman-go ditu, ta honek, lanerako tresna egokienak iristera.

Eta honela etorriko da baserrien goraldia, eta baserritarrakberriz ere maiteko du bere etxea eta txukuntasunez eta egokitasu-nez jantziko du. Eta aspaldi hontan hain muxin zaizkigun neska-txak, haietan jarriko dituzte beren begiak, eta baserri-semeenondoren abiatuko dira.

Hau ez da amesa bakarrik, hau gertatu ditekena da eta ger-tatu behar duana, eta zorionean, gertatzen hasi ere egin dana.

Geroari begira, bideak ditugu baserri-bizieraren eutsigarri,bideak gure euskal paisajearen salbagarri. Gure herriak, berenaparteko edertasunean iraungo badute, beren aberastasuneaniraungo badute, han eta hemen, herribiran edo urrutiagoan ageridiran baserriei eutsi behar zaie. Baina haiei eusteko, bideak diraaurrenengo oinarri. Bideetatik iritsiko da baserrietara orain arte-an sekula izan ez duten joritasuna, bideak etxeratuko die lurraaskoz samurrago lantzeko erreztasuna, bideak eramango dieukuilurako laguntasuna, bideak emango die inoiz ezagutu ezduten halako askatasuna ta poz berri baten gozoa.

Honelako bideak, Gesaltzan gaur bedeinkatu degun bidehonen antzekoak, Luis Ugarte kamineru azkar eta artetsu zaha-rrak egiten dakizkian bezelakoak, zein zorion mailatara jasokodituan gure baserriak, ikustekoa izango da.

Horregatik, txaloak gesaltzatarrei, Reyes alkateari, Luis etaJulian kamineruei, halako hiru baserri ederri, halako iraun-bideaeta halako etorkizun-bide itxaro arazlea iriki diotelako.

Eta gure txaloetan ez ditzagula ahaztu, bide honekin hainbesteardura erabili zuan Juan Bautista Ayerbe; Juan sobreestante berria;harek bialdu zizkigun langileak eta Gipuzkoako Aldundi zabala".

* * *

113

Aita Lasak ez zuan bere buruarentzako txalorik eskatu, bai-na guk gustora txalotu genuan bere hitzaldiaren ondoren, hitzal-diagatik eta egitez egin duanagatik.

Aita Lasaren errenten kontura, harro baino harroago nengoa-nean, Luis kaminerua honako honekin atera zitzaidan: “Ea, bes-te praileak ere zerbait esan dezala”.

Baina nik zer beste zerbaitik esan bear nuan? Zer besterikesan nezakean? Ez al zeuden esatekoak nahiko ta ongi esanda?Baina alkarri entzutea debekatzen hasi zitzaizkigun gazte-jendea-ren atariko bulla ta motor-zaratarekin, mahaia uztera beharturikarkitu ginan, nire esturen lasaipide ederrerako.

Etxe aurrean eta gertu zegoan, mahaian ere zenbait flash etatxiste-disparo egin zizkigun Plazaola erretratzailea. Eta banatugindezen baino lehen, eta halako gertakizunak bere “documentográfico” egoki bat izan zezan, automobil, motor eta guzti filmatuginduan.

2Literaturaren inguruan

117

GERO*

Inoizko egoki atera digu Aita Villasantek Axular haundiarenliburu harrigarri hori. Axularrek euskera hutsean eman zigun etaeuskera hutsean iraun du egunok arte. Gaur berriz euskerarenondoan gaztelera dakarkigu1.

“Euskera hutsa ere urria da” entzun ohi degu ta mingarribazaigu ere, halaxe da, tamalez. Gero hori bera testigu ta lekuko.Zenbat euskaldunek irakurri ote dute gure literaturako gailurrikgoren hori? Eta gure artean zenbatek utzi ote dute irakurtzen hasiorduko, lapurtarren euskera nekeza egiten zaigulako!

Gure artean erderara lotsarik gabe itzultzeko libururik egun-do sortu bada, Gero hori da. Makinatxo bat harrituko da liburuhori euskera hutsean egin zala jakitean! Askok ez baitute ustehorrelako gauzarik euskeraz egin ditekenik, euskeraren gaitasu-nak hainbestekoak diranik.

Euskerak inoiz bete banau, euskerak inoiz harrotu banau,liburu hau irakurtzean izan da. Hemen bai ez dala euskera hutshori urria, urrea baino. Liburu hortan barna, euskera hizkuntza

* Aránzazu, 421, 1964, 18. or.1 [Pedro de Axular, Gero (Después). Edición bilingüe de un clásico de espi-

ritualidad en lengua vasca. Juan Mors, editor. Barcelona, 1964. Eskatu Euskal-tzaindira (Academia Vasca, Ribera 6 Bilbao) edo Urkijo Mintegira (Seminario deFilología “Julio de Urquijo”, San Sebastián).]

118

zabal bat dala, iruditzen zaio bati. Goi ta behe, nahi ta gai guz-tietarako gauza dan hizkuntza bat.

Kastillako literatura urre-aroa distirarik argienez jantzi zutenidazle aszetiku goi haiek irakurri ondorean, zer gustora, zer haienmailatik batere jeitsi gabe sartzen dan bat liburu hortan barna!Maila altu haretan, distira eder haretan, edertasun eta egokitasungarai haretan bertan egina arkitzen det.

Baina hartu itzazu liburu honen ondoren beste zenbait etazenbait euskerazko liburu. Mundu zabaletik gela mugatu bateansartuko bazina irudituko zaizu. Ez dute ez antzerako zabalerarik,ez alturarik, ez sakontasunik, ez mamirik, ez azalik, ez ezer. Eus-kera agor, etorririk gabeko ta momiatu bat baizik.

Gero hori niretzat misterio bat bezela da. Nola iritsi zuan ego-kitasun hori Axularrek garai urrun urratu gabe hartan? Zergatikgaldu zan harek irikitako euskeraren errege-bide urrezkoa? Zer-gatik barrendu ziran harrezkeroko gure idazle asko ta asko burdi-bide ta mendiko ikatz-larrainetan itotzen diran bitxidorretatikzehar? Harrezkero hemen gabiltz indargabetzen gaituzten kaltza-da latz eta estrada argi gabekoetan, sasi eta otak minberatzen gai-tuztela.

Berandu arren ere, Axularren bide hori berriz arkitzeko pun-tuan gaude. Auzoko batek eramango gaitu gurera, larreetan gal-duta gabiltzanok. Gaztelera izango degu itsu-mutil. Bai, jauna!Gero horren itzulerak hamaikatxori lagunduko digu ta asko taasko ekarriko gaitu etxeko aberastasunak ikustera.

Liburu honen eta Euskal Herriko balioko gauzen zale beneta-ko baldin bagera, Gero liburua ezagutu behar degu. Azkenengoargitaraldi hau batez ere. Orain arteko argitaraldi guztietakoakbaino garrantzi ta inportantzi gehiago dualako. Gaurtik, gureliburu garaien hau universala egin dala esan genezake, bere baliojator eta betikoen gain, gaztelerara itzulia izan dalako.

119

IRAKURTZEN ARI NAIZEN AZKEN POESIAZ*

SARRERA:Nik ezagutu nuen apaiz arabar bat –hila da jada-

nik–. Euskal gauzetan zaletua nintzela jakin zuenean,hara zer esan zidan: “No tenéis palabras”.

Min eman zidan ateraldiak, baina ez nion ezer eran-tzun. Egia zioela banekien eta.

Gure Gandiagak uda bat igaro zuen Madrilen, etahandik gauza bera esaten etorri zaigu.

Jakintzak nahi eta behar dituen bezalako hitzen pre-mia somatzen du berak. Eta premia hori erremediatzekoahaleginean dabiltzanen lana eskertzen eta txalotzen du.

Nik ez nuen asko pentsatzen olerkari bat etorrikozitzaigunik hori esatera, baina oker nengoen.

Dena den, eskerrak ematen dizkiot Gandiagari zau-rian behatza ipini duelako.

Fr. L. Villasante

Joan den apirilaren 24an Gernikan jalki nuen ateraldi batekdu txosten honen errua. Eta Aita Villasantek. Gernikako mahai-inguru hartan zer hau ere galdetu zidaten: Euskal arte eta kultu-raren berreskuratzean poesiak izan duen zeregina.

* Euskera, 23, 1978, 237-246. orr.

120

Bernat Detxepareren “Sautrela”-rekin eman nion erantzunarihasera:

“O Heuskara, lauda ezak Garaziko herria,Zeren hantik ukhen baituk behar duyan tronuya.Lehenago hi baitintzan lengoajetan azkena,Orai aldiz izanen iz orotako lehena”. Eta abar.

Bere inguruko, bere herriko eta bere bihotzeko giza antsienoihartzun eta ahots dela poeta, esan nuen. Gure kasuan, euskalta-sunaren kontzientzia dela poeta, esan nuen. Euskal gizarteak sor-tu duen ororen defendatzaile dela poeta.

Arestiren desafioa aipatu nuen: “Nere aitaren etxea defendi-tuko dut” (Harri eta Herri, bigarren partea, B letra). Eta bestenorbaiten deadar hau:

“Ibarrera, azkar ibarrera, denok ibarrera: itotzen ari bait da euskaldun arima”.

Eta baina poeta-poesien lana euskal ondasun ororen berres-kuratze zereginaren ekintza zabalaren barrutan kokatu nuen, eus-kal arazoan diharduten mugimendu guztiekiko dependentziatanjarriz poesiaren zeregina. Baina orduan, batez ere zera hau nabar-mendu nuen: euskara kultur arlo guztietan lantzen ari direnenlaguntza paregabea; horiek direlako bereiziki poetaren oinarrizkotresnaren fabrikatzaile. Eta une hontan atera zitzaidan honakohau: “Itxura baten poesiaz hain kanpotiko zientzia hizkera lan-tzen ari diren gizonak nahi ditut goraipa. Ezin esan halako gustohandiz irakurtzen ari naizen azken poesia NATUR ZIENTZIAK, TEK-NOLOGIA eta Holandako KRISTAU BIDEA da, espresio bide berri etazabalak eskaintzen dizkidatelako, eta hitzaren ulerkuntza etaikuspegi zehatz eta funtsezkoa damaidatelako”.

121

Eta hemen dator Aita Villasanteren errua: ateraldi hau zeha-tzagotuz txosten bat idazteko eta idazteko itogin aspergarria.

Hitzaren arazoa oinarrizkoa duela poetak, esan dut. Eta norkez du oinarrizko?, galdetuko didazute. Gaurko errealitate zien-tziazko, kulturazko, politikazko, ekonomiazko eta gainerako“azko” asko ta asko euskaraz eman nahi dituenak, ez al du eus-karazko terminologiaren beharra behinen behinengoa? Baina poe-tak beste inork baino gehiago behar duela hitza erantzungo dutnik. Hitz material eta brutoa espiritu mailako esanguratan eraikibehar duelako poetak.

Ez nator, beraz, Paulo Agirrebalzategik Natur Zientziak libu-ruaren atari ederrean “euskarak landu gabea duela oraindikzientzia hizkuntza” baieztu ondoren jarri duen honekin, alegia,“honek ez du zerikusirik bertsolarien edo olerkarien ez eta saiola-rien hizkuntzarekin” (Natur Zientziak, XXXV. or.). Nola esanzenezake horrelakorik, Paulo? Eta bertsolariek, olerkariek etasaiolariek euren esankizunen neurriak arlo berriz zehar zabaldunahi baldin badituzte, zer? Ez al dira jakintzara heltzeko etajakintzari heltzeko eskubidedun gizon? Hala orain arteko euska-raren eta euskaraz landu-gaien mugabarrutan bizitzera bainohiltzera behartu nahi al dituzu, lehengo “puzu sakon eta ilunetik”betiko “ur gazi bat nekez” atera ta atera? Ez al duzu uste bertso-lariek, olerkariek eta saiolariek oraingo “erreka laister bainapobre” honetatik, eurak ere “ur geza” atera nahi lezaketeniklasai? Eta azken baten, guztion arteko auzolan nahasian ez bada,nola heldu gindezke “gure oinordekoek ur gozo bat oparo atera”ahal dezaketen “euskara itsaso urdin eta zabala” kreatzera? (IkusG. Arestiren Euskal Harria, 1968, 51. or.). Nik olerkari izeneanerantzungo dizut eta esango: Nork mugatu behar dio gairik poe-tari? Nork ezarri behar dio halako edo bestelako hizkuntza mai-larik? Norena da hizkuntza osoa poetarena ezik? Hara, Paulo,entzun iezadazu hau:

Hizkuntza, gizonaren kanpoko nahiz barruko errealitate guz-tiak izendatzeko eta adierazteko gauza denean, hizkuntza horrek

122

poetaren lehendabiziko premiari baino ez dio oraindik erantzun,une hontan hizkuntza, bere esanahi zehatz eta guzti, abiapuntu-tasunezko materia geldi dugu oraindik. Oraintxe iritsi da poetapoesia eraikitzeko lehen materiale multzora. Hemendik aurrera-koa du poetak bere lankizuna. Hor du hitza –hiztegia, hizkuntza–,bere esanahiz, bere abiapuntutasunez; eta hartzen du eta eragitenhasten zaio: hitzari bere oinarri materialaren gainean eragiten;hitzaren islak estudiatzen, hitzaren hitzarekiko erlazio berriakaurkitzen, hitzaren nahikizun eta iradokizun berriak kreatzen,hitzaren errealtasunari idealismo dimentsioa ematen. Hitzariasmo berriak inguratzea da poetaren eginkizun, hitza here pasi-botasunetik ateraz, haren esanahi materiala neurri berriz aberas-tea.

“Berbak begi-puntetan, berba pillo bategaz ikutu zinduzan”. (Elorri, 31. or.)

Baina berbarik ez badauka, zegaz behar dio poetak ezeri iku-tu? Nola behar du plasmatu gauzen izenak baino harutzago dago-en zergauzen onura? Nola atzeman hitzaren jirabira ta gordeleku-tan bizi den iratxo jakintsu eta miragarria?

“Neure hitzaren billa –ez gauzetan, ez jakintzan–, neure hitzaren billa nabil... ametsetan.

Ez-bai utsa dan arnas bat zerak doi aitatzekoa, berba mugarik bakoa nai dot; gomuta zaarrek dakien hizkuntzakoa.

123

Itzaren oiartzun sorra –ez muiña, ez otsa–,zerbait xamurra ozta lioken kili arin aura.

Ez ipuirik. Doi-doi zera: era bako itzal gozo... Ez irudi, aaztutako pozen miña baiño.

Lotu bako berba nai dot: soiñu galdu bat lakoa; usain askatutakoa; edo kolore pintatu bako dan ez dan-ezkoa”. (Elorri, 24. or.)

Baina gauzen izenetan behar du poetak aurkitu bere hitzarenoinarria; jakintzako terminologian aurkitu behar du bere hitzarenfuntsa; hitzaren muina eta hotsa behar ditu lehenengo ta behin,inondiko “oiartzun sorrik” nahi baldin badu sortu; hitz ondoinguratu ta trinkoa behar du “ez-bai” ta lurrun besterik ez liteke-en hitzik begitandu arazi nahi baldin badu; hitzaren bolumenabehar du “era bako itzal” hura sortu nahi baldin badu; hitz ongifinkatu ta zehatza behar du “lotu bako berba” haren lehen erre-ferentzia-puntu bezala; hitzaren soinu erreala behar du beste “soi-nu halakoa” sortu nahi baldin badu; hitzaren usain materiazkoabehar du “usain askatu” hura aditzera emateko; sakonki marka-tutako hitza behar du “kolore pintatu bako dan ez dan-ezko”hura iruditzera emateko.

EZINAK deitu neure karpetetako batetan hauxe aurkitu dut:

124

“Momentu honetan jaio naz –Ekainak 27–Barajaseko aireportuan. Urre ontzaren lekuan Airenautika-textu bat ipini deuste eskuan; zoraldi hontan erregalurik ederrena dot munduan.

Abioiak nau harritzen, mekanikak arrokatzen; ta, aztorapen hau hitzez nahi dot muntatu, hala nola dituen makinok piezaz pieza osatu hegada azkarrerako.

Igotzen, jaisten begiratzen dot zenbait abioi; urruti galtzen ikusten, urrundik heltzen; ta, hurbildik sortzen deusten zirrarak, zirriz, idaztera nau behartzen.

Ta, badihardut; jadanik oso luzaro dihardut errealitateon eragin bizkor honen berri inola ezin emanez. Eta aspertzen ari naiz, banoa gogait eginez, airenautika hitzik ez baidot airezirrara eraikitzeko nahi neuken airepoeman.

125

Gauzaeza naz, diñot. Eta helizeak zalapartanmugituz ikusten ditut.Gauzaeza naz, diñot. Eta zarata gor arriz gortzen nabe motoreek,eta haize bero eta indartsuz atzerantz bultzatzen nau tututatik darien dar-dartak.

Airenautika textua zabaldu dot.Airenautika textua itxi dot.Erdarak ez deust balio.Aurrean dodan dinamika irensteari dihardutsat oraindik horraitio.

Mugimenduaren arima fisikoa eder-esten dot lilluraz. Despegeak txunditzen nau: fisikako legeak ekilibratu dituen aziertu berebiziko ta justuak. Baina euskarak ere ez deust balio, ez deust modurik, ez erresorte-tresnarik mekanikatik iatordan harridura honen despegerako.

Hitz elastikuak behar geunkez, abioien igotzea posibletzen daben abiagailu hoien antzeko izenak behar geunkez euskarak eta biok hemen iluntzeko hamarrak alde eder hontan airezirrara hau eraikitzeko nahi neuken airepoeman”.

Gero honen ondoren beste hau ere EZINAK karpetan ageri da:

“Hagiñak urten eusten, berbeak ez eustan urten.

Bizarrak urten eustan, berbeak ez eustan urten.

126

Hasi jat ulea jausten, baiña ta berbarik ez jat oraindik hasi urteten.

Berbeak ezin deust urten ezin deust-eta urten.

Arean hil ere egingo naz berbeak urten baiño lehen”.

Uda batez Madrilen liburuan nahiko erabilia dut hitzarengai hau. Honela diotsat Juan Mari Lekuonari: “Luzaroko lananuke oraindik Madrilek agertu zidan guztia hitzetan taxutzea. Ezda erraza ikuskari ta sentikarien hitzetan urtzea” (4. or.). “Bada-kizu inondik ere hitzetik hortzerako kazetaritzaz ari ez natzaizu-na. Beste idazgenero hartaz dihardutsut. Ez noski gaia hitzarenbidez eraiki ohi duen literatur mota hartaz, hitza gaiaren bidezeraiki nahi lizukeen hartaz baino. Nik nahi dudana badakizu:Hitza egin ikuskari, gertakari ta sentikarien nagusi, hitzarenpean jarri gaia, gaiak hitzari zerbi diezaiola egin. Basaokanakgoian ageri dira oraindik, izpiritua ez zaie oraindik jabe egin, ezditu oraindik azpitan hartu. Oraindik ez zait ondu Madrilen bil-dutako basaokan ta gindaz bete nuen ontzirik” (5. or.). Ez nijoaorain hitzari buruz Uda batez Madrilen idatzirik ditudanakkopiatzera. Arazoa hemen zera da: Edozein literatur kreakuntza-tarako edotariko hitzak behar ditugula, eta edotariko jakintzagaiak ari zaizkigula heltzen euskaraz. Eta hemen bai, Paulo,goratu behar dutala zuek, ELHUYAR-ek eta bestek ari duzutenlana, euskararentzat lurberriak urratzen ari baitzarete. Orainartean euskaraz erabili ez diren eta ezin erabili izan diren gaienerabilpena posibletzen baituzue. Inguruan bizi dugun errealitate-aren euskarazko espresapena baitamaiguzute, euskarazko “itsasourdin eta zabala” gero ta hurbilagotik posibletuz. Hizkuntzaren

127

poeta deitzen zaituztet nik, zientzia hizkeraren bidez hizkuntzaaberasten ari zaretelako, eta zientziarekin batera hizkuntzaren,erabilpena irakasten diguzutelako. Hizkuntzaren udaberri batenjarri gaitu gertakizun honek. Hitzen jaiotza oparo baten ernebe-har bizkorra bizi dugu fisikan, kimikan, geografian, astrono-mian, meterologian, mineralogian; landare, animalia ta gizoniburuzko hitzen jaiotza; anatomia, fisiologia, medizina, komertziota industria-hitzen jaiotza. Baina ez hitzen jaiotza hutsa, baitahizkera baten jaiotza ere. Jaiotza oro poesia da ostera. Horrega-tik nire alaitasuna NATUR ZIENTZIAK eta TEKNOLOGIA-ta euskarazirakurtzean. Horregatik deitu nien poesia ere, poesiaren lehenoinarri baitira eta poesia eraikitzeko gai eder. Beren esanahiz etaasmoz datoz jendearengana, idazlearengana. Poetarengana hel-tzean, eskuztatu egingo ditu poetak, ingurumena begiratuko diepoetak, apur bat zoro bihurtuko ditu poetak, apur bat argituegingo ditu eta pitin bat ilunduko, errealismuz nabarmendukoditu puska bat eta idealismuz beste puska bat; egunoroko jantziarrunta kendu eta asmo berriz jantziko ditu poetak. Bitarteanhitzaren sortzaileak ditut poeta, eta euskaraz landutako gai berrioro poesia.

Edozein gaiz ari den idazlek behar du eskuartean hitza;oraindik eskuartenago behar du hitza literaturlariak; areagooraindik poetak. “Ezin daiteke ibil une bakoitzean esankizunenadierazpide materialaren bila, hitz bakoitza sortu beharrezidaztaldi bakoitzean; jadanik erabakia behar luke hitzarengorabehera hori eta ez luke formaren arazoa besterik hartubehar. Formaren arazoz aurrekoa, hizkuntza materiala, ondoberea behar luke idazleak eta soroaren lana besterik ez luke eginbehar, erraiak asebeterik dituen iturri kantari ta kontariarena.Hazia barruan duen soroari bezala, ura erraietan duen iturriaribezala, hitzak berez-berez irten behar lioke idazleari, nahiz etanekez, berez; gutxienik bederatzi hilabetetan osatua ta ondua,paperera orduko bere ahotsaren jabe duelarik hitz bakoitza; etaez familia gehitu nahi duen bakoitzeko haurra inondik ekarri

128

beharrez, semetzat hartu beharrez, bataiatu beharrez, ekandu-ko ez ote zaion betiko beldurrez” (Uda batez Madrilen, 76-77.orr.).

Horregatik dihardut hain gustora zientzi hiztegi eta testulibu-ruok irakurtzen, hizkuntza irakasten didatelako, hiztegia ugaltzendidatelako, hizkuntza pertsonal eta poetikoa sortzeko zeri heldugehiago eskaintzen didatelako. Biharko poeten “itsas urdin etazabaletiko” kruzero ta joan-etorrietarako ontzi moderno ta handiegiten ikusten dut euskara. Idatz ditzagun ontzi horren banderazabaletan zabal Bernat Detxepare[re]n “Sautrela”-ko profezia taberri onezko hitzok:

“Heuskaldun den gizon orok altxa beza buruya, Ezi haien lengoajia izanen da floria. Printze eta iaun handiek orok haren galdia”.

Nik berriz orduan ahal izango ditut esan Madrileko PlazaMayor-en idatzi nahiko nituenak, Barajas-eko aireportukoak-eta.Orduz gero ostera ezingo dut jadanik berriro idatzi honelakorik:“Arkitektura, mekanika, komertzio-andana-andanadak begitan.Ikuskizun berri ta miragarriak begitan. Kalea begitan, hiria,makropolia, eta hitzik ez”. Orduz gero ezingo dut jadanik egiazesan: “Ikuskizun eta bizikizun berriz azaldu zaidan hiriarentzat ezdut hiztegirik”. Jadanik orduan:

“ZERGAUZA bakoitzarentzat izen bana dukegunean,gauza bakoitzaren izena dakikegunean,bizitzako gauza bakoitzaren izena nota huts bainoakorde bete dakikegunean,gure begiok dakuskiguketena,gure belarrioz datorkigukeena,adimena uki diezagukeen ororentzathitz zehatzak dituzkegunean,errealitatez eta hitzez jabe gaitezkeenean,

129

orduan ez dukegu eragozpenik izanenhitzezko paradisu bat sortzeko.Bitartean paradisurik ez dago,bitartean eginberri gara,oraindik ez dakigu gauzen izenik.Besakozkor handiak ditugubaina ez dakigu gauzen izenik,soldaduzka egina dugubaina ez dakigu gauzen izenik,unibertsitatean titulatuak garabaina ez dakigu gauzen izenik,ezkondu ere egin ginen eta familia hazibaina ez dakigu gauzen izenik,jakin usteko pausoz ari garabaina ez dakigu gauzen izenik.Gauzei izenik ezarri aurrekolehen-garaitan gara oraindik.Zazpi urteko izpiritu bizitzabizi dugu oraindik.Juxtu ohartzen gara geure buruzjuxtu geure buruaren erantzukizunez.Zazpi urteko garaeta errealitate ikaragarri handi eta ugari etaaspaldiko baten erdian bizi garaeta ez diogu ezarri izenik,ez diogu asmatu izenik,ta ez dakigu.Errealitateak itotzen gaitu gauzaz,edotariko teoriaz, sorketaz, aurrerapenez,jakintzaz,baina guk ez dakigu direnok zehaztenxehapenezko hitzez, etagutxi gora behera mintzatzen gara gorabehera gutxi duenez,

130

ez baitakigu gauzen izenik, euskaraz gauzen izanik”.

(Uda batez Madrilen, 66-67. orr.)

131

ALA-DELTAN OLGETAN*

Urtarrilaren lauko bazkalosteko paseoan nintzen. Berez buru-ratu zitzaidan eguerdi aurrean irakurri nuen Patziku Perurenaren“Irudimenaren laberintoa hutsik daukagu oraindik”. Bitxiakomentario-arenga Perurenarena. Arratsalde argiaren eta garbia-ren barruz barru nindoan Urbiara bidez, neure buru errotatxoarilibre utziz, Patzikuren aleak bere gogara eiho zitzan. Patzikukdamaizkigun poesiari buruzko sententziez aparte, dudarik ez dagopoesia zer-zer den sobera ere gauza handirik ez dakigula. Esatebat da.

Dafneak loretan zeudela iruditu zitzaidan, baina ezin sines-tuz, makurtu egin nintzen hurbilagotik begiratzeko eta, bai, lore-tan zeuden eta ezti usain gozoz. Aspelar edo sasi-nartzisoren batere ikusi nuen bere kukulu horia zabalik, eguzkitara.

Poesiari buruzko edozein zirtzilkeria gustatzen zaidala esan-go nioke Patzikuri. Noski, Aristotelesen logikaz gaindi edo kanpodagoela poesia. Beno, niri neuri ere hala iruditzen zait eta irudituizan zait. Zenbat aldiz eraso ote nion Villasanteri, Aristotelesenlogikaz landa dagoen edo usmatzen, edo usmatu uste dudan bes-te erakarpen edo ondoriobide ederrik badagoela ekinez. Lehenargitalpeneko Elorri-ren atari-hitzetan aipatu ere egiten du Villa-santek Aristotelesen logikaren arauez bestelako jokabide hau 12,

* Hegats, 3, 1990, 25-28. orr.

132

13, eta 14. orrialdeetan. Bestalde, Aristotelesek berak ere, osoazkarra bide zenez eta ia tajuzko gauza guztiak esan bide zitue-nez, arteari buruz –poesia arte ote da?– zera esan omen zuen:“Artearen xedea ez da antzirudiak kopiatzea, gauzen esentziasekretuari gorputz ematea baino”.

Baina hau egunaren argia! Urbiako ataka Elola-buruan geldigeratu naiz Gorbearantz begira. Zeruko anilaren anilak irrist egindu eta mendien laiotzeko aspilduretan kokatu da. “Poesiak ez dudeus ikustekorik jakitatearekin eta pentsamenduarekin” dio Pa-tzikuk. Ongi esana deritzat (¿!). Poesiak pertsonarekin eta harenahalmen ohartzaile edo pertzeptiboekin baitauka bere ikustekoguztia, eta jakitatea eta pentsamendua, gizabanakoaren gaitasuneta dohain pare ez berezko eta kasual baizik ez dira. Besterik li-tzateke pertsonaren eta haren fakultate eta lorpenen artean jaki-tatea eta pentsamendua ere aurkituko bagenitu. Alegia, pertsonakez lukeela zergatik alderat utzi jakitatea eta pentsamendua, poe-sia egiteko, irakurtzeko, dastatzeko, aintzat hartu, estimatu etabalioztatzeko. Pertsonari gehiegi eskatzea litzateke hainbat ahale-ginez inguratutako ondarea une labur batez izanda ere enoratu,lekoratu eta hastandu dezan erregutzea.

Zabalaitzpeko iturria itsu eta mutu aurkitu dut, ez uraren fal-tagatik, hodian zerbait trabatzaile sartu bide zaiolako baino.Aldamenetik darion jario ugari berritsutik edan behar izan dut.Bai gardena eta jostaria ura! Hona, Patzikuk aintzinako amonezdioenaz hementxe oroitu: “onomatopeia xarmagarriz, erritmo lilu-ragarriz, musikaltasun xoragarriz kantatzen zituzten haur kantezgeroztik, apenas egin dugun poesiarik, poematto bakanen batzusalbu”. Tamalgarria. Zenbat hodi butxatu, opilatu! Besteak beste,etxeetaraino, kiroldegietako igerilekuetaraino, parkeetako iturrie-taraino, plazetako urmael ur zutidunetaraino uraren grazia era-mateko bestetarako ez diren hodi dohakabeak! Handia badirudiere, amona haien jakitateaz Patzikuk ez dio deusik –ez ote zeki-ten ezer? ez ote zuten bizitzako gorabeheren, ikusien, esperimen-tatuen eta ezagutzarik?–; alabaina berehalaxe aipatzen du pen-

133

tsamendua bere jardunean: “poesiaren ganbara zaharreraino hel-tzeko sakon eta luze pentsatu behar dela” dionean. “Asko pentsa-tu behar dela” gehitzen du, “non pentsamendua gainditu eginbehar den” –zer gauza polita!– “atzera haur baten inozentziarai-no bihurtzeko”. Hunkitu egin nau.

Urbiako kapera atarian ohizko agurmariak errezatu ondoren,etxerantz itzuli naiz. Ea lauterdiak baino lehen gelaratzen naizen.Maldan behera jada, neure haurtzarora begira jarri naiz. Zenbatume-zaintze aita basoetan eta ama soroetan ziren ia gehienetan.Nire adinekoak eskolara zebiltzan, baina ni sasi ertzetan lotzennituen ahuntzak baino eskolatu gabeagoa nintzen. Artean erekantatu egiten nuen behintzat, aitari eta amari jasotako kantaza-harrak, elizan ikasitakoak, artzaiei entzundakoak, eta neukasmatzen nituenak. Etxeko abere, basapizti eta hegazti ahotsenimitazioez gainera, haizearan, euriaren, iturrien, erreken, kateen,plateren eta beste soinu askoren antzekoak egiten ikasi nuen anai-arreba txikien entretenigarri. Berriz ere Elorri liburu jada zaharraaipatu behar dut. Han bada honako bat (194. orrialdea ediziozaharrean):

“Ota-txoria: trik, trak, trak...Ota-txoria: ma-sus-trak”.

Aitortuko al dut? Basarteko jaiotetxe hartatik noizik noizeraeskolara joaten nintzen, eta behin eskolaurreko arkupetan pelotangenbiltzala, huts egin eta nesken aldera joan zen gure harizkomiseria borobil hura. Han Sabinak atzeman zuen eta ez zigunitzuli nahi. Orduan harengana joan nintzen, harrapatu nuen, etaia lurrera bota nuenean, maistra oilaloka etorri zen, heldu zidanbelarrietatik eta, ikaragarrizko erretolika zioen bitartean, neskenkomunera eraman ninduen preso. Beno. Han nengoen ni komu-nean eta lehen onduta nuenari zera erantsi nion:

134

“neskek txix eitten daben lekuen preso sartu nauma-is-trak!”.

Hau da baina! Jesus, bidea galdu dut, ez etxerakoa, Patziku-renganakoa baizik. Zera esatera nindoakion Patzikuri, alegia: a)haurtzaroko inozentziarik ez duela pertsonak galtzen adimenarengarapen intelektualarengatik, eta b) jakitatea eta pentsamenduaberebiziko mirabe, lagun edo urgazle izan dakizkiokeela poesiari,beharrezko ere ez bazaizkio behintzat. Poesia ez da hutsetik sor-tzen, ezin daiteke. Poesiak eraikuntza elementuak behar ditu: eus-karriak. Amonek, zekitenaz, ezagutzen zutenaz, pentsatzen zute-naz baliatu ziren beren kantuak sortzeko eta ontzeko. Ezagutzenzuten sehaska, ezagutzen zuten sehaskaren hotsa, ezagutzen zutensehaskan zetzan haurra eta, sukaldeko argitzalean, erdi-ilunean,altzarien ingurua ezbaikoa zen hartan, erraz pasatzen ziren zurez-ko sehaskaren hotsetik kunkunera, kunkunetik kuttunera, lurru-nera urrunera, begitazio, aierupen, oroitzapen, irudipen, fantasiaeta pentsamendu edotariko berealdikotara.

Amonek haur kantek, lo kantek edo jolas kantek, kantagaieneta kantu horiek gauzatzen dituzten elementu eta euskarrien eza-gupen ondo begiratu, ohartu, hausnartu, egosi eta berenganatuaagertzen digute. Nola eman bestela onomatopeiak, erritmoak,musikaltasuna, xarma, lilura, xoradura?

Ezagutzen nuen otatxoria, ezagutzen sasia, ezagutzen masus-tak eta, tak, aldegin zidan triktraktrak. Barka biezat otatxoriak,Montserrat Caballé bururatu zaidalako. Patzikuk du errua. Ixo!Eskerrik asko, Patziku. Zuk badakizu kantagai dela Montserrat,agertokirik galantena beteko kantari miresgarri sekulakoa. Eznaiz luzatuko ez haren deskribapenean, ez haren kantuak eskain-tzen duen gozamenean. Zera nahi dizut gaztigatu, hots, barreakaparte, hari jasotako poemak, otatxoriari jasotakoak ez bezalakoelementuak eta euskarriak beharko lituzkeela: hasteko beste plan-

135

teiamendu bat, eta jarraitzeko beste garapen bat eta beste lengo-aia bat. Lengoaia birkalkatuko nuke, batez ere. Lengoaiak ederrabeharko luke izan, irudietan ugaria, egokia eta adierazgarria,Montserrat eta haren kantuaren neurrikoa; eskola, eskala eta dir-dira handikoa; jakitatez eta pentsamenduz aukeratu, landu etaemana. Baina emateko moduak ere badaude eta zenbat! Ur guz-tiak ez dira xirripa bezala ateratzen; zirrizta bezala, zarrastabezala, zurruzta bezala eta abar ere azaltzen dira; “erritmo bixiarin xarmagarria”z gainera, hotsen, soinuen bolumen eta konpasezberdin asko eta askotarikotan; eta “xarmagarri” ez ezik, atsegindiren beste agerbide ikusgarri, miragarri, txundigarri hamaika-txotan.

Ibiltaldiaz gustatua ailegatu nintzen Seminariora. Gezurraematen du urtarril hasi berrian horrelako egun argi eta ederrak.Nik ez daukat Jon Kortazarren Laberintoaren oroimena, eta ezdut irakurri ere egin. Urbiara joan-etorrian buru-entretenigarrierabili nuen Patziku Perurenak Laberintoaren oroimena liburua-ri egindako iruzkina berrirakurtzeari lotu nintzaion. Oporretangeunden eta oporren atsegina bizi nahi nuen eta ni Patzikureniruzkinera. Gazte-bulkadaz beterik dago, zerbitzari berri gartsuenlehia beroz, maite duen poesiaren –ur garbi eta inozenteen– ezku-tari fier; baina ezpata ez darabil oraindik guztizko trebetasunez.Kolpeak bai, kolpeak banatzen ditu, baieztapenak diot, “arrazoihandiak, egia biribilak”, eskua baino handiagoak, eta ez diebehar bezain ondo heltzen, irrist egiten diote.

Ez dio axola. Ikasiko du harri handiegiak baino eskuan errazkabitzen diren harrikoskorrak manaiagarriagoak direla eta efika-zagoak. Dena ikasten da ibiliz. “Poesia kasik ezagutzen ez dugunlaberintoa da oraindik guretzako; etab...”. Laberintoa, definizioz,artifizioz edo arterioz egindako ibilbide nahastu eta irtenbide osozaileko eraikuntza da. Artifizioa, berriz, artezko, agudeziazko etatrebetasunezko ariketa edo jarduna. Nora goaz, adiskide? Poesialaberinto bezala ideiatzen baduzu, ez ote diozu poesia artifiziozegindako eraikuntza dela? Baina gaizki ulertu ez badizut, ez da

136

hori poesiari buruz eman nahi diguzun zure ikuspegia. Orduanpoesia ez da laberintoa. Zer ote da?

Terrazara irtetzeko tenta-tenta eginda nago, obserbatorioadagoen terrazara. Noan. Zoardia tipil dago. Jakitunek eta pentsa-mendu-gizonek, zerutar ganga itzel hori, ageri zaizkidan halakobeste milioika astroz eta astroz infinitoan barrena loretua dagoeladiote. Jakitunek eta pentsamendu-gizonek diotenez lagundurik,hau irudimenaren txangoa!:

“Y más allá de todo lo visible,qué es lo que hay del otro lado del espacio? Allende el infinito,di, Aldebarán, ¿qué resta?¿Dónde acaban los mundos?”.

(Unamuno, Rimas de dentro)

Intzentsuaren kea katedral handi bateko argiontzi piztuetanzehar bezala dabilkit irudimena goietatik goietara,

“De vosotros, celestes jeroglíficos en que el enigma universal se encierra, cuelgan por siglos los sueños seculares; de vosotros descienden las leyendas brumosas...”

(Unamuno, Id.)

eta hainbeste izarren argi ederrek zorabio gozoz mozkortu nau etaesertzera noa, begitazioaren gozotan murgiltzera. Zein erreinu etaerrainu zoragarritara garamatzaten jakituriak eta pentsamen-duak. Eurei eskerrak mia eta dasta genitzake bestela ez ezagutuez gozatu ezingo genituzkeen eremu aberats, jori eta gozoak. Zeinongi, “mila irudipen lilurak ehundutako” “ala delta”z, “irudime-naren erresuma” librean ikusten, sentitzen eta amets egiten dugu-na ahal dugun baliabide guztiez kantatuz.

137

Dakidantxoa dastatuz,pentsamendua haztatuz,irudimena sustatuz,arnasa edo lurrun argi batsortu zait hitza eskatuzz z z z z z z z z z z z z zz z z halabeharrez oroimenaren zeharrez, gustoa bide meharrez, txispa bizia limur dezakeen hots juxtuaren beharrez z z z z z z z z z z z z z zz z z asko ibilizgalerietan irrikiztresnak hartu eta itzuliz,zer lanak, koño, nahi bezain lasternahiena ezin atxekizz z z z z z z z z z z z zz z z ahalegin osoz, behin eta berriz erasoz, bide bihurri nekosoz, arnasa eta eskatzen zuen hitza, elkargana datoz z z z z z z z z z z z z z zz z z lehendanik kirikaz,gero elkarren irrikaz,batzandu dira kilikazbeti guztiko ballet iaioanerritmoz eta musikazz z z z z z z z z z z z z z

OHARRA“Liburu komentarioak” deitu atalean ageri den Patziku Peru-

renarenak irakurri eta idatzia da horrako hori. Gero jakin nuen

138

nor den Patziku Perurena. Arraio Patziku! Patxi Perurena zen nikezagutzen nuena, ez aurpegiz aurpegi, baina bai hain gustora ira-kurria nuen Emily liburuaren bidez. Geroztik Kantutegi Zaharraere gozamen handiz irakurri dut. Hau berau bai, hau Patzikurenada. Nik ez daukat liburu bikain eta onargarri horien egileari zertronpa jorik; mirespena, atsegin agurra eta esker ona besterik ezdiot eta zor.

139

NERE OBRAZ*

Izendatu didazuen gaia nere obraz mintza nakizuela da. Mar-katu didazuen epea, 1977-1990a artekoa. Epe horretan, Udabatez Madrilen, Denbora galdu alde eta Gabon dut anuntzio argi-tara izan ditut. Horietaz bakarrik jardutera mugatuko banintz,niretzako oso funtsezkoa den Elorri eta inportantea den Hirugizon bakarka beharko nituzke utzi, nere obra ez balira bezala.Nere obra espresioak zerbait handia sujeri dezake, baina hemennere obratxoa esan nahi du, murritza baita gaixoa. Nerea da,ordea, eta oso urruti eta oso ezkutuan dituen sustraiak ditu.

Han, Bizkaiko Mendatan, idazten ez zekien gure ama Anasta-siak berebiziko inportantzia ematen zion hizkuntzari. Pertsonakberbaldun eder eta ez-ederretan bereizten zituen, hain zen inpor-tantea harentzat pertsonen berba egiteko modua! Eta bestebereizkuntza gutxi egiten zuen pertsonen artean. Pertsonen berbaegiteko era zen harentzat aintzakotzat hartzekoena. Berbaldunederra zen harentzat: Don Anjel, Arratzuko parrokoa, eta Forutik,Larreatik, Eubatik-eta etortzen zen fraide bat edo beste. Iluntzar-beko Ploontinori, Akertxu Arrolakoari, Tomasa Iberrekoari-etaere entzutea gustatzen zitzaion. Harengandik, Seminarioan–1940-45a bitartean– erabat baldartu genuen euskara berrego-kitzeko hartu nuen aholku erabakiorra.

* Hegats, 4, 1991, 207-217. orr.

140

Seminarioan nekez ohartu nintzen ulertzen ez nuen hizkuntzaeta hitzaren ederraz. Humanidadesetako hirugarren kurtsoan sor-tu zitzaidan arginabarra. Gaztelerako literatura irakasten zigunAita Elcid maisu fraideari zor diot hizkuntza arrotzaren edertasu-narentzat begiak zabaldu izana. Hark ikuserazi zidan, testuko ira-kurgaiak aztertu ahala, hizkuntzaren osagaien konbinaketak zuengraziaz jabetzen eta baliatzen.

Gaztelera lantzen aritu ginen gero, harik eta –filosofia ikaste-ra joan eta– Oliten aurkitu genuen euskal girotxo erne berriaztopo egin genuen arte. Han hasi ginen euskarazko geure asterokoidazlantxoak ontzen geure kasa eta irakasleen laguntza eta ones-pen handirik gabe. 48-51 bitarteko urteak dira. Han ezagutugenuen Lizardiren Biotz-begietan, beti ere latin eta grekozkoautoreak baino ulerterrazagoa Arrats-beran, han Orixeren Barne-muinetan, han Jauregiren Biozkadak, han Arrese-Beitiaren Amaeuskeriaren Liburu Kantaria, han Basarriren Bertso Sorta ederra,han Aita Salbatore Mitxelenaren Arantzazu-Euskal Poema. Ez zengutxi. Han tartekatzen genituen oraindik gaur berton irakurtzenditugun zenbait erdal idazleren eta euskaldunen obrak. Baina eus-karazko despentsa urria zen. Denboraldi motxean ikusi behar izangenituen goian aipatu liburuak. Ale bakarrak ziren, asko ginenirakurri nahi genituenak eta ezin gozatu izan genituen komeni etanahi bestean.

Erdarazko liburu eder asko genuen. Gaztelerako eskolaldie-tan Santa Teresa Avilakoaren Las Moradas aztertzen genuen etagazteleraz hamabostean behin idazlan serio bana aurkeztu beharizaten genion irakasleari. Eta urtean zehar akademia deitzengenion lan luze eta sakonago bat.

Arantzazura aldatu ginenean, aukera gehiago genuen euska-ra lantzeko. Inoiz ere ez askorik. Eta batera edo bestera, Teolo-giako ikasketek, “círculo de misiones”, “círculo de franciscanis-mo” eta bestek irensten ziguten denborarik gehiena eta.

Lizardik, Orixek eta Lauaxetak biziki inpresionatu ninduten.Latinez eta gazteleraz irakurtzen genituen autoreen parekotsu

141

aurkitu nituen gaiaren eta esaera ederraren erabilpenean eta, betiere, haien dotoretasuna nuen begi-bistatik galdu behar ez nuena.

Teologia ikasten aritu ginen denboran, eta geroago ere, bani-tuen literatura gustatzen zitzaien lagunak. Denen artean JoseAntonio Astigarraga dut aipatu beharrenekoa. Erdaraz idaztenzen poesia asko inguratzen zuen, ez dakit nola eta nondik. Trape-ro samarra ere bazen hura. Garai hartako Blanco y Negro erre-bistak orrialde-pare bat behinzat eskaintzen zion poesiari. BazenAcanto deitu poesiari osoki dedikatutako aldizkari bat ere. CarlosBousoño-k hau zioela, Entrambasaguas-ek ez dakit zer. 27. belau-naldiko denak ezagutzen zituen gainera, eta hauen artean niregustokoena Juan Ramon bazen ere, Antonio Machado hobestenirakatsi zidan.

Euskaraz idazten zen poesia ere inguratzen genuen nolabait:Euzko Gogoa zela, Euskaldunak, Egan, Milla Euskal olerki eder...,baina erdaraz idatzitako poesia gehiago erabili genuen. Idatzi,aukeran euskaraz idazten genuen. Hark nik baino askoz hobetoidazten zuen eta maisu zorrotz izan nuen.

Garai hau 1952-57 bitartekoa edo da. Ordukoak ditut gero,Elorri-n agertu ziren poematxo asko. Gerora ere Jose Antonioren-gana jotzen nuen, nere lantxoen orrazketa egiteko. Nire lantxoenxedea, esankizunak argi eta garbi adieratzea zen. Martxa honetanidatzi nituen gaur Elorri-n ageri diren poematxoak eta agertu ezzirenak.

1958-1960a urteak dira, eta hemen, beste izen bat aipatubehar dut, Joxe Azurmendirena. Honen eskuetan utzi nituen Elo-rri izenpean idatzirik nituenak, eta honek bakandu, sailkatu etasortatu zizkidan Elorri-n ageri diren eran. Elorri, bukatu zen bai-no urte-pare bat beranduago agertu zen. Bilboko Gráficas Bilbaoinprentan aurkitzen zen 61ean. Han harrapatu zuen poliziak libu-ru gaiztoren batekin nonbait, eta Arantzazura bueltatu zidaten,gazteleraz jar nezan aholkatuz eta hala itzuli zen. Nik oinezkolerrotan jarri nuen eta A. Pedro Anasagastik hegazkoetan. Elorriapaiz-karrerako azken urteetan eta apaizgoko lehenetan idatzia

142

dut. Hasiera beretik da sinbolista. Elorria da gure giza bizierabatean zarpil, bestean ederraren sinbolo, bere betiko arantza etaudaberrietako loratze dena betekoan. Kantatzen duen errealitateafedearen argiak edo ilunak matizatua dago, baina ez da erlijioa-ren apologia, hizkera ederraren mamitze-saio bat baino. Bakoi-tzean aukeratzen dudan gaitxoa ahalik eta hitz zehatz eta juxtu-nez, inongo erretorika eta erretolika gabe adierazten ahalegindunaiz beti. Hitza errealitateari egokitze-lana izan dut eginkizuniketa behinena. Plastizitatea izan dut helburu. Egia da, inoiz edobehin, beste zenbait idazleren oparotasuna imitatzeari amoreeman diodana hizkuntzako ariketa bezala, baina ni hitz gutxireneta nahitaez beharrezko diren haien zale naiz izatez.

Gure formazio-garaia –1940-55– eta ondorengo urteak ereeuskaraz idazteari eta literatura eder bat sortzeari ekiteko ez zirenbat ere lagungarri. Idatzi gutxi egiten bazen, irakurri ere ez zenasko egiten, eta euskararenak egina zuelakoan geunden. Honekberonek moteltzen eta adoregabetzen ditu literaturgintzan jardu-teko gogo eta erabaki guztiak. Honek ez luke gerrak eta gerraondoak inarrosi gintuenon aldeko aitzakia bat izan nahi. Giro txarhura gainditzeko ez ginela gauza izan adierazi nahi du bakarrik.Artean ere, bada kinka hartan biziki miresten dudanik. Lehenikgerrak erbesteratu zituenak: Orixe, Zaitegi, Montzon; gero, bertonmazpildurik utzi zituenak: Manuel Lekuona, Xanti Onaindia,Luis Jauregi, eta azkenik Mitxelena, Yon Etxaide, eta mugaz han-diko Iratzeder. Gure literatura eta bereziki gure poesia eraso txarguztien kontrako bizinahiaren ageri zigortua da. Harritea jasoduen lurraldeko landare murriztuen irribarrea.

Sinbolista izatez gainera, intimista naiz nerez; badirudi ni,neure garaiko arazo politiko eta sozialei aurpegirik eman gabe ari-tu nintzela lahar artean sasitxori, gizarteak orokorki eta euskalgizarteak bereziki bizi zituen estualdiz eta lorrez arduratu gabe.Badirudi, baina hori ez da horrela: politikarena gai ukiezina etadebekatua zen gure artean eta giza eskubideez aritzea politika egi-tea zen eta erosta jotzea politika zen eta horrela, eta orduko gau-

143

zak, orduko jokaerak, orduko giroan kokaturik ikusi eta aztertubehar dira. Gainera Elorri-ko ni-a, ni-neua baino zabalagoa da:gizateria izaterainokoa, baina ez abstraktuki hartua, neugan erro-tua eta pertsonatua baino. Eta, beraz, denbora guzti haren ni-a.

Hala ere, sobera bistan dago sasoi hartako eta ez hartako gizo-naren pairamen-nekaldi zehatzik ez dela Elorri-n ageri. Elorri-n ezda ezbeharra, delakoa dela eta datorren lekutik datorrela, ez deladiot, kexatzeko arrazoi, kristau eramanpen eta isiltasunez, Jainkoa-rren eta bakearren jasan eta garraiatu beharreko gurutzea baino.

Baina guztiok ez genuen portaera eta hizkera-modu berezjokatu. Orduan ere baziren batzu-batzu gauzei bere izenez deitzenzietenak, bereziki kultura urbanoan jaio, formatu eta zailduak,baina gu euskaldun erruralen haurrok konformidadean eta hala-beharrean bizitzen irakatsiak ginen Jaungoikotik jaunetara etajaunetatik jauntxoetara eta isilean eta apaltasunez behar genueneraman mundu triste eta erbeste honetako neke, kalamidade, lo-tsari eta zapalkuntza oro.

Euskara bera salbatzearren ere idazten genuen guk, euskarasalbatuz, euskara baino zerbait gehiago ere salbatuko genuelakoustetan. Euskara setiatua, erasoa, beldurtua eta lotsagarri jarriagenuen geure begien aurrean. Gainera, guztian mendean harturikginduzkaten, kateetan eta zigorpean, ezertariko ez ezertarakoaskatasunik gabe. Baina ez gintuzten zeharo arnas-hustu eta gukahal genuen neurrian arnasari eutsi nahi izan genion, gutxi etaeskasik bazen ere, euskaldungoaren birika izateari ekinez.

Bestalde, gai politiko eta sozial horiek poesian baino prosantratatzekoagoak zirudidaten, eta, poesian izatekotan, poema epi-koetan. Ez nintzen berehalakoan konturatu gai horiek lirismohandiz erabiliak zeudela, ondo aspaldian gainera, TestamentuZaharreko profetetan bereziki. Amos bat basoetatik lau egia alda-rrikatzera jaitsi izan balitzaigu guri ere! Baina era bateko edo bes-teko poesia, gai horietaz bortizki jabetuz orduantxe zihoanGabriel Celaya, Otero, Otsalar, Joxe Azurmendi, Gabriel Aresti etabesteren bidez.

144

Elorri 60a aurrekoa dela esan dut eta urte horretararte poesiasozial gutxi agertu zela, isilpeko paperen baten edo bestetan izanezik. 60tik 70era kanporatu zen indarrez poesia sozial hori; bainanik ondo dakit, 68-69a zen, eta erbestean, Alemanian bizi zenJoxe Azurmendiren Hitz Berdeak antologia ondu eta gero argita-ratzeko baimen eske hasi nintzenean, zenbat poema eder kenduarazi zizkidan Consulta Previa-k, “que ésa es otra”, esan ohidenez. Nik censura hitza aipatu nuen Gobernu Zibilean eta Espai-nian ez zela censura-rik erantzun zidaten. Orduan, egiten etagalerazten zidaten guzti hari nola zeritzon galdetu nienean, huraconsulta previa zela erantzun zidaten, eta beste. Egia esan, gure-an, poesia soziala baino debekatuagoa zen beldurra galtzen edobalentria irabazten zetorrela jendea frente askotan: politikan, ara-zo sozialean, poesian.

Adierazten saiatu naizen giro horretan, izurrite horretan,gerra zibilaren takarreko izugarri haren ondoren, lehen hamarurteetako kordegabeziatik irteten oraindik hasi berri samarrakginen hartan sortzen hasiak dira Elorri-ko poematxoak, ez noskigero osatuko zuten libururako pentsatuak, baina bai Elorri izen-burupean. Zer nahi duzue? Ez dut ukatzen noizbait libururen batosatzeko nolabaiteko gogorik ez nuenik, baina lekutan nengoen.Euskara eta idazten ikasteko besterik gabe eginak dira batzuk,estiloa lantzeko, eta abar. Autore famatu batzuen imitazio obliga-tu bezala eginak dira beste batzuk; izan ere, garai hartan hori guz-tiori egin beharrekoa zen norberaren prestijiorako. “Gauza ede-rrok baiño” 104. orrikoa, Lauaxetaren Bide Barrijak liburuko“Maitale kutuna”-ren imitapena da, eta 109. orriko “Jaungoikobilla nabillalako” ez dakit norena. Eguneko meditazio aurrekoirakurraldietan ematen zizkiguten pentsagaiei forma ematea erebazen “Guzurra eta engañua” 98. orrialdekoa; eta “Zure barririkez neukanean”, 98. orrialdekoa (beti 2. argitalpenaren arabera),hemen ideia San Agustinena da, forma nerea.

Batzuk gorapen handiak egin zizkioten poematxo honi, SanAgustinen ateraldien neurrikoa zela ta, esanez. Nik esperientzia

145

hau ez dut neurea. Nik zer ihes egin behar nion Jainkoari, giza-jo honek, itxurazko bekatu bat ere egiteko gauza izan ez naizenhonek! Garai hartako munduari buruzko ikuspegiei forma ema-te lana ere badago. Errealitatearen eta errealitatekoen esperien-tzia tinkik gabe, liburuek edo fraideek hala ziotena gaitzat har-turik osatutakoak ere bai. Batzuk badaude etxe-giroaz ari dire-nak, 173. orriko “Zoriontsu nazan” eta beste; eta fraide-bizitzazbeti nola modu melenge batez hitz egiten zuten erara gauzakegitea eta ni ere horretan saiatu egin nintzen. Baina inori jarrai-tu gabeko neurezko poemak ez ditut gutxi, ez eskasenak.Orduan Amabirjina trapu artean jantzita zegoen, burua baka-rrik agerian eta koroetzar zilarrezko batekin hura ere. Askogoresten zen argi eta zilar artean eta mantu handi eta perlazjantzitakoen barruan ikusten genuen Arantzazuko Andre Maria-ren irudia. Batzuk zerbait bizia edo zeruzkoa edo ikusi bidezuten, beren hitzen bidez adierazten zutenez. Nik ostegunetan–bazterren garbiketa egin behar genuen egunetan– Amabirjina-ren kamarinera osteratxoa egiten nuen, ahalik eta gertuenetikikusteko. Hainbeste zapi artean ageri zen apurra, amaren etasemearen musu eta eskutxoak ziren, eta politak ziren arren, nikharrizko ikusten nituen eta hala kantatu, norbaitzuen aprobaziohandiagorik gabe, jakina, Andre Mari hura harrizko zela behineta berriz errepikatuz: “Emen..., Ama Birjinaren oin arrizkoe-tan” (137. orrialdean); “Arriz egindako Andra Mari zaarra!”(138. or.); “... Zure arri landu lakarrari” (143. or.), “Arrizkoazara, irribarrezko arri triste eta otzezkoa” (162. or.); “...farredagizun arri otzezko tristur” (162. or.). Gaur gezurra badirudiere, batzuentzat eskandalosoa zen hori orduan. Nolanahi ere,nahikoa berria.

Nik ez diot, hainbeste irakurri eta hainbeste imitatu ondo-ren, inoren eraginik gabeko poemen egile naizenik, baina mordobat badut neure barruaren eta gustuaren ariora egina. Uste dut,halakoxe bat, irakurtzera noakizuen “T'euria” hau izan lite-keela:

146

... T’EURIAT’ozkirri ta argia itogin-zarata saltari ta alaia, klaustroko patio barru ta gordean, arra t´erdi luze edo krabeliña zuri bat jagia. ... T’euria.

Argi ta saltari zarata beti lez, betiko beti lez, ta, alaia, kanpoan baiño be ariman ba-litza, arra t’erdi luze edo krabeliña zuri bat jagia. ... T’euria.

Kanpoan baiño be ariman ba-litza euria, beti lez; ta itogin-zarata, beti lez, alaia, beti lez, barruan, arra t’erdi luze edo krabeliña zuri bat jagia. ... T’euria.

(Elorri, 79. or.)

147

Badira gehiago ere neure erara eginak, adibidez: “Ementxedago arkaitza” (27. orrialdekoa); “Berbak begipuntetan” (33.or.); “Usain erle” (37. or.); “Bazoaz eta bazatoz” (40. or.);“Neguan besarkatu” (41. or.); “Zarpil” (47. or.); “Xirimiri txan-ka meia” (69. or.); “Kantuak airean” (94. or.); “Poematxuok ba-doaz” (95. or.); “Urrundik naiatortsu” (120. or.); “Egon. Geldit’edegi egon” (169. or.); “Lur busti au pozik” (179. or.); “Bani-tzan elorri” (184. or.); “Lurrezkoak gara” (l85. or.); “Ardien ule-malutak” (188. or.); “Koruko gerizpe” (206. or.); “Egutera, keia-ri” (220. or.); “Landa orlegian” (236. or.); “Gurari itxasoko”(260. or.); “Begian jaio zan” (263. or.); eta beste asko.

Herri-kantuen estiloari jarraituz eginak ere baditut: “Egun-sentiak ekarri nindun”, 195. orrialdekoa, esate baterako. Nik ezdut uste korrientea denik, ez orduan ez orain, honelako testu bat:“Otzez minduko ditu laiñoak”, 196. orrialdekoa, esaterako:

Otzez minduko ditu laiñoak orri ta bedar maiteak.Etorriko da, zezen zakarren lepo ta putzez, iparrik.Ardiak arkaitz-zulora, musin, aldeko dabe larretik.

Egun illunak izango dira, busti ta tristez, luzeak. Josiko jakez dabillanaren oiñeri lokatz zatiak.Sartuko dira, nire gorpua datzan obian, ur loiak.

Ekaitzak gogor artuko ditu zugaitzak eta leioak. Ainbeste frutu jausiko dira, gorrinduko da baratza

148

ta indiabak lez ustelduko da, basatan, nire biotza.

Egon ta iraunez, beera bearrak, bultza betiko aidurrez, zapalduko deust, nik ezin ala eutsi, aldamen astuna. Azurrak, banan, etsiko dabe t’emon erraien utsuna.

Aurrerantzean autsa ta lurrabat bera biziko gara. Ez nauke ezagun sustraiak ta aren janaldi-ondar naiteke..., nigaz, belu ta noizbait, oroitu daiten artean Berpizte.

(Elorri, 196-197. orr.)

Hau biziki esperimentatutako nekazal figuraz egina da dena.Bada umetan sartu-sartu egin zitzaizkidan oroitzapenen era-

ginez ondutakorik ere: “Olak, ol barriak”, 202. orrialdekoa, bataipatzekotan. Bada haurtzaroko bizikizun materialik, hitzentransposizio hutsez arimako egoerak adierazteko erabilirik. Iraku-rriko dudan poematxoan arima neu naiz, bakarrik eta ilunsentikosukalde itzaltsuan. Pentsa dezakezuenez, Mendatako gure Orbe-launen argi-indarrik ez zegoen. Ama etxeratzen zenean, amak piz-ten zuen karburoa. Umeok erdi-ilunpetan egoten ginen hura eto-rri arte:

Arima,bakarrik,soiñaren barnean.

Illunabarra da.

149

Ta ez dago argirik nire biotzean.

(Elorri, 191. or.)

Honenbestez, badela aski deritzot, Elorri-ri buruzkorik.Hurrengoetan, baina, ez dut hainbeste xehetuko poesi modu kon-kretuei buruz.

Hiru gizon bakarka

Elorri, eutsi ezinezko idatz-gura baten, idazten ikasigura baten,bizikizunei, oroitzapenei, nahikariei, irudipenei, liluramenei eta ezi-nari berari hitzezko adierazpen egoki eta eder bat emateko eraginetengabe eta sendo eta ia nahitaezkoen ondorio bada, sekula gehia-go ez idazteko erabaki, Oteitzak hautsi baten emaitza dut Hirugizon bakarka. Elorri zehar jaio zela aditzera eman zidanik bada.Bestalde, ikusten ari nintzen poesia berriak ez zuela nahi nolabaite-ko goxapenean amaitzen edo burutzen zen hitz-joko eta hitz-jolaspolit gehiago gabekorik. Guri eredutzat eman zizkiguten modeluhaiek, guk ederresten ikasi genuen hura, guk poesia bezala genera-bilen hura, denbora galtzeko ez ezik, jostailu kaltegarria eta ebasio-bide hutsa zela botatzen hasi zitzaizkigun gizateriaren egoera injus-tiziazkoaz, sufrimenduzkoaz eta esperantza gabekoaz konturatu etakanturatu ziren kontzientzia berriko poetek: Gabriel Celayak, Bla-di Oterok, Otsalar-ek, Joxe Azurmendik eta Gabriel Arestik.

Nik publikorako gehiago ezer ez idaztea erabaki nuen, gizate-riaren egoera zenbateraino injustiziazkoa zen ere ez nuen garbiikusten eta neure begiekin. Guri geuk nozitzen genuena bera, geu-re itsutasunaren, sentikortasunaren eta errebeldiaren kastigu jus-tu zela irakatsi eta irentsarazi ziguten aginte zibilak eta aginteeklesialak, eta obeditzen ikasi genuen, sikeran bertuteren batenjabe izan gintezen. Bitartean, izarrei egiten nien idazten nuenarenerre-oparia edo zakarrontziari egiten nion neure poematxoeneskaintza. Denbora igaro ahala ikusten hasia nengoen, kontzien-

150

tzia berriko poetok aldarrikatzen zutena lehendik ere aldarrikatu-rik zegoela, non eta egunero eskuartean nerabilen Biblian. Zerkostatzen zaigun batzuetan begi-bistan daukaguna ikustea! Jendearruntarekin harremanetan jartzeak ere mesede handia eginzidan: nekazariari entzuten nion, ofizinistari, obreruari, irakas-kuntzan ari ziren maisu-maistra lan-kontratu, ziurrago gabekoei,auzoetako apaizei, arrantzaleei, hango eta besteko gazte kezka-tuei, H.O.A.C., J.O.C. eta besteri; eta jendea eta biok joan ginengizarteari ukatzen zitzaizkion eskubide batzuez jabetzen: gizarte-ak pairatzen zuen egoera hartan zer sufritzen zuen lanetik etamenpetasun hartan bizi behar zuenak, eta egoera hura luze ziho-ala eta ez zitzaiola azken-modurik ikusten eta esperantzaren ito-garri zela. Eta Biblia egunean baino egunean argiago ikustennuen. San Lukasek Nazareteko Mariaren ahoan jartzen duenMagnificat hura bera ez da poesia sozial makala!

Hontan, Oteitza agertu zitzaigun Arantzazu profeta aztertzai-le aspergarri, Teologiako irakasleei euskaldunen eta Jainkoarenarteko erlazioaz galdezka, Moraleko irakasleei euskaldunen gizajokabideei buruzko balorapenaz galdezka, musikariei euskaldu-nen musikarekiko berezitasunaz galdezka, eta hola, sekula inorkplanteatu ez zituen euskaldun jendeari buruzko beste xelebrekeriaasko galdetuz. Entzulegoak ez zion luzaro iraun. Han alde zionbatak bestearen ondoren, halako errebeskerien ihesi. Orduan aur-kitu nuen nik, bakarrik eta haserre. Ordurako elkar ezagutzengenuen Arantzazun egin zuen lehenengo egonaldi hartatik, etaidazten jarraitzen al nuen galdetu zidan. Ezetz. Beste eginkizunbatzuk nituela, eguneko eskola-ordu asko, larunbat eta igandeapaiz-eginkizunetan ematen nituela, eta hola; eta ezetz, idatzi eznuela idazten, inoiz edo behin paper-saskirako ez bazen. Hark ezzidan ez arrazoirik ez aitzakiarik entzun nahi: idatzi egin beharnuela! Nik ez nion konprenitzen zergatik eta zertarako idatzibehar nuen. Gainera, ni idazteari planto eginda nengoen, eta nikezetz. Egunetakoa izan genuen tirabira. Gizona itzelean erakarga-rri zitzaidan, bestalde. Hura ez zen zoro hutsa eta astiuneetan

151

itzuli egiten nintzaion, ez nuen galdu nahi harekiko harremana,distira-iturri bat zen; ikuspegi liluragarriak zituen, hura bazenzerbait berria eta biziki interesgarria zekarkigun eskaiolaz man-txaturiko profeta bat ere.

Eta noizbait, amore eman nion: baietz, idatziko nuela. Eta hanhasi nintzaion paperak eramaten euskaraz eta gazteleraz. Agintzenzidanean, irakurri egiten nion, erdaraz behin, euskaraz sarritan,hala nahi zuelako. Oharrak entzun eta jaso egiten nizkion eta pape-rak han utzi, haren lantegiko bazter baten. Zer idatzia barruan aur-kitzen nuen eta kanpoan usmatzen. Sarasketa gartzelaratu zutene-ko, Eibarko lehen manifestazioen, Txabi Etxebarrietaren eta garaiazen. Errejimenaren aurkako pitzadura guztiez behar zen baliatu,eta pitzadura haietan ziriak behar ziren sartu, garraiatu ahal zire-nak, bertsoak ere bai. Esan gabe doa, nik ez nuela artean liburuberririk idazteko asmorik. Zetorkidana paperean jarri eta Oteitzari.Idazkerak ez zemaidan inondiko lanik. Jabetuta nengoen ordurako,garai hartako poemetan esankizuna zela behinago esateko moduabaino, eta aurrera, batean bertsolari gisara, bestean Bibliako profe-ten jarduerari jarraituz, gaiari zegokion jazkera taxutuz bestetan,paper asko pilatu zen Oteitzaren tailerrean.

Gero argitara behar omen zirela hark, eta orduan Zabaletaanaiengana jo nuen laguntza eske. Oteitzak berak adierazi zidanpastoral txikien moduan era nintzakeela zenbait poema, eta an-tzezpen gisako bi osatu nituen Pello Zabaletaren laguntzaz. MikelLasa ere ezagun nuen eta hari utzi nizkion paperak, eta hark bahe-tu eta zatikatu zizkidan, baita hitzaurre androso batez apaindu ere.

Nik neure moduko poesia soziala egin nuen, neure sustraieta-ra itzuliz, erditu ninduen jende genero apal, baztertu eta bereherrian bertan guztiz kikildu, lotsati eta arbuiatua aurkitzen zena-ren izenean abotsa jasoz, ezagutu nuen estamentu euskaldun urri-tik urriagora zihoanaren itolarria aldarrikatuz. Euskal Herri bere-ko jende askok beste zenbait injustizia ikusten zuen, beste zenbaitgiza eskubide zapalduri zerion lantua entzuten zuen, baina ez zuenikusten, baina ez zuen entzuten Euskal Herri bereko zenbaitek

152

bere hizkuntza beragatik gizarte-zerbitzurako zentru guztietanjasan behar zuen destaina eta desanparo isila, beti isila... Eta hauadibide bat besterik ez da. Beste askotariko pobretasun-moduaskoren artean, badu beste pobretasun berezi bat euskaldunak;gutxi eta ahul izatearena, ezen asko eta sendo bagina, beste erabateko begiramenduz tratatuko gintuzkete bai euskaldunok eta baieuskara. Euskaldun sentitzen naizen aldetik egin nuen nik neuremoduko poesia soziala beraz. Espresaeran edo formalki, poesiasozialaren modu libre eta apur bat traketsean idatzia dago.

Hitz gutxitan, poema horietan adierazi dudan Euskal Herria-ren nire ideia azpimarratuko nuke. Nola sentitzen dudan nik zerden nire Euskal Herria. Eta arazoa beti ere luzeagoa dela kontu-tan izanik, hauxe aipatuko dut orain:

1. Baskongadas deritzan eremuaren barruan, gure aita zenakesaten zuen moduan, jende baju talde batek osatzen du EuskalHerria:

Euskalerria Herri da.Herri nahi eta ezina.Nahi eta ezin honek ematen dio bizitza Euskalerriari.Herri asekabea, mikatza.Izan nahi larri hori barik ez dago Euskalerririk.Suzko arima ase ezin garratza du Euskalerriak.

Txakolina ardo da. (Euskalerria Herri da)Mikatza da.Ardo nahi ta ezina.Nahi ta ezin hau du bere tasun bereziena. Heldueza.Ardo asmotako ardo ezina.

Euskalerriaren mikaztasunak arima erretzen du,txakolinak bere mikaztasunaz ahoa erretzen duen beza-la. Ardo pobrea da, ardo nahi lukeena, baina beste ardo-en artean ardo ez dena, baina ardo ez dena halaz ere.

153

Euskalerria Herri da Baskongadas barruan, arima dela-ko, kontzientzia delako, samin delako. Euskalerriak ezdu bozkariorik ematen: kixkali egiten du. Izan nahiakematen dio izatea.

(Hiru gizon bakarka, 10. or.)

2. Euskal Herria ez dira ezta ere baju guztiak, baizik eta hel-du-nahia minez sentitzen dutenak:

ez da pobreen dolareko ardo eta ez aberatsen; baizik heltzera heldu ez den herri baten heldu-egarria minez nabaitzen duten herritar egarrien doloreko.

(Hiru gizon bakarka, 41. or.)

Hemen jokoa, dolare / dolore da.Elorri ez zen izan liburu bat egitea: poematxoak elkarren

ondoan segidan jarrita daude 8 ataletan, elkarren arteko korapilonabariago gabe. Hiru gizon bakarka, nahiz eta ez liburu bezalakontzebitua egon, kondizioek berek batasun batekin sorrerazidute: kondizio horiek, Oteitzarekiko harreman hori eta momentuhartan Euskal Herria bizitzen ari zen bizitza-eztanda espresatunahia da, besteak beste.

Uda batez Madrilen

Madrilera joan, ez nintzen Madrilegatik joan, han iragarritazegoen 1974. udaldiko Teologi ikastaro bategatik baino. BainaMadrilen geratu, ez nintzen udaldiko Teologi ikastaroagatik gera-

154

tu, Madrile beragatik baino. Ni Teologia berri baten bila joannintzen Madrilera, ikuspegi berrien bila, adiera berrien bila. Bai-na programak huts egin zidan. Orduan, zereginik ez, eta ingururabegira jarri nintzen. Egotez, egonda nengoen Madrilen, bi-hirualdiz ere, baina beti eginkizunen bati lotuta, eta, ikusi-ikusi,Madrile ikusi gabe nengoen. Madrili begira jarri nintzen, beraz;eta gauza oso serioa zela ikusi nuen Madrile. Erronka dialektikobat bezala azaldu zitzaidan. Han zegoen, han zen eta han aurkituginen, ni neure mentalitate erruralaz eta bera bere taxutura urba-noz eta industrializatuz. Hiriaren hizkuntza lineal eta geometrikoaguztiz interesgarria zitzaidan, guztiz interesgarria gizonaren gai-neko haren indarra eta presioa. David txiki aurkitu nintzen hirierraldoiaren aurrean. Haren hizkuntza desafiozkoa eta erdainuz-koa nuen, haren tamaina eskerga, itzelezkoa. “Hauxe menderatubehar diat” esan nuen.

Berehala konturatu nintzen ordurarte erabilitako hizkerak ezzidala burrukarako balio, beste forma poetiko batzuk lantzerabehartzen ninduen hark. Ez dago forma beretsuetan espresatzerikArantzazuko lanbroa eta Madrileko trafikoa. Arras diferenteak diraeragin eta zentzu espazialak, arras diferenteak mintzagaiak. Espre-sabide berri baten beharrean aurkitu nintzen, hango errealitateaharrapatu eta menderatuko banuen. Ezin nion eraso espresionismosozial batez, testigantza eta jarrera moral batez, protesta hautsi etagogor batez, Goliat gerrari trebearen kontrako hartan Saul erregeakDavid artzainari jantzi nahi izan zizkion arma eta armadura sofisti-katuez. Nik mundu arrunteko harrikoxkor biribilez eraso nion, egu-nero erabiltzen ditugun gauzaz: kaleetako anuntzioz, arkitekturaz,espaloiz, metroz, eskailera automatikoz, periodikoz, eskabadoraz,gruaz, palaz, gizon anonimoz, jendez, hiriko konplexutasunez.

Liburua espreski konstruitua, da. Elementu asko dago, senti-mendua utzi eta deskribapen hutsaren bidez eraikia. Sentimen-duak ez dira ezkutatzen, baina Elorri-n deskribatzen diren naturfenomenoak sentimenduen zerbitzuan dauden bitartean, Madrile-ko deskribapenak ez daude ezeren zerbitzuan. Hiru gizon bakar-

155

ka-ko forma popularretik forma landuetara buelta ageri dahemen, forma artifiziosoetara.

Hau, poesia baino, erreportari pobre baten saioa da. Neure Ma-drilen argazkitxoa, esan bezala, beti hizkuntzarekin borrokan egina.Bi adibide aipatuko dut, edo nahi baduzue bat bi eratan. Da, nolaesan mugimendua: 1) jende arteko mugimendu fluidoa, eta 2) kale-en eta hormen arteko zurruna. Lehenengo adibidea irakurriko dizuet:

Aurrez aurre dator–koadru marroidun jaka–eskuinetik igaro natzaio,–alkandora horia ta korbata nabarra–.Eskuinetik igaro zait–jertse krema argia, fraka grisaxkak,pauso azkarra–,aurreko gizataldea barnagaldu du bizkarra.Edotariko aurpegi, janzkera,tamaina eta adinekoen erdiz igaroz noa;zenbaitek pasatu egiten nau,nik ere pasatzen ditut batzu,beti ere pasatzen nau bat edo bestek,nik ere pasatzen dut inor.Trikitx egin duguneko galdu zait,aurrera hartu didana ere galdu zait–jaseko soin eta berna–;askotariko aurpegi, janzkera,tamaina eta adinekoen artean galdu zait,zenbaitek pasatu egiten nau,nik ere pasatzen ditut batzu.beti ere pasatzen nau bat edo batek.Eskuinetik igaro natzaio–butano koloreko nikia, gerriko beltzaeta fraka lilak–,

156

eskuinetik igaro zait–bakeruak eta ile luzea solte–.Edotariko aurpegi, janzkera,tamaina eta adinekoen erdiz aurrera,aurrez aurre datorren askotariko jende tartez;zenbaitek pasatu egiten nau,nik ere pasatzen ditut batzu,beti ere pasatzen nau bat edo batek,nik ere pasatzen dut inor.–pieza bateko gona beltza gorputz lodi baldarrean–;beti ere aurrez aurre datorrenaskotariko aurpegi, janzkeratamaina eta adinekoen erdiz aurrera ta aurrera,batabestea pasatuz,askotariko jende tartez,Lagranbiaz, Alkalaz, arratsaldeko lanautzi osteko ordu lasai eta koloretsuz.

(Uda batez Madrilen, 82-83. orr.)

Banoa kalez eta mugimendua bere erritmoan eta pertsonaknahi ditut, hitz soilaren medioz, pintzel edo zizel ordez, pintatu.Nere inpresioak pintatu, hau da, kaptazio-momentua inmediatu-ki espresatu, elaborazioa baino lehen, diseinu bat egin, murritz,behin-behineko borradore bat, xehetasunetan geratu gabe. Dibu-joa soil-soil emango duten hitzak bakarrik marraztu.

Orain, ez jende artean, kalez kale noa:

Begiak zabalik begiratzen dut kalea.Etxe ertz zurrunak argia ebakiz bakoitzakalboko hormari;hormak aurpegi kolore askotarikozargiaren bila.(Ez dute gizamusu bat ere leihoek ageri)

Begiak zabalik

157

begiratzen dut. Hormen burruka hormaz horma doa, zeinek zein azpitan hartu, zeinek zeini ihesi

kale luzea zehar,elkarren ondoren ezpata bertikaleznahiz horizontalez.Begiak zabalik begiratzen dut orain IBERIA

dioen anuntzio tzarraetxediz gorako dorre koadratu baten

goreneko puntan dirdari.

(Uda batez Madrilen, 28. or.)

Denbora galdu alde eta Gabon dut anuntzio

Hau literatura bada, liburu hauek zein literatur generotansartu asmatzea kostako zaio kritikoari. Literatura baino, bestemilitantzia batzuk ere badauzkagu. Horrela sortu dira Denboragaldu alde (1985) eta Gabon dut anuntzio (1986). Liburuokseguruenik ez dira literarioak, ez dira behintzat literatura egitekoasmotan eginak.

Denbora galdu alde psikiatraren agindu baten ondorioa da.Denbora galtzen ikasi behar nuela preskribatu zidan, eta niretzatdenbora galtzeko modurik atseginena idaztea denez, ba, horrela-xe egina dut. Ez idaztera jarriz, baina denbora galduz, introspek-zioz, bestela sekula esango ez nituen barneko gauzatxo eta ipuin-txoak aitortu ditut hor.

Eta orain Gabon dut anuntzio. Gabon niretzat eta askoren-tzat, konnotazio oso tradizionalez eta hunkigarriz beterikoa da.Kristoren jaiotza Gabonez gertatu ote zenez ala ez ote zenez gain-di, ospatu, Gabonez ospatzen dugu haren jaiotza eta ez elizkizu-nen bidez bakarrik, baita familian ezagutu izan ditugun ohiturezeta aparteko giro samur eta beremoduko gozoz. Nik Gabon base-

158

rrian ezagutu nuen, baso arteko Orbelaun alde guztietatik urrunhartan. Gurean oso goiz hasten ziren Gabon prestakuntzak, baz-terrik-bazterriko karakolak bildu, Gabon-sutarako haritz-muku-rrak eta inguratu, eta hola. Sinesmenez, Gabonez jaio zela etajaiotzen dela Kristo sinesten genuen, eta gurasoen Gabonetarakoprestakuntzak ikusiz, oso gertuko bezala hartzen genuen Gabon.

Zenbait zuhaitzek, bere osasunean ebakitzen bada, aldaskak,puja berriak botatzen ditu; liburu bi hauetan horrelako zerbaitnabaritzen da. Berrindartze bat, edo nahiago bada, Elorri eta Udabatez Madrilen ondoren, itzulika bat haurtzaro linguistikora,mitikora, haurtzaroko kontzientziara, memoriara. Formalki ere,batean zein bestean, askotariko moduak entseiatzen dira, bainabadago bietan zerbait berdina: forma sinple, espontaneoak bila-tzea. Herri-literaturan murgildu eta hor egin igeri. Gabon dutAnuntzio-n, batzutan herri-poesia nolabait kultua landu da (inoizez kultuegia), musikatzeko zen testu bat, Gabona fraide eta estu-diante artean bizitzeko. Badira ikasleekin komentatzeko sorturikoasmaketak ere, Gabona girotu alde. Beste batzuk auzoan etxezetxe kantatzeko eginak dira eta atmosfera horrixe erantzuten dio-te. Beti ere lagunarteari eta festari gehiago begiratu zaio, literatu-rari baino.

Denbora galdu alde-n autoanalisia den lan konplexu, artifi-ziosoa, ahalik modu xinpleenera ekarri nahi izan da. Formetannahaste-borraste bat dago. Apropos. Libertate bila. Baina hitze-tan, esaeretan, zentzu komunaren jakindurian, berriro Orbelaune-kiko lotura estua dago: etxeko ipuin-giroa, aitaren erako “pareko-ak” (gure aitarentzat parekoa, bertsotako puntu irregular samarbat zen), inguruko esamoldeen erabilpena eta abar.

Eta bukatu, dut.

159

UDA*

Berde mardul zelaigoreneko pagoa. Berde dangel pagobarrengo zelaia. Altu zerua urdin, eta argi handia paraje zabalmaitea alaituz. Nekazarien semeok ez dugula eremediorik, aizu.Nik ez dudala erremediorik. Itsas ertzean eta itsasoan bertan erebai, eta lehorreko hiri erraldoi erdi hustuan, eta Nafarroako Erri-berri mahastitsu eta olibaditusuan, eta Soriako eremu lakar etausaitsuetan, eta Donapaleu artatza garatuz jantzian, eta SuizakoLausana txukun eta loretsuan, eta sardinketari oinuts beltzezestaliak derakusazkidan Portugalko Setubal sargoritsuan, eta hordabilkit oroitzapena, hirurogei udatako giro eta gunetan barrena.Arantzazuko ikastetxearen gainkaldeko pagoaren gerizpe hezeadut hainbeste udaren behatoki, laborategi eta museo.

Udan argia da nagusi, eguna bere mugen ahalbidetarainohanpatzen duena. Zein boteretsu eguzkia udan. Zein luzea etaausarta haren txangoa. Iparretik ekialdera bitarteko Harlepo gai-netik azaltzen zaigu goizean goiz, noranahiko distira adoretsuz etasekulako galant, ikastetxea ostetik argituz; handik ekialderantzabiatzen da poliki, beti gorantz, goiak harrapatu ahala sendoagoeta beroago azalduz, harik eta eguerdian, zeruaren gorenean etazutik loak hartzen duen arte, suzko ziba bat bailitz, eta gero,hegoaldera zirkinik batere egin gabe, sartaldera abiatzen da oso

* Hegats, 6, 1992, 5-9. orr.

160

geldiro eta denbora lasai baino lasaiago emanez, azkenean noiz-bait iparraldetik berriz ere ikastetxea ostetik argitzen duelarik,Anbotora baino lehentxoago mugako mendi kaskora jaisten denarte; hantxe egiten du apatx alditxo batean, zeruak sarrerakodekorazio bikain eta beti ikusgarria atontzen dion artean; gero,irrist narras bat eginez desagertzen da halako batean, eta han eregauari berandutu arazten dio aldi bat.

Ekaina aurrera dihoa eta ireki da egunaren angelua ezingehiagoraino eta argiak gainez egiten dio lurraren gainaldeamugatzen duen lineari. Noiz iluntzen du San Juan bezperan?Umetatik ikusten dut egun hori luze. Aita, noiz biztuko dogu sua?Iluntzen hasten dauenean. Eta noiz hasiko dau iluntzen? Aitakaurretiz ebakitako sastrakak genituen han, nebarrebok pilanjarriak, eta guk erretzen ikusi nahi genituen, ez argiaz nekaturikgeundelako, haren inguruan saltosaltoka ibiltzeko eta aitarekinkantuan ekiteko baino. Eta zeru barrenaren urrunean egunarenazken ilintiak erretzen zihoazenean, guk sastraka lehor piloa izio-tzen genuen eta suari eta garrei bizirik eutsi nahi izaten geniengustora sentitzen ginelako garren argitara. San Juan bezperan sas-trakak piztu behar hau ere bada argiarenganako zoramen nahita-ezkoren bat edo. Ni neu urte luzez eraman nau zerbait halabeha-rrekok San Juan bezperetan erregai metatuei sua ematera, bezpe-ra hori biharamuneko argiaz uztartu guran edo. Azken urteotanseminarioko gorengo terrazan jartzen naiz egun luzearen amaiba-ko iluntzeari eta etxe bateko eta besteko suei, itxungitzen direnartean begira. Gogoetak egiten jardun ohi dut, argiaren mozkorrapoliki hausnartzen dudan bitartean:

San Juan bezperanberanduan argi,gautu ordukobiharamunekoegunsentiabetargi.

161

San Juan eguna luzean luze, jori ta usaitsu,guri ta heze, dena fruitu etadena ostape, heldu baino gordin, bero ta berde,udako eguzki goritan erne.

Aizu, uda lehorra da nahi baduzu, eguzkiaren lamada geldieta geldoak du txigortzen, baina berdea da, edotariko berderenedotariko gamak zein bere betera ekartzen dituen garaia.

Argia, beroa eta berdea da uda lehorrean, azul ilun zurina-bartua itsasoan.

Gustoko zait argia, eremua urrutiraino nabariarazten didanargia, begietako bista lausotzeraino gizentzen den argia, laino zurieta lodi baten aurrean jartzen nauen argia, zuri hutsez itsutzennauen argia.

Gustatzen zait beroa, itzala eta haize freskoa atsegingarri egi-ten dizkidalako, baina baita ere azalak eguzkiaren izpiak estima-tzen dizkidalako, eta izpien behatzak mamiak gozatzeraino hel-tzen zaizkidalako.

Gustatzen zait berdea, umetatik zait gustagarri. Bizitzarenkolore aurkitzen dut berdea, eta ez da seguru asko landare arteanireki nituelako begiak, ez, beste zerbaitegatik izan behar du; agianberdearen eta gordinaren artean datekeen nolabaiteko senideta-sun zentzual airekoren batengatik.

Gustoko zait azul iluna nahiz itsasoan, nahiz zeruan. Gaurikilunenerako bide sakon aurkitzen dut urdina; nahiz zeruko azulezgora, gora ta gora begiratzen dudala geldi ta luzaro, nahiz itsaso-ko uren barrenera begiratzen dudala behera eta behera, begiokilunera iristen zaizkit, ilun handira. Eta iluntasun handia eta isil-

162

tasun handia eta bakardade handia atsegingarri zaizkit, itsutasunzuria bezala, irentsi egiten nautelako nolabait, berenganatu arteirentsi, iluntasun isiltasun bakardade itsutasun erabateko bizianbarrentzen nautelako bizirik eta hazirik. Sentsazio hauek beti izanzaizkit gustoko, agian zorabioan atsegin hartzen dudalako, agianneure burua galdurik, osotasunean sentitzen naizelako integratu-rik inongo ez inolako eragozpenik ez duen giro gozatsuan.

Izerdi usaina du udak. Oporrez edo astiunez edo hartarakoaukerez baliaturik hondartzako harea berotan etzanik eguzkiarengarretan urtzen jartzen gareneko izerdiarena, zelaietan, mendie-tan, igerilekuetan egunaro argi eta beroaren atsegin iturriari ema-ten gatzaizkionean, tanto loditan darigun izerdiarena. Ama gai-xoa! Argi bero eta gogoko honen azpian gorputza gozatzen zaidanhonetan, oroitzapenaren erretratuetan hemen zauzkat, soro lane-rako prestatzen. Eskuetako azalik ere ez zenuen jarriko zuk zeureborondatez, eguzkiaren errainupean. Buruzapia ipintzen ikustenzaitut. Non gorde duzu aurpegia, ama? Bekokitik aurrera luzatuduzu arraerdi bat buruzapia, teilatu-erlaitz asko irtena dirudiela.Beltzaran jaio zintuzten eta zuk ez zenuen ilunagotu nahi zurekolorerik. Azal urdinekoa da aita, Eguzkitatik ondo gordetzen duburua kapela zabalez, eta besoak ere bai eskumuturretarainokoalkandora-mahukaz. Soroko ardorak erre egiten du, lan luze etagogorrean batez ere. Aita izerdiberago da zu baino, ama, eta sarribidaltzen nau iturriko uraren bila. Besoaz txukatzen du bekokianbehera txirrioka darion izerdia, eskuetatik hartzen dit potina,jasotzen du, aurpegi parean atzeratzen du eta han ur-zirristabihurri eta gardena aitaren ahora. Gorgoilak gora eta behera egi-ten dio aitari okozpean, zurrutak dirauen artean. Beharko edaneguerdi aurreko asperotan, guztiz idortuko ez bada. Artajorratze,belar ihartze, gariebakitze-jotze garaiko sapa gaitzetan izerdiberri eta zaharraren usaina dute, eguzkia behar eta eguzkitatikgorde nahi duten guraso maiteek.

Uztaila da agian, abuztua beharbada. Apain eta dotore jendeaZarautzko eguerdi argitsuan arin jantzirik. Hondartzarako bidee-

163

tan, adin guztietako pertsonak samaldan, eskuoihalak bizkarre-tan, besapeetan, eskusareetan daramatzatela eta itzalak bainozintzoago darraiela izerdi usainak.

Bazkalaurre hontan gerizpea ere ez da izango txarra, eta eda-ri fresko eta egonalditxo bat Getarira begira. Ez ote ditugu izutu-ko euliok? Astunak doaz egunok, beroak. Iluntzera freskatu beharluke, baina haize errea dala berton ere. Egunotan izerdi usainadute autobusek, dendek, tabernek, bizartegiek, liburutegiek, kafe-tegiek, zinemek, diskategiek, trenek. Sargori egiten du, izerditsuaurkitzen gara, nagi eta utziagoak, aizu.

Uda asko dut aldean oroipenen sarobean, ezin dena laburbildu; halere ale batzuek nahi izan ditut topildu.

Zenbait bizipen hausnartu, bero argia gozartu, garai ederra da uda; leku ta modu askotan gozatu dudan puntu da.

Madrile alde batean, itsas aldea bestean, lehorra eta hezea; atsegin nahiak bizi du alde guztitan jendea.

Oporretan uste dugu zoriona buruz buru, gose da gure irrika; asegaitza ase nahirik alferrik gabiltz apika.

Gertuan dugun apurra, haizea, ura ta lurra, onirizten bageneki,agian zorionaren berri genuke emeki.

Ikastetxe gainkaldeko pagopeari natxeko, gutxi bezainbat asko da: osasun jantziez badut zer eramanik ahora.

Frailetzan ezer ikasi badut, hau dut irabazi: gauzei lotu gabe bizi, gutizi zikoizkeriak sortu orduko iraizi.

Eskura zer zaigun jartzen, jakin hura estimatzen, opari bailitza dena; esker onezko tenplea bera zorion onena.

165

NI NEU EUSKAL IDAZLEETAKO BAT*

Lehenengo akordua: ogi apurrak ereiten nituenekoa

–1928an Mendatan jaio nintzen. Primo de Riveraren diktadu-ra garaian.

–Nabarriza. Ama gaixotu zelako, osaba Eulojioren etxera.Osaba abertzale, euskaltzale nabaria zen. 1934an Ameriketarajoan zen herentzia bat kobratzera edo. Nabarrizko lehenengoakordua: aulki bat hartu, bentana ondora bultzatu, haren gaincanzutik, ezkutatzen zihoan eguzkiari begira jarri eta negar ta negaregiten nuela, osabaren barreak gorabehera.

–Antzerkiak bi ere egin nituen. Zine mutua osabak botatzenzuen.

–Lagunak txorizaleak. Nik neguan topatzen nituen habiak.–Don Nikolas, parrokoa, tailagilea, antzinateko objektuen

biltzailea. Haren etxean sarri nintzen osabarekin. Osaba ere bazentailagile. Ordutikakoa dut ofizio eta afizio horietarako joera.

–Osaba patatak-eta ortuko lurrean jartzen ikusten nuen etanik ogi apurrak ereiten nituen.

–Bi-hiru urterekin joango nintzen Nabarriza.–Antzerkia bost bat urterekin edo egin nuen.–1934an Jaunartzea.–Ikurrina eta Batzokia.

* Hegats, 17/18, 1997, 99-109. orr.

166

–Dotrina lehiaketa. Osabak irakasten zidan dotrina eta nikburuz jasotzen nuen.

–Mendigoizaleak. Geu ere osabarekin San Migelera igotagagoz.

–Eskolan euskarazko katona fuera, eta liburu handi bat: en-tziklopedia edo.

Ikurrindun jertsea

–Mendatara, esan nahi da baso arteko baserrira, bost-sei urtebete orduko seguru asko, etxeko zaharrena ni. Umezain, ganadu-zain, ur eta egur ekarle, errekadu egile, errotara, Nabarriza, Ger-nikara, Aulestiara. Eskolara urri.

–Behi batek adarkatu eta buru azpian erabili ninduen, hariketa aita etorri zen arte.

–Ikurrindun jertsea.–Lehengusu milizianoak. Armen lilura.–Dantzariak.–Kantuak: Amak kantatzen zituenak. Orra or goiko ariztitxu

baten eta beste batzuk.–Aitaren bertso paperak. Atarteko horma zuloetan gordetzen

zituen aitak.

Jertsea lejiatara

–Gerra: euskaldunak eta faxistak.–Gernika erretzea.–Amak oilategira deitzen ninduen. Aita Zeharsolo lantzen

ganaduekin.–Faxistak garaile, abertzaleok galtzaile.–Dena iruleztara, dena ordura artekoaz bestelako.–Ez Gora Euskadirik, Jainkoaren amorearren, amak.–Eskolan Cara al sol. Besoa gora, eskua luze.–Fletxak eta Pelaioak. Dotore jantzita, gerrian puñala erakar-

garri. Inbidiagarriak.

167

Eskolara bidali, bai, egin ninduten, betiere etxean lan gutxia-go zegoen aldietan. Inork inoiz ez zidan ez etxean, ez eskolan ikas-ten nuenaren edo ez nuenaren jarraipenik egin. Nik nire aldetik eznion eskolari inondiko gusturik. Ez nekien zertarako izan zitezke-en eskolako ulertzen ez nituen liburu eta gainerakoak. Gaurkogiroan ulertezina dirudien arren, eman egiten ziren halako feno-menoak, eta gertatu egiten zen, eskolatik irteteko adinera arte–hamalau urtera arte– maiz samar eskolara joan izan arren, esko-latu gabe bukatzea eskola sasoia. Horregatik gero, soldadutzagaraia tristean batez ere, gaueskolak.

Nabarriz bezalako herri koxkorretan ze mugimendu zegoenadierazteko ere bai. Batzokia, zinea, teatroa...

Eta baserriko bizimoduaren esperientzia sakona:

Amagaz ortuan eta aitagaz barriz soloan, lurraren errai beretan hasi nintzen haurtzaroan. Lurraren errai gordinak landu barri, lurrunetan; usainaz akordatzen naiz, gozo-gaziz, geroetan.

–1939. Makiak eta buelta–Gerra amaitu zenerako hasi zen jendea bueltaz hitz egiten.–1940. Arantzazuko Seminarioa. Erdara.–Mutiko erdaldunak eta irabazleen semeak, alemanen alde-

koak ziren. Gu aliatuen aldekoak.–Makiak eta buelta. Bazetorren buelta.–Bost urte euskararik egin gabe.–Artean Arantzazun igandeetako sermoia euskaraz entzuten

genuen.–Eta, horratik, Humanidadeetako hirugarren urtean Aita

Feliziano Idigorasek papertxo batzuk ematen zizkigun hiru-lau

168

esalditxorekin euskaraz ipin genitzan. Nahiago genituen latinezegin. Ez dut uste notarik ematen zigutenik.

–Foruan astean behingo eskolaldi epel bat.–Kuestioa da, Forutik bakazioetan etxera joan nintzenean,

euskara, erabili ezaren ezaz, baldartu samar nuela eta erdaraka-daz josia.

Halandaze nor-nork-nori-rekin burrukan

Adibide hau lekuko: Gure ama isila bazen ere, jakingura handi-koa zen, eta goizetako mezetatik etxeratzen nintzenean ea nor ikusinuen galdetzen zidan. Eta ni berehala hasten nintzaion: Urtubikoizekoari ikusi deutsat, Iberreko osabari, Larrostako lehengusinari beikusitzat eta Elorretako Margariri be bai. Nik ez dakit amak barre-rik egiten zuen, baina ni baino gazteago ziren nire anai-arrebek uka-londoz jotzen zuten elkar, keinuak trukatzen zituzten eta azkenera-ko barre-purrustaka hasten ziren, elkarri galdetuz ea zer ikusi otenion hainbeste jenderi. Barreok, keinuok eta barre-purrustok ezzirudidaten bide onekoak eta egun baten, neure bizkarretik algara-ka ari zirela ohartuz, haserretu egin nintzen eta agindu ere gehiagoez nuela euskaraz hitzik egingo agindu nien. Egitekotan erdarazegingo niela. Gurean inork ez zekien gaztelerarik berriz. Amak an-tzeman zion ni benetan ari nintzela, eta anai-arrebak han zehar bial-du ondoren, sukaldera eraman ninduen eta eser nendila eskatuzidan. Han nengoen ni buru-makur eta mutur-luze. Halako bateanamak mahaira deitu ninduen eta txokolate egin berri-berria eta ogierrea atera zituen. Txokolate haren usainak adiskidetuko zukeentxakur amorratua ere. Ama hasi zen hizketan: “Bittoriano, hurren-goan ez dozu esan behar izekoari ikusitzat, Don Anjeleri ikusitzat,Ertzilgo Paskuali ikusitzat eta holakorik Ikusi dot, esan behar dozu.Don Kruz ikusi dot, Teiletzaurreko Maria ikusi dot, eta hola beti”.

Sukaldeko jardun hartan bertan esan zidan beste hau ere: “Iagu zahartu gara erdara ikasteko, halan da ze, zeuk ikasi beharkodozu euskaraz”.

169

–Foruan, hango bigarren urtean, mixiolari euskaldunen bizi-tza laburrak idazteari ekin nion. Itzulpen lana zen, mixio aldizka-rietatik aterea. Bertsoak idazten ere han hasi nintzen. Lehenengo-ak Muruetako txakur, katea apurtu zuenari.

Gerra ondoko paisaia

–Gerra ondoko garaietan aldatu zen asko paisaia bera ere,baina artean, garitzak eta artotzak, zelaiak, mendietako larresai-lak-eta ikus zitezkeen.

–Garoa inportantea zen. Ebaki, garraiatu... Igitariekin trata-tu...

–Soro-lantze pixuenak ganaduz egiten ziren.–Gaztainadi zahar asko oraindik tente.–Pagadi lepatu ugari ikatz eta egurrerako.–Auto gutxi eta errepide gutxiago. Garraiorako astoak: esne-

dunak, azokazaleak.–1945: Asto bete umerekin etorri zitzaidan Forura, bisita egi-

tera, arreba Maria.–Kirolak: pilota, artean palankariak, aizkolariak, harri-jaso-

tzaileak, idi-probak, txokor-bilketak.–Orixeren Euskaldunak girotik hurbilxe.–1948-51: Olite. Euskaraz lagun gutxi batzuekin hitz egiten

ausartu. Salatzen gintuzten.–Euskaraz asko idatzi genuen Oliten. Astero lantxo bat, aste-

ro ateratzen genuen aldizkarirako. Bagenuen beste aldizkari batere, noizik noizera eta mekanografiaturik eta dotore ateratzengenuena.

–1951-55: Arantzazun. Euskara landu, poematxoak, akade-miak euskaraz. Garai honetan euskarari buruzko eztabaida sortuzen gure Kantabriako Probintzia frantziskotarrean A. Villasante(euskararen alde) eta A. Gutiérrezen artean.

–1954. El estudio del euskera en nuestra carrera. Villasante.Begion lore poemarekin lehenengo saria Zarautzen.

170

–1955. Acotaciones a un proyecto de pedagogía provincial.Enrique Gutiérrez.

–1956. Euskaltzaleen biltzarra Euskaltzaindiaren itzalpean.Euskararen aldeko beste bultzada bat da. Arantzazuko folklore-gaien biltzeaz idatzi nuen bilera horretarako.

–1956. Jakin. Euskararen aldeko indarra behetik gora. Gazteaskoren parte hartzea.

–Erabakigarria:–1960: Congreso de literatura y predicación franciscana en

euskera.–Biltzar horretarako lan luze bat idatzi nuen: El euskera en el

Colegio Seráfico y en la carrera.–1960. lkuspegia: Garai honetan euskara debekatua zegoen.

Euskara egitea nazionalista agertzea zen eta errejimenaren kon-trakoa.

–Euskarak tonto egiten zituen umeak.–Euskara politika zen, euskara bazterrak nahasteko besterik

ez zen.–Euskara berreskuratzea eta beldurra kentzea zen gure egite-

ko bat.–Abertzaleek euskarari buruz ziotena inbalidatuta zegoen:

politika zen.–Omaetxebarria eta Villasante ez dira abertzale eta euskara-

ren alde ateratzen dira.–1960. Goian aipatutako Kongresua Arantzazun: euskara

onartua da. Cantabria Franciscana Probintzia barruko dibulga-zio organoa da. Bertan agertzen dira gure iritzi eta erabakiak, bes-teak beste. Venezuelan, atzerrian irakurtzen da, euskararen alde-ko gogoeta erabakigarria izan zen.

–Omaetxebarria, Andimak, Orixek-eta ezagutzen dute.–Euskara ondasun publikoa da. Geurea eta unibertsala, par-

tiduen gainetikoa beraz.

171

Eskolarik sortu al dugun?

Eskolarik sortu ez. Gu Arantzazuko taldekoak gara. Diferen-teak gara, baina elkarri eutsi egin diogu. Azurmendiren eta nirepoesiak diferenteak dira, baina guk elkarri lagun egin diogu: hiru-rogeian nire poemak irakurtzen ditu, nik bereak ezagutzen ditut.Komunitate literarioa osatzen dugu. Villasante eta Salbatore Mi-txelena (arras diferenteak), lagun handiak eta elkarren miresledira. Agirretxe, Karmelo Iturria, Julian Alustiza: komunitatehumano bat, elkar pozten dugu. Kandido Zubizarreta, AnjelMadariaga, Kandido Izagirre, Joxe Antonio Garate, Joxe AntonioAstigarraga, Manex Erdozainzi, Pello Zabaleta...

–Eskolarik ez, bai nukleoak eskualdeka. Aresti fenomenogipuzkoarra da. Txillardegi eta ni ez gara eskola bera, baina baikomunitate literario berekoak. Leturiaren egunkaria. Nik eran-tzuna. Beste tradizio batetik etorri arren eta diferenteak izanarren, ez dugu elkar arrotz hartu, anaiak bezala baino.

–1956: Jakin. Sorrera aztertu gabe dago oraindik. Jakin zale-ak abertzale ziren gehienak: Iñaki Bastarrika, Iñaki Bereziartua,Fernando Mendizabal... Paulo Agirrebaltzategi, Azurmendi, In-txausti, Enbeita, Manolo Pagola. Villasantek ez zuen sekula gai-tzetsi ez Jakin, ez Jakin-taldea.

–Garaiko euskaldunon kontrako mundu hartatik liberatubehar izan dugu: aldeano, cashero, euskara ez da edukazioa!

–Euskara politika da: konplexu horietatik liberatzeko lana.–Liberazio prozesua. Euskal literaturari dedikatu ahal izate-

ko.–Hiru gizon bakarka, borroka horren seinale da. Ideia batek,

helburu batek lotzen gaitu.–Ez dugu sortu eskolarik. Ez Arestik ere. Edukien eta jarre-

ren elkartasuna. Liberazioa elkarrekin osatu dugu.–Elkar irakurri egin dugu. Elkarrengandik ikasi eta elkarri

zuzenketak egin dizkiogu. Elkarri pasatzen genizkion lanak etabatak bestearenak irakurtzen genituen.

172

–Batasunaren problema. Ni bizkaieratik nator. Batasuna kul-turalki etorri zait. Giputzekin tratua. Gure medioan gipuzkera;baina medio pluridialektal batean bizi izan gara. Prozesu norma-la. Lizardi-Orixe irakurriz.

–1954. Villasante eta Krutwig: Euskara kulto baten proble-ma. Kulturaren gaitasunari begira. Iparraldekoa hartu eta kultu-ralismoa. Greko-latinoa. Euskara mordoiloa. Dilema: garbi-mor-doilo.

–1960. Euskal hitz jatorrak: deklarazioa. Hamar urtera:publikazio kultoak. Batasunaren problema betikoa da. Zaharrakhil dira: Orixe, Andima, Euzko Gogoa-eta sortzen dira... batasu-naren problema.

–Bizkaiera baztertu izanaren penarik badut. Euskara batzehonetan bizkaiera gutxietsia izan ote den nago. Euskara idatziaribegiratu zaio bakarrik, ez mintzatuari-eta. Bizkaiko euskara gal-tzen atera da, jendea aspertu ere egin dugulako batua mintzaturaere eramatean.

–Ni batuarekin bat nator. Baina!–Pedagogia falta.Literatura zer den?Gaiaren arabera hitza maneiatzeko abilezia.Zertarako balio du?Hitzak eta espresioak eraberritu, balioak berritu. Hitzei balio

berriak eman. Bibliaren itzulpena gaur ez da literatura, baina Lei-zarraga bai, Lutero bai. Hizkuntza produzitu egin dute. Naturzientzietako hiztegia = poesia.

Euskal kultura eta literaturaren egoeraz

Euskal kultura bat eta literatura bat bazenik oso berandu arteez nuen entzun ere egin. Guretzat kultura eta literatura EuskalHerriaz kanpoko errealitateak ziren: Mesopotamia, Babilonia,Grezia, Erroma eta haiengandik ikasi zutenen altxorra. Espainia-koa bai, bazen kultura, grekoengandik eta erromatarrengandik

173

eta arabeengandik eta haien obrak ikasi eta berenganatu zituzte-lako eta betiere haiek zituztelako eredu eta jarraibide.

Guk Euskal Herriaren aipamen gutxi ikusi genuen gureeskuarteko liburuetan. Historiakoetan izen batzuk eta karlistade-tatik gerorako gerra galduak. Geografian gure lurraren txikitasu-na eta pobrezia. Literatura liburuetan ez zen euskararik.

Euskara berreskuratzen

–Euskara eskuratu (ELORRI)–Euskara barruan gorderik neukan neuk ez nekiela. Hiztegi-

rik ez eta behar nuen hitzaren edo esamoldearen zain-zain egotennintzen, arreta guztia barrurantz jarrita eta beti eta hutsik egingabe, putzuan puzpiloak edo burbuilak bezala punpa sortzen zen.Behin otoitzeko garaian ari nintzela, erabat ahazturik nuen ume-tan ikasitako kantu oso bat agertu zitzaidan dena segidan.

–Arantzazuko nekazari eta artzain auzokideei ere zorrikbadiet.

–Sermolarien hitzaldi asko ipini behar izan nituen euskaraz.–Teologia ikasten niharduela mutikoen lanak zuzendu. Ira-

kasleek horretarako ematen zizkidaten.–Gure garaian euskarak ez zuen osperik.–Euskaraz egitea, ikastea, idaztea gaizki ikusia zegoen. Poli-

tikakerietan, edukazioari faltatzen eta karitatearen kontra ibiltzeazen.

–Euskara bazen aladura bide: kezka ematen zuen, ea bideoneko ote zen euskarari emana bizitzea.

–Gure taldeko azkarrenek ez zuten euskararen biderik jarrai-tu nahi.

Zein faktorek eragin didaten naizen bezalakoa izaten

–Erdaraz idazten irakatsi egin zidaten. Euskaraz idazten ika-si eta asmatu egin behar izan nuen.

174

–Euskaraz idazten ikasi ahala sortu nituen Elorri-ko poema-txo asko.

–Euskaraz idazten ikasi nahi izan nuen euskaraz idaztekogauza izatearren.

–Niri poesia purua edo aratza zait gustuko. –Poesia lirikoa gehiago gustatzen zait epikoa baino. –Hezieraz eta gustuz klasikoa naiz, antzinakoa. –Euskal idazleen artean Lizardi, Lauaxeta eta Orixe ditut

begikoen. Espazioan kointziditzen dugu. Modernismo harikoanaiz.2

2 Bizikizun sorta hau EIEk Goierriko Kulturkideren partaidetzarekin1997ko udaberrian antolatu hitzaldiaren funtsa izan zen. Bitoriano Gandiagarenburutazioekiko, fideltasuna gordetzearren, mantendu dugu memorio egitura.[Hegats aldizkariaren oharra]

175

ARIKETA*

Niri eragiten dit eguraldiak eta eragiten didate urtearoek etaeragiten dit egunsentiak eta iluntzeak ere eragiten dit. Ez dagonire agenda ikustea besterik; izadiaren txistada askotarikoenerantzunak jasotzen ditu. Aurten hainbeste harritu gaituen haingoiztikako udalehen giroaz hau dio agendak:

Aurtengo udaberria goiztxo mugitu da aurten. Aurtengo udaberria aurreratuxea dator, bere sasoia baino lehen.

Eta berehala beste hau:

Otsailaren azkena da, baina iluntze epela. Txoriek ozen diote jardun beharra dutela.

Goiztxo udaberrirako, lizarrak loran halere, bizitzak erabaki du mugitzea berriz ere.

* Hegats, 15/16, 1997, 13-22. orr.

176

Zozoek, birigarroek, beste hainbat txorirekin, airea dute pintatzen beren kantu-zirristekin.

Gaualdeak udaberri ukitu hezerik badu, noizka datorren haizeak erretura usaina du.

Izadiarekiko eta bertako fenomenoekiko sentiberatasun haubabestua ez ezik lagundua aurkitzen da gure frantziskotar bizieran.Orduen liturgiak Danielen Kantikak errezarazten dizkigu maiz etafrantziskotar bizitzak “Anaia eguzkiaren eresia”, sarri kantatzeragaramatza. Danielen Kantikak zerutar izakiei, naturako fenomeno-ei, lurreko gauzei eta gizaki guztiei deitzen die Jainkoa bedeinka-tzera eta “Anaia eguzkiaren eresia” zeru-lurretako izakiengatik,gaixoa eta estuasuna onez hartzen dutenengatik eta gure arrebaheriotzagatik Jainkoa goratze bat da. Nik egunsentia, iluntzea, uda-berria eta udazkena nahi ditut nire egungo otoitzerako lagun.

Egunsentia

Adinean aurreratu ahala gutxiago, baina oraindik egunsen-tiak gorako bultzada ematen dit goizero. Egun berri bakoitzakeskutik heldu eta ohetik altxatzera poztuko banindu bezala ger-tatzen zait. Goiz jaikitzen naiz eta zerbait atsegina suertatu beharbalitzait bezala aurkitzen naiz lehen orduetan:

Egunsentiak nau pizten kandela pizten den legez, egunsentiak konortez pizten nau egun bakoitzez mirari halako batez.

177

Zer gauza iratzartzea,konortera etortzea,banaizela ohartzea,berriz ere norberaren akordura bihurtzea!

Egun berriz egun berri, ezusteko erregali bat bateko ta pozgarri, iratzartze bakoitza zait bakoitz eta txundigarri.

Bosteterdietan izarak utzi, txukun jarri eta ateri bada, kanpo-ra, ibiltaldi bat egitera. Zortziehun metrotan, tarteka tarteka dagoargiz ibilbidea, eta joan eta etorri aritzen naiz bertan, harik etaGorespenak kantatzeko ordura arte, zazpiak arte. Bustia badaetxeko patioan ibiltzen naiz. Ordu horietan oskarbi denetan, zeruizarratua egon ohi da eta sarri ilargia ere bai bere laualdietatikbatean. Aurten Hale-Bopp kometa ere bistan ukan dugu. Isiltasunhandiko garaia da oraindik. Hontzek, urubiek-eta jotzen dituztenuju-uju eta garramiztoak nabarmentzen dira ilunpeko baretasu-nean, baita ahuntzen txintxarriak eta azerien zaunka hirukoitzakere.

Goizak gorantz eragiten didanez, nahiz aire librean dela nahizetxe barruan, gogoeta baikorrak erabiltzen ditut, gehienetan pozadamaidaten esaldi motxak errepikatzen ditut, beraietan etaberaiekin gozatuz. Goizak itxaropenera irekitzen nau:

Argia ozta den zerbait sortalde ostean hara, ezarian, ziri-zara garatzen eta goratzen, zirkin gozo ta dardara.

178

Egun berri, jaio berri gorari, zabalkorra da;gero ta argiagoa da; hazi ta hedatu ahalaegun osatu da jada.

Badugu egun berria, argia eta hozkara; martxan jartzeko deia da, mugi eta noan bada eguneroko lehiara.

Iluntzea

Urriko hogeita hamarrak arratsaldeko bostak laurdengutxi. Igandea, ta Arantzazukotxez lapaxturik. Motxiladun jendeasko ageri da, mendiko haizeakmasailak piztuta. Mendietatik ezikArantzazutik ere ihes egitearieman dio jendeak.Eguzkiak ere laster utziko duzeru oskarbia,ta itzalirik utziko dubaso, larre ta zelaienkolore bizi pila guztia.Hego haize iharra, epel eta pozgarriibili da oraintxe arte ia.Eguzkia jaitsi ahala hoztuz doaeta indar zorrotza hartuz, ebakitzen duen hura.Artia mendiaren honuzkaldeaazpilduraz, zoko-mokoz, ageri da dena,gainen hori nabasia eta sakostetako

179

urdin, grisez geundua,izurren arabera txandakatuz.Jende asko izan da Arantzazun. Seiak laurden gutxi da. Usabakotxenan gorde da eguzkia.

Eguzkiaren sartalderatzea, zeru-lurren urrutieneko ertzera-tzea, une hunkigarria izan da niretzat ume-umetatik. Nabarrizkoosabaren etxean, arratsalde beranduko eguzkiaren desagertzeabarruntatzen nuenean, hartzen nuen jarleku bat eta sukaldekoleiho ondora eramaten, eta haren gainean zutik negarrari ematennion ilunabarrero. Iluntzeak neure barruan sartzera deitzen nau.Iluntzeak etxean sarrarazten gintuen inguraldean argi indarrik ezzuen Orbelaunen; ingurua, mendi eta troka, basoak barne, gauakestaltzen zuen ordurako eskaratzera bultzatzen gintuen ilunaba-rrak, amak sutondoan bizten zuen karburoaren klaru unera.Halaxe etortzen zait neure barruenera nire espiritua iluna begie-tara orduko, alferrik elektrizitate argi guztiak. Orbelaungo iluntzegiro hau Elorri-ko 129. poematxoan isladatu nuen:

“Arima, bakarrik, soinaren barnean.

Ilunabarra da.

Ta ez dago argirik nire bihotzean”.

Ez dugu erremediorik basartean jaio eta kaskondu ginenok;landare bagina, iluntzerako beren lorea biltzen duten haietakoakizango ginateke.

Nekearen konnotazioa du arratsalde hitzak. Arratsalde en-tzun orduko maskaltzen zaizkit begiak eta kantsakizuna jabetzen

180

zait gorputzaz eta lotarako deia susmatzen dut eta pitin bat tris-tea da arratsaldea, gustagarria den zerbaiten akabera:

“Arratsaldea, kolore gorriz, hiltera doa, kolore horiz, hiltera doa, kolore hautsiz, hiltera doa, zerutik jausiz, jadanik zurbil, margul jadanik. Arratsaldea hiltera doa, ta, hilten dagoena, neure egun bat da”3.

Egunaren amaieran, eguzkia beheratzen dihoanean gertatzenda koloreen apoteosia zoragarria. Eguzki-sarrera beti da une hor-digarria. Zeruak hodeiz eta ganduz prestatzen du iluntzeko orduaeta hodeietan eta ganduan biltzen eta isladatzen ditu eguzkiarenazken errainuen “diamantezko printzak”, berei dagokien tindagaibero guztietan: odol eta su, lila eta limoi, anbar eta arrosa, laran-ja eta txingar eta beste mila tinturatan, inoiz errepikatu gabedekorazio beti galanta. Baina han erretzen da lilura eta amets-giroguztia, harik eta dena ezabatu eta iluntzen den artean, gauariutziz guztiaren gaineko nagusitza.

Udaberria

Asfalto-zementuetako semeari sineskaitz gertatuko zaio, bai-na oraindik lur sanotik gertu bizitzeko grazia dugunok, udaberriahurreratu orduko, geure orpoetatik gora nabari ohi dugu harenzirrara:

3 [H.G.B. 137. or.]

181

Lur amaren azkarria, heldu da udaberria, bizidun izaki orobarruenean mugituz, heldu da suspergarria.

Nork ez aditu beraren berpizkunde aldarria? Heldu da zainetan gora, bero eta alai heldu da odolari ezarria.

Landarerian dena da puja ta punta berria, hegaztietan kantua, abereetan irrintzia, gizakietan irria.

Begien aurrean zaizkigu hazten zelai, soro eta larreetako bela-rrak, begien aurrean arbolak orriz eta kima berriz janzten berenabar puntetako bilkaritxoak geldi-geldi askatu ahala; begienaurrean zaizkigu berriro arbolak lorez apaintzen abartxoetakopinportak zabaldu ahala; begien aurrean zaigu agertzen landare-di guztia basoz eta oihanez, lautada, muino eta mendien gainezberdearen xarma hedatuz. Bitartean mila tamaina ta koloretakohagaztien asaldura datorkigu belarriz barrura egunsentian edoberdin iluntze aurreko orduan, gure erraiak kitzikatzera:

Eta behokak larreetanirrintzi eginahaletan.Behor-behokak larreetan,ipurtarin eta zoli,garainoak tentaketan.Behor-behokak larreetan

182

irrintzi eginahaletan,udaberriko olgetan.

Zaldiek ere irrintzi,goraintziari goraintzi, zaldiek ere irrintzi.Dardara dira bazterrak, irrintzia da erauntsi. Zaldiek ere irrintzi, goraintziari goraintzi, udaberriko irauntsi.

Eta udaberria ez da geratzen, geldi gabe dihoa garatzen.Berehala batean ortuak babaz, ilarrez, marrubiz aberasten ditu,zelaiak eta larreak lorez, gereziondoak fruitu gorriz, madarion-doak makatz beilegiz eta sagarrondoak ale gorrixkaz. Udabe-rriak badu guri pozera eragiteko indarrik. Uda ez da udabe-rriaren garatze era betekoa baino. Egunarentzat eguerdia denabeste.

Udazkena

Pitin bat tristea da udazkena, udako egun argi akaberarikgabekoen amaiera baitakar eta hotza, eta bustia, eta lokatza, etaorbelak, eta arbola eta landare biluziak, eta belar zurbil eta zime-lak, eta ondoren negua. Eta ez da negua ere ederra ez delako, bai-na bat egun amaigabe eta argien zale izan, eta negua egun-labur,argi-arre eta gau-luze. Urteak udazkena du bere arratsalde etailuntze ordu:

Azaroaren hemeretzi honetan, eguzki narrasa, bizi-bizi dago. Gogotik erretzen du burua,

183

aukeran, ekainekoak baino izpi beroagoz. Argi dago arkazien azpia eta garbi. Haizeak jaso eta eraman izango ditu, bakarrik ere utzi gabe, jausi zaizkion orriak.Dena dago, beraz, argi eta garbieguzki kiskalgarritan.Badirudi eguraldi oskarbien bezperan gaudela,albitzen lasto hori eta iharrengatik ez balitz,bide ertzetako ira kiskurrengatik etanekosten itzal hain luzeagatik ez balitz.Une batez gustora ahazten garazein garaitan bizi garen.Une batez eldarnioari, lilurakeriari eman nahi

genioke lekua.Neguan sartu nahi genuke udagiroaeta buruan oraindik gazte garen uste gaixoa.Gorputz jada baldartu honegatikez balitz,eta batez ere, hainbeste egun, hainbeste

bizitza jan didatenurteongatik!

Bere egunen laburragoan eta bere giro freskoagoan, arra-tsalde beranduaren eta ilunabarraren antzekoa da udagoenaedo udazkena, goen eta azken lexemek duten pisua azpimarra-tuz. Iluntzea batez ere zeruan koloreztatzen den bezala, udaz-kena lurrean da kolorez janzten, mendiz mendi, muinoz muino,lautadaz lautada, ibarrez ibar. Basoak, larreak, soroak diramila txatal, mila forma geometriko milakotan txandatzen, milaerliebe desberdinetan, mila kolore mota geldigabe aldakorretan.Lehen gehienbat berde zen lurraren azalera guztia margulduz

184

dihoa eta kolore sekundarioen multzo kontaezinari leku ema-nez. Eta bitartean fruituak ez ezik orriak berak ere entregatuzdoa izadia, bere oparotasuna erantziz eta eskainiz, eta duenguztia eman ahala, ondasunez hustuz. Askatuz doa, den denautziz, biluzik geratu arte. Gero eta kolore margulagoz: horitiklarura, gorritik okrera, gero eta kolore maraztuagoetara, hila-goetara:

Udagoena heldu da ezkien orrietara. Udagoena heldu da. Berdea zen naturaren gainjantzia maraztu da.

Zelaiak maskaldu dira; eguzkia laburtu da; masustak berindu dira. Itzala freskatzen eta luzeagotzen ari da.

Larre goietatik behera ardiak, behiak, behorrak, babes bila, maldan behera. Ezkurrak, orri margulak arboletatik lurrera.

Lorerik, zenbait moretxo han hemenka eta bakan. Lorerik, zenbait moretxo. Artalastoak garbalik, ez da mardulik ezertxo.

Txaboletara jaitsi da Gorbeiko haize zorrotza,

185

ez da deusekin gupida. Behorrak batean dira, apalik dute mototsa.

Lurraren azalera guztiak erantzi du distiratsu zuena eta basa-mortuko aszeta bat bezala da, parajez paraje, zakukiz eta errau-tsez jantzi, eta barne bizitzari emana jarri da, neguko sakontasunbarnekoira bidean.

3Hitzaurreak

189

AUTOREAZ ETA LIBURUAZ*

Joxe Azurmendi Otaegi, Zegaman jaio zan, 1941ean. Zarau-tzen frailetara sartu ta Nafarroako Erriberrin (Olite) egin zuen,frantziskotarren baitan, filosofia: hemen hasi zituen, 58/59 urtee-tan, lehenengo poesiak. Halare, garai hontan euskeraz bainogehiago egiten zuen erderaz. Zorteak halaxe nahi izanik, Axula-rren Gero erderazko itzulpenarekin agertarazten lagundu zionVillasanteri ta hala egin zuen euskal literatura klasikuarekin lehe-nengo ezagupidea.

59/60 urteetan euskera hutsera itzuli zan, ta Arantzazuraetorrita, berehalaxe eman zituen bere lehenengo lanen batzu argi-tara. Poesiarekin baino lanpetuagorik zebilen Joxe, halare, garaihontan, saiakera laburrarekin, JAKINen zuzendaritzan ari baitzenlanean, laguntzaile bezala lehenengo ta zuzendari legez gero.1964an Foruan (Gernikan) dago Joxe, latin eta erderazko ta eus-kerazko literatura irakasten. Urte hartantxe egin zen apez. Den-pora hontan, aurreko urte-parean bezalaxe, ozta-ozta idatzi zuenAzurmendik poesia berririk batere, baina esperientzia ederraizan zuen literatur irakasgoa. Senide ta lagunen artean sakaba-natuta zebiltzan bere poesiak biltzen ere saiatu zen, Joseba In-txaustik eraginda. Baina, batez ere, Euskal Herriko prolemak,hauek ekintzan agiri diran bezala, ta bere buruarenak ere bai,

* Hitz berdeak, EFA, Oñati, 1971, 9-13. orr.

190

hurbil-hurbiletik ezagutzeko aukera izan zuen Azurmendik urtehontan.

1965ean aldegin zuen erbestera: Frantzia, Alemania, Finlan-dia edo Suomi, Budapest eta Italia ibili zituen bere “bohemiobidean”, ta udazkenean Erroman finkatu zen. Urtebeteko Teolo-gia ikastaldia egin zuen bertan. Joxe Azurmendi berriz ere poe-siara itzuli zan garai guzti hontan. “Trenetan, busetan, parkeetaneta nunahi idatzi nuen denpora hontan, agian neure burua gal-tzeko bildurrez”, esaten du berak. Behingo latin-irakasleari mun-du zahar eta berri bat zabaldu zitzaizkion, begiak bete-betean.Garai hontan ezagutu zuen Paulo Iztueta, beste euskaldun poetagazte ta ibiltari bizi bat. Eta Paulo biziki arduratu zan Azurmen-diren poesiak argitaratzeko. Baita eginahalak egin ere, oraindikbazterretan sakabanatuta zebiltzan Joxeren poesiak inguratzekota azkenean –aldaketa gutxirekin– eskuartean duzun liburu hau-xe burutzeko.

Gero, Paulo judegu errantetatik poliziari laisterketa-apustuakirabazten pasatu zenean, Jesus Mari Zabaletak hartu zuen bere-gain liburu honen ardura. Honek atondu dizu esku-idazkia, inpri-meriarako moduan. Hauek izan ditezke Zabaletaren gobernupeansortutako aldakuntza garrantzizkoenak: azkenaldiko poesiarenbatzu gehiago erastea, ta Autoreak berak bitarte hontan, Suezia-ko egonaldi batetan (1968) Suomiri buruzko poesiaren batzuberriro lantzea. Gainuntzekoan sortu ta biltzaile ezberdinek han-dik eta hemendik inguratu bezalatsu gelditu dira poesiak liburuhontan, sortu zireneko taju berarekin.

Joxe Azurmendik ez dauka bere burua poetatzat. Pozik geldi-tu izango zan bere gogoko poeta-lanari zeharo lotuta: baina,“arrazoi askogatik”, ez zen ausartu. Eta saiakera ta beste artiku-lu-mota guztien idazleago agertu zaigu bere idazlanetan, poetabezala baino. Kezkatsu ta eskeptiku izatea baita Joxeren jatorriz-ko pekatua. Eta gainera, Azurmendi adi-adi egin zaio beti irakur-le-jendeak beregandik zer itxaron duenari. “Ez atzoko ta ez bihar-ko irakurlearentzat idazten dut nik”.

191

Azurmendik, ba, Euskal Herriko aldizkari gehienetan agerta-razi dituen bere lanen artean oso poesia gutxi eman digu orainarte argitara. Hutsune hau bete nahi du liburu honek. Baina hainberanduturik datorrenez gero, oharkizun batzu jakinarazi behardizkiogu irakurleari.

LIBURU HONEN BIO-EDO HERIOGRAFIAZ

Liburu hontan koadernoak aipatuko zaizkizu, liburu hau hirukoaderno ezberdinetatik hartutako zatiz osatua dago-ta.

Koaderno hoetako bat ezagun zaharra dut. Eta zuk ezagutzenez baduzu, neure erru bategatik ere izan diteke. 1961ean zen.Oraindik frailetzan profesa nagusia egin gabe zegoen Joxe, ta koa-derno hori hain poesia ausartez eginda zegoelako, harik eta profe-sa egin artean behintzat ez zezala agertaraz, eskatu nion. Gaiezeta formaz ziren ausartak. Eta nire xinpletasunean, haiek agertzeafraileetan sartzeko eragozpen bihur litzaiokeala iruditu zitzaidan.Ordukoz gorde egin zitzala eskatu nion. Erru honen barkazioaeskatu diodan bakoitzean Joxek parre batekin erantzun izan dit:“Ez, gizona, ez: nire poesiak argitaratu ez badira ez da zuk zerbaitesanagatik. Askoz xinpleago, erbestean nabilelako ta neure poe-siaz eta euskal poesia-giroaz gehiegi fidatzen ez naizelako bai.Horregatik, lotsagarria bada ere, bestek argitara dezaizkidatelanire poesiak nahi izan dut beti, eta orain ere bai. Ez nuke neukerabaki nahi argitaratzerik merezi ote duten”.

Dena delakoagatik izango da, baina nik neure erru litzakeanazure aurrean aitortu nahi dut, irakurle, ta jadanik ordua badenezgero, Azurmendiren koadernoak ezagutzera ere eman nahi dizki-zut, Paulo Iztuetaren eta Jesus Mari Zabaletaren aurreko lanari,aukera-laguntza guztizkoari eskerrak, batez ere.

Aurreneko koadernoa Joxek 21 urte bete aurretik idatzitakoada. 1962 aurretik. “Poema Beltzaren Arbola” askoz lehenagokoadu. Lehen-lehenengo (1958 inguruan) hasitako ta landutako poe-sia bide du, baina urteak aritu omen zen hura lantzen. Eskola-saio

192

beharrez egindako poesien ondorengo lehenaldi hontatik poesiahauxe bakarrik heldu zaigu, baina forma zeharo aldatuan hau ere.Lehenengo koadernoko poesiak 59/60 urteetan sortu ziren apika.

Bigarren koadernoan ere badago lehenengoaren garaiko zen-bait poesia: sozialak, esaterako. Besteren batzu 62/63 urteetako-ak dire. Joxek berak dio: “Poesia sozialak, gehien-gehienak, 61aurrekoak dira. Eta haietako asko behintzat jatorriz erderaz ida-tzitakoa zen gainera. Artean ni euskeraz ala erderaz idatzi eraba-ki ezinda nengoen... “Poema beltzaren arbolak” ere hiru formaezberdin zituen hasieran, bere euskerazko, erderazko ta frantse-sezko atalekin! Poesia sozialak sorta batean bildu zituena, berriz,Joseba Intxausti da, alegia, Jon Laskibarekin batera ni euskerazidazten jarri ninduen bera. Nabari dago batzuk jatorriz erderaz-koak direna, bai: ondo esan zuen Sarasolak, JAKINen egindako kri-tikan, erderazkoak biziagoak direla euskerazkoak baino... Horraarrazoia. Euskerazko testuak ez dire neuk bakarrik egindakoakere. Intxausti ta nire artean itzulitakoak baino”. Atzerriko poesia-ren batzuk ere aurkituko ditu irakurleak bigarren koadernoan:1965eko udaldikoak dire hauek. Bidaia-lur ez baino bere etxebihurtuko zitzaion Azurmendiri erbestera geroxeago, ta urte bere-ko udazkenak irikitzen du hurrengo koadernoa. Horregatik, zubibat bezala da bigarren koadernoa, lehenengoaren eta hirugarre-naren artean.

Hirugarren koadernoa ere, 65eko udazkenarekin abiatuarren, itxita zegoen 67 aurretik, eta Paulo Iztuetak salbatu ditue-la poesiaok paper-zulotik esan genezake. Baina Paulo gogotikahalegindu izan arren, euskal inprimatzaileen artean ezin aurkituizan zuen inor koaderno hau argitaratzeko pronto.

Beraz, zenbait poesia oso zaharra da liburu hontan. Alegia,euskal kondizioetan zaharra, lehenengo koaderno osoa ta bigarre-neko zenbait atal behintzat Arestiren Harri ta Herri baino lehe-nagokoak baitira. Ondo oroitzen naiz, nire Elorri elkarrekin pres-tatzen ari ginanerako bukatuta zegoela Joxeren lehenengo koa-dernoa, ta poesia gehiago ere agiri zen haren paper-piloetan.

193

Joxeren gaurko modua ta sentikera ordutik ezkero pixka bat dife-rente direlakoan diot hori. Ze Joxek badu beste libururen bateta-rako haina poesia berriago, Europa zehar idatzita. Azkenekobolara hontako poesietatik irakurleak ez du hemen pare bat bes-terik aurkituko: Prometeo-saileko batzuk eta “Manifestu atzera-tua”.1

1 Oharra: “Manifestu atzeratua” eta beste zenbait poesia kendu beharreanarkitu izan gera. [Hitz berdeak liburuaren argitaratzaileen oharra]

195

BI HITZ-PUNTTA*

Arantzazun ezagutu nuen Antonio Bilbao. 1957/59ra bitarte-an zen. Teologia ikasi eta poesiak idatzi-eta egiten zuen. 1959anutzi zuen Arantzazu. 1960/1erako urtean soldaduska eta preuni-bertsitarioa egin zuen. Ez zen unibertsitatean sartu. 1962az geroadministratibo lana egiten du ingles-konpainia batean. Homero,Virgilio, San Agustin, Papini-eta irakurri ditu. Sikologia eta His-toria liburu batzu ere bai. “Atsegin zait –dio– Darwinen irakatsiaeta eboluzioan sinesten dut. Gauza bat daukat ziurtzat: naturalaeta sakratua, bat ez badira ere, elkarren ondo-ondoan daudela.Ingurua ez dut mistiko begiz begiratzen, ez naiz mistiko. Antzina-ko filosofo edo jakituri zaleek aitortzen zuten bezala egia funda-mentaltzat dauzkat zerok: Eguzkia, Lurra, Ura eta Airea. (Behar-bada Bilbo hontan ez eguzkirik, ez lurrik, ez urik, ez haizerikdagoelako)”. Lizardi-saria bitan jaso izan du, 1962 eta 1964.urteetan. Txomin Agirreren omenez Ondarrun 1964an ospatu zenLora-jokuetako saria ere berak eraman zuen. Olerki askoren etaipui batzuen egile da, ez baita alferrik Ipuin Barreka idatzi zue-naren anaia. Inoiz edo behin Zeruko Argia-n idatzi du. Juan SanMartinek Uhin Berri-ko poeten taldean sartu zuen. Gaur arte ezdu libururik argitaratu. Gaur, berriz, 1954/57ra bitartean idaztenhasi zen PENTSAKIZUNAK agertzera ausartu zaigu, eta zorioneko

* Pentsakizunak, EFA, Oñati, 1975, 7-9. orr.

196

gaude. Erdal hizkuntzetan bada literatur mota hau eta gutxi askoguztiok irakurri dugu. Euskaraz ere bada haietakoren baten itzul-penik. Baina nik ez dut ezagun euskaraz sortua izan den pentsa-kizun libururik. Tarteka-marteka irakurtzeko liburu mota sailbaten hasera polita litzateke Antonioren hau. Ez dugu gaiez gaisailkatu, egin zitekeena bada ere, egin gabe utz ditekeena erebadelako. Nondinahi zabal zenitzake orriak, edozein ale baitabere bizitza betea duen hazi bat, egia txinparta bat, gogarte bate-tarako hari mutur bat. Antonioren euskara Bizkaikoa denez, han-go euskalkiaren aztarna asko somatuko duzu; baina ikusiko duzubaita ere Euskalzaindiaren arauak ahal duen neurritan betetzendituela, batasunera, begira bizi baita Mungiako Ganben 1937anjaio zen idazle barrukoi hau.

197

HITZAURRE GISA*

Pozik. Beti nau poztutzen poesiarekin aurkitzeak. Jon Enbei-tak landu dituen poemekin aurkitu naiz gaur. Gustora ditut ira-kurri. Eta ez naiz batere lotsa antologia gisan eratu duen bildu-matxo hau zuri aurkezten. Ez da haize handiko. Ez da haize berriedo ez ezaguneko. Herriko eta Urriko haize epel eta maitagarria-ren bilada gozo da. Leiho ertzetan, balkoietan zintzilik bipergorrixortak ipintzen dituen paraje hartatik datorkigu: Muxikatik. Poe-mak hementxe dituzu jaiotze urte eta guzti. Baina nor duzu Jon?

Lehenengo eta behin Enbeitatarra dugu. Nork ez du Enbeita-tarren entzuterik? Nork ez daki Bizkaiko bertsolaritzan dinastiaargi eta indartsu direnik Enbeitatarrak?

1.950ean jaioa dugu Jon. Euskaltasunaren beroa gartsuki betibizi izan duen Ormaetxen jaioa. Orain Gernikan bizi da. Haraegin diot ostera. Txapel, kopa, plaka eta beste trofeoki zenbaitageri dituen egongelara eraman nau eta han hasi zait:

–Hiru urtegaz aitak eginiko Jesusen Bizitza izeneko antzerkibatean artzain jantzita kantatzen nuen. Zortzi urtegaz aitakAri[a]tzan sortu zuen “Garriko” bertsolari eskolan bertsoak idatzieta kantatzen hasi nintzen. Bederatzi urtegaz plazaratu nintzenbertsoak kantatzera. Ordutik eta hamabi urtera arte plazarik pla-za ibili nintzen, aitaren gidaritzapean eta, gehienetan, Ireneo Aju-

* Inguruaren arduraz, Hordago, Donostia, 1980, 7-15. orr.

198

ria (ni baino hiru urte zaharragoa) lagun nuela. Hamaika urtegazBilbon Bizkaiko bertsolari gazteen txapeldun egin ninduten. Kon-trariorik ere ez zen, egia esan. Hamairu urtegaz ArantzazukoSeminariora joan nintzaizuen.

–Noiz heldu zenion poesia egiteari?–Heldu edo hasi, olerkiak idazten hamasei urtegaz hasi nin-

tzen. Hamazazpi urte nituela, Foruko kolejioan, neukan guztia,liburu, koaderno, jantzi..., dena erre zitzaidan. Euren artean neu-re bertso eta lehenengo olerkiak.

–Haatik orduan hemengo antologia honetan hemezortzi urtezgeroko olerkiak.

–Bai. Sasoi horretan lehenengo bertsoak idatzi nituen. Gero,eta nobiziaduaren azken aldera, olerkiak, metrika barruan. Ondo-ren, hemeretzi-hogei urtetan olerki askeak egin nituen. Bideberrien bila abiatu nintzen. Ordukoak ditut lehenengo abestiakere. Urte horretan bertan alde nintzen konbentutik.

–Eta gero?–Hogei urtetik gora sei urtez ibili nintzen, gitarra besapean,

abeslari. Olerki laburrak idatzi nituen garai horretan, flash erara.Hogeita bost urtegaz berriz hasi nintzen bertsotan. Urte berean,1.975ean, Mallabian Bizkaiko bertsolari gazteen txapeldun izendatuninduten. Ordutik aurrera beste sari batzu, “Orixe” etab. izan ditut.

–Noiz osatu zenuen antologia hau?–Liburu hau orain dela bi urte ateratzeko gertaturikoa da.

Berandu dator. Azkeneko olerkia ordukoa da, bat izan ezik, “Bla,bla, bla” delakoa.

–Zer diozu zure poesiagintzari buruz?–Lehen olerki luzeagoak egiten nituela, asti gehiago, lasaita-

sun gehiago nuelako. Orain berriz dena ardura, arineketa, kon-promisoa, stress... eta olerkiak ere golpekoak, laburrak, flash gisa-ra egin behar izaten ditudala.

–Baina zure azkeneko olerkiok flash hutsa ezin lan handiaageri dute hitzezko nahiz esaldizko dibujo hoietan. Astiaren aitza-kia hutsa ote da horretara behartu zaituena?

199

–Ha, nolabait esateko, lehen olerki laburrik ez nuen egiten.Lehengoak, ideien aldetik, kreazinoko lan gehiago dute, ideiagehiago dago olerki bakoitzean, etorriari itxoite eta erantzutegehiago. Oraingoetan, ostera, kaptazinoa momentukoa dela, esannahi dizut. Bat-baterako burutazino bat dela. Oraingoek ordena-zinoko lan gehiago dute, bistarako egokitze-lan gehiago, sarritanerraza eta laburra ez den lana, egia esan.

Jonek baditu hiru diska ere. Bata txikia bere abestiz osatua,eta beste biak handiak, bere aitarekin batera, Kepa Enbeita zena-ren bertsoz osatuak.

Bizkaiko Aurrezki Kutxan egiten du lan egunero. Hango ara-zoz kanpo badarabil beste zereginik. Bertsolari denez leku askota-tik deitzen diote edozein jai edo gertakizun dela bide. Astero ber-tsolari eskola batetan biltzen da beste zenbait bertsolarirekin.Oraintxe arte ibili da ikasketak egiten: Banka, etab. Goizetan laneta arratsaldetan ikasi. Horrek eraman dio astirik gehien.

Bitartean bertsolaritzaz hitzegin behar dela hemen, jai egita-rauak prestatu behar direla han, zenbait erdal lantxoren itzulpe-nak egin behar direla, abesti berriak sortzea dela, inorentzakoletrak idaztea dela, eta batez ere abesti zaharrak biltzea dela–horretan ari baita azken urteotan–, mila arazo, eta mila arazohauen erdian, poesiaren nahita nahiezko dei sakonari erantzunbeharra: utzi ezineko beharra. Behar horren ageri duzu liburutxopolit eta interesgarri hau.

4Eta beste

203

EUSKAL BEGITOZIOAK ZURETAN*

N. BASTERRETXEA

ESCULTURAS,SERIE COSMOGONICA VASCA

1972/73

Basoetan, oihanetan edo haien inguruan bizitu den jenteak,zuhaitzean ikusi du gehienbat bere burutazio-begitazioen irudiilun zirrarakorra.

Gure amari, gure aita ikusi iruditu zitzaion iluntze batez, Gas-tiburuko hariztiz gora etxeruntz zetorrela.

–Jose, hor zagoz?Eta erantzunik ez jasotzean, onezkoa ez ote zen bildurrez,

Elorretako baserrira itzuli zen.Ama haren seme honi ere gertatu zaio baso ilunduetan zehar,

zuhaitz, enbor nahiz mukurretan, gizon, emakume zahar, piztiedo zerbait makurtu ikusi iruditzea.

Belarria ere zolia da basoetan, batez ere gauez. Abots bat izanote den, kantu hondakin bat, xistu bat, dei bat.

Gizonaren bildur eta ikara berezko eta betikoa, gizonaren iru-dimen basati eta hezigaitzak, gauaren edo nekearen pean errezikusi iruditu ohi ditu mamuak bakartadeko bide harizti, pagadiedo gaztainadikoetan zehar.

* Aránzazu, 510, 1973, 21-22. orr.

204

Basoko laino pean eta nekaturik nengoela, argi-drizak ikusiiruditu zait niri neuri ere. Orduan errez gauzatzen ditugu irudi-men hoiek eta izenez jantzi ere bai; eta hor geratzen da sorturikkreatura berri bat. Baso eta zuhaitz arteko bizimodua galdu aha-la, guretzat eta batez ere gure aurrekoentzat zerbait bizia, ibilko-rra, aldakorra eta eraginkorra zen haura, badijoazen eta jadanikjoan diran urkidi, artadi eta ameztien itzaletan desegitera dijoa.

Irudimenaren sorkari hau ez da horratik lotsagarri. Sorginen,laminen, iratxoen-eta ipuinak aitari galdetzen nizkionetan, etxekoanaia hasarratu egiten zen eta zozokeriarik ez esateko agintzenzion aitari. Oraindik bizi dira berriz ipuin hoien mendean etaipuin hoiei zerien zirraratan murgilduta bizi izan direnak.

Gauetako artazuritze auzolanekoetan ipuinok zituten konta-kizun eta ipuinon badaezbadakoa bideko zalantza noiznahikozauzk-eragile. Halako girotan bizituak gara. Herri baten bizimo-duko bizitza giro hau jasogarria da. Kultura gehiagoko lurraldee-tan dagokion garrantzia eman zaio gizonak sortutako asmazio-mundu horri. Gurean ere zozoak baino ikasiak arduratu diraburutazio-irudipen mundu hori jasotzen. Hala Azkue ta Baran-diaran. Mundu hortaz baliatu dire beren erti-lanen gai eta zelaisorterazletzat zenbait musikari, marrazkari eta pintore. Gauringuru guztiko gorputzez moldatu digu Basterretxeak.

Basterretxearen lana maitagarria ta gogokoa zait gure mitolo-giako zenbait kreaturari hain berez zegokien zurezko gorputzaeman dielako. Zuhaiztegietako umeok menturak landutako enbo-rretan –mendietako iruditegi berezkoetan– ikusi bai ditugu gureipui, sinismen eta susmoen irudiak. Zurezko erti-lanetan eraturikere baditugu jadanik, noizbait eta zorionez.

205

ERANTZUNA*

Behin arbola bat bezelakoa zan gizona. Parkeko arboladianhaize gogor batek lurretik askatutako arbola bat bezelakoa. Halaere gizonak zutik iraun nahi zuen, lurretik askatutako arbolak,zutik iraun nahi lezakean antzera. Zorabiatuta zegoen gizona etabegi zorabiatuz, balantzan ikusten zuen oin azpiko larra, itsasoabezala mugitzen. Arbolei begiratzen zien gizonak, baina arbolakez zien ixiltasun ilun baten erantzuna besterik ematen. Izarreibegiratzen zien gizonak, eta haizeak zartatzen dituen txingar arineta pixu gabekoak iruditzen zitzaizkion. Baina, hala ere, bereburua baino lurrean kateatuagoak zeudela zuhaitzak, ikustenzuen eta bere burua baino tinkatuagoak zeudela izarrak ere. Bizizela ohartzen zen gizona, eta heriotzara zijoala, erloju bat geldi-tzera bezala. Eta gizona larri zegoen, beste larreko eta zeruko ezerlarritu ezin diteken neurri izugarri batetan. Gizonak gizon iraunnahi zuen. Bizitzen jarraitu, bizirik ibili eta ibili, betikotasunezharuntz. Eta gizon hari begiratzeak bildurra ematen zion, bazijo-ala ikusteak izutu egiten zuen eta begiak itxi egiten zituen, geldieta bizirik zegoelakoa ames egiteko. Baina heriotzak barrutikbegiratzen zion gizon hari, heriotzak ez zuen ixten begirik harenbarruan, heriotzak barrutik edaten zion bizitza, edan eta edan.

* Aránzazu, 510, 1973, 22. or.

206

Eta ohartzen zen gizona begietako argia ere gero eta eskasagoazuela, eta hustutzen zijoala eta ixiltasuna jabetzen zitzaiolabarruan zehar. Belarriak nabaitzen zituen azkenean, belarriak ari-maraino zulatu balitzaizkio bezala. Eta entzuten geratu zen etaentzuten hil, gero eta entzutenago, entzun eta entzun, bizitzakeman ez zion erantzun bizitzazkoa entzuten.

207

UDAKO EUSKAL UNIBERTSITATEA*

Donibane Lohitzunen, abuztuaren 29tik irailaren 8ra.Hamabi egunetako eta eguneko 8-10 ordutako lanaren berri

zehatzik ezin nezaizuke eman eskeini didaten orri-barru hontan.Gaingiroki mintzatuko natzaizu beraz eta esanen dizudana ez dakronika bat izanen. Zientzien eta Letren irakaspen nagusia eus-keraz emango duen betiko unibersitate euskaldun baten prestaeraizan nahi du lehenik udako euskal unibersitateak, eta saio gisa,hortan aritu da. Aurreneko egunetan lilurazko mundu batetansartu nintzela iruditu zitzaidan, matematikaz, literatutaz, antro-pologiaz, fisikaz-eta barra-barra eta euskerak beti erabili dituengaiak bailiran mintzatu bai zitzaizkigun gure irakasleak. Hizte-giaren aldetik hartu zuten bidea, trabak desegiteko bide aproposaizan bai zen. Hizlapur lotsagabe eta zorioneko haiei esker eta aldizgeure ditugun landu gabeko hizkuntzak eman ditzaken apurtxozbaliatuz, ez du ematen zergatik euskeraz gai hoiek erabili ezinditezkeanik. Poza ematen du noizbait behintzat gure jakitunakbihurtu direla hitz-pirata ikusteak. Piratak ez bestek salbatu ezinbailezakete euskal irakaskintzaren egoera. 70-80 eta sarritanaskoz gehiago ginan ikasle egarri eta zoli, bai gaiari eta bai gaiaazaltzeko erari begiratzen genienak. Ni neure inpresioz-edo min-

* Aránzazu, 511, 1973, 21. or.

208

tzatuko natzaizula agindu dizudanez zera ere zor dizut esatea, ale-gia, aurreneko egunak lilurazko izan nituen bezela, azkenekoakpixu batez zapaldu nindutela. Egia da irakasleak, bata zein besteairoski mintzatu zitzaigula gerora ere kondairaz, edergintzaz, teo-logiaz, ekonomiaz, soziologiaz, informatikaz-eta, baina gai hauekeuskeratu gabe dauzkagula, testoen eta tratatuen beharrean gau-dela, eta abar, eta oraindik euskal irakaspen alorrean egitekodagoen hainbeste egitekoren pixuz zapal-zapal eginda geratunintzan.

Hala ere esan behar dizut, es masokista naizelako, baina baibiologiaren legeak onartzen ditudalako, horrek denak ere bada-karkidala bere poza. Hara, gu euskal unibersidadera jaiotzen arigera eta jaiotzeak bere dituen esturak behar ditu aurrera ertengobadu eta argitara azalduko baldin bada. Eta gu kinka hontangaduzkazu. Euskal Herria herri gazte ikusten dutala ere esanbehar dizut aurreko horregatik. Beno, gazte baino haur, baina eto-rri datorrena. Lehenbiziko ekitaldia baino ez izateko, oso ongiatera da udako euskal unibersitate hau. Hala ere, datorren urte-rako lerro berriak, osagarri eta muga berriak jarri zaizkio etajadaniko esperientzia baten ondoren ari geranez gero, hurrengosaioa oinarri eta inguru tinko, landuago eta argiagoen barneangertatuko dela ziur nago. Behar genukean hainbat ez bada ere,uste ez bezain jende badugu, zernahitan prestatua eta lanerakogertu dagoena. Ikasletarik urriago ibili ginela iruditzen zait, ira-kasletatik baino. Han-hemengo unibersidatetan beren ikasteakegiten ari direnen talde handiago bat ez zitzaigun gaizki etorriko.

209

AEROPLANO GAIZTOAK*

Ni Orbelaungoa naiz. Arrola mendiaren hegoaldean, Arratzu-ko elizatik 20/25 minututara, Gernikatik 8 bat kilometrotara, handago Orbelaun basetxearen hondakina. Sortaldera begira, zutikdago etxearen aurrekaldea, atearte eta leihozulo ilunak zabalik,pinu artetik ozta heltzen zaion argirantz. Errenteru bizi ginenhan, baina gusto gozoz oroitzen naiz Orbelaunez. Bista handi etaederra genuen handik: Iluntzargaina, Gastiburu, Oiz, Bizkargi,Mendata, Morga, Errigoiti eta haien ostean jaso eta jaisten direnmendibizkar eta gailur lekutako eta urdinak.

Laborantza-etxe inguru zabal eta argikoa Orbelaun; ira etabeste inaurki, eta ardien eta behien larre-lekuz mendia maldagalantak betean. Etxebakar ondo-bazter batekoa, IluntzarkoPlontiño, Julian Arrolako, Paskual eta Tiadoro Ertzilgo, aititaLarrostako, tratulari bakarren bat eta eskekoren batez kanpo,jende gutxi inguratzen zitzaionetakoa.

Hau denau esan behar nuen, kontatzera noan nire Gernikarenerreketari buruzko bizikizunen akordu-hondarrak bere leku eta giro-an ezartzeko. Esan gabe doa, nonahiko zarata txarra besterik ez dabi-lenean, bakardadeak duen beldur, susmotxar eta intsegurtasun airea.

* * *

* Triskantzatik esperantzara, Gráf. Munguía, Gernika, 1987, 73-76. orr.

210

Aitak eta amak, bati eta besteri entzundako gerrari buruzkoautuak sarri erabili ohi zituzten. Zuriak aurrera zetozela; fatxistaketa moruak gero eta gertuago genituela eta holakoak. Domeka etaastelehen bakoitzeko, gero eta barri larriagoak jasotzen zituzten:Durangaldea goitik apurtu zutela suzko bonba eta inork eutsi ezinahalako erasoz; gudari-jendea kamioiak betean zetorrela atzeraz-ka eta beste. Arratzurretako errotatik etxerakoan, ni neu ere, fren-tean erabili izan omen zuten dozenerdi idi pare, hankak eta apatx-arteak-eta odoletan zituela ikusita nengoen. Han zeuden haiekArratzuko kanposantu aurreko haritzen babespean. Han ikusinuen ihesi zetorren kamioikada soldadua ere. Dena bertan beherazetorren egun larri haietan hartu zuen gure aitak soldadutzarakodei dontsua. Etxe alde airosoa utzi behar zuen gizarajoak: erdimakalik zebilkion andrea eta lau umekondo, ni neu zaharrenanintzelarik.

* * *Zortzi urte nituen Gernika bonbaz eraso zutenean, metrailaz

eta suz Gernika triskatu eta erre zutenean. Astelehen goiz hartanez zen, ama ez zen bere bendejatxu eta bere astotxoaz Gernikarajoan. Astelehen hartako arratsaldean aita ez zen, eria aitzakiaz,Gernikara joan. Apirilaren 26 hartako gaua baino lehen, aitakMendatako herrikoetxean behar zuen agertu gudaritarako. Baz-kaldu orduko uztartu zituen Apala eta Moro, eta Ziarsolo lantze-ra joan zitzaigun aita. Ez ninduen, ohi zuenez, itaurrean egiteraeraman. Behiekin, bakarrik joan zen aita, eta ama, umeokin,bakarrik geratu zen etxean. Nik garbi ikusten ez nuen zerbaitengeriza iluna bazebilen gurean. Amak, noizbehinka, etxatzera oste-ra egiten zuen eta handik Orora aldera begiratzen zuen ea solda-duekin kamioirik pasatzen ikusten ote zuen. Kanpogane alderaere begiratzen zuen. Gero ezkaratzera sartzen zen. Gora bueltaketa kuartutik kuarturako ibilaldiak ere zituen, zoruko haritz-oholzaharrak kirrinkatu araziz.

Arratsalde hartan sargori-edo egiten ote zuen sentsazioa dut.Konkretuki zertan aritu nintzenik ez nizuke esango. Zerbaitetan

211

ekingo nion ordea, gurean ez baitzen alferkerian egoterik ezagu-tzen. Bazkalondo hartakoak ordu isil eta luzeak izan zirelakoanera banago. Zergatik baina ez ote ninduen eraman aitak itaurre-an egitera? Zergatik ez zidan amak hau edo bestea egiteko agin-durik ematen? Ez zen gure ama geldi egoten eta geure aidera ibil-tzen utziko zigutenetakoa, Baina bazkalondo hartan ez zeukanseguruenik nitaz arduratzeko astirik. Susmo onekoa ez zen zerbaitabiatzen zuen edo ardura lakarren batek zerabilen.

Nire ondorengo anaia Josez ez naiz oroitzen. Eskolan ote zen?Gure Jose ni baino sarriagotan joan zen eskolara garai hartan. Nikez nuen mutilentzako maistrarik ezagutu. Harek bai. MariaNabarnizko izekoarenean zegoen. Ni, zaharrena nintzenez, etxeanbehar ninduten hartan-hortan laguntzeko eta, batez ere umeakzaintzeko. Egun hartako akorduetan ez daukat anai-arrebengomuta izpirik ere. Etxebueltako gerezi, madari eta sagarrondoaklorea ondo pasatuta ote zeuden nago, eta etxaurreko haritzakdena orri berri eta zintzilikariotxoz.

Amak, etxatzera egin zuen osteretako baten ondoren, atarte-tik irteteko agindu zidan. Ez zetorren bere onean, izuturik zeto-rren, larri eta zurbil. Aiene eta holakotan. Etxaurreko hariztiangenuen oilategira eraman ninduen eta han oilategi barruan,amantala kendu, lurrera bota eta belauniko eta eskuak gurutzeanzituela errosarioa errezatzeari eman zion. Nik ez nuen ezer kon-prenitzen, harik eta aeroplanoen zarata tankarra hurra-hurranabiatu nuen arte. Errezatzeari utzi eta aeroplanoak ikustera irte-tzen nintzen ni oilategitik. Amak, ez irtetzeko eta ez, irtetzeko.Jainkoarren ez irtetzeko. Oso hurbildik ikusi nituen mari-orratzenantzerako hegomoduak zituzten abioiak. Kanpogane aldetikagertzen ziren: Golkoganera baino lehen, ia geure etxepareanbueltatzen ziren eta ez zerabilten itxura onik. Tiro hots handiazerabilten. Ametrailadoren takarrada Markinatik Gernikarakoerrepide gainean zehar, bonba bunbak ere bai han eta harutzagobide beraren harian, eta urrunago, harri zaparrada hala, dena-baterako bonba eta tiro zarrasta. Guretik ez da ageri Gernika,

212

Burgoak izkutatzen du, baina haren ostean zen iskanbilariknabarmenena.

Ez zen behingoan amaitu erauntsia. Berandu baten agertu zi-tzaigun aita isilik eta zerbait ikaragarrik eraginda. Behiak askatueta kortaratu zituen. Berba urri batzu besterik ez nituen entzunaita-amen artean. Baju hitz egiten zuten, agonian dagoen norbaitmaiteren aldamenean baleudetsu. Baietz, abioiak bere burugaine-tik eta behe-behetik pasatzen ikusi zituela, Markinatik Gernika-rako bidea tirokatu zutela, Gernikan triskamena izan zela antza;Kanpoganen jendea, seguruenik soldaduak, zuriak dudarik gabe,bandera eta guzti agertzen ikusi zituela, eta holako. Iluntze aurre-aurretxuan bialdu bide ninduten ohera. Ez dut oroitzen ohizkoberbarorik ezkaratzean. Aeroplanoen tiro-hots eten gabeen, bon-ben bunbada upielakoen durundi ikaragarri handi eta luzarokoa-ren zirrarak sorgorturik, etzan bide nintzen lastamarrean. Ez naizia oroitzen. Haizeak Orbelauneraino ekarri zituen paper eta telaeta holakoen erre-hondakinak.

213

AITA LASA*

Eta aitta Lasa. Inguruotan aitta Lasa gehiago, aita Lasa bai-no. Baina aitta Lasa deitzen ziotenek zein aita Lasa, denek dutehari buruzko iritzi bera: Gizon ona, pertsona ona, fraile ona, mai-su ona... Izen diferente bakoitzari, ona adjetiboa datxekola beti.

Egunotan batek ez daki zer duen oroitzapen zahar, zer oroi-tzapen berri; zer aspaldi entzuna eta zer oraintsu; zer norberakikusia, zer inork kontatua. Egunotan, bizitzan baino osatuagoa,jantziagoa, bere benetako antz, itxura, tankera eta traza beteago-an, dena baterakoagoan ikusi dugu aita Lasa. “Aitta Lasa bizi da,ez da hil” esan dit Bizenta 91 urtekoak. “Berak erakutsi oskunirakurten eta eskribiten, berak sumar, restar, multiplikar, dibidir,regladetres eta bizitzia aurrera aterateko biazana” erantzun dit30-40 urtera bitarteko andra gazte batek. “Lagunketako betiprest eguana izan zan aitta Lasa. Zalakua zala, nahiz hemengua,nahiz kanpokua, iñungo distinziño barik lagunduko otzan batarizein bestiari. Urbixako pastoriai letxe obretaa hona etorri zianestremeño eta gaillego jentiai. Auzuan be ahal eben guztixa egin-go eben bataren eta bestiaren alde, danakin zorretan baeuen bai-ño umillao”, entzun diot auzoko gizon bati.

* Arantzazu, 728, 1993, 8-10. orr.

214

Nik hemen ezagutu dut aitta Lasa. Goiztar, txoriak berak bai-no goiztarrago, goiztarregia aukeran. Meza ordu fijoren bateaneman beharra ez bazuen, goizaldeko lauterdiak-bostak alderaemango zuen egunero. Gero gosaldu eta gainerakoak. Ondorenbesteokin batera, koruko gorespen, meditazio eta otoitz aldira.Gosaldu eta beste egin ondoren, eta presaka samar korura zihoanbatean, dei egin dio fraile batek: “Aitta Lasa, abittua atzekaldetikaltxaturik daramazu”. Aitta Lasak, asko ikaratu gabe, abituariheldu eta jaisten zuen bitartean, “begira, ikus litekeen guztia duknik ongi bataiatua”.

Goiz ibiliz denbora irabazten zuen bere gelako idazlanetanaritzeko. Besteok, hark lehenago eginak, beranduago egiten geni-tuen bitartean, berak legajo zaharren bat irakurriko zuen etaidazmakinan tekla saio bat egin. Aitta Lasak urte luzez eman zionidazteari eta artxiboetan gorderiko paper zahar askotako berriakeskuratu zizkigun: zenbait herriren historia, eskolak Gipuzkoan,Jauregi gerrilaria... Sarritan, paper zahar haietako gorabeheraxelebre eta bitxiak atsegin zitzaizkion. Ipuin, pasadizo, fabula etaistorio zalea genuen aitta Lasa, bai predikuetako dotrina adieraz-tekoan, bai jendeari historia ezagutarazteko ahaleginean, bai sola-saldiak atsegin egiteko bere betiko gogo sanoan. Gustora entzutenzion jendeak aitta Lasari eta gustora irakurtzen.

Bere aurpegikera, ibilera ta agerkera, oso pertsonalak etamaitakorrak zituen aitta Lasak: aurpegia zabala eta masailakgorriak, begiak urdinak eta irribartsuak, bekokia lasaia, belarriakgorriak eta hazi samarrak, ilea mehatza eta urdinxka, belarri oste-taraino eta kokoteraino sekula iristen ez zitzaiola. Kokotea beteaeta guria. Beti ezagutu genuen abitu jantzian. Sartu burutik behe-ra abitua, kordoiaz gerrian lotu, sartu burutik behera kaputxa ere,eta gehiago gabe aurrera. Ez abituaren tolesturak artez dauden, ezkordoia zuzenago edo okerrago daukan. Horretan ez zuen sekulaarretarik jarri. Oinetan sandaliak ere erabiltzen zituen, bainaaukeran botak jantzita ibiltzen zen, Urbiako artzainari edo base-rritarren kapeilauari zegokionez.

215

Aitta Lasak batzuetan goizegi, bestetzuetan beranduegi, bai-na beti egin ohi zituen bere erlijioso eta apaiz izateari zegozkionotoitzak eta mezak. Hala ere, konturatzen zen nonbait bere otoitzeta mezen akatsez eta desegokitasunez, eta ez zuen bere otoitzarazo horietan hainbesteko segurantzarik jartzen. Bere seguran-tza, on egitearen baitan jartzen zuen, eta esan ere, horregatikesango zuen hainbeste aldiz: “Ezerk bada, on egiteak eta mesedeegiteak eta elkarri laguntzeak salbatuko gaitu”.

Tren-estazioren batean izan behar zuen: joan zen biletea ate-ratzera eta fraile zenaren ageria falta zuela. Takilakoak frailezenaren ageria eskatu zion, erlijioso izanez, merkeago emangobazion biletea. Orduan aitta Lasak aurpegia agertu zion takilabarrura burua sartzeko ahaleginak eginez eta esan: “Adiskide,begira idazu ongi, nire aurpegi hau, ez al da fraile aurpegia?”. Etahala lortu zuen biletea.

Norbaitek eta inoiz, aitta Lasaren begirada maltzurra zelaapuntatu zuen. Ez dut ukatzen, asko ikusia eta asko jasandakozenez, haren begiratuan inoiz ezin-sinestuaren keinuren batsomatzea, baina hori ez da maltzurkeria, hori inozoa ez dela adie-raztea da eta solaskidearen azpikeriaz ohartzen dela adieraztea.Ezer ez bazuen, gaiztakeria da aitta Lasak falta zuena. Mendirazetozenek-eta, eskatzen zioten eskolako giltza emango zien, esko-la zikin, lorrin eta lardaskaturik utziko ziotela jakinik ere. Etorri-ko zitzaion barrakoiko langileren bat honen edo horren eske, ongiordainduko ziola aginduz, eta aitta Lasak eskuratuko zion, ahalizatera, hark behar zuena, aurretiaz bazekielarik, beste hainbes-tek bezala, hark ere huts emango ziola. Eta hala bizitza.guztianeta hala mundu guztiarekin. Nire iritzirako, aitta Lasaren bi mar-ketako bat bere ontasun zerbitzuzkoa da. Gozatu eta poztu egitenzuen inori laguntzeak.

Eta euskorra zen, bere lanari lotua. Oporretan han joango zenbatean artxibo batera, bestean bestera, bere maletatxoa eskuanzintzilik zuela, batari ta besteari autostop eginez. Eta artxibariekdiotenez, han egoten zen buru-belarri, legajo eta paper zaharrei

216

adi, ez orduri, ez komuni, ez otartekoari kasurik egiten ziola. Etagero etxean zegoelarik, artxiboetatik garraiatutakoa lantzen aritu-ko zen egun, aste, hilabete eta urteetan zehar. Aitta Lasak Aran-tzazu hilabetekaria hartzen duen jendemoduaren antzekoentzatidazten zuen duda gabe. Baina luma eta hegada apainagodun jen-dearen begikotasuna eta sinpatia ere bereganatu zuen, eta zeresa-nik ez “Tejiendo Historia” epigrafearen azpian idazten zuenarenzain zauden Arantzazu aldizkariaren irakurleena.

Haren hileta egunean argi agertu da jendearentzat nor zenaitta Lasa: goiko, erdiko eta behekoak, denetarik etorri da aittaLasari azken agurra ematera. Arantzazuko plazoletan ez zen autogehiagorik kabitzen, ez elizan ere jende gehiagorik, eta hori aste-gun buruzuri batean. Ez da egundo horrelakorik gertatu izan bes-te inorekin eta nekez gertatuko da berriro. Bestalde prentsak, tele-bistak eta irratiek ere isildu gabe eta laztanki erabili dute harenizena eta izana.

“Funeralian dana izan da aitta Lasari tokaitten xakon tamai-ñakua: halako mezia, jentia, sermoia –oso ona, gustau xat–, kan-tuak eta dana. Aitta Lasak merezi eben moduan izan da dana”,erantsi du Prudentxik.

Aurpegia ikusi orduko emango zioten zeruetako sarrera-txar-tela. Noski.

217

AITTA LASARI OMENALDIAK URBIAN*

I

Maiatzaren azkenerako, bai. Inazio eta Rejino, Urbixakomonagilluak han etorri zitzaizkidan, Aitta Lasari Urbixan ome-naldi bat egittia ona izango zala esanez. Baietz, nik. Baina noiz etazein tankeratako omenaldixa pentsaitten eben ba? Ba sentzillua,gauza sentzillo bat, eta San Iñazio egunian izan zittekeela. Oroi-garritxo bat ifini, plakatxo bat edo, eta hola. Beno, eta horretangiñen, Jose Maria Leturia Jauna programa inprimatu eta guztiagertu zitzaigun arte. Orduan aldatu egin behar izan genituengure planak. Dena pentsatuta zekarren Leturia Jaunak: San Iña-zio egunez Partzonerixak bere jaixa egitten ebela eta, ez dakit zerendredo ebitaittearren, uztailaren 18an egittia zala egokixena etaberak programioi egindda ekarrela. Komentuko porterixan eukigeben billeria, eta han konformau giñen Leturia Jaunaren eritxi-xarekin.

Eta aillegau zan eguna. Lañua eta xirimixa zittal goiz guzti-xan zehar. Baina jentia baetorren, enterau ziran guztixak hanziran Urbixarako maldetan gora. Jo ziran kanpaiak, bota zittuentxapliguak eta hasi zan mezia. Ermitta barrua dana jendez gai-nezka eta kanpuan asko. Mezia, Urbixako betiko estilora. Kantua

* Arantzazu, 731, 1993, 11-12. orr.

218

hasieran, kantua erruki-jaunan eta hola. Sermoia bi zatittan: bataJainkoaren Hitzaren iruzkina eta bestia Jose Iñazio Lasa, ebanje-lixo gizonaren testigantza. Jendia adi, adi barruan eta kanpuan,Felix Arregik ifiñittako megafoniari esker. Eta “Ogia eta ardoa”eta “Santu santua” eta “Jaungoikoaren Bildotsa” kantuak. Oñati-tik errefortza etorri zan kanturako, baina jentia zan hango indda-rra. Kanpo eta barru, hirurehun pertsona bai. Giro beruan ospatuzan mezia, eta giro beruan meza ondoko galtzairuzko plakaren etaAitta Lasaren erretratuaren aurkezpena. Gero “luncha”, Urbixa-ko artzain, Enara mendizale taldeko kide, Partzonerixako ordez-kari eta omenaldira gonbidatutako beste mendizale elkartekuen-tzako. Han ziran Aitta Lasaren bi anaixa, illoba eta billoba anda-na bat eta Aitta Lasaren lagun eta ezagun asko eta oñatiar pillaederra. Danok gustora, egin zan guztixaz.1

Jose Iñazio Lasa,bihotz handia zuena,

gizon aditua etaoparo aritu zena,

atseginez oroitzen duUrbiak haren izena.

Maite genuen Urbian,mendizale eta artzainok,

igande eta jai ermitanharen mezetan ginenok,ta irripartsu on egiten

ezagutu genuenok.

1993-VII-18

1 Testu hau, ortografiari jagokonez, Gandiagak idatzitako modu-moduanitxi dogu.

219

II

18an egin zitzaionaz gainera, hor non datozkidan Partzone-riakoak, Aita Lasari San Iñazio egunez omenaldia egin nahi ziote-laka. Poztu egin nintzen. Haiek ere oroigarri bat nahi zuten jarriAita Lasaren omenez. Harriz eta zurez egindako lan bat omen zen,nahikoa handia. Ahal baldin bazuten, San Iñazio eguna bainolehen ekar zezatela, nik. Eta hala, San Iñazio bezperan jasokozutela. Mutilak! Han agertu ziren patrol eta erremolke, ia metroeta erdiko bulto handi bat zekartela, zortzi bat gizon. Kontu han-diz jaitsi zuten, eta kontuz eta lanez ermitaratu, zekarkiten bolu-men hura, aldare ondoan utzi zuten lurrean; han kendu zizkiotenestalkiak eta han agertu zen monumentua. Oroigarri hau,berrehun kilotik gora dituen harri gozozko kubo batek eta harengainean zuztarrez gora itsatsirik jarritako haritz-orpo dezentekobatek osatzen dute. Harriak du oroigarri inskripzioa. Aldarearenezker aldean, abako edo harrizko mahaitxoaren gainean jartzeaerabaki genuen. Artelanaren egile den Javier Arrietak berakzuzendu zuen kokatze operazioa. Estalki batez tapatu genuenhurrengo egunerarte.

San Iñazio eguna da, eta Partzoneriak bere jaia ospatzen dueneguna. Goiz lainotsua gorabehera jendea eurrez hurbildu zenUrbiara. Ermita eta ermitaurrea jendez beterik zegoen meza bitar-tean. Partzoneriak egokitu zuen megafonia. Urtero bezala bertso-lariak izan genituen meza horretan, eta betiko kantoreak eta kan-tuak eta San Iñazioren martxa. Bai hitzaldian eta bai bertsolariensaioan, egin zen Aita Lasaren gogorapen eta gorapenik. Oroiga-rriaren aurkezpena elizkizunaren azkenean egin genuen. Han iku-si zuen jendeak harri gainean, erre gabe erretzen ari den haritzzuztarra, Aita Lasaren bihotz gartsuaren oroigarri.

221

PELAY OROZCO ARANTZAZUN*

Otsailaren 13an utzi zuen gorpua Pelayren bizitzak, askata-sun betean sartzeko. Pelayren bizitza askatasun erabatekoan daorduz gero, lotura gabeko izate besterik gabean. Nik Arantzazunsumatu nuen, haren hilberria jakin nuenerako. Bazuen Arantza-zurako joera Pelayk eta ez txikia. “Urtean 3 egonaldi egiten zituenPelayk Arantzazun” gogoratu dit Migel Goibentakoak. “Ekaineanegiten zuen egonaldietako bat, Donostiako Aste Nagusian bestebat eta irailean hirugarrena”. “Hemen, Artetxerekin ere gogora-ketan dot nik Pelay, Elosegirekin be bai, Basarrirekin eta”, gaine-ratu du Goikobentako Mariak. Nik, Felisa Milikuakoak aipatudizkidan Eugenio, Rikardo, Luis eta beste bat edo bi lagunekingogoratzen dut. Milikuan egoten ziren ostatuz. Gosaldu bainolehen, 8etako mezara etortzen zen Pelay egunero. Ondoren Mili-kuara gosaltzera. Han, jangelan, elkartzen ziren Migel eta berelagunak. Han gertatzen nintzen ni ere batzuetan. Bezperako muspartida izaten zuten lehenengo hizpidea, muslarien ohiko arrandi-keriaz irabazleek eta galdumin aitzakiatsuz galtzaileek. Eztabai-datzaile gogorra zen Pelay. Gero, gosaltzen zuten bitartean, irratizbatak eta bestak entzundakoaz aritzen ziren edo bezperako gerta-kariren bat iruzkintzen, eta halako batean, jaiki eta eguraldi ona

* Arantzazu, 782, 1998, 6-7. orr.

222

bazen, Urbiara gehienetan, mutikorik alaienak baino alaiago,galtzerdi eta bota zeinek baino zeinek inbidiagarriagoz eta mendi-zale planta handian denak ere. Entzutez dakit Urbiako fondanarrautza parea eta txorizoa jaten zituela, sagardo freskoa sarridastatuz. Eraldaturik eta zoriontsu itzultzen ziren. Aldatu eta,garbi eta dotore, Goikobentara txakolinaren txispekin pozari dis-tira ematera. Otordu guztiak Milikuan egiten zituzten. Platerbakoitzaren ondoren, eta zena zela, Pelayk ez zuen inoiz laudorioabesterik “dana abonaitten eben” dio Felisak. Bazkal osteko biaoaegunero eta luze samar egiteko ohitura zuen. Ondoren ibilalditxobat Santutegi, Seminario, Kurtzipizio inguruetan eta Goikobenta-ra, “txokolatea eta gurinez igurtzitako ogi errea meriendaittenebein beti”, dio Mariak. Ondoren Milikuako bere gelan sartzenzen Pelay irakurtzera edo idaztera. “Koartoan be ordena haundi-ko gizona zan. Papertxo bat be ez zan inoiz ikusten lurrean harengelan”, esaten du Felisak. Bederatzietan afaria eta afal osteanmusaldia. “Latz jokaketan ebein. Oheratzen ginanian han istengittuen jangelan”, esan dit Felisak. Eta 15-20 urtean honelatsu.Pelayri buruz hemengo ostatuetan entzun ditudan adjetiboakdenetan ere berdintsuak dira: “gizon ona, jatorra gizona, gizontxukuna, baina denean gero txukuna, janzkeran, tratuan, denean;edukazio handikoa”. Azken 7-8 urteotan ez da etorri bisitan ezbada. “Elkarrizketa mamitsuak eukitten geben harekin”, dioMigelek.

Basilikako frontisa ikusten dudanean, haren ostean, hanikusten dut Pelay, bere lagun Artetxe ohoragarriarekin batera,Oteizari behin eta berriz ekinez, Arantzazun, karretera ertzean,Azkartzako betelanean pilaturiko apostolu erdilanduak amaitueta zegokien lekuan behin eta betiko jar zitzan eskatuz. Aita JoseGoitia (GB) gogoangarriak ere esango luke zerbait Oteiza Aran-tzazuratze arazoan Artetxek eta Pelayk egin zuten ahaleginaz.Pelayk beti zuen esankizun harrogarri gai honetan berak eginzuen lana. Ostera asko egin zituen Pelayk Oteizaren tailerreraere. Buztina lantzera joaten zen hara beste asko bezala. Behatz

223

luze eta meharrez buztin puskari burubelarri ekinez oroitzendut, baita burututako lantxoak, ume baten xalotasunez, maisua-ri erakusten ere. Harro zeukan Donostiako bere bulegoan Aran-tzazun landu zituen figura horietako bat. Baina Oteizaren taile-rrean ez zen buztina bakarrik lantzen, pintura, musika, literatu-ra, kirola, mitologia, zer ez zen jorratzen Oteizaren tailerrean?Perurena txirrindulariari erretratoa egin zion buztinez Jorgek.Aita Donostia tailerreko figura eta hizpide zen. Barojaz hitz egi-ten zigun Pelayk eta Jorge haren irudia lantzeagotzen saiatzenzen. Blas de Oterok ia hilabete osoan bisitatu gintuen tailerrean.San Inazioren izateari alde askotatik begiratzen ziotela ikusinuen, Euskal Herria ere solaspide genuen, eta euskara eta Eus-kal Herrian indarra hartzen eta gauzatzen zetorren mugimendupolitiko eta artistikoak ere bai. Oteizak sua hartzen zuen gaihauetan pittin bat sartzen zenean, espantu gutxiagokoa zenMigel, baketsuagoa, baina barru-barruan kitzikatzen zuenhorratik haren egoera eta gatazkak. Batzuek Zurriola hiribide-an, bere etxeko langelan aurkituko dute Pelay, Urgullen mezala-guntzen, (azkenaldian kaputxinoetan, jesuitetan edo San Ina-zion), hain maite zuen Okendo restaurantean aurkituko dutebeste batzuek. Askok “Gran País, difícil País”, “La Encrucija-da” eta beste 30 edo gehiago liburutan idoroko dute. Bakoitzaknon ikusi edo tratatu izan duen, han. Nik, jadanik aspaldi ez denSeminario zaharreko Oteizaren tailerrean ikusten dut, Arantza-zuko Basilikan eguneroko mezan murgil edo Andre Mariarenirudiari adi, Urbiako bidean, Belargainen artzainen batekin hiz-ketan, Erbiskungo haritzak luzaro, harriduraz eta pozik ikusten,(haritzok handik urtebetera bota zituzten), Milikuan ikusten dutLuisekin, Eugeniorekin, Rikardorekin eztabaidan, GoikobentanArtetxerekin, Elosegirekin, Oteizarekin edo etxekoekin “elka-rrizketa mamitsuan”, Basilikako frontis izugarri, kezkagarri etahunkigarriari begi sakon eta luzez begira.

224

NONAHI ZABALEAN MIGEL

Denbora ta espazio--mugetatik behingoz aske, bizi eta bizizale,nonahi zabalean Migel, unibertsal, begiluze, dena maitatuz, ikusten duen guztia, ohi zuen irribarre tolesgabe berezkoaz ferekatuz, txukun, lirain, dotore, egun jainkozko haundian, dohatsu jada betiko, ezin ororen handiko izate zoragarrian Migel, sekula guztiko askatasun aberrian.

5Poesia arteko prosa

227

UDA BATEZ MADRILEN*

P or entregas beharko dut, Juan Mari. Prestatua edo prestatu-tzatkoa. Jendeari eskainiz joan. Luzaroko lana bainuke

oraindik Madrilek agertu zidan guztia hitzetan taxutzea. Badutoraindik zabaldu ere egin ez dudan karpetarik. Gaiak garraiatze-rakoan ipurterre kutiziatsu banaiz, jasoa aurkezteko eta jasotakozondutakoa mahairatzeko ez dut izan ohi larririk. Zoramenarenzurrunbilotan bildu dezakezuna turbuts dagoke hurrean. Ardoberri halakoa dakikezu oraindik liruratik eskuratutako hura. Etalauspeatzen utzi eta iragazi beharra liezazuke. Ez da erraza ikus-kari, gertakari eta sentikarien hitzetan urtzea. Urdurikeria eta las-terbeharra horregatik dauzkakizut arerio eta arrisku galgarritzat.

Ez da gaurkoa patxadazko lan bati gehien lagun diezaiokeengaraia. Beldur naiz larregitxo kutsaturik ez ote naukan. Badakizuinondik ere hitzetik hortzerako kazetaritzaz ari ez natzaizuna.Beste zerbaitez, beste idazgenero hartaz dihardutsut. Ez noskigaia hitzaren bidez eraiki ohi duen literatur-mota hartaz, hitzagaiaren bidez eraiki nahi lizukeen hartaz baino. Gaia ongarribezala ongi datorkit. Eta biziki daragit Madrilekoak. Baina niknahi dudana badakizu: Hitza egin ikuskari, gertakari eta sentika-rien nagusi, hitzaren pean jarri gaia, gaiak hitzari zerbi diezaiolaegin.

* Uda batez Madrilen, Jakin, Oñati, 1977.

228

Basakanak goian ageri dira oraindik, izpiritua ez zaie orain-dik jabe egin, ez ditu oraindik azpitan hartu. Oraindik ez zaitondu Madrilen bildutako basaokan eta gindaz bete nuen ontzirik.Izpirituak ez du oraindik ez basaranen eta ez ginden onurarikbereganatu, ez du behar hainbateko kolorerik eta ez opa diodanbouquetik. Baina jendearen egarriak nakar, ala jendeari eskainibehar hutsak ondutzatkoa mahairatzera, atondu ere etxekoenartean edateko atondu nahi izan dudan edaritzatko hau.1

1 Uda batez Madrilen, 4-5. orr.

229

OHAR KOADERNUTIK

O har koadernuan ezarri nuen zenbait apunte ere eskaintzea otuzait. Zergatik ez eman neure gurari, buruhauste, eragozpen eta

ezinkizunen berri ere? Ez al gaude etxean? Eta ez al gara etxeko?Eta ez al gabiltza begien hurreko errealitate hain handi eta hainlabana euskaratzen? Ez al gara aurkitzen ez euskara eta ez erreali-tate menperatzen dakigularik? Ez al gabiltza aspaldi bataren etabestearen gaineko nagusitza eskuratu guran? Ez al dihardugu eus-kal literatura mardulagotu nahian eta abar? Zergatik ez orduanaitortu eta elkarri azaldu arazo hortan bakoitzak idoro izan dugunzailtasuna, erabili izan ditugun irtenbideak, ezin garaitu ahal izanditugun oztopoak? Bizitu ala bizi-iruditu izan ditugun bizitza tairudipen nahaskilozko jakin aldiak hitzez emateko egin izan ditu-gun paper gaineko zirriborroak-eta ere, zergatik ez erakutsi bata-besteari? Ez al gaude oraindik lanaren haseran, jokabideak auke-ratzeko garaian, hutsak zuzentzeko adinean? Beno, ba. Hil ala bizi-ko joko hain gaitza doan jokatzen ari garen amateur eta espontaneotalde bat gara. Joko horrenganako zaletasunak eta jokakideengana-ko maitasunak zabaltzen nau eta lasaiki ekitera erakartzen.

Batzuk ez dute nahi sinestu Madrilen pozik nagoenik. Ezindute ulertu mendiz-kanpo zoriontsu naitekeenik. Ni mendikoanaiz. Ezin didate barkatu Madrileratze hau. Zertarako Madrilera,zeren bila?

Etorri, udako teologi ikastaldi bat egitera etorri nintzen. Bai-na Madrile ikusi nuenerako, teologi ikastaldiari baino zoragarria-goa iritzi nion Madrile bera ezagutzeari, eta hala azaldu nien etxe-koei. Iseka baino txantxa batzu gorabehera, onartu egin zidaten.Ez diet esker txarrik.

Baina badut adiskiderik nire Madrilen murgiltze honi, itxurazbehintzat, onerizten ez dionik, e Migel? Jurgik harridura handia-goz ikusi du nire ateraldi hau.

Nik ezin diot inori erabateko arrazoirik eman. Ni neuk ere baial dakit oraindik zehaztasun guztiz zergatik nauen Madrilek hain

230

sendo erakartzen, hain gustagarri zaidan halako liluramenduzdeitzen?

Eusebiok, astean behin EL RETIROra ostera bat egin dezadalaaholkatu dit. Hango zuhaitzen zuhaiztasunari begira amets gozo-tan asaskatu nadin. Zuhaitzak neri Madrilen? Bizi izan al ote dutzuhaitza besterik orain artean? "Ez dut beste penarik" delakoaidatzi diot Eusebiori. Pelayk eta Oteizak idatziko dudana zeharaurki dezatela beren galderen erantzuna. Nik neurea, eta bagabiga higa beste dena.2


231

E stiloaren arazoa iruditzen zait dena.Norbere burua oihalean ezartzeko trebetasun gorabeherare-

na. Nik ez dut hemen historiarik eman nahi, ez geografiarik, ez etaantropologiarik ere. Neure inpresio hutsak ezarri nahi nituzkebakarrik, neugan sortu izandu diren heinean. Horixe dut untzebakar. Untze hortan golperik huts egingo ez banu, nire gurarialorturik legoke. Zailenik ere bera dut arean. Errazenik egin izandut eskolan: kontseiluak eman. Nire ustez zuzenak, neure ikuspe-naren jatortasunetik erneak behintzat. Beti ikusi dut eta argi iku-si ere, nahiz eta ogia berdina izan, jaten duen bakoitzak bere tan-kerari dagokionez beretzen duela. Eta bere modutan azaltzen due-la ogi haren gozoa, bere itxura berearen ispilutan.

Literaturlariak hauxe du behinenik. Errealitatea guztiontzatageri da berdinki. Baina jaso, bakoitzak bere eratara jasotzen du.Eta azaldu, halatsu azaldu behar genuke. Horretarako bakoitzakegin behar du lan, norberaren itxura pertsonalari dagokion neurrieta aireko hizkuntza edo agerpidea idorotzen eta sortzen.

Egañarekin gaur izan dudan solasean gai honen ingurutanjardun dut: bakoitzak norbere sentipenari dagokion hizkuntzaaurkitu ala asmatu beharrez. Edozein hizkeratako idazlek eginbeharrekoa du hau, eta hontan datza bakoitzaren pertsonaltasu-naren erroko oinarria. Gure ingurutako erdara handiak oparoago-ak direnez, hizkuntza pertsonal hau sortzeko zeri-heldu gehiagoeskaintzen dute euskarak baino. Baina egindako hizkera erraz etaedonorenez aritzeko arrisku gehiago ere bai. Idazle euskaldunakere badu arrisku hori horratik, GEROn, GAROAn-eta landu izan denhizkuntzatatik irten nahi ez balu, esaterako. Baina Axularrek etaAgirrek beren esankizunei zegokien esaera sortu zuten eta ez nireeta beste inoren galdera-erantzunei, ikuspide eta sentiei dagokie-na. Literatur egilearen lana armiarmaren lanaren antzerakoa da:barruan duen saregaia, hizkuntza gaien ugaritasuna, nahiz han-dia nahiz txikia dela, bazterraren, arloaren, norbere asmoarenharira erabili behar du. Saregaia bat bera delarik, sarekerabakoitzak asmatu behar du norbere izate, eskabide, aiurri ta egin-

232

kizuni dagokion eratara. Pintore aberatsak –gaztelerak adibidez–pintura-gai edo hitzen ugaritasun handia du gure aldean, oihalhobeak eros ditzake, marku ederragoak. Gu urriago aritzerabeharturik gaude. Gure eskuarteko pintura ontziak ttiki dira etaez asko: oihalak edo temak ehundu gabe dauzkagu eta markuakedo literatur generoak oraindik zerratzeko. Hala ere baliakizuneskas horik nahikoa ditugu benetako arte-lan artailuak egiteko.Besteek konpresoraz eta tresneria teknikoagoz lantzen dutenharria, guk lanabes apalagoz landu behar dugu, baina guk erelandu egin genezake horratik. Besteek burdinolatan urtzen etamoldatzen duten burdina guk mailuz eta ingudez itxuratu behardugu, baina itxuratzea behintzat gure eskutan dugu.3


233

I ngurua errektangular gertatu zitzaidan Madrilen, elkarrengainkako eta alboz alboko paralelogramo sail sailada nabar-

men altu ta luze.Etxe lerro paraleloen arteko kalebideek, lerroaren dimentsio

herstu eta bakarra eskaintzen die gizonaren pauso eta begiei.Lerro-hariz behar duzu, ibaitako arrainak uharkaz bezala, kalezgora ala behera.

Bilbo ezagutzen dut, Donostia, Iruinea, Gasteiz. Haietakokaleek ez zaituzte itotzen. Mendi bizkarren baten konkor edo ton-torren bat beti duzu begien aurrean, beti duzu hiriz kanpoko ere-mu zatiren bat agerian, begientzako arnas bide bezala, askatasu-naren presentzia hurbil bezala.

Neure irudipen soila diot. Inguruari den denetan utzi diotbarrura sartzen, neure inpresioen ispilutan osorik isla dadin, bereaztarnaz zanpatu eta zukutu nazan.

Ukitu bakoitza gertatu zait berri. Ez lehenagoko anpor hustuzegindako erlauntz larre zabalekotan, erlauntz errektangular herstu-ki abazkatu berriz. Osatutako erlategi handi batetako erle txunditugertatu naizela dirudit. Oraindik arestian –hariztian– jirabiranhegaztatzen zitzaizkidan begiok, inguruko ertzen kontra jotzen dutehemen orain, eta, nahi ala ez, okilaren luzerako hegada kulunkaribirarik gabekotan hegaztatu beharturik nabari ditut.

ARKITEKTURA, mekanika, komertzio-andana-andanadakbegitan. Ikuskizun berri ta miragarriak begitan. Kalea begitan,hiria, makropolia, eta hitzik ez. Eta itsu baten esku haztatzaileakbezala, hormaz horma begiak, musiko zoro eta itsu baten eskuaksoinugailuz bezala, hormakera miresten eta hormaz hormakoederlan zoragarriak behatzez gozarazten.

–“Dena gertatzen da mekanika bidez: Uki ezazu botoi hau.Azentsorez ala eskailera automatikoz nahiago? Makinok ez diragelditzen. Autoz alda gintezke inprimategira. Izugarria deladasaizut Las Torres Blancasen ibiltzea: berez duzu igotzen, berezzaizkizu ateak zabaltzen”.

234

Ruben Dario kaleko zoladura jasotzen ikusi dut. Gizon gutxieta makina hori handiak. Zulatu, zakarra atera, erreten sakonakireki... Kaleotan denetik dago: zer saleroskiak, zenbatariko sale-roskizunak, zer gauzak Aizgorriko haizea baino berin garbiagoenostetan. Burdinazko, letoizko, urrezko, lurzurizko, haitzurdinezkosalgai sekulakoak; jantzidenda, oinetakotegi, liburu erakustokiikusgarriak, argiz eta gustagarri begitara emanak. Begiak berinenkontra, makinen kontra, hormen kontra kolpaturik ditut, gauzen-gana hurreratu beharrez, sentimenean kateatu beharrez gauzenerasoa.

Agerkari berria dut hiria. Tupustean zait gaineratu. Agurtuegin nahi nuke, oihartzun izan nahi natzaioke, goratzarre bat eginnahi nioke, baina hitzik ez dudala ohartzen dut. Burutan dutharen isla, baina ezin dut orraztu, irudimenean dut haren itxura,baina ezin dut ekarri hizkuntzatara ta ezin dut arnasatan eman.Ikuskizun eta bizikizun berriz azaldu zaidan hiriarentzat ez duthiztegirik eta ez dakit askotasun askotarikoz agertu zaidala esatenbaizik, beretasun berarizko askotsu berebizikoz, mugimendu edo-tariko iradu ta bat-baterakoz, jario aldakor eta zorarazlez zabal-du zaidala aitortzen baizik.

Kaleko errealitate-paisajearen hiztegia jakin nahi nuke, hiriakduen edertasun errezkada oparoa azaltzeko hiztegia, gauza arrun-tenetik ikuskizun izugarrienerako hiztegia; eta azkar idazten jakineguneroko bizitzan eguneroko lekutan, eguneroko bizimoduan,unero duen ederra, une bakoitzeko gertakizun bakoitzak dueneragin unekoaren uneko dardara, Ribera de Curtidores barrena ElRastroko saltsa-maltsa saltari ta bizkorraren bizitasunez ondoz-katuz hiriko jende honi eguneroko gauza zaion oro, jende honibere bizitzan ukitzen dion oro.

Andrazkoek daramatzaten erosketa-gurditxoei begiratzendiet, pasazebrei, semaforuei, egitura galanteko sailetan doan etxa-diari, bideko ibilgailu iradu distiratsuei, komertzio andanadaikusgarriari, baina errealitate haundi eta bizi eta sentigarri hauislatzeko hitzik ez dut ikusten, eta muturik noa, begitara deika ari

235

zaidan kale nagusiz, elkarrizketara hainbeste anuntzioz, kartelez,rotuloz, letreroz deitzen nauen Jose Antonioz, orain, EspainiakoPlazarantz.4


236

I dazte arazoa ez dut hiztegirik ezarena bakarrik. Hiztegirik ezaez dut agian, kokiltzen nauen mamu hutsala baizik: zezena izo-

rratzen duen zapi gorri iruzurkoi bat.Besterik da arean egiazko nire lorra. Ausardi ezarena batik

bat: hitzenganako begiramena urratuz, esankizunetara itsumus-tuan eta artez ez jotzearena. Hitzak, esankizunen ederrak bitxitu-ko lituzkeen ziurtasunik ez banu neure barrunbe hontan nik!

Zertan naizen ba orduan?Ausardiarik ezean.Itxurazko atxakia bat nuke neure ausardi faltaren arrazoia

ematea. Hauxe litzateke:Hitzenganako eta ohiko haien joskerarekiko beldurretan hazi

eta heziak garela eta hartan etsiak, zezentza baino iditza onartze-raino, betelutik oparo aritzeari baino antzuolan agor izateari,legorretan bizirik ihartzeari amore emateraino, ia ezinbesteko bel-durrez.

ERABILI izan dudan idazkeraz damutzen ez banaiz ere, eza-gutuz noan errealitate hiritarra adierazteko gauza litzaidakeenhizkuntza idoro nahi nuke. Dakidan euskara nahikoa izan dutorain artean idatzi izan dudanetarako eta nahikoa nuke idatziizan ez dudan beste zenbait arlotarako.

Baina hemen, mugimen koloretsu azkar hau abiadan eta mar-go bizkorrez adierazteko ezindurik aurkitzen naiz. Gauzen izene-tatik hasita, jendearen lasterdurazko bizitza, berrien ugaritasunnahastekatua-ta, nola eman gertatzen diren nabardura askotarikoeta saltaritan ?

Hizkuntzari errurik egotzi baino lehen, neure burua aztertubehar dudala otu zait. Agian ez naiz gauza bizitza giro hontazaritzeko. Gelditasunezko aire batetan hiru-lau zeren ikuste tahausnartze bare batetan bizi izan naiz, eta orain gainez ere egitendit hemengo ikustearen askotasun urduri honek.

Etxeko asto kateatua erabiltzen badakit, baina ez larrekobehorrak nahi dudanera erakartzen.

237

Bestalde zenbat jabetu izan naiz euskaraz beraz? Zenbat gai-tan landu izan dut? Zer irakurri izan dut euskaraz hiri bizitzariburuz?

Hirikoz aritzeko euskararik behar izango ote nuenik ere ezzait otu izan gainera. Hirian erdaraz egiten da.

Errazena litzaidakeen arren, hizkuntzari ezin diezaioket erru-rik egotzi. Nahikoa egiten dit gajoak gauzak esateko ezpaineta-ratzen zaidanean, lumaren puntaraino iristen zaidanean Madrilenirudia emateko borondate hain bizkorrez.

LIBURUA ikusi egiten dut. Lau aldetatik ikusi ere. Begizinguratu dut, tirora daukat, reflektoreen argi barrunbetan.

Batzutan azkarregi idazten dut, hizkuntzak narama batzutan,konturatu gabe, berari gogoak damaion bidez. Bestetzutan jaitsiegiten naiz hizkuntzaren zalditik, idazgaien larrainean lotzen duteta larrainean geratzen naiz neure zaldiaren ondoan larrainaribegira ni, larrainekoz bazkatzen hura.

Idazten ere jardunaldiak egiten ditudalarik, begira doakitdenborarik gehiena: idatzi nahi dudanari begira, idatzi ez dudanairakurtzen, entzuten. Errealitatea duen zerbait baitirudit jadanik,eta nik gozoa hartzen diot, egonean eta geldi-geldi hartzen diotgozoa eta goizaren nahiz arratsaldearen zatirik onenak igaro dara-matzat ikuste betearen gozotan blai. Martxa hontan idatzi ere ezdudala egingo iruditzen zait noizbaitzutan.

Noizik behin idazteko beldurrez nago, ikusten dudana, ikus-ten dudan bezalako geratuko ez ote zaidan idatzi ondoren. Gero,esperientzia deitzen diogun negu giro lorrin handiko horrek iker-tzen nau eta garbi dakusat orduan ametsaren argiak, koloreak etagainetiko lilura guztia neugan geratuko dela ezinbestez, eta larregorriko belartxo, sastraka lakar, zuhaitz murriztu, horma zahareta jendaki gizagaixo batzu besterik ez dudala izango letrek ager-tuko dutena.

Santxo adiskidearen ahotsak ohartu izan dit neri ere: hara,"una cosa es concebir y otra parir". Bai, Santxo, bai; baina ni ama

238

izan banintzok, ez zekiat… sabeleko haurrari begira egongo nin-tzokean egon eta egon, eta bederatzi hilabeteak ez ezik, neurebizitza guztiko urteetan nahiko nian hari begira egon. Bazekiatbai, eta ez ezak barrerik egin, gogorrak ditukeana bizitzako lege-ok. Norbere gustoen kontrako ditukeana. Neure gustoa zein litza-tekeen azaldu nahi izan diat soilki. Banitxiak, oraintxe berton ni-txiak, askatuko diat zaldia eta abiatuko nauk errealitate makureta zeken horrekin burrukatzera.

BESTE pauso bat eman nahi nuke. Harzabalen bidea ede-rresten dut. Halako joera halako bat ondo letorkiket neuri erehemengo mugimen eta airea poemen kanpotiko irudiz ere aditze-ra emateko. Baina tolestuago ibili beharko dudala iruditzen zait.

Liburuaren azala errektangulo elkarren gainean pilatuz, elkarebaki eta herstutu dagitenez ematea otu zait.

Uda batez Madrilen izen nagusiaren pean ohar hau jarrikonuke: irakurtzeko eta kantatzeko. Lehenengo zatia Madrilenaurrenik jo ninduena jarriko nuke: hiriaren edertasun eta handi-tasun baterakoaren zaplada txundigarria. Bigarren zatia bi atale-tan joango litzateke: bata horizontalki, bertsolari eratan emanezMadrileren ikuspegia. Bestea kantu bertikal bat litzateke, Madri-leren barrunbea behetik gora irekiz.

Nondiknahi irakurtzeko poemek emango lukete errealitateberaren ikuspuntu askotariko eta desberdinaren itxura.

Poemen orritan ezartzea ere halatsuko-edo dateke: orrien goi-kaldean gauzei buruzko poemak, gizona era batera edo bestera zan-patzen duen orori buruzkoak. Orri barrenetan berriz, gizonari bera-ri dagozkionak, honen arazo, egarri, ezbehar eta abar diotenak.

NORK du errealitatea euskaraz beretu hemen? Hiriko bizi-martxa da hemen bizitza duen errealitate bakarra. Hiriko bizitza-martxa nork du euskaraz ulertzen hemen?

Basoan lohartu zuen Herri gara, itsasertzean lohartu zuena,ola zaharren aldameneko errekondoan amets egin zuena: "Ikusten

239

duzu goizean argia hasten denean, menditxo baten gainean etxettipitto aintzin xuri bat lau haitzondoren erdian, xakur xuri batatean, iturriño bat aldean? Han bizi naiz ni pakean".

Zenbat ordutako, urtetako, gizalditako lo gozoa! Bitarteandena aldatu zen munduan eta iratzarri ginenean, nola izendatu ezgenekien zergauza asko zen mundua betean. Inguruko gizonekdoblaturik eta erredoblaturik zuten munduko ondasuntza. Fisi-kan, kimikan, geografian, astronomian, meteorologian, geologian,mineralogian, ezagupen handi batetara heldurik ziren; landare,animalia ta gizoni buruzko jakite handi batetara heldurik ziren;anatomian, fisiologian, midizinan, komertzioan eta industrianurrutiko lorkizunen mugetara heldurik.

Lotan geundela beste mundu batetara aldatu bagintuztebezala gertatu zaigu eta kolpera iratzarri garenean galdetzen hasibehar izan dugu ta galdetzen hasteko haien hizkuntza ikasi beharizan dugu eta haien hizkuntzan ikasi, jakin dakiguna.

Gero berriz lohartu dugu, ta amets dagigu berriz, aurrerape-nean murgildurik garela, ezagupen berrien jabe garela, eta ez garaohartzen eskuartean dugun hiztegia bera, auzokoena dugula etaez geurea. Ez zaigu bururatzen gure hiztegia lehen loak hartu gin-tuen ordurako egiten hasirik genuena. Ez zaigu bururatzen gau-zak geure hiztegiz ulertzera heltzen ez garen bitartean inoren lepo-tik dugula burua ta inor garela jadanik eta geu, izatea galdu egindugula, eta geure mamu garela, geu garela ustez bizi den mamuuste hutsalez betea.

Jakitunak ditugu burutik eginenak, ez baitute ikusten geuizateari eusteko geure baitarik jokatu behar dugun premia nahi tanahi ezkorik, ta inoren ontzian dira geure izan daitekeen itsasoz,ontzia geure ez datekeen artean geurea izango ez den itsasoz,erreinu arrotzarentzat lur berriak idoroz.

Baina guk geure ontzia nahi dugu itsasoz aritzeko gauzatu,aurkimenerako egokitu, eta horregatik iritsi gara geure ontziarenneurri eskaxez konturatzera eta ontzi hontan nahi duten guztieikontatzera geure atzerapenaren historia. Guk geure ontzitik nahi

240

dugu itsasoa bataiatu, uharteei geure izenak jarri, eta hiria etahiriko den oro barrutik gora hartu, lurreko ezoak basadiak beza-la.

Hiri aurreratuan iratzarri garen Herri gara, unibertsitatekoaulatan iratzarri gara, olaberrietako makinarte harrigarritan; etaerrealitate zoragarri hau euskaratu egin behar dugula ikusi dugu,hil ala biziko istilu hontan iratzarri garenerako.

IDAZLEAK oinarrizkoa du hitzaren gorabehera. Soroakhazia bezala behar du idazleak hitza. Euskal idazleok ostera ezdugu geure barru gosek-hiletan hitz urri batzu besterik hartuizan. Euskal ekonomia oso lukurra izan zaigu hitz inbertsio-inbentziotan.

Gure parean ez du zeruk ez lurrek unibertsitate euskaldunbaten mandiorik zabaldu, ikaskizun berriz batera sorketa berrienhastapen gerta dakigukeen hitzik ez dugu hartu izan euskaraz.Eta agerian dago gaur arteko gure eskola sistemak sortu izan duengariz bakarrik jai dugula euskaldunok. Gure barru-lurren eskabi-dea Europako edozein lur milixka eta asekaitzenaren neurritakoadugu gaurregun. Ezagukizun berriak eskatzen ditugu, jakintzaorokorrez jardun gura dugu, egungo errealitatez mintzatu nahidugu; baina hona gu mutu, nola mintzatu ez dakigula, aleak bideahertsi eta itsutu dion errota bezala gu, inondik inora zahirik, iri-nik lortu ezinik inola, irinez ogirik osatu ezinik ezertara, ogirikegosi ezinik inoiz, behin ere geure odol bihurtu ezinik ezer, odola-ren alferriko hazi-gosearen alferrikotan zabalik, baina sabel-igareta basamortu.

Eta honela ezin da. Honela ezin dio idazleak garai honi dago-kion interes mailari erantzun. Baina oraindik zailagoa da litera-turlarien arazoa: literaturlariak hitza kreazio gai du, eta eskuarte-an behar du hitza batean ore bezala, harri bezala, haga bezala;bestean hause bezala, trintxa bezala, aizkora bezala; etxegintzara-ko etxegai bezala behar du, edozein eginkizunetan hartarakobehar den oro bezala behar du; iturriak ura bezala, soroak hazia

241

bezala. Nahiz eta inoiz hitzen bat asmatu beharrean balitz ere,egotez hitzez ernaldu zahar egon behar du idazleak eta noiznahierditzeko gertu. Ezin daiteke ibil une bakoitzean esankizunenadierazpide materialaren bila, hitz bakoitza sortu beharrez idaz-taldi bakoitzean; jadanik erabakia behar luke hitzaren gorabehe-ra hori eta ez luke formaren arazoa besterik hartu behar. Forma-ren arazoz aurrekoa, hizkuntza materiala, ondo berea behar lukeidazleak eta soroaren lana besterik ez luke egin behar, erraiak ase-beterik dituen iturri kantari eta kontariarena. Hazia barruan duensoroari bezala, ura erraietan duen iturriari bezala, hitzak berez-berez irten behar lioke idazleari, nahiz eta nekez, berez; gutxienikbederatzi hilabetetan osatua eta ondua, paperera orduko bereahotsaren jabe duelarik hitz bakoitza; eta ez familia gehitu nahiduen bakoitzeko haurra inondik ekarri beharrez, semetzat hartubeharrez, bataiatu beharrez, ekanduko ez ote zaion betiko beldu-rrez. Baina horixe da euskaldun idazleon egoera oraindik; egungoliteraturari dagokion bezperagoan bizi gara oraindik; bihar izan-go da bezpera, etzi oraindik eguna, Jainkoak nahi badu. Bitarte-an egun hartarako prestatuz joatea dagokigu, hizkuntza berarenbarruan hiztegia ugalduz joatea, hazitarako garia bezala, hitzakere hala harri berdez erretzea, gaitzak jotako aleak gal daitezeneta gaitzik gabekoak indartu. Baina hortarako hazi hori erre etaontzeko tokia, ontzia behar dugu, ikastola eta lizeoak baino han-diagoa, unibertsitatearen neurri osokoa. Gutxienik unibertsitateabehar dugu hortarako, gaurko hainbeste gai eta halako neurrihanditako, batean erabili eta batera prestatzeko. Gure soro-lurrengosea zaharra delarik, ez du egundo hazia behar bezala egokitu-rik emana izan dakion halako premia larririk izan oraino. Etagaur ari garen idazleok ez genuke euskal unibertsitate bat beste-rik eskatu behar, gure soro-lurrak goseak gogaitu ditzan nahi ezbaldin badugu; baina batez ere, euskarak inoiz inguruko mun-duari ardura dakiokeen literatur lanik sor ahal dezan nahi baldinbadugu, hitzaren haroztegi eta arrago den unibertsitatea dugubeharrenik, idazle beraren formazio forma bera hitzak erabaki

242

dezan, gariak soroarena, urak iturriarena eta aurrerapenakMadrile kukuluko kale hauena bezala.5

5 Uda betez Madrilen, 68-77. orr.

243

K ale handitan zehar barrentzen naizelarik, neure zoriak ezezik, atzerritatik ni bezala hemen sartu izan direnen gomuta

halako inpresio-saldak beratzen nau dena zukutzeraino. Neureherritarren oroitzapenak bereziki. Gauza bat da menturatan sar-tzeko lilura eta beste bat menturaren daunbada-olatutan buruatente erabiltzea. Onenean ere ur gazi dzangada batzu irentsi eginbehar behintzat. Orduan zortearen itsasotan zabukatu guztienbihotz-zauzkada jabetu bailitzait, irudimenak nabarmentzendidanari ematen diot ahotsa, eta inoren zoria kantatuz asaskatzenbarrua.6

6 Uda batez Madrilen, 84. or.

244

E vita Peronengana jo dut gaur. Evita Peroni egin diot arren.Evita Peroni buruz gauza on zenbait eta gauza txar asko

aditua naiz. Entzun izan ditudan esames horik laudorioak bai-no ziurragoak izatea ere baliteke. Baina, demontres, izen onabesterik ez duen gure gizarte hau ere! Zertarako gure izen onok,erremediatuago ahal genitzakeen hainbeste egoera hobetzekogauza ez baldin bagara, erremediatzen jartzen ez baldin bagarahortarako aukerarik dugun bakoitzean? Baina bai al dagoeskubiderik agerian eta nonahi ikusten ditugun eskeko, behar-tsu, elbarri ta dindirrilario hauetaz gehiago arduratu gabe bizi-tzeko? Holako horien egoera eta ibileraz ez kezkatzeko gehia-go? Nire egungo otoitzez eskandalizatu ahal daitekeenari edo-zein Metroko atakatara, kale ertzetara, auzo hiriz kanpokotaradeitzen diot. Ea zer egiten duen, zer egin duen eta zertarakodagoen gertu esan diezadan. Noizpait damu naiteke ezinbeste-an eta erre-errean egin dudan otoitz hontaz, baina gaur behin-tzat ez.

BEGIOTAN badut irudirik. Non errebelatzen dira begitakoirudiak? Klise beraren gainean ezarri ote ditut mila modutakogizajende bizi den kalez kaletako irudiak? Gran Vian begiak gol-pera golpatu dizkidan emakume asaldakor haren irudi pizgarria-ri begira jarri natzaioneko, ia begiratu ere egin ez diodan gizagai-xo baten negativa ageri zait eta berrikusi nahi nukeen hura ilun-du egiten dit. Etxadi bikainki egokia lausotzen dit korrikazeharkatu ditudan txaboladien itzaldura halakoak.

Nork garbitara aldatzen ditu pelikulak, pelikuletako irudielkarren gainka ezarriak?

Egunkaritan irakurritako halakoren deklarazio ederrak norkditu klandestinitateko orri eskuztatutan irakurritako esames itsu-siengandik bereizi jartzen?

Telebistatik harako solas baikorrak nork garbitzen dituMetroan, Karmengo taberna lohietan, Kontzezio auzokoetan en-tzundako maiseo eta protesta haietatik?

245

Deboden tenplua nahi dut ikusi ea nola irten duen. Torre deMadrid, Palacio Reali eta Katedralari begira ez al dut atera? Nolaageri da orduan atzekaldean nuen Carabanchel bere etxadi zarpilpilatuz, jende nolabait jantziz, gartzela gaiztoz eta guzti?

Ez dut galdetu magnetofonu zintak ea nork garbitzen dituen,baina erretratu makinako kliseak bezala, nork ote dituen garbitanipintzen nahi nuke jakin.7


246

M ADRILEN enparantza ederrik badago, ederrenetakorik "Espainiako Plaza".

Dendunean du jasa bidez, zuhaitzez, lorez, lerroz. Dorre ta etxetzar ikaragarriz inguru iaio demasa.

Baina eritzi hontan ere okerrean nagoke agian. Ez ordea nire-tzako hala dela baieztean. Enparantza hontan, erdi-puntuan, Zer-bantesi eta haren kreatura bikainenei eraikitako monumentu han-di bat dago. Beharbada monumentua bera ere ez dut ikusten begi-rada oso kritikoz. Zertarako? Zerbantes eta haren Kixote pareaneure barrutan dudan eratara ikustea nahiago dut; baina hala ereez dit trabarik egiten monumentu berari begiratzeak. Horregatiketortzen naiz maiz honuntza.

Nire aurrez jende asko igarotzen da eta modu askotakoa.Gehienak monumentu aurrean jartzen dira une batetan argazkibatzu atera bitartean juxtu eta gero alde egiten dute. Han etahemen bankutan eserita dagoen jendeak aututan dihardu gehien-bat bakoitzak bere aldamenean duenarekin. Enparantza zaintze-ko daudenek badute nahiko lan noiznahi zelaitxotako belarretanapatx egin edo etzaten direnak jeikiarazten. Hainbeste uso ta txo-larre jaisten eta jasotzen dira plaza hontan jaitsi eta jaso takian-potiangotan.

Gauzok arreta handi gabe ikusten ditut. Hemen gehien ardu-ra didana monumentuaren ikuste gogoak damaidan bezalakoadut. Jadanik urte asko da Kixotea irakurri nuela, baina hemen,barruan eta oroitzapenean dudanak bizitza bezalakoa hartzen diteta ederki pasatzen dut. Burutapen askoren iturri dut errepasohalako hau. ELORRI idatzi nuenean bat baino gehiago harritu zenKixotea aipatu nuelako. Olarra kazetariak honako hau-edo galde-tu zidan Goikobentan: "Zer eman liezaioke Kixoteak euskal idaz-le bati?".

247

Kixotea parabola luze ta eder bat da niretzat. Hobe beharrezdiharduen gizaki zintzo baten alegia, gizon eta gauzen, bizimoduta gertaeren handitasuna ikusi ta sinestu beharrez bizi den gizonbaten ipuin zoragarria.

Errealitateko zantarkeria oro haren begien bahez ikusteaatsegin zait eta aldiz errealitateko izaki otxan eta xehe oro harenikusmenaren iragaztontziz irenstea. Lapur galanta, Abaxi bezenohoina omen zen bentari hura jaun agurgarri bezala ikusi omenzuten Kixoteren begiek eta ahuntzainen iseka zakarrak begirunehandiko diosaltzat hartu. Ostera artalde-aharitalde ostetan-etaohi diren gaizkile ta erraldoiei begieman eta eraso zien. Besteakbeste, interesgarri gertatu zitzaidan gauzei begiratzeko era bitxibat ikasi nuen Kixotean. Harrez gero txitean-pitean erabiltzen dutoptika-zori hau eta zenbait ondoren nahiko aldrebes arren bapodoakit gehienetan.

Irri ta barre etorri eta barre eta irri aldentzen diren turista tal-deok Kixoterenganako jaiera benetako bat dute zalantzarik gabeeta edozelan ere erromeria saindutan etorri zaizkio lurralde urru-tikoenetatik erromes. Aututan diharduen hemengo jende honekKixoteren oraindik oraintsuko ekintza eta berri zein baino zeinbakanagoz dihardu noski. Irentzaile-txilibitu horik gorabehera,hotsandiko ipotx harrigarri haietako dira aurki enparantza zainuniformedun purrustaleok. Belarditxotan esertzen direnok berriz,gorte-jende sentibera ta biguna da seguru, ipotxen halako soinuederraren moskor beroz belar ezearen freskotasun bila.

Txolarre eta usoei alabaina ezin diet begiratu gogor ez bada,mamu irensle ta mozorro hondamen zale pila baita haien itxurazbestekaldean. Artalde-aharitalde haietan Kixotek ikusi zuengerrari izugarrien bi ejertzito haietarikotan lurrez lur eta zeruzzeru ikusten ditut txolarre ta uso, Gernikaz zehar, Euskal Herriabarna, lurralde guztia zeharo murriztuz. Eta Pentapolin Gara-mantaren alde eta Alifanfaron de la Trapobanaren aurka atera zenherri ameslari hura, haginak eta saihetsak hautsita lurrean ikus-ten dut hiltzakotzat utzita. Baina nola ez dakidala, ez eta nondi-

248

ko mirariz, horra orain non ikusten dudan Euskal Herria beneta-ko osasun eta sasoi berri batez bakarrik baina gogor zuzi-marro-en aurka. Gainetikoa lehenean datza: Kixote bere zaldian, Santxobere astoan, Zerbantes kolumna handiko jargoian. Jaitsi eta jasotakian-potiangotan ari diren txolarre ta usok ere ez lukete unebatez amesgaiztoko beste haien errugabeko irudi izatez besteatxakiarik hurrean, munumentuari burutik behera hainbestekaka egingo ez baliote, gaixook.8


Zerbantesi

M endatako Orbelaun basetxean jaio nintzen 1928. urtean.Urrikoa naiz. Hego-haizea kolore hori-gorri beroz gure

mendiarte berdeak zehar landare txiki eta handi zoragarri iziotuzsartzen denekoa. Nabarnizen ezagutu nuen lehenengo eskola-mai-sua, Don Sisto, osaba Eulojiok eman zidan euskarazko katonabehin ta betiko harrika jaurti zidan hura. Gero Arratzuko eskola-ra joaten nintzen negu alditan. Egundo ez nion maisu bati ezertxoaditu, egun batzutan ezagutu nuen maisu bajuto bat etorri zitzai-gun arte. Nafarra omen zen. Ez dakit. Hitz batzu euskaraz esanohi zizkigun behintzat eta harexen akordu apurra dut eskolakogozo guztia.

Arantzazun ezer ulertzen ez nuelarik jarraitu nuen, bainaArantzazun euskara maskaltzeraino ikasi nuen. Ez behingoan,eskolarik ez nuelako bost urtetan jardun behar izan bainuen hiruurteko ikasteak egiten. Baina bitartean hobeto malgortu ahal izannuen euskara. Arantzazuko une haietan buruz ikasi nituen zureKIXOTE liburuko zati batzu. Marrotan jokatzen genuenean "nonfuiades, cobardes y viles criaturas; que un solo caballero es el queos acomete" esanez jarraitzen nien aurreko taldetik gure talde-rantz ateratzen zirenei erasotzerakoan. Literaturako liburutanageri ziren zure idazlan zati guztiak irakurtzen nituen gustora.

Oporraldi batzutan eskola-mutikoentzat prantatutako zureKIXOTEAren laburpen iragazi bat ere irakurri nuen. KIXOTEA, bereosoan, fraide eginda gero irakurri nuen teologi urtetako batenbi-tan. Arantzazuko gau isiletan eskandalu handiak sortu nituenzure liburu hori irakurri-ahala. Lo-ordutan irri ta barre izatennuela gelan eta fraide on batek behin baino gehiagotan egin zidanakar eta nagusiengana salatuko ninduela zemaia egin ere bai, bai-ta gelara etorri eta gela guztia miatu ere inoiz, ea han nortzu oteginen ikusteko. Nik han nuen zure liburua, baina fraideak ez zuenikusi, ez eta beste inor ere. Auskalo zertzu pentsatuko ote zituennitaz. Gero nire barreak-eta aditzen zituenean, negarrik ez zuen

249

250

aditzen, erratz girtenaz edo makilaren batez jotzen zuen nire gela-pea. Hala irakurtzea noizpait bukatu nuen arte. Harrez gero ia ezdut eskutan ere hartu, ez gogorik ez dudalako, astirik ez dudala-ko baino.

Irakurri izan dudan libururik ederrenetakoa zure hori izandut. Ez duzu alferrik hitz bat ere jarri. Aurrez bizitu izan duzuhitz bakoitzaren barruko bizitza. Giza-sentipenaren mila mailata-koren bat jotzen ez duen hitz bat ere ez duzu ipini liburu handiguzti hortan; eta hala ezin daiteke zure liburu hori irakur barruguztiaren asaldakuntza oso eta gozoenik gabe.

Puerto Lápiceko Kixoteren eta Bizkaitarraren arteko gerta-kuntza hartaz mintzatu nahi natzaizu orain laburki, baina gra-matika eta literatur balioz kanpo: zintzotasun eta jatortasun hainhandiko bi jendeki haien agertze hain bikain eta goragarriz. Betiikusi izan zaitut begi onez jendeari begirune maitetsua diozulako.

Puerto Lápiceko pasartean bi burrukalariak ikusten dituzuinondiko alderdikeria txikienik gabe ta bakoitzaren giza baliozberdintsuki zoraturik. Seme bezala maite duzu bata eta bestea taez zaude bataren alde, bestearen alde baino gutxiago, eta bakoi-tzaren jokatze jatorrez berdintsu poztutzen zara. Batabestearen-ganako etsai benetako bezala ere ez dituzu ikusten: "como si fue-ran dos mortales enemigos", baitiozu, adiskide zaharren artekoberoaldi pasakor bat besterik ez bailute oraingo guzti hau. Burru-ka-garaipena ere erdibana banatzen diezu: armazko burruka da,hain zuzen, Bizkaitarrak galdu zuena, baina lehenengo saioan,Bizkaitarra egin duzu irabazle. Hor dago oraindik Kixoteren lan-tzari gogor heltzen diolarik, Kixoteren aurrez aurre oraindik "enmala lengua castellana y peor vizcaína", baina Kixoteren ulerme-na biziki minduz, esaten ari zaionaren punta indartsuz: "Enten-dióle muy bien don Quijote". Lehenengo ekinaldia, hitzezkoa hainzuzen, Bizkaitarrak irabazi zuen beraz, eta hori "en mala lenguacastellana y peor vizcaina". Orduan hasi zen bigarren saioa:"Arrojando la lanza en el suelo, sacó su espada y embrazó su rode-la y arremetió al vizcaíno". Baina lehenengo saioa dut maiteago

251

eta hartaz jardungo dizut orain. Neure eta zeure begiz ikusten dut,ala neureok antzean ikusten duten zeure begioz, burrukaren lehe-nengo saio hartan gure Bizkaitarra, ahalegin izugarriz, larri sumi-nezkoz, ezinaren kontrako amorru irakinduz, berak nahi zuenguztia, berak nahi zuen bezala ezin jalgiz. Zu zeuk ere sufritu egi-ten duzu Bizkaitarraren ezinbestezko gazteleraz mintzatu behareta ezinez, eta hala azaltzen diozu irakurleari. Baina oraingo hon-tan irakurlea bera duzu pasarte hontan zu zeuk baino min askohandiagoz sentitzen duena norbere hizkuntzaz kanpo mintzatubehar hau, eta ez Puerto Lápicen, hain zuzen, ez Gaztela berrian,norbere herrian eta euskaldunen artean baizik.

Azpeitiako Santxok adinbat erdara ikasi zuenerako bai luzejoan zitzaiola nik dakidan hari, egunak zehar ordu bakoitza. EtaAzpeitiako Santxok adinbat ikasi zuenean, oraindik ere luzaromintzatu behar izan zuen "en mala lengua castellana y peor viz-caína", inor askok ezer ulertu nahi ez ziolarik, ez baita PuertoLápiceko Kixote azkar eta on hura bezalako pertsonarik noiznahigertatzen nonahi.

Atxakiaz inguratu eta zuriztatu nahi izan duzu Bizkaitarrarenhondamena, galtzaile lotsa handiagorik izan ez dezagun. Ez zeto-rren burrukarako ongi prestaturik, nahiz "un escudero de los queel coche acompañaban" izan. Haren mando-emea, "por ser de lasde alquiler", ez zen batere egokia arazo hartarako. Ez zekarren ezeta erredola babesgarririk, eta menturaz aurkitu zuen buruki arinbatez gorde behar izan zuen nolabait burua. Baina hala eta guztizere larri erabili zuen gure Manchako zaldun armaz hobekiago hor-nitua. "De aquélla salió vuestra merced con media oreja y mediacelada menos" gogorarazi zion Santxok.

Bidenabar, Bizkaitarraren zenbait akats nabarmendu nahiizan duzu eta bat edo bestez ohartu naiz: geure buruarekiko usteonegia dugu ergelkeriataraino iristen den ustea dugu geure buru-tan, geure buruok babesteko beharrezko gauza ditugunenarbuiatzerainokoa, ez ikusterainokoa, axola-gabekeriatarainokoa.Uste onegia dugu euskaldun izatean, geuk landu dugun ezpata

252

ezin hobean, eta gehiago gabe, hortzetaraino armaturik datorre-nari aurre egiten ausartzen gara. Ez dakigu luzapen bat eskatzenala harroegiak gara hortarako. Eta horra akurako manda-emenekatu, izukor eta azkenean lurrera botako gaituen baten gaineangu, buruki ilaun eta menturazko baten babesa besterik gabe, nolagaren ausartzen "si lanza arrojas y espada sacas" erronka-hotsaegiten eta lehenengo zartada ematen ere, "el primero que fue adescargar el golpe fue el colérico vizcaíno", uneko sumina nahikoabailitzaigu ala jadanik ezinbestezkoa den burrukan argi ibiltzehutsak garaipena emango bailigu. Baina azkenean galdu egitendugu, beti galtzen dugu azkenean. Baina ez dugu horregatik geu-re mandora igotzen, ez dugu geure mandorik ateratzen zaltegitik,ez dugu geure mandorik gauzarazten aurretiaz. Ez dugu geureerredolarik ere hartzen, arazorik ez hartzearren haren mailatuzaharren kentzeko, besorik ez nekatzearren. Gero euskaldunbakoitza aurkitzen gara bapatera, ustekabean eta nolabait geureburuen alde jokatu beharrean, beti bakarka jokatu beharrean etabeti "en mala lengua castellana y peor vizcaína", beti ezinbestekogazteleraz mintzatu behar eta ezinez eskolan, herrikoetxean, edo-zein sendagile ala auzi-maisuren, dendari nahiz atezainen aurre-an, eta geure Herri barruan, eta beti inongo babesik gabe gorri etabiloiz jendeki armatu milaren erdian.

Ez dizut nahi isildu neure eskerronik Bizkaitarraren azal-kuntza eta salakuntza hain itxura onekoagatik, burruka hainospetsuan galtzaile egiten baldin baduzu ere azkenean. Zure KIXO-TEA irakurri-ahala, barrez eta negarrez asaskatu izan nituen begi,biri eta gibelak baino nire ikusbideak berak gehiago zor dizula ereaitortu behar dizut. Izugarria zara. Onbeharraren onbeharrezgizajotasunaren mugak urratzera iritsi zen haren jokabidea mai-tagarri egitea lortu baituzu. Bere itxura hain barregarri ta hainnegargarri ta guztiz biziki hunkigarri da agertzen diguzun Kixote-ren zorotasun zoragarria. Zein ikustekoa eta ikastekoa den zori-txarraren ondoren gordetzen duen duintasun eta osotasuna, egin-kizun berritarako puntuan sortzen zaion animu argia, ontzat jo-

253

tzen duen ororen aldeko haren betiko pozaren indarra, halako tahainbesteko ontasunik ulertzeko gauza ez direnen aurrean lurre-tik jeikitzen laguntzen dion barru hain betea, isekak onez erama-teko gauzatzen duen bihotz hain handia, hainbeste ahalegin alfe-rrikoren ondoren oraindik jardun berritarako poz berriz betetzenduen zintzotasun eta jatortasun betikoa!

Hegoaizea kolore hori-gorri beroz gure mendiarte urrikoakzehar bezala sartu zitzaidan zuk sortu liburu horren eragin bizkorbizigarria, nire begi ta ikusbide argituz sartu zitzaidan, aurreaneta neure barruan, inguruan eta geure lurralde guztian nabaritzennuen udazken ala negu-giro maskal karkaildua barna eta poztuegin ninduen eta bultza eginkizun eta arazo handi eta ohoretsu etaezbairik gabe zuzenbidezko ageri zitzaidan hamaika handiki,ahaldun eta zaldun gurek bertan behera utzitako gure jende apa-laren hain gogokoa den herri ekintzari kemenez heltzera. Herriapalaren aldeko ekintzan gure politiko handi eta ekonomista bote-retsuek eman izan diguten hutsaren erdian gure herriko gizajendelauak eguneroko ogia irabaztez gainera herritasunari bere izateaneusten egin duen lan izugarri ederraren sutargia ikustera ekarrizuen Jose ta Anastasia Orbelaungoen seme hau eta gure oinezkojende lauaren titan-ekintzan aurrera jotzera zoratu eta eskolatikhasita herriko bizimodu guztia zehar euskaldunokiko betiko joka-bidearen arrazoirik ezaren eta arrazoirik ez horren arrazoiztatze-ko arrazoia den inperialismo eta kolonialismo nabarmen eta erral-doiaren kutizia irensleari aurka egitera jarri, hegoaizearen erasozoro eta arlotez baino ez bada ere.9


254

D eboden Tenpluaz idatzi dudana atxakiatzat hartuz, zenbaitgauzatxo esan dizkit Egañak eta beste zenbaitetaz ohartu

arazi nau. Tenplua aurkitzen den hartan, Cuartel de la Montañadeitua omen zegoen lehen, harik eta Arias Navarro alkate zuelaMadrileko Udaletxeak parke publikotan bihurtu zuen arte. Hangertatu omen zen Altxamenduaren aurkako herriaren lehenengoburruka. Han izan omen ziren gerrako lehen heriotzak. Gerrate-an jausitakoen omenez eraikitako monumentu bat ere bada hangusto on asko gabea. Hontaz lehenengo begiradaz ohartu nin-tzen.

Historia ezagutzeke joan bainintzen egungo Parque de laMontaña zoragarri hartara, zabalune bikainki egokitu harek etabatez ere Deboden Tenpluak deitu ninduen ni.

Tenplu harek badu misterio ukigarririk. Rito guztia eginnuen: Sortaldera eta atari aurrean duen kolumnatartez ingura-tu nintzaion, kolumnadi hura ez baitzuen alferriko izanen atari aitzinean. Ibilgu hartan zehar abiatu nintzenerako, bildu-dura halako zerbait goxoki inguragarrik hartu ninduen etajabetu zitzaidan giro hartaz egin nuen haren barrutiko ibilal-dia.

Haren barrunbean dena da bake, dena isiltasun, dena bakar-dade. Argi eta itzalezko barrunbe haiek badiotsate zerbait hotzi-karagarrizko han barruratzen denari.

Egañari entzun nion arte ez nuen nik ohartu hiri aberatse-rantz begira dagoenik; ez eta hiriko Katedral, Seminario, Pa-lazio Real, San Francisco el Grande eta gainetiko monumentuhandien lerrotan eta Madrilen kukulutan dagoenik, atzekal-dean eta han behean azpiko orri bat bezala duelarik Caraban-chel.

Handikeriaren alderdian eta odolaren gainean dagoelarikere, ezjakinean eta bat-batera egin zidan zirraraz ez naiz lo-tsatzen eta ez dut aldatuko orain behin idatzi nuenik. Harenbarruko sailketa errektangularretako argi-itzalen ukitua ezinahaztuzko atsegingarri baitut, eta urmael handitako uretan eta

255

palmondo artean egin zidan lehenengo inpresioa erabat pozezoroitzekoa.

Espainiako Plazatik txakada baten duzu Parque de la Monta-ña delako hori.10


256

K ontzezioko Auzo ertzez egin dugun ibilaldiak zapaldurik utzinau. Zerbait idatzi dut Egañak dibujoak egiten zituen bitar-

tean: "Igande arratsaldea, neska-mutiko zarpatsuak lurreratutakotxabola hondarren artean. Gruak eta palak eta eskabadorak dau-den tokitaraino ez dira iristen, zaintzaileren bat bide baitago han.Txabola orotan telebista antenak, txabolako bat, bi ta hiru ere",eta holako.

Bere dibujotan Egañak oso ondo ematen du txaboladikogiroa. Ni ere saiatu naiz, baina nik badut moztasunik hemenbarrundatzen dudan sakontasuna ezin harrapatu duenik.

Ni tristetu egiten naiz zapla edo tupustean haserretu edo uste-kabean errudun sentitu. Haize errota zoro bat naiz ni.

Egañak ez du hitzik egiten. Pultsu seguruz marratzen ditulerroak, pilatzen ditu itzalak eta argitan jartzen juxtu beraknabarmendu nahi duena.

Nik ere badihardut hitzak idazten, baina segurantzia askogabe, batasun eta elkarren arteko harreman handirik gabe. Zerdut barreiadura hontara nakarrena?

Karlos Elvirari gustatu omen zitzaion Begirik ezin hertsi tahasten dena. Baina agian, hura txaboladiko arazotan sartua dabi-lelako da, egunero ikusten duelako trabako beste edozein honda-kin bat gehiago bezala eskabadoren aurrean gizona, nora alde ezdakielarik.

GIZONA, beste edozein gauza bailitza bezala, jarri nahi nukepaperetan. Makina handi eta ulergaitz baten tornilu, uhal, ardatz,torniluaren kapela, krisketaren aila, uhalaren kizki, ardatzarenosagai datekeen edozein pieza eta edozein piezaren zeinahi atalbezala.

Erlojua konpontzen izan naiz eta tripak ikusi dizkiot tripata-tik kanpo. Mila txirrin ziren, mila ardatz, bata bestea baino tti-kiagoa. Piezatxo bat ordaindu behar izan dut, ia ageri ez zena.

Gizona gizaditik desmontatuta jarri nahi dut paperetan. Bereburua osatzen duen zati bakoitzean jarri nahi dut askaturik gizo-

257

na: burua, bihotza, hesteak, adimena, gibela, urdaila, trebetasu-na, formazioa eta abar. Gizona zatitan jarri nahi dut paperetan,piezatan sal daitekeen edozein mueble bezala.

Hainbeste zatiz osatutako gauza bat bailitza jarri nahi nukepaperetan gizona. Bere edozein zati dela-ta sal nahiz eros daiteke-en beste edozein gauza bailitza azaldu nahi dut jendearen aurre-an gizona. Besorik behar duenak, baduela besorik salgai esan nahidut. Zangorik behar duenak, baduela zangorik. Saltzeko orduangizona erregalatu egiten dela esan nahi dut, erosteko orduan beso-ak erosten direla bakarrik, zangoak bakarrik, formazioa bakarrik.Beti erregalatzen da gizona, harek lukeen zeinahi baliakizunezbatera.11


258

K arlos Elvira eta Egaña, Tetuan auzo aldamenetako txabola,txosna, horma zahar eta abarri erretratuak ateratzen ari

diren bitartean, ni neure koadernura begira ari naiz, koadernuraeta aurrean dudan ikuskizunera. Ez dut ezer ulertzen, ala, behar-bada, ez dut ezer ulertu nahi, ikaragarria litzatekeen zerbait adi-tzera hel ote nintekeen beldurrez.

Lehendik ere txaboladiak ikusia naiz. Bilbon, Salbetik goramendi aldean ziren auzotxo zikin haiek zehar erabili ninduenbehin gure osaba Eulojiok. Higuingarria gertatu zitzaidan girohura. Usai atzeragarrien eta lohi okagarrien oroitzapenez besterikezer ez nuen ibilaldi gogaikarri hartatik atera. Ez nuen nahi izanegoera hari buruzko azterketarik egin. Niri ez zegokidan arazo batzirudidan, eta ikuskizun itsusi haiek ikustera zergatik eraman oteninduen osabak, galdetzen nion neure buruari.

Karlos Elvira eta Egaña biziki arduratzen dira txabola etatxaboladi gorabeheraz. Nik ez diet oraindik ia ezer harrapatu ereegiten ganoraz, halako gaiz dihardutenean. Ikusi bai, ikusi egitendut gizonak eta haurrak-eta gaizki bizi direla txaboletan eta ego-era hau sendatu beharra guztion eginkizun dela ere, baina nolarikez dut ikusten. Klase-arteko burruka beharrez, jende hauetanburruka-kontzientzia sortu beharrez-eta dihardute nire lagunek.Nik atzematen dudana jasotzen dut eta jasorik dudana irakurtzen:

"Zuriz pintatutako txabola bat edo beste, adreilu margulezkotxabolatxoen artean. Lurrezko hormarik ere badu zenbait ater-pek. Teilazko nahiz bidoi-txapazko teilatuz gora hainbat antenakgauza nabarmena dirudit. Taketak dituzte jarririk txabola artekobitarte ta plazatxotan eta alanbretan zapi maraztuak zintzilikatu-rik. Adreiluzko pilare baten duten iturri hori uretan baino hase-rretan ugariagoa izango dutela iruditzen zait. Gizon ilunen iturriada, andrazko zoliena, neska-mutiko zarpatsuena. Zakurrek txa-bola arteko areka eta potingo uharretan edaten dute".

"Etxe berrien arteko txaboletako gizonak ez omen dira hase-rretzen euren artean baino. Ez omen dute kutiziatzen txabolahobe bat baino. Ez omen dute eztabaidatzen txabola arteko zen-

259

timetroen gorabehera baino. Ez omen dute begiratzen txaboladizkanpo. Ez omen dira jartzen txaboladi arazoa sustraitatik kon-pon dezakeen hasera batetarako azterketa jardunik egiten ere",aditu diot Egañari-ta.

"Kako azpitan umeak elkarri segika. Anabasa pila baten oste-tik katu beltz bat agertu da. Katu beltzak patxada handi gabeedan du ura txabola arteko erretenaren bazter baten. Hemengohaurren aurpegiek zahar aire bat halakoa dute dagoeneko".

"Etxe berrien artean noiz arte? Etxe berrien artean hatzitudute txaboladia. Handik-hemendik sartu dituzten grua, pala taeskabadora lerden eta indartsuek kolore horia eta zarata lakarradute".

Ohartxook, pittin bat txepel iruditzen zaizkie nire lagunoi.Zalaparta gehiagokoak espero zituzten nonbait. Egia esan, neuriere ez didate barrurik betetzen. Begiz haruntzago eta ikustendudanez gaindi, garbi dago hemen untze oso mingarri bat bainogehiagoren gakoa. Baina ezinbesteko beldur halako bat diot sako-nago jotzeari. Debeku bat halakoa sumatzen dut, ezpatadun ain-geru garratz baten irudikoa, barrurago ninderamakeen bide ata-ritan.

Agian hezkuntzaren ondorio gogor bat dut dena. Euskaldunmaizter baten seme izanki, mundu-martxaren halakotasuna on-tzat hartzen ikasi behar izan genuen ume-umetatik. Nagusi, abe-rats, agintari, lege, ohitura, usario eta gertatzez gertatu ohi denguztiari men egiten irakatsi ziguten. Maizterrak maizter behar duta burutara letozkiokeen asmo eta eritzi-punttak berorika agertubehar dizkio ugazabari. Begirune hau berau, ezagutu ditugun egi-tura zorrotzek ere finkatu izan dute gure barrutan. Hizkuntzarieta gainetiko gure eskubide sentitzen ditugunei, gure edotarikoogibide neketsuri, euskaldungoari bere dituen osotan gure bizitza-ko egun guztiak zehar, egite etengabean egiten eta geldi eta bake-an eta barkamenean eta maitasunean ikusi behar, eraman behareta diren behar ezinbesteko guztien ezinbestek ekarri gaituzte,itxura baten, halabeharrezko jarrera geldo eta enkelo hontara gu.

260

Gure sentimendu zoldituen gainean bigarren kontzientzia halakobaten tortika lakar eta lodi bat egin digu guzti horrek eta besteezbehar asko gehiagok, eta hortara ohitu gara eta gehienean eretortika gaina haztatu dugu sakoneko azkurea gozatzeko. Hau guz-ti hau hala delarik, nondik atera behar dut nik orain poliki-poli-ki zikiratuz joan naizen neure senti bizienen eztenik, zezen gain-kariaren orrorik inongo eta inoren ezbeharren aurrean?

Nire lagunok Bilbo aldeko erdaldun izanki, euskaldun jendearrunton lorrez kanpoko arlotan jaio eta biziak izanki, zitaltxo ditutnire gandor eta erpe gehiago gabeko ohartxooi buruzko epaietan-eta. Nire hoztasun eta konformidade aireduratatik at ikusi nahi nin-dukete-edo. Nolanahi ere euren hezkuntzatiko ikuspuntutatikepaitzen naute, gure hitz apurren neurririk, ez asko ta ez gutxi,sumatu gabe, aipatu dudan tortikaz goitik ari garenean, tortikazbehetik dugunari azkure ta duoa egin ohi diogula ohartu gabe.

Baina ez dut neure bururik zuritzen jardun gura eta ez dutbehar ere zuritu, gizasentipen jator askoren presondegi besterik ezdudalako. Egin behar dudana askatze lana dut nik. Kontzientziailuntzeraino, haren azala idortzeraino, haren begiak okertzerainonolabait onartuz joan naizen hainbeste bidegabekeria amoreemandakok gaineratu didan oskol eta moskol kaltegarri hautsibehar dut, eta tristerik bizi dudan sentikortasun jator zurbildu-zurindua eguzkitara atera, biloizik eta garbi, naturako edozeinizaki askek bezala egiari hurbildik hel diezaion, egiak hurbildikuki dezan.

Hala ere, errealitate penagarrion aurrean itxuraz bezain axaleta arin ikus ez nazaten, zera aitortu nahi diet neure lagunoi:euren bide berez ez agian, baina bai geure giroan bizitu izandugun oinaze bidez, balitekeela ni eurak baino urrutiago ez aur-kitzea txaboladiko gizajende honen pairakuntza eta egoera negar-garria ulertzetik. "Etxe berrien arteko gizonak ez dira haserretzeneuren artean baino" hori, entzun bezala jaso baldin badiet, ez daizan gehiago gabeko kopiatze huts bat. Ezagutu izan dudan bizi-modu-giro baten kalko-kalkoa da hori niregan, eta kalko halakoa

261

delarik, badu niregan oroitzapenezko oihartzun bizirik: beste ino-rekin haserretu ezin direlakotasunaren durundi ezagun beremoduko tristagarri bat. Niregan azpi-soinu honen erantzunakdagio ostekaldea: beste inorekin al ote daitezke haserretu, eurakbaino gorago eta babes gehiagoz mundu guztia dagoenez? Etagure ahalegin handiko jende arrunt eta onaren elkarren artekohaserreak oroitarazten dizkit, eta ugazaba eta handikiekikootxantasun lotsagarria. "Ez omen dute kutiziatzen txabola hobebat baino", kopiatu dut. Eta horra barruz barru ari zaidan ihar-despena: inguratzen dituen dena inorena izatearen harrizko erre-alitate esparru ezin garaituzkoaren barrunbetan zer besterik deza-kete kutiziatu nolabait iritsi dezaketen apurtxo hura baino? "Ezomen dute eztabaidatzen txabola arteko zentimetroen gorabeherabaino". Auzo arteko mugarri gorabeheren eta airedura hortakobeste zenbait ipuin-eta holako gogoratzen zaizkit. "Ez omen dutebegiratzen txaboladiz kanpo". Izan ere nora behar dute begiratu,nora begira dezakete, zertarako hegal guztitatik hertsirik ikustenbadute irtenbide ororen itxaropena? "Ez omen dira jartzen txabo-ladi arazoa sustraitik konpon dezakeen oinarrizko azterketa jar-dunik egiten". Baina zein azterketarik egin behar dute? Zer daki-te eurek zein azterketa behar duten egin? Zein haziera dute azter-ketarik egin behar dutenik otu ere egin dakien? Eta abar. Eta holadena zait kateatzen inola ere ahaztu ezin dudan egoera eta jar-duera ezagun eta antzerako samar hartan. Ikusten al duzue lagu-nok, kopiatu dizuedan horrek zuengan ezik niregan ere bazuelamami zauritu ondo neurerik?

Eta ez dago zergatik aitortu, errealitate latz honek ulertzez etasentitzez bakarrik ez dela lasai geratzen bat, eta errealitate haueta diren beste errealitale mingarri askoren etorburu eta gertabi-de oro urbanizatu nahi lituzkeela batek, gizajende orok erosotasu-na aurki ahal dezan munduko egunak zehar. Ez da ez errealitatehori ongi ikusten eta gaitzesten ez dugulako, ez eta konformida-dea zazpi ta zortzi dinamita tiroz jadanik lehertu eta desegin nahiez dugulako ere.

262

Hortik aurrera dago ataka hertsia, hortik aurrera atezakurikaragarria, eta ukitzera heldu nahi ez dudan puntuaren burdinpunta arriskutsua: neure erantzukizun pertsonalaz gordinki tri-kitx egiteko beldurra. Halako astindua eman beharko bainiokebizitza guztia zehar janzten etorri naizen zenbait dotrina jadaniknolabait orain babesgarriri. Badut aldean gaitz zaharrik, haserabatetan sendaerrazago zitekeenik, gaur sendatzen jarri bainodagoenetan jasan nahiago dudanik. Behartsuen errealitatea ikus-tez eta sentitzez aurrerako pausoak nau izutzen, eginkizun etaeginbehar gogorregien burruka-zelaitan aurkitu ote nintekeenbeldurrez. Ez ote ninduke eramango, nolabaiteko neure erosota-sunaren kaltetan, bizitza inoren, inortzuren, alde jokotan jartze-raino? Ez ote lidake eskatuko gauzak konformidadez eta zelabai-teko patxadaz eramatea baino zerbait latzagorik? Tortika zikina-ren azpitan sentimendu zoldituak jasatea baino gogorragoa ez otenuke haragi gorri odoldutan aritu beharra? Neure erru bakar etaosoz izan ez arren, bat bidegabekeriatan bizi dela, ez ote da ikusinahi ez izatekoa ?

Txaboladitan, gizamusu izugarri bizi eta esanguraz bete batmarraztu du Egañak. Zenbat gauza dioen gizamusu horrek! Zeinsentimendu sakona duen indarrez kanporatzen aurpegiko zinubakoitzez. Marrazki hori neuretzat eskatu diot. Ez dakit EuskalHerriko zein langile ala txaboladitan ikusi dudan zein gizon saia-tu gogorarazten didan. Neke luze baten airea dario, ezingehiago-ren iluna, nahi betiko baten antsia, egon beharraren asperkuntza,su gorde baten beroa eta geldo lodi baten errautsa dena batera etanabarmen eta gaziduraz eta eramanez eta asaldaduraz eta iraupe-nez. Zein gogo ematen didan berarekin hitz egiteko eta esateko:

Adiskide! Baina ez dut horretarako eskubiderik. O, ahal banizu adiskide deitu, diotsat, ohore aski nuke, gehiegi. Ohore hau, ordea, ez merezi.

263

Baina gizon bai, inor bada zu deitu zaitzaket gizon. Ongi zor dizudan deitura honetaz natzaizu zuzenduko: Gizon!Zure oihartzun baino zure ahots nahi nuke. Emaidazu zure zerbait zutaz ari ahal nadin. Badakit eztarri guztia beharko dudala berriztatu bularretik ezpainera dena, bizitza horren egia tonu faltso gabetan eman ahal dezadan. Aurreratu idazu zure zerbait zutaz ari ahal nadin.Ez dit ardura zer,agian nahikoa dut zure isiltasuna beranire egoera ta burua galdera taratuluzzulatzen has ahal nadinniregandik zuganaino. Izan ere,Nolatan desberdindu gara hainbeste, nola,ez bainaiz inor zure izenetan mintza ahal nadin?Nola naiz zuregandik hain urrutira aldendu,nolatan zaitut ahaztu, nola bertan behera utzi,kontzientziak berak gaur gogor debekatzen baititzure izenetan ahorik zabal dezadan?Onartzen dut debekua eta isildu egingo naiz neu ere;baina zuk –Euskal Herriko zeinahi beharginala Madrileko zeinahi txabola-gizonala beste nonbaiteko norbait saiatu zarela–,zuk utz iezadazu zutaz oroi ahal nadin, zugana hurbil nadin,

264

zuri so egon ahal nadin, zure ahotsa entzuten, zure betedurazbetez joan ahal nadin, zure izioduraz izio ahal nadin,eta erre nadin zure su berberatan, noizpait eskubidezadiskide deitu ahal zaitzadan, eta zuk noizpait benetakolagun aitor ahal nazazun.12


265

DENBORA GALDU ALDE*

B EHIN BATEAN bazen gizon bat, bat noiz den gizon ere ezzekiena. Urteak bazituen, gizaldi-erdi bat bai; beno, mende-

erdi bazuela esan nahi nuen. Behin batean, beraz, bazen gizonbat. Hainbeste urte bazituen arren, ez zirudion gizon zenik. Urte-ek bakarrik gizatasunik ematen ez zuten zera zuen: urteek ezdutela bat gizon egiten, alegia. Halako gizon bat zen beraz, behinbatean. Harritu egiten zena zen, norbaitek gizon kalifikatiboaeransten zionean, ez baitzirudion berrogeitamalau urtez goragizon zenik oraindik. Gizon izan ahal izateko, urteez gainera, bes-te zerbait ganora gehiagokoa behar zuela gizakiak, uste baitzuen.Halako gizon bat zen, beraz, behin batean. Halako gizon hark,itxura batean behintzat, gizakiaren gizon izatera heltzeko proze-suari pausoz pauso erantzun zion. Umearoa eta gaztaroa iraganiksentitzen zituen, baina helduarora arribatu ez zen ideia edo irudi-pen halakoa bizi zuen. Gaztaroaren eta helduaroaren bitarteangeza-aroa edo deitu aldi bat ezarri behar zuela zirudion. Umearoabera non edo noiz bukatzen zen ere ez zuen garbi ikusten. Gazta-roa noiz amaitzen zen, ostera, garbi ikusten zuen, gaztaroarenmuga urteek baitute erabakitzen, urteek eta gorputzaren berarentaiuak. Baina helduaroa ez zuen ikusten inondik ere urteen fruitu

* Denbora galdu alde, Erein, Donostia, 1985.

266

bezala. Eta helduarora iritsi gabekorik ezin zuen inondik eregizontzat jo. Eta zerak txunditzen zuen: gaztaroaren eta gizonaro-aren arteko epeari zegokion hitzik hizkuntza arruntean ez aurki-tzeak. Eta horixe da behin bateko gizon haren ipuin guztia. Ez dabesterik.13

13 Denbora galdu alde, 7. or.

267

D ENBORA galtzen ikasi behar dudala esan dit psikiatrak.Bego eta bedi. Zenbait ardura eta arazori hor konpon esaten

ikasi behar dudala ere esan dit, ondo ulertu baldin badiot. Ezdago batere gaizki esana, alferriko samarra izateaz aparte. Nahi-koa barregarri erabili nau psikiatrak, erabili edo utzi, askoz ede-rrago ez dena. Bere ofizioak eskubidetzen du horretara, seguru,edo haren eskutan jartzen denaren gizajotasunak demaio horreta-rako bidea. Badaiteke. Ezinbestez pailazo izatearen errua edo fai-loa ere ordainkizun dugu nonbait. Tira ba, eta horra, azaldu diz-kiodanen ondoren egin didan karikatura. Zeure nagusien kuttunazara zu, hala izan behar duzu nahitaez. Begi-belarriz bizi zaraerregelamenduen xehapen bakoitzera, zure nagusiek konfiantzaguztia dute zuregan, denean zara zintzo eta aurretiaz dakite agin-tzen dizuten guztia ondo baino hobeto egiten saiatuko zarena.Edozein fabrikaburuk ere bere konfiantza guztiko zintuzke, ardu-ra handiko edozer arazoren kargua emango lizuke, eta zu han ari-tuko zinateke eginkizunen martxa ondo eta hobeto eraman beha-rrez lehertzen. Mila torloju baldin badira egin beharrekoak, ehungehiago aterako zenituzke, badaezpada ere, bai bailiteke milahorietan oker edo akastunen bat.

Eskolako programak kurtsoa bukatu baino askoz lehenagosarreraziko dizkiezu mutikoei. Letra txikian datorrena bera ere.Eta horrela jardungo duzu estu eta estugarri. Baina nagusiek ondobegiratuko zaituzte eta horien begi oneko izango zara beti eta beti.Horrelatsuko burlak egin zizkidan. Jaunak barka diezaiola.

Ederki, psikiatra jauna. Arrazoi-faltarik ez duzu, bainahorrenbestean jendea lotsarazteko arrazoibiderik ere ez.

Gauzak lasaiago hartu behar ditudala zuk esatea, ez dut nahi-koa, ordea. Nire estu-izate hori da zuk sendatu behar duzuna, etahorretan duzu giltza eta gakoa. Jaio egiten ote gara estu, ala hez-kuntzak bihurtzen ote gaitu horrelako? Galdera hau orain otuzait, eta biak daitezkeela dirudit. Baina hezkuntzak baduke bereeragina eta agian bera da gure izate-modua erabakitzen duena.Egia esan gramatika eta beste irakatsi badut ere, ni neu ez nauzu

268

izan inongo patxada egokiren maisu. Zabarkeriaren etsai izannauzu eta fantasma hori ingurutatik uxatzen zakurra izan naiz.Bego hori hor eta natorren neure haurtzaroan inguratu ninduengiroari begiratu bat ematera. Bizibeharrak ondo zaildutako jende-aren artean iratzarri nintzen. Inondik inora eta inoiz geldi ez zego-en jendearen erdian.

Lanak, eginbeharrak, arazoak betiko menpetasunean zera-biltzan gizon eta emakumeen tartean. Dena zuten haiek morron-tza. Obligazioa zuten lanaren jaun, erlijioaren jaun, ohitura etausadioen jaun. Eta txikitatik ikasi behar izan genuen, ahal genuenneurrian, berak zanpatzen zituen zeregin etengabekoetan lagun-tzaile izaten. Jolasa, olgeta, denbora iturrira bidean, dotrinara edoeskolara bidean galtzea erru bezala ikusten irakatsi ziguten.Behiak zaindu behar genituen larrean, itaurrean egin behargenuen, eskolatik bukatzen zenerako zuzen eta bizkor etxeratubehar genuen, goiz jaiki ohetik, mezatara garaiz eta eskolaraberandu ailega ez gintezen. Iluntzerako egurrak pilatuta edukibehar genituen sutondoan, labeko sutarako inarra eta ote garraia-tu behar genuen, eta nik, nagusiena nintzenez, sei urtetarako neu-re anai-arreben ardura eduki behar nuen. Gurasoak soroetara,basora edo aldentzen zirenean, txikiagoen gorabehera guztiarenardura ematen zidaten, ez daitezela sarde edo segaz zauri, ez dai-tezela etxaburuko putzura hurbil, ipurdiak garbitu behar nizkieneta soinekoak aldatu ere bai, soineko lohiak beratzen jarri beharnituen, oiloei halako ordutan artoa edo garia bota, ortura sar ezzitezen zaindu, iluntzean taloa eta esnea eman txikiei, eta oheraeraman, taloak berriz neuk egin behar izaten nituen, gurasoak eli-zara edo beste nonbaitera joaten zirenean etxe guztia nire ardura-pean zen gelditzen, korta bete ganadu handi ere bai. Txerriaren-tzako osala prestatu, askara eraman, haren azpiak atera, sastegi-ra eraman, eta abar eta abar, nire ardurapean gelditzen ziren sarribaino sarriagotan, eta arazoak zintzo behar nituen egin.

Zintzotasuna izan genuen gure helburu eta bizimodu, ezbakarrik baserrian, ikastetxera etorri nintzenean ere bai. Eta ikas-

269

teak gogor egiten zitzaizkidanez, zail esan nahi dut, are eta zin-tzoago behar nuen jardun. Zintzotasuna izan dut bizitzako goren-kien aipatzen entzun izan dudan bertutea. Eta zintzotasun horrendesglosea lana zen, denbora alferrik ez galtzea zen, zerbait pro-betxuzkotan etengabe aritzea zen.

Eta non dut ikusten, jaio ere estu jaio ez banintz, gauzaklasaiago har nintzakeela, nere lagunak gibel lasaiagokoak baititutnere aldean behintzat. Dena den, estura izan dut bizitzako pauta.Eta hemen nago orain kitarra hariak etendako baten gisa, psikia-tra jaunaren aurrean, denbora galtzen ikasi behar dudala, eskan-dalu pixka batez entzuten. Arrazoiaren itxurarik badu kontseiluhorrek. Izan ere, zertarako behar dut ba bizi betiko tira ezer askolortzen ez duen horretan? Nere ardurak gorabehera, zer dut balortzen egunaren eta urteen buruan? Bizitzako dohain nagusi denbizitza bera, bizitzaren berezko poza, bizitzaren ditxa dastatzekoastirik gabe bizitzeak, ba al du zorioneko zintzo izatearen eta izanbeharraren gustozko konpentsaziorik? Inoiz irratiz edo, halakomutikori zorion emanez “txintxo” izateko kontseilua aditzendudanean, tristura halako bat dut nabari ohi. Txintxo izate horiagindu, ohitura, usadio, inoren komodidade edo erosotasunkeria-ren morrontzapean bizitzeko inbitazio, dei eta kontseilu bezalaaditu ohi dut. Nik ez dakit zer behar litzaiekeen haurrei opa, bai-na ez genituzke alferrik kezkatuko dituen ezertara erakarri behar,bizipozaren poza saltari ospa dezaten lasaitasunera baino.

Nik badakit bizitza aurrera atera beharraren maisu gogorra-ren eskolan lana estu hartzen ikasi beharra izan dutena gureaurrekoek. Eta konprenitzen dut bide horretatik irten ahal izandirela erosotasun pixka bat lortzera. Kako artean jarriko nukeenbeste hitz bat “erosotasuna” da, komodidadea eta konforta beresabeleko seme lotu dituen hitz hori.

Zintzotasuna bizitzaren katea eta lasaitasun egoki batengerriko estu bihurtu dugun bezala, "erosotasuna" ez al dugu gaur-ko gure soseguaren odol freskoa xurgatzen duen lilurazko erakar-gailu maltzurra? Denbora galtzen ikasi behar dudan onu horren

270

pean, bizitzaren goxapen sinpleari leku gehiago eman behar dio-dan zentzu-antza hartzen diodanez, kontsumismoaren kreaturaden konforta bilatzen nekatzeari ere tirania anker baten susmoadiot hartzen. Ezin dut ulertu eta egosi oraindik denbora galdubehar dudan horren ideia. Are gutxiago praktikara eraman, bainaarazoekiko estura larregiaren kontrako zentzua baldin badu, zin-tzotasun estuegia ez ezik bizitza lasai bizitzeko alferriko direnkontsumokeriaren mila eskainkizun lortzen saiatzeari ere utzi eginbehar ote diogun nago. Egokitasun itxura bat eman diezadakeengarraio-gutiziari ere utzi behar ote diodan. Eta propagandakeskaintzen dizkigun kimerei eta konpetentzi afana erakutsi digu-ten dotrinei eta nolabait alferrik estutu gaitzaketen helburu guz-tiei bizkarra emanez, bizitza bizitze soilari begiratu behar diodalaeta irakatsi ere bizitza jardunean-jardunean, baina inongo eta eze-lango zapaltzailek menperatuko ez duen modutan ahalik etalasaien bizitzen irakatsi behar dudala.

Eta lasaitasuna lortzeko erremedio gisa pastila-mordo batagindu zidala psikiatrak esatea ahaztu zait, denbora galtzen ohi-tu ahal nadintzat edo.14

14 Denbora galdu alde, 8-12. orr.

271

"P ATXADA gehiago banu,gauzei buruzko beste ikuskera bat nuke seguru",

esan zuen.Baina ezin zuen patxada-saioa egiteko astirik hartu. Ez dut

inoiz halakoaren jokabidea justifikatu nahi izan.Azala zuen hark minbera burutik oinetara eta inguru-giroak

zuen erremintzen, jadanik egon behar zuen oraindik egin gabezegoenak, gertakariek pozoitu haizeak eta zuten kanpotik barru-ra urduritzen.

Hala ere gauza zen patxada-giroa nolakoa izan zitekeen ima-jinatzeko, gauza zen patxada-giroa beretzat opa izateko ere etagauza zen patxada-giroak eman ziezaiokeen errealitatearen besteera bateko eitea nabaritzeko.

Sentiberatasun gehiegizko azalak inguratzen zuen. Gauzakongi egitearen nahitaezko eskabideak bizi zuen, bere gustoarenhariko nahi zuen errealitatea, gizakien portamodua, gertakarienjazoera.

Ez zen itsua eta ikusten zituen hurkoen begiak eta bazekienbegi-pare bakoitzak bere argitara ikusten eta erizten zuela, hurkobakoitzak bere begiz baloratzen zuela eta bere gibelaren tamaina-ri zegokionez, berak bere ikuspuntu hain pertsonaletatik zekusa-na. Errealitatearen, giza portamenduen, gertakarien jazoerarenestimu eta balorapena oso erlatiboak gerta daitezkeena ere baze-kien segun eta zein aldetatik begiratzen zaien.

Baina azala zuen hark minbera, erreflexio guztien indarrakezin gogortu zuena eta beti zebilen kontentagaitz eta ernegu.

Justu zen eta injustu. Justu zen bere eritzi pertsonalei zerrai-kien heinean, injustu besteen ikuspuntuak aintzatago hartzen ezzituen neurrian, denborari bere epea ukatzen zion neurrian, goi-zetik gauerako gauzen egokitasuna lorturik gura zuenez gero.

Beharbada horregatik zen bakardade-zale, isiltasun-zale,uxati eta hitz-urri.

Eta ertzetik ari zen. Handik nahi zuen errealitatea aldatu,handik giza portamendua, handik gertakarien beste erabateko

272

jazoera. Eta bazirudion handik eta hala egin zezakeela zerbait,sufrierazten zion mundua gozarazteko.

Horregatik edo idatzi zuen halako batean honako hau:

"Ez nauzu lagunarteko, ez nauzu berritsu ere. Bakardadeak, isiltasunak egin naroe libere".15


273

H EMENTXE bakar-solaska.Zergatik? Ba, neure buruarekin hitz egitea ere atsegin zai-

dalako."Ere" psikologoengatik jarri dut. Haiek izango dute beste

arrazoi sakonagorik. Bakarrik nagoenetan eta horretarako astiu-nerik dudanetan gustora aritzen naiz bakar-solaska. Otuten zaiz-kidan gauzak idazten ditut orduan. Buruan eta barruan ditudanezaritzen naiz orduan eta entzule dudan neure buru honek nahikoagustora entzuten dizkit desaizkiodanak eta bitartean asaskatu egi-ten naiz ni. Ez da gutxi.

Batzuetan, gehienetan ez esatearren, kezkatu ere egiten nauastiuneak honela pasatzeak. Denbora galtzea dela deritzat, zerbaitprobetxuzkoagotan behar nukeela aritu eta abar. Kezka hori geroizan ohi dut, jardun eta gero, baina bitartean lasai aritu ohi naiz.Nire buru honek badu gogorik bere buruarekin hitz egiteko. Adi-adi egon ohi zaio buruak dioenari, eta elkarrekin hitz eginez, elka-rren ezagupen hobera etorri ohi direla iruditzen zait. Nori besterihitz egin argiago, nori besteri agertu hobeto, egiazkiago eta gordi-nago neure pentsamendu, asmo eta gurari?

Nik badakit nork bere burua engainatzeko ere zein gauzagaren. Eta nork daki behin baino gehiagotan engainatu ere egin ezdugun? Bada gure baitan geure buruaren aurrean lotsarazten gai-tuen ahalkegarririk, eta guk geuk ohartu gabe, ezjakinarena egindiogu edo geure buruaren begiei estali egin diegu edo kare faltsumerkeegi batez zuritzen ere jardun izan gara, beharbada. Ohartugabe esan dut, ohartuz ere egin baikenezake beste horrenbeste.Baina hori ez dut oraingo arazo. Horrelako hori horrelako zerbai-tetan ari naizenean deskribatzeko fenomenoa nuke. Orain neureburuarekin bakarrean jarduteko izaten dudan gogoaz ari naiz,neure buruari entzuteko ohi dudan gustoaz –psikologoez oroitzennaiz berriro, udako euli beltz handi eta burrunbari bainitu, esku-oihalaz uxatu ohi ditut gela-ingurutik–, eta neure buruarekin hi-tzaspertutan aritzeak eman ohi didan asaskapenez. Barruak era-gin ahala mintzatu ohi natzaio neure buru honi, boligrafo diskre-

274

tua lagun. Baina hona hemen paperaz ere non oroitzen naizen.Papera bai banukeela salatari. Baina paperak ere isilik beharkodu, nahiz eta honetaz oso lasai geratzen ez naizen. Bakarkakoasaskaldiak ditudala jakin behar du paperak ere eta isilpekoakisilpean gordetzen geu lauron arteko sekretu denez, neure, neureburuaren, boligrafoaren eta bere arteko ekitaldien gordelari.16


275

L OTSATU ere egiten naiz aitortzen, baina niretzat urte gogo-rrak izan ziren apaiz-ordena hartu nuenez geroztikoak.

Apaizgoa neure gustoz eta neure gogoz hartu nuen. Baina Ikaste-txeko irakasle izendatu nindutenez gero, zer esango dizut? Esko-la-arazoek jaten zidaten eguna. Eskolaldi asko, dena nuen presta-tu beharreko. Goizean hasi eta iluntzean bukatzen genuen ikas-tetxekoa. Ikastetxean irakasle ginen, eta irakaskuntzanzihoazkigun aste-egunak. Jai-egunetan, berriz, apaiz ginen, etaostegunetan ere bai, eguneroko lehen ikastaldiaz gero. Irakas-kuntza txantxetakoa ez bada, oraindik serioagoa duzu apaizgoa.Ikaragarria zen larunbat afalostea. Orduan esaten zizkigutenigandean zertzu eta non egin behar genituen: konfesioak, meza etahitzaldia. Ez zen gozoa izaten larunbateko loa: konfesioak eta hi-tzaldia ziren larrigarrienak, hitzaldia batez ere. Ostegunez, leheneskolaldiaz gero, gainetikoa libre genuen eduki ikastetxean; bainaostegunero irten behar izaten genuen norabait Hildakoen mezakematera. Besteek ere halatsuko bizi-martxa zeramatela eta, nor-berak ere ekin. Baina ni barrutik arrokalatzen, arrailtzen hasinintzen. Konfesonarioko lana ondo egin nahi nuenez, hari buruz-ko jakingai asko ikasi behar nituela bistan nuen. Bistan nuen bai-ta, predikuan gauzak argi eta zehatz eta ulerterraz eman nahibanituen, asko irakurri behar nuela. Jaungoikoaren hitza lasai etasakon hausnartu behar nuela, eta abar. Eta ni ezin nintzen iritsibeharrak ez ezik barruak eskatzen zidan hura betetzera eta estua-ren estuz lehertzen hasi nintzen, garrazten, larria baino angustiazen itomenean bizitzen.

Bizimodu honek ez ninduen eskola-lanetarako gozatu: exijen-te bihurtu ninduen, haserrekor, intrantsijente eta gogor. Hamaikazaplada, alferrik eman orduko damutu, banatzen nituen eskolal-diz eskolaldi.17


276

Z ENBAT aro, zenbat garai, zenbat aukera eder dihoazkigunberen sasoitan aintzat ere hartzen ez ditugularik. Iragan eta

gero, sekuletan gehiago geure eskuetan, geure hurbilean, geurealkantzuan izango ez ditugun ordutan ohartzen gara, noizbait,zeren jabe despistatu izan garen. Niri neuri dagokidanez, badutzer galdetu: zerk itsutu ohi ote narama, zerk lotu ohi, zerk des-pistatzen ote nau, zertan egoten ote naiz, zertan aritzen, hainsarri, hain etengabe datozkigun gozatzeko paradak hain alferrikgaltzeko, hain konturatu gabe pasatzen uzteko, hain bertanbehera uzteko? Kokolo eta koitadu izatetik inoiz irtengo ez otenaizen susmoa baino segurtasuna dut gainera. Zerk distraitzenote nau, zerk estaltzen ote dit iraganez gero ikusten dudanasasoiz ez ohartzeko? Ala igaro egin behar ote dute aroak,garaiak, aukerak, haietaz, haien ederraz kontura gaitezen?Beno, kontura ahal nadin? Beti daukat esku artean zerbait,kakalardoren bat, matxinsaltoren bat, edozer gauzatxo, huske-ria edo horrelako zirtzilkeriaren bat esan nahi dut, zeharo sor-gortu naramana, eta, kakalardoz edo marigorringoz, edo besteedozein tentelkeriaz aspertu naizenean, orduan naiz kontura-tzen hartu behar nuen edo ahal nezakeen trenak, autoak,abioiak alde egin duela eta berriz ez dudala halako erarik izan-go. Hura joan zen. Joan zen ura eta denok dakigun, kokolookere badakigun topikoa: ur joanari alferrik uharka. Ikusi egingoez bagenu behintzat zer galdu dugun, eta erremedio gabe galduduguna! Baina zergatik ikusten ote dugu urrun denean, eta ezhurbil genuenean? Zer presbizi modu da gure hau? Ala bistarenedo irudimenaren engainu bat besterik ez ote da dena? Etorki-zuna amets, argitan iragana, begi-bistan eta presentez miope?Ai, presentearen presentzia guztia ikusiko bagenu, gauza bagi-na presentearen presentzia orokor eta zabala ikusteko! Bainabatez ere presentearen aurrean aukera egokirik egiteko gauzabagina! Baina presentea konplexuegia izan ohi da eta orduan,bakoitzak nolakoa den, nolako joera eta gustoak dituen, horre-la egin ohi ditu bere aukerak. Eta guztiak ez baldin badira ere,

277

zenbait behintzat, damugarriak gertatu ohi zaizkigu. Presentea-rean aurrean perspikazia gehiagoren beharra da begion erruaeta akatsa.18


H AMAR urterekin Sabina gustatzen zitzaion. Sabina, argizkodardaraz bizkortasuna zerion Loiolako nexka bat zen.

Arratzuko Loiolakoa, noski. Zein ote du abizena? Gure anaiaJosek edo ondo jakingo du hori denori. Urte luzeen ondoren, MezaBerrikoan ikusi nuen mahaia zerbitzen, bizkortasun ederra zerionSabina hori. Hamar urterekin arrapaladarik jo zuen Sabinarenondoren.

Ikusmira aspergaitz ere bazen hamar urterekin: bere alkan-tzuan zuen guztia behar zuen miatu, baina ez denen gustora.Tontoa ematen zuela esan zion behin amak, berak hitz egitenzuen bakoitzean aurpegira eta, batez ere, ezpainetara begiraegoten zitzaiolako. Hauxe da amari sekula barkatu ez dion gau-za bakarra.

Hamar urterekin, gaueko amets txar horietako batean, laia-hortzak halako letaginekin ikusi zuen aita amorruz berari begira.

Hamar urterekin euri-egunetan bakarrik joaten zen eskolara,eta Sabina ikustera, zakuzko txanoa burutik behera zuela.

Hamar urterekin zera entzun zion amari gau batean: "Jose,isilago, Bitoriano iratzarri dagoke eta".

* * *Hogei urterekin, nola nezake adieraz? Izan ere ez du edonork

ikusi zaldiko bat bere lehen irteeran mendi-maldan gora dena ten-te, dena indar, diren haize guztiei sudur-zuloak zabal.

Hogei urterekin Nafarroako Oliten zebilen. Bazuen irakurri-beharrik, bazuen irakurri-nahirik. Bazen eta ari zen; baziharduenahal zuen edozertan: irakurtzen, idazten, ikasten, ikusten. Mun-dua irekitzen ari zitzaiola zuen ohartzen, agertzen ari zitzaiola,begietan jartzen.

Hogei urte, hogeita bat; hogei urte, hogeita bi; eta behar zuenhautetsi munduarekin geratu ala mundua utzi. Olitetik Arantza-zura iritsi baino ez, eta bertan zuen beste edozer baino lehen,behin-betirako fraide frantziskotar izatea erabaki. 1951. urteazen, azaroaren 11. eguna. Aita eta ama etorri zitzaizkion betiko

278

279

profesa egin zuen egun hartan. Edozertarako sasoia besterik ezzuten hogeita hiru urtek bultzatzen zioten orduan.

* * *Mende-erdi baten zama daramat gainean. Uzkur, erori, lotsa-

ti, urduri, hemen ari nauzu betiko ideia gutxi batzu buruan iraul-tzen eta egosten, beti puntu berean jira eta bira, errota zahar bate-ko harriaren irudi, ez aurrera ez atzera.

Azkenean infarto bat halakoa izan dut. Baina ez omen dagaitz fisikoa. Psikiatratara bidali naute, eta hark denbora galtzenikasi behar dudala agindu dit, eta horra zertan ari natzaizun.19


B ART, ohean etzan eta gero, lo egin nahi nuen. Alferrik itxinituen begiak. Alferrik ahalegindu nintzen bekokiaren barru-

ko aldetik nabari nuen argia itxungi guran. Ilargi betearen hala-tsukoa zen bekoki barruan nabari nuen argi hura, ilargi betearenhalatsukoa, ez handiagoa, ez txikiagoa. Oskarbi nuen bekokiabarrualdetik, eta ezin nuen lotarako hain beharrezkoa dudan ilu-nik sortu. Orain gura nuke nik orduko argi hain argi hura. Orainminsorra dut bart gozotasun argia izan nuen lekuan, astundurailun samar eta zapala. Makina bat ezin kontrolatu dudan fenome-noren ontzi banaiz ni. Oraingo minsor hau gorabehera egin neza-keen lo, eta orduko argiz eta burutapenez, bai idatzi ahal izangonituela orain gauza atseginak! Baina halakoxea da nire izaera,zortea, halabeharra eta patua. Baina, hara: bat-batean edo uste-rik gutxien dugunean sortu ohi zaigun onaldia –bart gauekoa, adi-bidez edo adibide gabe, bera baitut esperientzia hurbilena etaidaztera nakarrena–, argialdi gozo eta atsegin hori uxatu edo eze-rezteko egiazko borondatearen jabe ba ote naiz? Lotarako beharnuen iluna sortzeko egin ote nuen behar hainbat ahalegin, gauzaere ba ote naiz horrelako orduetan ahalegin benazko eta sakonikegiteko? Ezagun ditut nik, eurek nahi dutenean lo egiten duteladiotenak. Edozein arazo latzek erasotzen dielarik ere, berehala lohartzeko gauza direla diotenak. Ni ez nauzu halako dohainenjabe. Neri irrist egiten didate txirringek eta ezin dut –ala ez dutnahi?– opa dudan ordutan lorik aparkatu. Labanka joan ohi naiz,joan eta joan berez-berez edo nerez-nerez noizbaiteko lotan sar-tzen naizen arte. Kontrola deritzon draga falta zait nonbait. Etanire lorik egin ezinen oinarria horretan dago segur. Nik badakiteta agertu ere egin dut badudala zenbait gauzatarako borondateondo sendorik. Ala nahia ote da borondate deritzodana? Nahia etaborondatea ez baitira berdin nire eritzirako, nahiz eta balio ber-dintsuz erabili ohi ditudan sarri. Nahia berezko eragin nekaezinhalakoa dela esango nizuke. Borondatea, berriz, norberak eraginbehar dion tramankulu astun, zurrun eta erabilgaitza. Nahiak etaborondateak sarritan uztarri bat bereko diruditen arren, nahirik

280

281

nekez geratzen du borondateak eta borondateak ere nekez deragionahiari geldian planto setatsu dagionean. Bart gaueko argitarazuzenduko nituzke nik bi indarrok, orduko argi urdin eta alaita-ra, han ikusiko nituzke gustora orduko gogoetaz barrena bizkoreta ferra-hots pozgarri eta handitan, baina uztarria –bikotea diot–nagi aurkitzen dela ikusten dut goizeon. Nahia gogo gabe etaborondatea betiko gogaikarri.

Oroitzapenaren mugan oraindik zeharo ezabatu ez den argi-dura dut oraindik, eta beharbada sartu egingo gara han oraindik,dena gautu dadin baino lehen. Zera nuen bart gaueko nere buru-ko errotari zeragion ura: poesia zera ere badela: ibili eta saiatuzgero, inondik eta inola uste ez genuen halako aurkikuntza bitxieta pozgarria. Baina ezin dut urratu lainorik, orduko ikuspen huraorduko argudio hain argiz azaldu ahal dezadan.20


B URURATU orduko ahazten zaizkit burutapenak. Burutape-nak sortu, berriz, onddoak bezalatsu sortzen zaizkit. Ez diot,

ugari izaten ditudalako, berez antzean sortzen zaizkidalako baino.Onddoak ez dira sortzen edozein garai eta girotan. Garai eta girobakoitzak onddo-mota diferenteak sortu ohi ditu ostera. Bainahemengo kuestioa onddoak sortu egiten direla da, besterik ez.Usterik gutxien dugunean punp, garai eta giro determinatuenfruitu, horra burutapena. Gero ahaztu ere halatsu, zapla. Ibilaldibatean edo lorik egin ezin dudan bitartean bururatzen zaizkida-nak eta buruan jira eta buelta erabili ere egiten ditudanak desa-gertu ere behingo batean desagertzen zaizkit eta gogoratzeko kris-torenak egin arren, ez dago haien aztarnarik atzemango dueniknire oroimenean. Gogoratzea merezi duen edo gogoratu nahinukeen zerbait izan dudan zera bakarrik, eta kitto.

Oroimen gordetzailerik ez dudan arren, ez nuke esango ideiafijorik ez dudanik. Ideia hitz hori nire izkribuetan eta neureburuari zuzendurik, nire lagunetako zenbaitek ikus baleza, barre-rik egingo luke segurki. Sarri burlatu izan bainaiz hitz horretazeta hitz hori hain sarri eta hain erraz erabili ohi dutenez. "Erda-raz bai, baina euskaraz ez zait sortzen ideiarik", euskara ideiaksortzeko agorra bailitza edo. Entzunaren entzunez ikasitako for-mula eginei deitu ohi die gainera ideia; talentuaren fruitu denideia eta memoriaren harrapakin den formula elkarren arteanberdinduz, nahastuz eta bata bestearen ordez erabiliz, sagarra etasagar-ontzia gauza bat bera bailiran hartuz. Eta euskaraz ez zaieideiarik etortzen, formularik ez datorkielako eta erdaraz ideiakomen datozkie formulak datozkielako. Hau da: ontziak datozkie-lako sagarrak omen datozkie. Bapo! Baina ni neure burutapeneieusteko gauzatasun-ezaz eta neure ideia fijoez ari nintzen, ideiafijoak apeta nahiz seta bezala ulertuz, mania bezala, ideia fijoakez baitira norberaren jitearen apeta iraunkor ez beste ezer. Niremaniek berriz ez dute aparteko saiorik merezi, ari ditudan jardunguztiak baitira nire manion esponente edo erakusle. Apeta, seta,grina, irrika, nahikari, gusto pertsonal, berezko joera, talentu par-

282

283

tikular eta horrelakoak ez dira ideiak, ez baitira adimenduarensorkari, ente eta kreatura; berezko zaletasunaren eta norberarenizan moduaren indar, eragin eta halabeharrezko irtenbide, ager-pen bizi eta bereizgarri baino besterik. Bakoitzaren burutapeneniturburu eta lur egoki ere badira halere, horien lepo gainean bizibaitugu burua, eta buruak gure izaerari begira bizi ditu bere ante-nak, hari dagozkion ondak bilduz eta bidaliz. Antenarik badudanarren, grabagailurik ez dut, eta bururatu orduko ahaztu ohi zaiz-kit burura etorri, agertu, heldu eta sartu ohi zaizkidanak. Beno,hemen ditut ideia fijo edo apeta deitzen ditudan hauek, euren lor-kizunak atzemateko etengabeko asmakuntza-lanean, bidenabarbaino ez bada ere, ideiaren bat edo beste ere sortuz edo lortuz,agian.21


O RAIN nagoen lekura, girora, arazoetara heldu behar nuelajakin izan banu, orain honetarako hobeto gertatuko nintza-

tekeenik ez zait iruditzen. Banekien bai nolabait norantz eta zer-tarantz nindoan. Badakit zein beso-motz aurkitzen naizen oraineta hemen, eta pena dut, ahal izan eta trebeagotu eza. Bidez baiibili naiz, baina firinfaran, firinfaranegi. Helburua baino bide-er-tzetako xehetasunak izan ditut bideko entretenigarri. Alferra izannaizen kezkarik ez dut, baina bai alferrik aritu izan naizen damu-rik. Gaur moztasuna dut sentitzen, aukeran ditudan eginkizune-tara ezin iritsia. Orain hobeto ikusten dut nola behar nuen joka-tu, zertan behar nuen saiatu, eta iragana erremediatu ezina alfe-rriko damu dudala ikusten dut. Une honetan, motxila astuna,astunegia, zabaldu dudanean, zenbat alferriko gauza, zenbat alfe-rriko pisu, zenbat zirtzileria; baina orain eta hemen behar duda-nik zer gutxi eta zer gauzaezak. Inoiz esan ere egin dut, beharba-da, egun dudan aukera aurretiaz ezagutu izan banu, honetarakoprestatzen gehiago ahaleginduko nintzatekeelakoa, baina aieruhutsa besterik ez denez, ez zait atsegin horretan jardutea.

Egia besterik da duda gabe. Nolakoa naizen jakitea dut horre-tarako nahikoa. Eta nolakoa naizen egin dudanak dit agertzen.Eta ikusten dudana zera da: eskolara zihoan mutikoa, noizbehin-ka eskolara joaten baitzen, bide-ertzeko marrubi, sugandila,masusta, sasi-txori, pinu-beldar eta horrelakoz gehiago distraitzenzela, eskola-gaiez eta eskola-arazoz baino gehiago. Eskolara joanzihoan helburu zuelako, baina eskola gero-geroko besterik ezzuen. Errekaduak egitera bidaltzen zutenean ere, errekadua zueneginkizun, baina zergatik ez zuen gogoratzen dendan zer zeneskatu behar zuena? Dendarako bideak berak distraitzen zuelako.Dendara bai iristen zen noizbait, baina errekaduz ez, beste guztizburua beterik zuela. Eta beti jokatu du horretara, beti helburu etaeginkizun fijo batera, baina beti, aldatzekoak aldatuz, bidekogauza eta ikuskizunez sobera distraitua, umetan halatsu.

Eta eskolara ailegatu naizenean, liburuak ikusi gabe dauzkat,ariketak egiteke eta arraro aurkitzen naiz hurkoen eta neure

284

285

buruaren aurrean. Eta damutu ere egiten naiz neure jokabideaz,eta eskola aintzatago hartzeko asmoa ere hartzen dut, bainahurrengoan ere berdintsu agertzen naiz eta hurrengoagoan ere.Eta errekadu kontuan ere holatsu eta dendan eta denetan ber-dintsu. Eta hola nago eta hola nabil, egonean ez beste guztitan,bideak berak baino bideko gauzek berek gehiago erakartzen nau-tela. Mila aldiz konturatu naiz akats honetaz, mila aldiz damutu,eta mila aldiz distrakzioetara berriro etorri. Eta hemen nago etahernen nabil, beharren ditudanak ez beste guztiak ditudalarik,nagoen lekuan alferrik, inguruko giroan txertatzeke, aurreko ara-zoei heltzeko beso-motz, kilkir edo txori, haize edo izan beharzuen hau. Baina behin honez gero, naizen bezalakoa izatenjarraitzera etsita, naizen bezalakoa izaten jarraitu nahi ez nukee-larik, naizen bezalakoa agertu nahi natzaizu, lotsazko lotsagabe-an. Hortik aurrera zeuk ikus zertan enplega nazakezun, jadanikbide-behatzaile huts bezala onartu ez banauzu behintzat.22


286

G URE portaera, gure funtzionamendua ez da itxura bateanespero daitekeena. ltxura batean ontasuna maitatzeko, eder-

tasuna miresteko, lagunartea atsegingarri egiteko, elkarri zorion-tsu bizitzen laguntzeko eta, garela esan daiteke. Izan ere, ontasu-na berez eta guztioi zaigu estimagarri; guztioi eta berez zaigu gus-tagarri edertasuna; atsegina guztiok eta berez gogo dugun grinadugu; zoriontsu izatea da berriz bakoitzaren helbururik opaga-rriena. Josteko makinak josteko funtzioa du eta ez desjostekoa.Makina bakoitza bere funtzionalitate edo zertarako denak defini-tzen du, eta definizio horri dio erantzuten, funtzionalitate edo zer-tarako den horri darraion bitartean. Gero ez da ezer, zertarakoden hartan alferrik denez gero. Baina ez dakit adierazpen halakohonek ezertarako balio didan esan gura nukeena ezer argitzeko.Gure portaera, makinek eta landareek eta animaliek bere ez dutenerreakzio ezkutu, misteriotsu, kontradiktorio eta deskontzertaga-rrien araberakoa da. Nori ez zaio maitagarri zozoa, kaioa? Nori ezzaio eder arrosa, eta gereziondo loretua? Nori ez zaio miresgarriedozein paisaia arbolatsu, zelaiz eta larrez jantzi, etxez, auzo-unezeta hiriz apaindua? Nori ez zaio lilurabide itsaso gorria nahiz eraaskotako untziz pintanatua? Neskatilatxoak, jolasean ala geldi,mutikotxoak zerbaitetan jardun beharraren beharrez mila bihu-rrikeria okerbagekotan, nori ez zaizkio zoragarri? Eta neskatilaketa mutilak nork ez ditu ikusten gustora eta kultu halako sentipenadoratzailez? Eta emakume egina eta sasoiko gizona nola ez aitor-tu adoragarri zaizkigula eta harrigarri? Eta zaharrak eta helduaketa umoak bizitzaren esperientziak jakitez ala desengainuz hunki-garri bilakarazi dituen gizon eta emakumeok nori ez diote sortzenbegiramenduzko sentimendu eta begirune adeitsurik?

Gure sentimendu berezko hauen arabera behar luke aritugure funtzionamenduak. Zerk gaitu ostera erasokor bihurtzen,zerk hain basati, hain gaizto? Zein erreakzio dongek bihurtzengaitu zital, errukigabeko eta anker? Zerk garamatza on eta edereta maitagarri zaiguna hondatzera, suntsitzera, oinazetzera,gorrotatzera?

287

Gure portaera antzemanezina da, susmaezina, aldakorra etaikaragarria.

Lo egin nahi nuke. Lo, ametsik gabe eta geldi, ontasun-sen-tsazioz, edertasuna laztanduz, zoriona hedatuz, ezaguna dudana-ren eta ezagutzera heldu ez naizen guztiaren onean, maitasuneaneta ederrespenean, itxura batean bizi behar nuen portaerak inkon-prentsiotiko, inkonszientziatiko, inkontroletiko era eta kolore guz-titako orbainez lohitu ez diodan izararik bere komodan oraindikkontserbatuko balu.23


DENBORA, ongi etorria zu!Gaur bazaitut. Astitsu eskaintzen zatzaizkit. Horregatik dei-

tzen zaitut denbora eta ez aldi zaldi lauhankari; denbora zaitutdeitzen, azken hizki atono horren bidez geldiagoa, patxadazkoa-goa, etzanagoa baitirudidazu, luzeagoa.

Neure gorputzaren pisuaz oharterazten nauzu, berezko jagiagaldu duen gomazko pelota mazizo sentierazten nauzu, mazizoeta astun, lekuari itsatsiagoa, uneari lotuagoa, harri, lur, ur geldihalako; sakoneko begiaz, geldi-geldi oharteraziz bizi den putzubaketsu eta ireki. Gelditasuna eta irekitasuna ditut nabari zurebaitan. Inondiko eta inolako haizek ez, bere baitatiko eraginberezko edo sapa otzanak deragion arbola halako zerbait bizi sen-tierazi naramazu, berezko gora eta behera eta aldamenetarakoirekidura bare eta nare ohartu daramatzan esponja, belaki biziedo argi-ur halakoz ase eta zabal sentitzen den kontzientzia ira-tzarria. Oin-zolak nabari ditut lurraren kontra, airearen kontraazala, orduaren magalean gorputz osoa. Izatea nabari dut egonez-ko egonean burua beredin izakiren artean, ingurua bere baitanisladatuz sosegu geldian. Belarriok kanpotik barrurako bide ditut,begiok barrutik kanporako eta kanpotik barrurako beiradurakolorez bete, birikok airearekin harreman otzanean, bihotza zir-kin geldoz odola punpatuz poliki eta leunkiro, eskuok paper gai-nean bata, eta bestea boligrafoari deragiola noizik behin eta bate-re presarik gabe.

Egonari nagokio adi, zeru hain urrunaren eta lur hain hurbi-laren erdian bataren eta bestearen nolabaiteko ukituaren sentsa-zio motela bertan behera nabari dudalarik zentzuz behera etabehera, kontzientziaren barru-hondoan inolako kezkari ez dera-giola zeruaren ez lurraren ukitu geldiak. Amasaren bidez aireare-kin dut komunikatzen, bizidunen barruek era guztitako, giro guz-titako labetan erre, egosi, gozatu, gezatu ala garraztu duten jaria-kin maitagarria hartuz begirunez eta debozioz. Oroimenean,zingiran ihiak halatsu, ihar eta itsusi batzu, heze eta gordin bes-tetzu, gertakariak higidura-gabeko geldian. Adimena astiro begi-

288

289

ratuz, pentsamendu, irudi eta bizikizunon esperientzia oparoa.Antsikabeko atseden-zorian geldi, ireki eta zabal, egon handiariemana etzanik eta luze borondatea, astia maitatuz, laztanduz,estimatuz.

Naizen naizenean natza gorputz guztiaren pisua lurraridamadiola eta ikusmenarena zeru goiari.24


I DAZTEKO gogo handiagorik ez dut une honetan; hala ere,egunen batez lasaiago eta sentituago aipatuko dudan edo aipa-

tuko dudala uste dudan sarritako neure kasketaldi, gurari edonahikunde halako bat apuntatu behar dut orain. Nik badakitapaiz naizela eta ez dut inoiz apaizgoari uko egiteko haizerik abia-tu. Apaizgoak ez du gaur, garai batean izan zuen argi-inguruagurgarrietakorik. Argi-inguru beneragarri hau, bestalde, ez zaitasko ardura. Ohore-ingurua aparte, apaiz izatea bera dut nik iza-tezko ohore barruko, sakon eta estimagarri. Apaizgoak izpiritu-esperientzia gozo eta izugarrietara eraman nau eta zor diot erlijio-bizitzari buruzko ikuspen ederrik, erlijiozko misterioak eskuzta-tzeko graziarik.

Nik badakit fraide frantziskotar naizela ere. Neure fraide iza-te hau ere ez daukat saltzeko. Ondo zorionean naiz fraide, nahizosoki zorioneko fraide ez naizen. Ez gara edo ez naiz alferrik milagrina kontentagaitz, bihurri eta alarberen barruti. Baina guztiaugorabehera, parada ona dut fraidetza. Hau guztiau horrela dela-rik, neure kasketaldi, gurari edo nahikundeetara jo nahi nukeorain. Gaurko bizimoduari begiratzen baldin badiogu, gehiengo-ak ulertzen eta ontzat ematen duen bizitzaren ordenamenduaaintzat hartzen badugu, nere aspirazio eta gurariok zorotzat jobehar ditut. Hala ere, zilegi bekit zein edo zeintzu edo zernolakodiren aitortzea. Hasteko eta nolabait ulerterraz gerta dakizkizun,zera dizut azalduko: nire inbidia –ez ondamua, ez bekaitza– irri-ka eta gogozko joera baizik, aipatu dudan bizimartxak mespre-zatzen eta gaitzesten duen zenbait jende-moduren, itxuraz loturagehiago gabeko, horietara doakidala. Nik badakit eskeko edoeskaleak, ijitoak, erromesak, buhameak, arloteak eta gisa horre-tara bizi den jende-moduak badituela bizimodu horri dagozkioneramankizun neketsu eta mingorrak, batez ere berek aukeratu ezbadute biziera hori. Hala ere eurak, beren gogoz horrela bizi dire-nak, ditut nik, inor badut, jendaki jarraigarri eta imitagarrien.Badakit konplikazioz beteriko ikuspuntuak direna nire jendehorrekiko eritziok, batez ere beste era batera gauzok ikusten

290

291

dituenarentzako. Baina ez dio ardura. Ez bainaiz ari justifika ezindaitekeen ezer ontzat eman nahiz. Nere kasketaldi, gurari etanahikunde-airearen berri-antzeko bat jarri nahi izan dut aurrekoguzti horren bidez. Eta behin honez gero, horra opa dudana, nahizzoro nahiz zuhur dela: ez dut eskolak eman beharrari lotuta bizinahi, ez eta etxeko beste hainbat eginkizuni, jaten dudan ogia jus-tifikatzeko, janzten ditudan soinekoak eta aterpea damaidan tei-latupea nolabait irabazteko. Jan behar dudana eta giro txarretikburua nonbait gorde behar dudana ere bai. Baina beste alde bate-tik dator nire haizea, haize kolore ederreko eta librea, ohizko bizi-modu arriskugabetik dituzkeen jan onak, jantzi egokiak eta ater-pe ganorazkoak baino zorion hobea eskaintzen didana eta neurezoroaz batago datorrenez, bizitzari buruzko segurantzia abentura-riagoa, baina segur eta dudagabekoa demaikedana. Ermita bertanbeherako bat aski nuke, lau liburu, ogikozkor, basoa bete ur etaopa dudan beste denboralditan ikuskizunen, sentikizunen, pen-tsakizunen bizitzaren bits paregabe gozotan denbora-gabekobizitza zoriontsutan sartzeko eta galtzeko betiraunez harako zelaiazkengabekoz betiko ibili gelditan.

Bizimodu loturazko, obligaziozko, legez koadrikulatutako ogia,jantzia eta aterpea garestiegiak ditut nere kasketaldi, gurari etanahikundeak eskaintzen didaten beste erabateko biziera horren tru-ke onartzeko. Zergatik haizea katetan lotuz bizi? Zergatik ez emanneure burua, apaizgo, fraidetza eta guzti, bidez bide eta lotura gabeneure sentikizun, pentsakizun, asmakizun eta nahikizunen paperakbanatuz, ogia, jantzia eta aterpea faltatuko zaizkidan beldurrez? Ezal naiz ba gauza, arazoz ilun dabilen jendeari marigorringoren kapagorriak zazpi puntu beltz dituela esateko? Zuhaitzak soineko berriajanzteko eranzten direla eta iturriak ura eman eta eman ari direlaeta txoriek beren poza guri ere kantuz eskaintzen digutela oharre-razteko arduraz eta kezkaz bizi diren neurotikoei?25


Gizon pribilejiatua

E Z ZEN ametsetako munduan bizi. Ez zen bizi oinpean dugunlur honetaz kanpo. Ez zen aberats. Eguneroko ogia zuen

eskatzen, bere soina estaltzeko jantzia eta euritatik eta hotzetikgordeko zuen aterpea. Ez zen bizi lanik gabe ere. Inork izendatu-riko lan-orduak zituen eta oso gustoko ez zitzaizkion zenbait zere-ginetan aritu behar zuen egunero hurkoekiko amorearren.

Askatasun-gogo izugarria zuen bizitzako gurutze bakarra. Milaaldiz pentsatu zuen inoren menpetik alde egitea, bere buruaren jabebakar izatea, gogoko zituen gurarien zerbitzu bakarrean bizitzea.

Baina ez zen ametsetako munduan bizi. Munduan sentitzenzen, inguruarekiko dependentzian, ingurukoekiko nahitaezkoharremanean. Ez zuen nahi, inola ere, inorenetik bizi. Eta ongizekien inguruko zergauza bakoitzak bere independentzia zuela.Nor bakoitzak bezala maite zuela zergauza bakoitzak bere inde-pendentzia. Eta gauza bakoitzaren independentzia maite zuenez,nahitanahiezko zirudion inguruarekin akordio egoki batean bizi-tzea. Askatasun-gogo izugarria zuenez, edonon ikusten zuen izakibakoitzak bizi zezakeen askatasun-gogo antzerakoa, eta haienga-nako begirunez, haiekiko harreman egokitan behar zuen bizi. Ezzeukan, beraz, bere onerako inguruaz baliatzeko eskubiderik,inguruak, aldiz, bere onerako ezer iristen ez bazuen haren aldetik.Eta hola etorri zen bere askatasun-gogo izugarri hura eztabaida-tzera, eta grina bizi hura zegokion tokian jartzera.

Hain bizkorra zuen askatasun-gogo izugarri hura, inondik etainola ere ez zegokion pribilejio pretentsiozkoa zuela ikusi zuen.Inoren menpetik alde egiteko zuen sukar hura, nahitaez, inorengainean eta inoren kontra bizitzeko egarri zoro bat zuela kontura-tu zen eta bere buruaren jabe, inoren buru-jabetza ere aitortu etaonartuz, izan zitekeela egokitasun bakar baten barruan. Eta ore-ka horretan bizi ahal izatea jo zuen, azken batean, bizitzan lorzezakeen pribilejio bakar eta handientzat.26


292

293

H EMEN nago. Euri eta hodei ondoko paisaia udaberrikoanaizela dirudit. Busti eta nahigabetu nauen ura, zarata txiki

eta alaiz nabari dut orain, aterrune gozotan, barruko paisaia janz-ten didaten landare garbien sustrai lurpekoetan zehar. Jadanikura gozo bihurtu zait eta bere lekuaren bila ari zaidala diruditbarruko zelai asean. Alaitasunaren sentsazio gozoa adieraztea ereez da erraza. Nahigabe izan ditudan elementuak, eurak, ditut,agian, orain aterraldi honetan, barruko poz hau, ederrago ikuse-razten didatenak. Garbiago nabari dut barrualdea, aratzagoabarrugiro guztia, distiratsuago barrunbea janzten didan landarebakoitza. Eta esan egin behar dut, ekaitz ondoko zelaiak halatsu,zorion hau belar-izpi berriz, lorez eta gorako luzapen alaiz, oskar-bipean zutituz eta hedatuz airearen eta haizearen begietan oihu-katuz aterrune busti eta epeletako bizipoza.27


N OIZKO baina? Noizko poza?Noiz barru ilun honetatik irten?

Noiz ardurak utzi, noiz kezken saguzaharrak kanpora botaeta garbitu buruz barruko giroa? Noiz goizeko, eguneko argiazbat egin eta uneen eta egunen pozetan lasaitu. Noiz, daukagun-txoaz konformatuz, alaitasunari leku ematen ikasi?

Erremediatu ezinaz noiz ahazten hasi? Noiz ezina atzematea-ri utzi eta noiz ahal duguntxoaz gustora bizitzen ikasi? Banoa etabideko argiari baino edozein ezbehartxori gehiago begiratu ohidiot zabaldiko edertasunaz gozatu ordez.

Daukadanari zergatik ez natzaio esker oneko? Ez al dut osa-sunik? Ez al dut bizitzeko lain ondasun? Ez al dut non bizirik? Ezal dut nori lagundurik, nori poztuko duen hitz bat, keinu batzuzendu? Zergatik behar dut izan inoren poza iluntzen duenitzal? Eta zergatik ez inoren poza areagotuko duen argi?

Berrogeita hamalau urte ditut laiotz naizelarik, zergatik ezegutera? Neure gaixotasunei erremedioak aurkitzen saiatu naiz,baina neure tristurarako joera hau ez dut egundo eritasuntzat iku-si. Tristurarako joera berezko hau ez ote dut gero neure gaitziktxarren eta beste gaitz guztien iturburu? Gorputzaren aldetikelbarri direnetan pozik ikusi dut, pozerako gauzatasunik ikusi dutosasun eta ondasun aldetik premiak joagoetan. Zergatik naiz hainkontentagaitz, hain gehiago gurako, hain aseezin? Izaera hau zer-gatik ez dut benetako gaitz bezala?28


294

295

E SAN daramatzadanak, esan, psikiatraren aurrean banengobezala diodaz, beste batzutan denbora galdu alde. Gozatu

egiten dut esanez. Papera hartu eta esan. Burura datorkidan edo-zertaz jardun. Ez dut ezagutzen denbora emateko modu atsegina-gorik. Bala-bala ekin. Denbora galtzeko nere modu hau ez dakitzer nolakoa irudituko ote zaion Don Justori.

Hobe beharrez eraman nion lehengoan papertxo bat ahaztunahi ez nituen zertzeladez, eta barre egin zidan, nire zehazkeria-ren agiri bat gehiago zela zioela. Papertxo hura txiki-txiki eginnuen atzamar nerbiotsuz.

Denbora galdu behar dudanez, ez dut nahi programaturikditudan idazgaiez aritu eta ez dut behar ere. Hura betiko arduraeta kezka munduaren barruan legoke, egon ere, eta nik denboragaldu egiteko agindua dut oraingoz, neure osasunbiderako medi-zinatzat.29


"M AITASUNA" esan zuen. Eta bere amarekin oroitu zen,aitarekin, etxekoekin, lagunekin. Maitasuna irribarre

gozo bat bezalakoa zela ikusi zuen. Maitasunak, eder eta gozo egi-ten dituela gauzak eta pertsonak. Gauzak ere eder eta gozo egitendituela. Maitasunik gabe lehor, elkor, gozorik eta erakarmenikgabeko zela dena pentsatu zuen. Amak zion maitasunak, aitak,etxekoek, lagunek zioten maitasunak, zoriontsu egiten zutela iku-si zuen. Maitasunak maitasuna sortzen zuela ikusi zuen. Geroetxetik irten zenean proba bat egin nahi izan zuen: ea bere irriba-rreak besteengan irribarrerik sortzen ote zuen eta aurrez aurrezetorren ezezagun bati irribarrez begiratu zion. Puska bat txundi-tu egin zen aurrez aurre zetorkion hura, baina gero barreantzekobat egin zuen eta han joan zen aurrera. "Maitasunez begiratzeak,maitasunezko irribarrez begiratzeak irribarrea eta poza sortzendik jendearengan" esan zuen berekiko. Neuk ere poza sor dezaket,esan zuen, eta gustagarri iruditu zitzaion bere ahalmena. Etxeanirribarrez sartu zen eta irribarrez erantzun zioten etxekoek. Esko-lan irribarrez sartu zen, eta irribarrez hartu zuten eskolakoek,irribarre egin zion bideko jendeari eta gehienek irribarrez eran-tzun zioten. Egun hartan jendearekin, nornahirekin maitekor iza-tea erabaki zuen, zoriontasunaren zabaltzaile izateko gauza zelaoharturik.30

30 Denbora galdu alde, 119. or

296

297

I RATZARRI zen. Jadanik argia leihoan zuen. Eta argiarenaurrean "ondo egin dut lo" esan zuen. Ez zekien zergatik, bai-

na tristurara jotzen zuen berez. Ez zuen triste izan nahi, ordea.Gainera eduki ere ez zeukan arrazoi handiagorik triste izateko,baina berezko joera zuen tristurarako. Argiari begiratu zion etagauzak bistaratu zizkion argiak. Betiko gauzak: gortinak, gelakomahaitxoa, irratia, errebistak, hormetako posterrak eta abar.Ohetik jaiki gabe ikusi zituen gauzok eta argiaren distiratanberriak bailiran begiratu zituen. "Argiak edertu egiten ditu gau-zak" pentsatu zuen. Gero poza sentitu zuen. Saltatu ohetik etagarbitzera joan zen. Barruko pozak ura eta, kolorezko toalla eta,gustagarriagoak ikuserazi zizkion. Eta poza argia bezain eder zelaohartu zuen eta "poza zaindu behar diat" esan zuen. Egun hurapoza zaintzen pasa zuen, eta liburuak eta ikastea, gosaria eta ikas-gela eta dena, etxekoak, eta lagunak eta denak ikusi zituen poza-ren argitan, eta benetan eder eta maitagarri gertatu zitzaion denaegun hartan.31

31 Denbora galdu alde, 120. or

298

I NFORME KLINIKOA hartu ta agertu naiz Santa Agedan. "Seconsidera que la sintomatologia que presenta tiene un gran

componente psíquico, recomendándose se ponga en contacto espe-cialista en psiquiatría", dio informe klinikoak. Psikiatri Ospitale-rik gertuena Santa Agedakoa dugu guk, eta hara joan naiz.

Justo Alzuak errezibitu nau eta haren "qué le pasa" galde-rari honelatsuko erantzuna edo eman diot: "Ba, begira, joan denErramu egunez –laurogeita bateko honetan, beraz Plaentziako–San Andresen elizkizun prozesio hitzaldi eta guztikoa egin ondo-ren, kaleko lagun batzuen etxera jaitsi nintzen eta han bapo baz-kaldu, siestatxoa egin eta gero, lagun horiek berek eramangonindutela Arantzazura eta, batere presarik gabe, Bergaran ema-ten zuten pelikula bat ikustera joan ginen. Pelikula ikusten arinintzela, lehenengo izerditzen hasi nintzen, gero arnasa nekezhartzen, eta gero ito behar eta ezin ito jarri nintzen, dena izerdi-tan blai. Lagunak ohartu ziren nire ondoezaz eta noizbait etanolabait irten ere egin ginen zinema-lekutik eta zer egin asma-tzen jarri ginen. Nik Arantzazura behar nuela lehenbailehen,nire lagunek medikutara joan behar genuela lehenengo. Sartuginen autoan eta Oñatira bidea hartu genuen. Nik Arantzazurata Arantzazura niharduen. Lehen ere holatsuko estualdiak izananintzela eta Arantzazura, han ohe gainean zabal-zabal etzan etaestuasuna pasa arte. Oñatin medikutara eraman ninduten. Ten-tsioa oso altua aurkitu zidan sendagileak. Ordurako bularreanmin-antza ere sentitzen hasia nengoen. Lagunen beldurrak etamedikuaren eritziak bat egiten zuten eta Gasteizko Santiago Kli-nikara jaso ninduten eta han proba batzu egin ondoren oheraeraman".

Eta informe klinikoa eman diot Don Justori. Paperari begira-tu bat eman dio Don Justok eta enzefalograma egitera eramannau. Ondoren gelatxo goxo batera zuzendu nau eta hizketan hasi.Zer gauzatzuk larritzen nauten eta galdetu dit eta nik, bat aipa-tzekotan, aitorlekuko ordu luzeek sortzen didaten angustia konta-

299

tu diot. Arazo horretatik libratzeko asmatu behar izaten ditudanihesbide eta abar ere bai.

Nere eguneroko eginkizunez ere galdetu dit. Eta han azalduda eskola-ordu nahiko ugarien kontua, mutikoen idazlanakzuzentzeak kentzen didan denbora, apaizgoak bizierazten dizki-dan kezken gorabehera, euskaldun naizenez bizi dudan insatis-fakzioa eta abar.

Han agertu dira nire lorik egin ezina, nire haserrekortasuna,neure buruarekiko deskonformidadea eta holako bitxiak ere.

Deanxit pilulak errezetatu dizkit gosal eta bazkal ondoetara-ko. Afal ondorako Tranxilium 15.32


300

E ZIN natzaizu ondo gogoratu. Baina orain bizi dizudan antsiahau ez dizut bizitza guztikoa izan, zorionez. Han ikusten

dizut nik neure burua, osaba Eulogioren etxean eta Nabarnizenbeste edozein ume mukitsu bezalako, aukeran gogoak ematen ziz-kidanak eginaz, pixka bat beldurti, ipuin-zale eta osabaren kon-trol-galderetan errudun ez agertzeko sekulakoak asmatzen. Une-ko larrialditxo bat edo bestez kanpo, ondo lasai pasa nuen han,baita teatroa egiten nuenetan ere. Zeren umetan eta Nabarnizenteatroa ere eginda bainago behin baino gehiagotan eta herri guz-tiaren aurrean, oraindik batzuk akorduan duten bezala.

Orbelaunen ere –beno, nire jaiotetxeari Orbelaun deritza–nahiz eta mila eginkizuntxotan aritu behar nuen, inongo estua-sun-sentsaziorik ezin dut oroitu. Bizkor eta zintzo ibili behar nue-la? Hori bai, baina ez nintzen larri.

Seminarioko bizitzan ere benetako larritasun handiagorikezin dizut oroitu. Examinak, kalabazak eta horiek benetakodañurik gabeko une txar eta itsusiak besterik ez nituen izan eta.

Nobiziaduan, filosofiako eta teologiako ikasturteetan ere eznuen nabaritu ikasketek normalean ematen duten arazo eta kez-kaz gainetiko arrenkurarik. Gainetikoan lasai bizi ohi nintzen etahamaika ordu eder eta ilusioz betetako igaro izan ditut urte horie-tan denetan. Nire tormentua apaiztu eta gero sortu zen: irakas-kuntzari eta apaizgoari batera heldu eta erantzun behar izan nio-nean. Bi erantzukizun horietarako nintzen murritz aurkitzen etaez batak ez besteak zidan pozik ematen eta orduan jabetu zitzai-dan deskontentua, ondoeza eta umore txarra.33


301

O RBELAUN Meatan dago, baina Arratzura joaten ziren

Orbelaungoak:Mezetara Arratzura, eskolaraArratzura, dotrinara Arratzura

Orbelaungoa zen Bitoriano eta Arratzura joaten zen, bainaMeatara ere joan zen behin edo bestetan razionamenduan ematenzutena jasotzera. Behiak perratzera Nabarniza joaten zen, Gerni-ka ondoko Errenteriara.

Ibilaldi handiak egin behar izaten zituen mendiz eta, jakina,oinez, baina oinik ez zitzaion nekatzen Bitorianori, begirik neka-tzen ez zitzaionez. Ibiliz ikusi zeramanak irensten zuen Bitoriano,eta nola behar zuen nekatu? Ez zen sarritan eskolara joaten.Orduan ez baitzegoen oraingo legerik eta ez kontzientziarik ume-ak eskolatu beharrari buruz. Gurasoei lagundu behar izaten zienbaserriko mila arazotan. Seme zaharrena zenez, ondorengo laubost eta sei anai-arreba zaindu behar izaten zituen. Behiak erebai. Itaurrean ere egin behar izaten zuen, errekaduak ere bai etaganadu bila ibili, gehienetan astoaren bila. Bideetako oinatzeibegiratzen berez-berez ikasi zuen. Aireko usainak hartzen ere bai.Beharko ikasi, bideetako informabideak oinatzak eta usaina bai-tira.

Kantatu, asko kantatzen zuen, berez zerion kantua. Lo sekoegiten zuen. Gaurik gehienetan umeak eraman behar zituen ohe-ra eta txikienari lohartu eragin. Gero izaten ziren kontuak, gura-soak koartoratzen zirenean, han egoten zen umea besoetan zuelalo, eta ezin iratzartu izaten zutenez, aitak aidean edo arrastakaeraman behar izaten zuen, umea besoetatik kendu ondoren, alda-meneko gelara.

Goiz berri bakoitzak poz berria zemaion eta egun berribakoitza, zelakoa zela, gustagarri zitzaion. Aizkora, aitzur, igitai,noiznahi erabili ohi zituen, kodaina erabiltzen ostera nekez uztenzion aitak. Mailu, iltze eta honelako erremintaz ere atseginez ari-

302

tzen zen. Aitarengandik ikasi zuen zenbait eskulan egiten: lehenaipaturiko lanabesei girtenak egiten, adibidez. Amak erratza edoeskoba erabiltzen irakatsi zion, baita taloak, morokila, ahia-etaegiten. Eskolan baino dotrinan zebilen hobeto eta Don Anjelparrokoarekin oso ondo konpontzen zen. Haren bidez ezagutuzituen fraideak eta haren bidez sartu ere egin zen Arantzazun frai-deki. Eskolan juxtu zekien nekez irakurtzen, eta idazten, bere ize-naz aparte gauza gutxi, kastellanorik berriz batere ez. Baina gogo-rrena, bere anaia eta arrebengandik urruti bizi beharra egiten zi-tzaion. Aitaren eta amaren akorduak ez zuen hainbesteanpenatzen. Negar komunean egiten zuen, ez inoren aurrean. Muti-koekin ondo etortzen zen eta bakarrik ibiltzeko ere sobera gauzazen baserrian horretara ohitua zegoenez. Nahiz eta eskola-arazo-etan oso gaizki ibili, horrek ez zuen hainbestean penatzen. Berez-ko poza bizi zuen eta horrek arindu ohi zuen. Ez dakizu? Lehenere konprenitzen ez zituen mila fenomenoren aurrean bizipozarenpozak salto eginerazten zion, ba? Orain ere horrelatsu zuen argi-tzen barrutik harako alaitasunak.

Eskola eta hizkuntza ikasi ahala hasi zen bere barrutik hara-ko poz berezkoari oztopoak ipintzen: kurtsorik ez zela behar gal-du, alaitasun erraz hura umekeria zela, seriotasunak egiten zuelamutil, probetxuko izaten behar zela saiatu, denborak urrea baliozuela, pertsonak egin egin behar zuela eta ez egon, gizonak lanegin behar zuela eta lanean ahalegindu, zenbat eta gehiago egitenzuen batek, orduan eta gehiago balio zuela eta abar jarri zizkionbere berezko pozari hesola, kate eta helburu bezala eta trailanhartutako aberea bezala otxandu zuen apurka-apurka bere burua.

Osasun eder baten jabe zen, indarra zerion gorputzetik hara,bizkortasun menderagaitz bat zerion, baina trailan hartua zegoenjadanik.

Burua ere lehengo lepagainean zuen, ikusteak ez zuen neka-tzen, izadiaren kontenplazioak, mendi eta basoak zehar ibiltzeaketa, nekatu ordez, barru-barruko atseden gozoa zemaioten. Natu-ratiko eta bizitzatiko sentsazio gozoak idatziz ematea ere oso atse-

303

gin zitzaion eta oso berezko, baina atsegin eta berezko zitzaizkiongauza gustagarri haiek gero eta gehiago ukatzen zizkion bereburuari, eta azkenean, eta beti hobe beharrez, arau zurrun etabere buruarentzako atsedenik ez zuten zeregin elkorretan bizitze-ari eman zion.

NIK amatara jo dut. Gure ama oso zehatza zen arazo guztie-tan. Kezkatia ere bazen, batez ere erlijio-eginkizunei buruzkoetan.Gurean anai-arreba guztiok dakigu horren berri. Gauetan etakoltzan zehar lorik egin ezinda ta ibiltzen zen gure ama, zetozkionburutapenei geuk entzuteko moduan ezetz esaten ibiltzeraino.Erlijio-eginkizunak oso estu hartzen zituen eta besteok ere halahar genitzala nahi zuen. Bestalde, alaitasun-aldiak ere izatenzituen.

Gure aita total bestelako zen. Bete, betetzen zituen erlijiokoeginbeharrak, baina zeharoko izpiritu diferentez. Gure aita alaiazen eta batez ere erlijioa zen harentzako alaitasun-biderik handie-na. Hori ere anai-arreba guztiok dakigu eta gure aita ezagutuzuten beste asko eta askok. Ikaragarrizko fantasia zuen gure aitaketa fedez zekiena eta fedez zekusana loriazko hitzez eta irudizazaltzen zekien.

Hezkuntzari buruz ere eritzi erabat desberdina zuten.Amak egurra behar zela umerik zuzen heziko bazen. Aita ezgenuen sekula egurraren aldeko eritzirik ematen ikusi. Gureaitak egundoko pazientzia ederra zuen umeekiko, eta esan erehala esaten zuen umeekin pazientzia eta pazientzia behar zelaeta karinua.

Aita gizajoa! Norbaitek edo norbaitzuk esan zioten noizbait,nik esku arina eta gogorra nuela mutiko-jendearekin. Ez zidanberehalakoan ezer esan, ez zen esaten ere ausartzen nonbait. Bai-na behin, eta oraindik ikusi egiten ditut gure aita zenaren begiurdin eta argi haiek, eta egundoko distira eta samurtasuna zerie-la ikusi ere, "Bittoriano, esan zidan, ez umerik jo". Eta ez zidanbesterik esan, gizajo aitak. Eta kostatako lanak egin ondoren egin

304

ohi zuen planta bera egin zuen, arnasa zarataz botatzen zuelarik.Ez zuen atsedenaldi makala hartu nonbait.

Gure ama ez zen jendarteko. Uxatia zen aukeran.Gura aitak gozatu, jendartean gozatzen zuen inon bada.34


305

B EHIN BATEAN bazen gizon bat, denbora joaten ikusten zue-na. Gizon hark erreka bat ikusi zuen behin, uholde-egun

batez. Uharreak zeramatzan errekak harro eta azkar. Uharretanedotariko zaborrak zekuskien gizonak: belar, orbel, egur-zati etaabar. Bazekusan sasi-aihen luze bat ere. Erreka-ertzean ondo sus-traitutako aihen bat zen, zurtoina errekaz kanpo zuen, baina pun-ta uretan sartua. Puntara begira, sasia uraren abiadan zihoalazirudion. Halaxe zeragiten eragin ere ufalek, baina zurtoinerabegiratzen bazuen, sasia lehengo lekuan zegoen beti. Sasi-punta-rena ikusgarria zen, urak eraman eta zeramala irudi baitzuen aldebatetik, eta bestetik, orain kateatzen zuen zabor bat eta gero bes-te bat eta galdu ere halaxe zituen galtzen zaborrak. Gero sasiabegiratzeari utzi eta ufalei begira jarri zen. Edotariko zaborrakzeramatzan errekak, eta zaborrei eta ufalei begira zegoela, berariere joan zihoala iruditu zitzaion ikuspen hark sortzen zion zora-bioa bide. Burua zeramakion urak, baina oinak betiko erreka-er-tzean zituen beti. Eta sasi-aihenaren fenomenoaz oroitu zen etaharengan obserbatu zuen fenomeno harekin erlazionatu zuen berefenomenoa, ez orain jadanik errekara begira, denborari begirabaino.35


306

E Z GARA ezer askotarako. Dena da handi gure inguruan,dena da gu baino indartsuago, denak gaitu gero eta txikia-

gotzen, ahulagotzen, efikaz daitekeen edozertarako gauzaezago-tzen. Ingurua haziz doakigu, hazi eta hazi, gure tamaina gero etaapurrago eginez, gure ahalmenak gero eta ezer-gutxiagorakobihurtuz. Ezer egin ezin dugulako sentsazioa bera ere gero etahandiagotzen ari zaigu. Indar izugarri nabarmenen menpean bizigaren sentsazioa gero eta handiagotzen ari zaigu, inpotentziarenkontzientzia oso sakon eta oso handi bat kreatuz gure burutxuonbarruan. Zertaz harro gintezke? Ganorazko zerbait egiteko jaioakginela zirudigun oraindik urte gutxi dela. Hil artean bizi, hil gai-tzaten artean bizi, ganorazkoenik dagikegun zer guztia horixedela dirudit orain. Ikaragarrizko ekaitza su bizitan leher dadinartean, suntsimena gainera dakigun artean, ezin ekidin dezakeguneraso hilgarriaren menpean bizi, ahal dela arriskuaz ahaztuta,asko pentsatu gabe ahal dela, labur begiratuz, uneko iraupenabesterik desiratu gabe.36


307

E Z NAIZ lagunarteko. Ez dut ikasi lagunarterik. Lurrekoondasun handi eta ederren deritzona ez dakit. Zuhaitz, belar

edo horrelako zerbait behar nuen. Zuhaitz eta belarrek ez nauteaspertzen, ez didate gogaitik eragiten, ez naute arnegarazten.Abere ez nuke nahi. Ez naiz lagunarteko. Ez dakit lagunarteanbizitzen; lagunartean gustoa, poza eta atsegina aurkitzen ez dakit.Lagunarteak ez nau erakartzen. Oso ezagun ditudanekin banago-ke. Badakizkit haien talentuak. Badakit ezagutzen nautena,onartzen nautena edo agoantatzen. Akats honetaz ere gero etajabetzenago noa, konturagotzen. Gardulatza deritzot neure buruhoni. Traturako, gardulatz. Arnegabera naiz. Erantzun arantzaz-koak ditut, zorrotzegi eta minkorregiak. Hitzetik hortzak darizkit.Baina nire hortzok hitzak alde egin orduko lauskitzen zaizkit,bihotzeraino lauskitzen.37


308

H IRU aste mendian egin ondoren, hemen naiz etxean. Liburueta paperik eraman nuen mendira. Pixka bat neure airera

bizitzeko ustetan joan nintzen mendira. Neure airera baino inore-nera dantzatu behar izan dut ordea han ere. Gehienetan hirulaguntxo ginen han, taldetxoz kanpoko bizimodurik ezin nuen iainoiz egin. Eguneroko meza, mezetako irakurgaien iruzkina etabakarrune batzutako gogarte eta erreflexioa aparte, taldeko ara-zoetan behar nuen jardun han ere. Lagunak zetozkigunetan astiu-ne gutxiago nuen neure nahikizunetarako. Pavese-ren Oficio depoeta eta irakurri dizkit Anjelitak. Uda batez Madrilen ere iraku-rri dit. Gainerakoa Larrakolako txabola txukuntzen, harako bide-ak pittin bat atontzen, mantzanila biltzen, pagadi-inguruko astai-larrak mozten, noizbaitzutan perretxiko bila, egun batzutan zera-mika-lanean, Lasturrek labea egin eta buztina ekarri zigunezgero; Aguraina ostera batzu, Gasteiza ere bai bakarren bat, Gaze-oko eliza erromanikoa eta Estibalizko eliza ikustera beste txangobat eta kito. Lo egin dut han ondoen. Amuarrainetan ere ekin izandut bizpahiru alditan. Larrakola, erreka txiki eta ur oso garbiko-tatik gertu dago. Errekatxook ostera astailar eta sasi eta askotari-ko arbola-adarrez estalirik daude ia euren luzera guztian. Haietanibiltzea oso zaila da. Ezkailu, kangreju eta amuarrainentzat badu-te non gorderik. Larrakola ez da atsedenerako paraje txarra.Larreatik ordu-erdi bateko bidea dago oinez. Guk autoa genuen iatxabola bertaraino. Bista handi eta ederra dago Larrakolatik.38


309

GABON DUT ANUNTZIO*

Z ulo bat egingo dut. Aldia dut zulatuko aspaldian zehar, hariketa haurtzaroko Gabonen bazterra ikustera heldu arte.Gabon-bezperako airean intxaur apurtuen usaina ere badago,

baina intxaur-saltsa egiteko arazook eta amak berak hartzenzituen gu kanpoko zereginetan genbiltzan artean. Kanpoko argialaburra da Gabon-bezperan, suertez. Inoiz bada, gaur dugu guksutondorako gogoa. Ilunabarrak ere bai, baina batez ere sukalde-an amak ari dituenek garamatzate barrura. Gaur zeharo ilundubaino lehen du amak karburoa biztu eta inoizko alaien du esangabon. Gabon erantzun diogu sekulako pozik. Kanpoa ilunduahala, barrua doa argituz hemen. “Aita, Hariztileunetik ekarrigenituen mukurrek bai su ederra!”. Irribarre zabal batez erantzundit aitak.

Ohitura hori bazen gurean. Gabon baino askoz lehenagoekartzen genituen Gabon gauaz hasita Gabon-jaiak zehar errekogenituen mukurrak. Olio-azak, barraskiloak, txitxarroak, gabon-madariekin egindako konpotak-eta baino suak demait atentzioa.Betikoa zen gurean beheko sua, baina ez Gabonetan halakoa.Gabonetan ogi eginberriaren lehenengo zatia kontu handiz gor-detzen zen eta su apartekoa egiten, zerbait berezia adierazi nahizuen sua, Sanjuanetan goiko soro-ertzean egiten genuenaren an-

* Gabon dut anuntzio, EFA, Oñati, 1986.

310

tzeko zerbait-edo adierazi nahi zuena. Mendi artean galdutakobaserri zaharkin hartan sua zen Gabongo misterio guztiarensakramentu eta aldamenean gu inoiz baino argitasun handiagoa-ren barruan errosario, afari eta poz luzean. Aitak eta amak nahiizaten ziguten guri poz eman eta halatsuko giroz eta inguruz ema-ten ziguten.39

39 Gabon dut anuntzio, 24-25. orr.

311

G abon problema ere bada niretzat. Egin ezazu barre eta botaezazu pentsatzen duzuna: Gabon, mutil zaharrentzat ez bai-

na, etxeko ardura dutenentzat dela benetako problema. Ez diozugezurrik. Zure ekonomiarentzat oraintxe dator hondamena. Inon-go errukirik gabe erasoko dizu kontsumo deitu munstroak. Milaharitatik tiratuko dio zure diruari eta akabo zu. Bentajaren batbehar genuen ezkonge eta hain beti inoren menpekook ere. BainaGabon niretzat ere problema da eta zuretzat doble. Sinestu ezsinestu, hor dago, Gabon-jaien azpirengo oinarri den Jesusenjaiotza delakoa. Eta hor dago gakoa: aintzat hartu ala ez hartu,problema dela Jainkoa, halaber Gabon-misterioa, zeren Jainkorikbaldin bada eta delako Jainkoa gizon egin baldin bada, Jainkoa-rekin tratutan gara, adiskide. Tratutan edo harremanetan. EtaJainkoa, definizioz da gu ez halakoa edo erabat bestelakoa bai iza-tean, bai irautean, bai jokabide eta helburuetan. Muestrarakobotoi batekin nahikoa dutenetakoa baldin bazara, horra jaiotzanbertan zein bide, zein alderdi hartu duen Jainko gizon eginak:behartsuen klasea aukeratu du bete-betean eta behartsuen sentsi-bilitate eta ikuspegietatik arituko da ezinbestezkoa den klasearte-ko borrokan, baina, nahitaezko borroka horretan nola jokatubehar dugun, bere jokabidea jarriz eredutzat. Eta, gizona!, ben-gantza-gogoa, handinahi-irritsa eta tortilari buelta eman nahiabesterik ez dugunontzat, haren justizia geure kontra dugun zer-bait latza dugula! Haren jarduera beste era batekoa dela eta geu-re izate eta jokamoduari ehun eta laurogei gradutako bira emanbeharrean gaudela.

Eta gure grinen arioari buelterdi hori eman behar baldinbadiogu, horixe bai dela problema eta zaila gainera.40

40 Gabon dut anuntzio, 28-29. orr.

313

ADIO*

N i Orbelaunen jaio nintzen.Nire lehenengo mundua, betiko markaturik utzi ninduena,

mendi-sail handi bat da, laborarien arazo eta bizimodu eta etxal-dez jantzia. Urte bi nituela, edo lehenago, Nabarnizera eramanninduten, hango osaba baten etxera. Orduko herri txikien bizigi-roa ez zen guztiz gaur ikusten dugunaren antzeko. Nekez irtetenzen inor bere herriko mugen esparrutik. Ez zen erraza ere. Ordu-ko bizimoduak soka laburra zuen. Gaur baino gehiago lotzenzuten baserri-lanek. Automobilen bat edo beste zen bakarrikherrixka bakoitzean. Hori asko jota. Oinez behar ziren ibilaldiluzeak egin. Gaur, ostera, herri handiei loturik bizi dira auzorikbaztertuenak ere. Hala ere, lehengo bizimodutik baino, lehengomentalitatetik bizi dira urrutiago gaurko baserri-giroko herritxo-ak. Orduan dena zen herriko, auzoko, aldeko. Urrutiko berririk,noizbait zeozer, eta sekula ere ez gauza zehatzik. Ipuinen giroakinguratzen eta mantentzen zuen haien fantasia. Orain telebista erebadute, badituzte autoak ere, familia bakoitzeko batek edo bikGernikan egiten du lan; eskolatuagoak dira orain, lehengo aldeanaskoz gehiago irakurtzen da gaur, irratia sukaldean dute, kortan,eta soroetara ere eramaten dute. Lehen, elkarrengandik hurbilagobizi zen herri txikietako jendea: familian hurbilago, lanean hurbi-

* Adio, AEF-Elkar, Donostia 2004.

314

lago, jaietan ere hurbilago. Ez zen jende hila ordukoa! Handiakasmatzen zituen edozein ospakizun zela-eta. Ni neu ere umetanteatroa eginda nago, eta ez behin bakarrik. Esan behar nuenaikastea-ta baino, bizar handiz jantzitako hura neure aitatzatonartzea-ta gehiago kostatzen zitzaidan. Neuri ere ez zitzaidangustatzen nonbait neure burua besterenez janztea. Aratuste ba-tzuetan lehengusinaren gonak jantzi zizkidaten nahi ala ezean.Nahi ala ezean atera ere egin ninduten etxe aurrera, baina ez zeninor nahi ala ezean neure kontura ibilaraziko ninduenik. Lurreanetzan nintzen, eta auzokoak larrera atera zuen behiak zapaldukoninduen, jaso eta berriz etxera sartu ez banindute. Aratusteen bes-te akordurik ere badut. Nabarnizko ni bizi nintzen etxeak bi bizi-tza eta bi balkoi zituen, eta oraintxe ere ikusi egiten ditut, mozo-rroz jantzitako mozolo beldurgarri haiek, ia balkoietaraino aile-gatzen. Atseginagoak ziren Santageda batzaileak. Nahiz eta gauezetorri, atseginagoak ziren. Kantuan zetozen eta farolez eta txilinezeta arranez apaindutako makilaz, eta soinu eta panderoz. Ordukojendeak jai eta sasoi bakoitza ospatzen zuen erromeriaz, pelotapartiduz, edotariko probaz, sarritako harrijasotze saioz eta abar.Batzokia ere bazegoen Nabarnizen eta batzokikoek eratzen zituz-ten gehienbat teatroak, zine-saioak eta abar. Behin Nabarnizkoemakume guztiak bildu zituzten antzinako soinekoz jantzita.Mantoien askotarikoak eta soinekoen arrarotasunak ahaztu ezine-ko irudia ezarri zidan akorduan.

Don Nikolas ezagutu nuen nik Nabarnizko parroko. Barrealgara handiak jotzen zituen. Zura lantzen zuen etxean. Gurutzeederrik egin zuen. Haren lantegian behin baino gehiagotan sartunintzen. Bazuen etxean beste gela bat ere nik begi luzez begiratzennuena. Irudi zahar, ontzi antzinako eta diru berdoxkaz zeukanhan armario edo apalategi halako bat. Eta norbaiti erakusten zio-nean, lehenagoko gauza haien aspaldikotasuna entzuten nuen nikgustura eta tartean jalkitzen zituen istorioak. Baserritarrek ekar-tzen zizkioten halako gauzak, entzun dudanez. Non ote dira bosturte inguru nituela ikusi nituen ondasun haiek? Don Nikolas bera

315

hil zen. Makina bat bider ikusi nuen bere ortuan, aitzurrean,alkandora zuri eta praka beltz nasaitan, lanean, inongo sotanarikgabe. Don Nikolasek prestatu ninduen ni lehenengo jaunartzeaegiteko, eta bere eskutik hartu nuen lehenengo aldiz Eukaristia.

Gauzok adina itsatsi dut nik neure gomutetan Nabarnizko jaieta eromeria-giroa. Hango parajearen zati ditut, zelaiak zeharikusten nituen gazte-taldeak, nahiz pandero hutsez, nahiz akor-deoiz erromeria zen lekura inguratuz. Gazteak ez ziren erromeria-ra bakarka joaten, beti taldeetan, kantuz eta soinuz. Han etahaien ondoren ikasi nituen nik hainbeste kantu, gero neure idaz-lanen oinarri izan ditudanak. Alegrantzia handiz bizi zen herrie-tan; geroztik luzaroan ezagutu izan dugunaren aldean, handia."Oraingoa baino pobreagoa zen orduko jendea –esaten dit amak–baina bai alegreagoa ere, gero". Familietan, festetan eta abar,asko kantatzen zen, asko dantzatzen, soinu-modu asko entzuten:panderoa, dultzaina, filarmonika, gehienik. Erritmo eta doinuhaiek edo haien akordua dut nire poesiaren barru-soinu eragile tabizian.

Baserri familiako giroa lana zen, bakardadea, mendia, isilta-suna, gauak, ipuinak. Oraindik ere umetako mendiak entzutenditut Arantzazun, gauez: "Tzi-tzi-tzi...". Mendia beteta dagozurrumurruz, argiz, ipuinez, misterioz, beldurrez. Mendiko isilta-suna esaten da beti, eta egia da, baina mendikoa isiltasun berezibat da, gauza harrigarriz bete-beterik.

Goizeko ordubietan joaten ginen Orbelaundik behera, aitaritxahalen bat eramaten laguntzera. Arratzuko kanposantu ondoraatera behar izaten genuen gehienetan txahala. Han uzten genuenaita bere txahalarekin eta gero kanposantu ondoz gora, pinu han-di arteko bide luzean zehar, bai kanposantuak ilunpean sortzenduen beldur zirraraz, bai basoan ordu haietan nabarmentzen denedozein zaratatxoz, ileak tente-tente eramaten nituen etxera.

Mendiak eta basoak, iluntasunak, argi-urratzeak, niretzatumetako presentzia daukate beti. Mendi-basoak edo iluna etaargia eta ni ez gara gauza diferente eta aparte. Ni mendi-basoe-

316

tan, ilunean, argian, barruan sentitzen naiz. Ez dakit nola esan.Orain ez dela sentitzen iruditzen zaidan gauza bat da.

Nik badakit ez naizela arbola bat edo sasi bat edo pauso ba-tzuk gauaren erdian. Baina ezerk ez dit burutik kenduko holakozerbait ere banaizela.

Sarri ibili behar izaten nuen, ilunduta gero, baso-bideakzehar. Gerra inguruko sasoi hartan hobe zen, izan ere, ilunez eginogitarako, morokiletarako edo talotarako irin garraioa. Esan zigu-ten astoarekin joanez gero ez zela deabrurik, sorginik eta holako-rik agertzen. Ze-ta astoak, aurreko hanken barru aldean gurutzeadaukala, eta horregatik. Errotatik etxerakoan astoari buztanetikhelduta joaten ginen gauez. Baina bide-bazterretik mozolo batekateratzen zuen astrapalada eta mutikoaren sustoa, ez astoarengurutzeak eta ez gurasoen esplikazio guztiek dute kentzen.

Auzoak be urrun genduzan-eta, jente gitxi inguratzen zanOrbelaun aldera. Gari-ebate ta gari-jotzetarako etortzen zirenezaparte, inguruko basoetara etorren bat edo beste; ijitano bakarbatzuk; eskekoren bat, gehienetan Isidrobasto; errekaduren bate-kin etorrenen bat inoizka; ganadu-tratanteak noizik behin, etaseniderik be ez askotan. Udako domeka-arratsalde batzutanLarrostako aitita etorten jakun eliz funtzinotik etxerakoan. Ama-gaz-eta kontu batzuk esan, merienda kopau bat egin eta ondoren,Goikogan eta Eperlanda be deitzen deutsagun mendi bizkarrerai-no laguntzen geuntsan aititari eta han eukiten genduzan aititaketa guk geure autuak. Itsasaldea ikusten zan ondo Goikoganetik,dana pinuz jantzi eben arte. Han "aurrean eta urrun ikustendozuen erreka modukoa, ha ez da erreka", esaten euskun aititak."Ha, itsasadarra da. Itsasoa handik aurrera eta zabal doa, aurre-ra eta zabal, urrun be urruneraino halantxik".

Eperlanda hori, oraintxe esan dodana, lehenago sorginkerienlekua ei zan. Gure aitak, amak eta anaiak uzten baeutsen, sorgin-kontuak be kontetan ebazan. Behin, honako hau esan euskun:"Ba, Eperlandan, behin sorgin-jaia-edo ei zan. Eta euren eleizki-zunaren azkenean, aker haundi bateri eperdian musu emon behar

317

ei eutsen, erlikiei-eta eleizan egiten jaken moduan. Eta han be baei zan euren arteko erlikia zan akerrari eperdian musurik emongura ez eutsonik, eta harek albandorratz bat ei eroian ezkutuaneta zast!, musu egin ordez, albandorratz hori sartu ei eutsan akerhorreri eperdiko zilotik eta Jesus ta kedro, ke kulo negro, esan eieban".

Gure amak ez dau ontzat hartzen sorgin konturik-eta. Bainaberak esaten dau zelan behin, aitarik agertzen ez-eta, Elorretaraaitaren bila joiala, bidean, hariztian, haretx bateri berba emoneutsan: "Jose, hor zagoz? Jose, zeu zara?". Akaso nor ete zan jakingura eban ilargiaren argidurak gizon-antza emoten eutson ha, aitaala beste nonor ete zan. Auskalo. Guk halako gauezkoen-eta bil-durra bizi genduan sasoi eta mendigiro haretan. Orduan misterioeta bildur-mundu hori erreala zan. Motorren zaratak orain kaleanerrealak diran letxe. Baina guk hori guztiori bizi-bizi ezagutu gen-duan etxean.

Amari zera itaundu neutsan behin: ea inoiz entzun izandaben, ba etxeko jauna hil ondoren, ba ganaduei eta erleei ta jaunhorren heriotzaren barririk emon izan jakenik. "Esos son tonterí-as", erantzun eustan siku be siku. Gero beste hau itaundu neu-tsan: Ta, ama, erlerik saltzen-eta ezagutu izan dozu? "Hori ez–erantzun eustan–, erlerik ez da saltzen, ez erosten. Erlie emoneitten da, edo hartu eitten da, baina ezelango diru-kontu barik".

Gure aitteri adurra egingo jakon erle gauzarik-eta preguntauizan baneutsa. Bera zan ha erlezale, eta etxean be erluntz pilaeukan, eta han ibiltzen zan ha benetan eztitten eta erleak pikau beez eben egiten. Larrostara be berak eroaten eben eztixe ateratzeneta, "han ibiltten da zuen aitte erliekaz berbeta baten", esateneuskuen Larrostako lehengusuek. Ezti-abauz eta mahats-mordobaltzez eta pozik etorten jakun Larrostaldetik.

Olgetan edo txantxetan ezer esaten eta egiten-edo ez dot ezagu-tu izan inoiz gure ama. Aita bera be ez, baina gure aita ez zan gureama bezain serio eta begiratua. Amak ez eban ontzat emoten aita-ren berezko eta bat-baterako urtenaldi umore oneko eta sanorik.

318

Amaren beste urtekera bat ez dot ondino kontatu. Domekaarratsalde baten, arrebak, han agertu jakuzan ezkaratzean, erro-meriara joateko prestatuta. Une haretan radioak trikitixa jotzenziharduan eta aita: "ala, neskak, berton ein daigun lehenengodantzaldia", esan eutsen. Eta mahaia eta jarlekuak baztartuta,han egin eben euren dantzaldi hori. Han egoan gure ama behekosubaztarrean, ikusten ebana, ikusi baino ez ikusi gurago ebala,eta: "A, Jose –esan eutson–, zu heldu, ez zara inoiz helduko; altue-nean be zimeldu ta jausi".

Hil be, halantxik hil jaku aita. Gure etxeko konaduak "ha ezzan ez heldu inoiz be, ha gordinik hil zan", esaten dau orain.

Nik neuk, eta gu gehienok, amatara emon dogu: isilak, ezkutu-zaleak, lotsatiak, edo ez dakit ba zelako erreserbadu-haizeko gare-an be. Aita, ostera, lagunarteko hutsa genduan, eta lagunarteanhazi be egiten zan ha gizajoa. Beti eukan harek bere inguruan norkentzun ugari. Familian bera zan etxeko poza. Feriara beti joatenzan astelehenean eta zera gogoratzen dot: ume nintzanean eta gerraaurretik, goizetan lehenengo biherra bezperan ekarritako bertsoakkantatea ebala. Han eukiko eban egun guztian bere bertso-papelhori, batzuetan berde kolorekoa, bestetzutan moraua edo urdina,aldean ez baeukan, etarteko hormazuloren baten bai behintzat.

Astelehenetan derrior Gernikako feriara joan behar izateneban. Alperrik etxean biherra biherraren gainean euki. Harizkoprakak, abarketa zuriak eta brusa bizkarrera botata, han urrun-tzen jakun etxaburuko kereizen azpian gora, Goikoganera bidez.Halaxe joan zan aittatuko dodan astelehenean be. Udako arra-tsalde argi eta sargoria, behingo batean ilundu eban arratsaldebu-ru aidera. Ta horra trumoiak, oinaztua eta euri-truxu, inestasi etaharria bera be. Amak Sanjuan-lorak eta sutako txingarrak talo-burdinean hartu eta etarte-puntan ipini ebazan ketan. "Goazenezkaratzera eta errosarioa errezau daigun", esan euskun amak.Eta han gengozan agurmariaka harik eta txakurrak aita abiaueban arte "Aita badator" esanda, errosarioa bertan behera itzi, etaetarte-puntara urten genduan danok. Brusa ta praka ta dana gor-

319

putzari inkauta agertu jakun aita. "Jeseus!", esan eban amak."Botua egingo neuke", hasi zan aita. "Tira", erantzun eutsanamak, "botuak itzi ta, zatoz erropok aldatzera". "Botua egingoneuke"... ta han galdu ziran eskaileretan gora, "barrien barrizsekula beste inoizko astelehen baten be ez"... "itzi eizuz botuaketa jantzi egizu hau", inotsan amak, eta aita "ez dodala Gernika-rik ikusiko", aginduz.

Hurrengo astelehenean amak oso goiz egin eban bere Gerni-kara osteratxua. Domeka arratsaldez prestatuta eukan bandeja ta,goiz etorri jakun etxera, arratsaldean biherrari gogor ekingo eu-tselakoan, aita eta biak. Bazkal ostean, eberdiostekoa egitera joanzalakoan, hor nun Gernikarako dana prest agertzen jakun aitahori. Eta "banoa" bera be esan barik, barriro etxaburuko kereizenazpian gora, bere harizko praka, abarketa zuri eta brusa aldeanzituela. "Aitak urten egin dau ala?", preguntau euskun amak."Bai, untxe doa etxaburuan gora". Ama horrek urten eban etarte-puntara, ta Goikoganerantz begira: "Ai, sikeran bere zorionekoboto hori egiten itzi baneutsa", esan eban.

Bazan gure aita amagaz karinosua. Plaentxiako Julian etaAnjelitagaz sartu besterik ez nintzan egin etxean, eta han agertujakun aita domekako meza nagusitik bueltakoan. Anjelitak aitaikusi ebaneko "baina bai elegante zagozala, Jose", esan eutsanaitari. Eta amak: "Hori edoze gauzatxogaz jazten da elegante".Aitak hori entzun ebaneko: "Ai, Anastasi, neuk be, hamazortziurteko ikusten zaitut gero!". "Zer esan dau?". Hamazortzi urtekoikusten zaituala. "Hara!", amak.

Bada 30 urte Arantzazun bizi naizala, baina gustora joatennaz beti be neure jaioterri inguru hartara. Aitaren bidez hartuneutsan gustoa jende hari. Eleizpean, aita beti lagunez inguratutaegoten zan. Gernikan be ezagun eta adiskide asko egin ebazan etabaeukan nork entzunik, batez be Tilo-pasealekura, iloba txikiarenaitzakian andre artean sartzen zanean.

Beti galanterian aita. Bere ustez, baekian andrazkoen barri.Munduko gauzarik ederrentzat be baeukazan andrazkoak, harek;

320

eta halan begiratzen eutsen eta tratau be halantxik tratetan eba-zan. Andrazkoen musua lakorik ez egoen harentzako. Dana bera-tzen zan orduan eta bizkar guztitik zehar pasatzen eutsen bereesku zuri ta fina eta eperdietan txalo bat edo beste be emon egi-ten eutsen, dana halantxik egin behar ebalakoan. Nork ezer era-sotzen baeutsan "nik badakit zer gustetan jaken baina" erantzu-ten eban. Soziedadera joateko zain eukiten eban sarri hurrean bizieban andraren bat edo beste, ta holakoetan, ama balkoitik begiraeukala konturatzen bazan, laister botako eutsan besoa bizkarreanzehar itxaroten eukanari, amari ernegatu eragitearren. "Ikustendozue hori?" esaten eban amak. "Lotsaren apurrik be ez daukabaina; lotsaren apurrik bez!". Telebistan be ez eban aukerarikgaltzen; ez egoen gona laburren kontra. Burua apur bat makurtu-ta be begiratzen eban pantailara. "Ze, aitte –erasoten eutsan gurekoinatuak–, hori be libre da ala?". "Zer ba? Badauka ezer txarrikala? Beste ezer ederragorik eta hoberik ikusi be egin leike ala?Edertasuna estimatzea ona ez bada, badago ba ona dan besteezertxu?".

Kontularia zan aparta. Asko irakurten eban etxeko senidebat, aitak "guzurrak kontatzen ebazala-ta", etortzen jakun. Niriamurrua emoten eustan. Ze, halako juezak ez daki zer dan guzurbat eta zer dan ipuina. Gure aitak ipuinak kontetan ebazan, ezguzurrak. Behin martxa hartu ezkero, asmau egiten ebazan, kre-au, eta jendeak zoratuta entzuten eutsan. Ha nobelista zan, antzi-nako nobelista horreetakoa.

Ni, nahiz baserritarra izan eta sensibilitatearen aldetik betiere baserritar jarraitu, Arantzazuko prailea naiz ia neure bizi guz-tian. Nire mundua Nabarniz eta Arantzazuren artean dago.41

41 Adio, 27-36. orr.

321

O i zenbat alferriko sentimendu! Oi zenbat alferriko maitasun!Oi zenbat usmo erdiragarri ta gozo! Beste milaka eta milaka

erromes bezala, hementxe igaro zineten. Zu mutil garratz zinen;zu mutikote trinkoa; zu gizon heldu, zu aitona zainart; zu orain-dik urne. Zenbat urte dira hemendik igaro zinetela? Bada bos-tehun urte Arantzazuk jendeari deitzen diola.

Zu ere mendiz etorri zinen. Nondik ba bestela garai hartan?Zenbat zarete mendiz mendi bideok zeharkatu dituzuen emaku-mezkook? Nexkato zinen lehenengo aldiz hemendik igaro zine-nean; zu neskatila pertxenta zinen; zu neska perkatx eta per-kantina; zu zenbait umeren ama arduratu; zu alarguntsa zerbaitbeligardatu. Ortozik asko, bideok zeuok sakondu zenituzten,zeuon oinatzez idatzi, zeuon bizikizunez hunkitu. Ondo bidesakonik bada Arantzazura, aldapa bakoitzean zehar arnasahalakoz ondo beterik. Oi zenbat zuen bularretako sentimendueder; zenbat tristura gozo; zenbat itxaropen; zenbat antsia luze;zenbat gogo zazpi koloretako! Zein argi niretzat, zein berooraindik, zein berri!

Pausoa pixka bat azkartuz gero, zeuokin bat egin behar duda-la iruditzen zait, eta, noizbaitzutan, zeuokin betera noala.

Han-hemen pagoak ditu aldamenetan bide honek oraindik.Mendien isla ez da ordutik hona asko aldatu. Ez eta zuengandikniganainoko jende nekazari, behargin eta lauaren sentimodurikere.

Gertakari arruntez mintzo zineten: giroen gorabeheraz; labo-reen egoeraz; ganaduen osasun eta osagarriz, ezagun-jendearensasoi onez edota gaixoz: norbaiten heriotzaz; urlia eta sandiarenarteko adiskidetasunaz ala haserreaz; auskalo zein parajetan ger-tatu-edo omen denaz; halako neska-mutilen ez dakit noizko ibile-ra lotsa gutxikoz; berendiaren erbesteratzeaz eta abar.

Bidea luzea baitzen eta erromerian baitzentozten, bazen erro-sariorik errezatzen zuenik ere. Alboka-jotzaileek oraindik oraintsuarte iraun dute agian zuen parajeetako auzo bazterretan ere. Eza-gun zenituzten bide inguruetako iturriak, bazenituzten apa-

322

txaldiak egiteko zelaiune jakinak. Zeuok bezala ikusten ditutmendiotako hainbat eta hainbat harrobitan hareharri-harkaitzakpalankaz zulatuz eta harmailuz harri-mokorrak landuz dihardu-ten hargin gogorrak. Egurgile eta ikazkin-jendea ere, han etaharantzago, hor ari da; aizkolotsak salatzen ditu eta baba beltz etatxondorrak egosten ari dituen suaren keak. Zeuok bezala ikustenditut Araba aldera nahiz Gipuzkoarantz harri-garraioan ari direnitzainak ere. Bada idi-uztarririk inguruotan! Aida-hotsak entzu-ten ditut eta gurdien kirrinka. Gehienek ostera leraz ari duteberen harri-lorra eta astoz ikatz-garraioa. Gebarako jaunaren jen-de harroa ikustea ère gertatu zaigu, bere zaldi eta mando apain-duz. Haiek Onatirantz zihoazen.

Biurgaineko, Artasoko eta Gaillerdiko trikuharriak hondatu-xeago daude orain, Andreaitz eta Urbiakoak ere bai. SekillagakoMugarriaundixa lurrera bota zuten berriz azken gerrakoan. Handatza bere bost metroz gorako luzean, etzanik. Sanadrian, Kata-bera, Zurkutz eta Sanjuanzarreko bideek ez dute nire akorduanauzolanik ezagutu. Etenak bai. Alimaleko basurde burdinazkoeskergek uxartu dituzte mendiok, lehengo galtzada, mandabide,estrata, gurpide ta bidezidorrak hautsiz, eta mendi-malda guztie-tan, zeharka-meharka, urratu zabalak irekiz, idirik eta tirakalari-rik gabe, beren baitako indarrez ibiltzen diren itzelezko gurditzarmortal, urrumatsu eta azkarrentzat.

Harriurdineko Ama Birjinaren jarlekuan eseri naiz pixkabatean eta Arantzazurantz abiatu naiz Goierri aldeari begiratu bateman ondoren. Biozkornako meazuloetan ziharduten gizonak ereikusi eta agurtu ditut. Gizajoek ez dute horiek ere, harkaitz arte-ko txabola baju eta estu horietan, Otzaurte aldeko ikazkinek etaGaboñomendi aldamenetako harginek beren txosnetan baino ero-sotasun handiagorik izango.

Ama Birjinaren iturrian ura edan dugu. Ur hau beti egoten dahotza. Mailatik behera antzean Anboto eta Udalaitz ikusi ditugueta Gorgomendi. Inork aipatu gabe ere Anbotoko Senorarenakburutaratu zaizkigu, handik Gorgomendira bai baitaki aldatzen,

323

ekaitz eta harri-zaparradak sortuz. Santa Maria, gaitzezkoengan-dik libra gaitzazu, amen, esan dugu geurekiko.

Mendibideotan barrena, gaurko jendeak ahaztu edo ikasi ezduen noizbaiteko zuen ibilaldi-giroa berpiztuz, oi zenbat gozatuohi naizen, alferriko sentimenduz eta maitasunez bada ere!42

42 Adio, 47-50. orr.

324

E Z noa ni neure poetikaren azalpenik egitera. Lehenengo neukdakidan poetikarik eduki ere ez daukadalako, Nabarnizko

nire jendeari ikasi niona ez bada, eta gero poetika, mugimenduabezala, ibiltzeak berak esplikatzen duelako, eta ez beste ezerk.Dena dela, idazten duenak behin eta berriro gogoetak egin beharizaten ditu zer ari den, zer egin nahi duen, egiten duenak zein sen-tidu duen, daraman orientazioa bide onetik ote doan eta abar etaabar.

Gauzak eta hitza, diferenteak dira. Nik zerbait nahi izanbadut, nire hitza beti gauzen artean, ahalik eta gauzei berdinenaizan zedila izan da.43

43 Adio, 73. or.

325

B ehin baten, bere buruaren kontzientzia ukan zuen ipuinbatek. Pertsona sentitu zen ipuina. Bere baitako ikuskizu-

nak erakarri zituen ipuinaren begiak, eta bere barrura begirajarri zen berehala. Ispilu halakotan islatzen zitzaizkion kolkoa-ren barruko aldetik bere kontzientzia anekdotaz, historiaz,pasadizoz-eta ornatu, markatu, eratu, landu zuten aldi desber-dinak.

Eta ipuinak ume izan zela ikusi zuen, gurasoak ukan zituela,eskolara izan zela, kolejioko eskurtsioetan ibili zela, etsaminetankalabazak ukan zituela eta abar.

Oroitzapen pozgarriak akordu negargarriz aldizkatzen zi-tzaizkion.

Ipuina bere buruaren kontzientziaraino jaitsi zen eta harenerdi-erdian eseri. Kontzientzia-buelta guztian zituen irudiekinguratzen zuten. Irudi haiek ez zuten jadanik zaratarik bizi. Isi-lik eta elkarri begira zeuden eta batak bestearengan koadrotakofondo halako zerbait egiten zuen. Irudiak iruditan barrentzenziren nolabait, batak bestea nolarebait islatuz. Begiz ikustenzuen denborak gaineratu zion gertaera ororen akordua. Boligra-foa eta papera hartu zituen ipuinak eta ohar batzuk apuntatzenhasi zen:

"Denbora pasatua edo iragan aldia gauaren antzekoa da.Norbere etxez kanpo utzi dugun gauaren antzekoa. Gauzak han-txe daude. Batzuk ilargitako arbolak bezala, zeruaren kontraislatzen den mendi-lerroa bezala, argiak pizturik dagoen hiri batbezala, ilargi eta izar bezala daude iraganaren kolkoan norberarigertatu zaizkion zenbait gauza; eta beste zenbait, gaua iluntzenduen hauts mehe ta beltza bezala, ikuspegi guztietan zehar itzalhandia barrenduz.

Oraina da bakarrik denboraren barruan egun. Oraina berrizgauaren makina handian geratu gabe sartuz doan hede oso zabal,luze eta geratuezina halakoa-edo da. Proiekzio-gela ilunean,karrete ikaragarri handi batean kiribilduz doan zinemaskope filmzinta bezalatsukoa. Oraina joan doan proiekzio bat da, historia

326

luze baten proiekzioz, ikusten ez dugun beste karrete handi bate-tik sortuz doa aldi bakoitzean ikusiz goazen zinta ere. Pelikulahorretan goaz gaurtik atzora, atzotik herenegunera, ta herenegu-netik heregunagora".44

44 Adio, 82-83. orr.

327

Odol eta neke arteko Euskal Herri batean tokatu zaigu bizi-tzea.Euskal Herria borroka handi batean sartuta dabil eta ni eus-

kaldun bezala, jende pobrearen seme bezala, eta frantziskanobezala, borroka horren barru-barruan sentitzen naiz, ez dut kan-poan geratu nahi.

Indar gogorrak dabiltza. Frantziskanoa eta poeta, eta ni nai-zen gizona ere, maitasuna eta bakea, eguzkiaren argia anaieiekartzeko dago. Lan zail bat borroka honen erauntsi artean.

Ahal dudan neurrian bizi nahi duen nire lurrari, nire herriari,nire aportazioa eman nahi nioke. Pobretasunean alaitzen irakatsi,bizitza maitatzen, eguneroko lantxo apaletan, zalantzetan, ahulta-sunetan, ametsetan, guztion mixerietan, halare desanimatu gabejarraitzeko. Gauza txikiak egiten ditugu denok. Gauza handiakegiten omen dituztenak ez dira nire jendea, nire herria.

Gure existentzia txiroa da, malkardi, paraje pobrearen des-kribizioa. Baina dena, inguru guztia haziz beteta dago. Harribakoitzaren azpian, edozein haritz zaharren adar elkorretan, hau-rraren irribarrean eta xaharraren begirada geldian, hil duten gaz-tearen heriotza absurdoan, protestaz pintatutako horma zikine-tan, gure poesia nekagarrian bertan, dena haziz beteta dago, uda-berriaren zain dagoen zelaia bezala.45

45 Adio, 131-132. orr.

329

BIZIMINEZ*

I noiz tentaziorik izan badut, bidez bideko izatearena izan dut.Bada nire lagunik nire gogo zahar honen berri dakienik. Oilo

larrekoiaren zoriak lotu izan nau, baina, beti hankaren batetik.Beti nire gogoa aurrera eramateko aurkitu izan naiz oilo. Nirebidezaletasunak Euskal Herria zuen ametsetako arlo, eta ipuin,ohitura, esaera eta jasokizun lilurazko. Orain jadanik akabo, gaz-tetasuna eta izandako kemenak ere hustutzen baitihoazkit. Baina,nire beste lagun nagusiek baleritzote, oraindik material askokarreatuko nukeela iruditzen zait. Baina orain, inoizko askatuenaurkitzen naizenez, nahiz eta Euskal Herrian ez, nahiz eta gurelurrintzen doan eskuratu gabeko kultura ondareen bila ez, jende-aren ondoren abiatu naiz Madrileko kalez, jendetasunaren ezagu-pena gehitu nahiez.46

* Biziminez (Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru, Donostia, 2005.46 Biziminez, 60. or.

330

A sko dira egin ditugunak. Asko dira oraindik egin nahikogenituzkeenak. Asko dira. Asko dira, gauzak egin beharrez,

presaz edo haserrez egin ditugunak. Merezi al zuen triski-trauskaeta egin genuenarentzako begiramenik gabe, egin genituen gauzahaiek egiteak? Gauzak egiteko afanari, ala gauzak egiteari beraribegiratu behar genioke batez ere? Asko egitearen gaitzak erabiligaitu gehienbat. Egin. Luberriketan bezala aritu gara gogor. Etabatek badaki luberriketa zer den: otatza eta luban garbitu, hon-deatu eta soro bihurtzen aritua baita Goikoganen. Artoa garaun-tzeko zaku baten sartzen genituen artaburuak, lotzen genuenzakua eta gero zokorrak jotzeko mazuz eman ahalak ematengenizkion zakuari eta artean "emon, emon", entzuten genuenaldamenetik: "Emon, amaren burua be ez da-ta". Eta gauzak eginegiten ikasi genuen, baina ez gauzak begiramenduz eta ongi-nahizegiten. Gauzak egin egin behar ziren, egiten zenarekiko tratuakontuan hartu gabe. Eta zenbat ez ote dugu egin, egiteko makinabaino gehiago ez bagina legez, hotz-hotzean eta gogor, esku arte-an genuen eginkizunari makinak baino bihotz gehiagoz begiratugabe. Gogorrean ohituta egon bat, esaten dugu, gogorrena egiteanere makina huts baino besterik ez bagina legez, pertsona garelakontuan erabili gabe, maitasuna ezkutatzeak gizonago egingobagintu bezala.47

47 Biziminez, 67. or.

331

T tirritta izena aukeratu dut, eta ez txirrita, gaztelerazko ciga-rra adierazteko. Txirrita izena Jose Manuel Lujanbio Retegi

bertsolari handienarentzako utzi nahi dut. Nik intsektuaren izenaeraman nahi dut, udako berotan kantu txirriti eta tehenta kanta-tzen duen harena. Nik ttirrittaren antzeratsuko izan nahi dut,aurrerantzean, kantari jarein eta iraupentsua.

Ohizko bizimodu zeregintsuari ihes egin nahi diot, inurriakgorabehera –aspertu naiz inurri izatez–, ez dut pilatzaile-lanikegin nahi, ttirritta bezala, irabazirik gabeko kantari oparotsu izannahi dut. Ez dut izan nahi euli, "ezer onik egin ez eta besteen lanaalferrik galtzen dutenetarikoa". S.B.L.M.48 Eulia eta ttirrittabereizten dakitenengandik jaso beharko dut zimiko zorrotzik.

"Pikondoan bizi zen ttirritta eta sarri kantatzen zuen jardunbarez. Onez onean beregana deitu zion behin (Frantzisko) Aitadohatsuak eta eskua harengana luzatu eta esan zion: Ene arrebattirritta hori, zatozkit. Berehala jarri zitzaion ttirritta eskuetan.Eta hark esan: Kanta, ene arreba ttirritta horrek, eta goretsezazu poz-dardaraz Jauna, zure Kreatzailea. Esaneko, bertanjarri zen ttirritta kantuan, eta ez zen isildu harik eta Jainkoarengizonak, haren kantuari bere gorespena lotuz, egon ohi zen leku-ra itzul zedila agindu zion arte" (2 Cel., 171)49.

Bizitza guztian nahi izan dut ttirritta izan, baina, jaio ordukohartu nuen hezierari jarraiki, inurri bizimodua egin dut bizitzakohirurogei urteotan. Hala ere nik uste dut izatez eta jitez naizenerabehar dudala itzuli, beranduari eta esperientzia berriaren arris-kuari etsipenez edo beldurrez begiratu gabe. Ausardia handiabeharko dut hartutako erabakia aurrera ateratzeko. Lehenengo,inurri itxura eman dut orain artean, inurri itxura ematen saiatunaiz behintzat. Gero, inurri-pentsamoldea duen jendartean bertan

48 [San Bonabenturak idatzitako Legenda Maior, San Frantzisko Asiskoarenbiografia.]

49 [Tomas Zelanok idatzitako Bigarren bizitza, San Frantziskoren gainean.]

332

jarraitu gura dut, ahal izatera, eta denen aurrean aitortu eta biziizatera eraman ttirritta izateko nere gogo eta erabakia. Inurrienmundu honetan asko jazten du bat eginkizun eta arazo hauetanburubelarri sartuta nabil esateak. Probetxuzko gizontzat jotzen duhalakoa edonork, eta poza ematen du halakotzat hartu izateak.Alderantziz, berriz, nork agertu behar du inoren aurrean, berak ezduela ez egiteko bereizirik, ez lan-modu jakinik, erantzunaz?Seguruenik ez diote esango, baina gizajo ikusiko dute halakoa,haurrek berek ere. Ttirritta, ostera, ez da gizajo, ez errukarri. Tti-rritta izate modu bat da, aritze modu bat, agertze modu bat,bokazio bat eta erabaki bat. Ttirrittak badu, mundu honetan,betekizun bat ere: "Kanta, ene arreba, ttirritta horrek, eta goretsesazu poz-dardaraz Jauna, zure Kreatzailea", esan zion Frantzis-ko Aita dohatsuak ttirrittari. Pikondoan bizi zen ttirritta. Pikon-doan bizitzeak, mundu honetako errealitatetik at bizitzea adierazlezake. Gaztelerazko esaeraren dundurioak horretara eramangintzake.

Ez dugu alferrik galduko bururapena. Mundu honetako erre-alitatetik at? Zer da mundu honetako errealitatea? Zer jan, zerjantzi eta non aterpetu arazoak? Bizitzari ezinbestekoak zaizkionbaliabide estuak? Bai. Horiek eta beste. Izateari premiazko ezezik, onuragarri eta eder zaizkion guztiak: jaiak, artea, astiuneaeta abar ere bai. Errealitateari nondik eta nola begiratzen diogu-nak, zerikusi handia du, zerbait edo norbait errealitatearen kan-poan ala barruan dagoen erabakitzean. Lehenengo eta behin, norda errealitate erabatekoan bizi dena? Nor ikuspuntu erabat egiaz-koa duena? Gehiengoaren iritzi eta jokabidea ote da errealitatea-ren esanahia definitzen eta argitzen duena? Era batean bai, bero-ri ere errealitatearen zati delako. Gertatzen dena, ematen dena,ikusten dena, hori baita errealitate. Baina ez errealitate guzti etabakarra. Errealitatea ezin erabaki daiteke demokratikoki. Demo-krazia gehiengoak ezartzen du, baina gutxiengoaren presentziaeta jokaera ere errealitate dira. Eta gutxiengoarena ez ezik giza-banakoarena ere bai. Pikondoan bizitzea, gutxiren aukera nahiz

333

halabeharra dela, gertatu egiten denez gero, errealitate da, etaizan badena ez dago bere buruz kanpo. Pikondoa aukera bat da,ikusmira bat, jarrera eta egongune bat. Beste era batzuetako in-tsekuen artean ttirrittak pikondoa hautatu zuen bere talaiatarako.

Eta nik ttirritta neure eredutarako.50

50 Biziminez, 76-78. orr.

334

G aua iristen zenerako nekatuta aurkitzen zen. Ez zuen besteedozein langilek baino lan gutxiagorik egiten, baina ez zen

honetan poztutzen. Zerbait gehiago egin nahi izaten zuen. Zerbaitidatzi, esate baterako. Eta hasi hasten zen baina ez zitzaion ezertaxuzkorik ateratzen. Aurpegian markatu zitzaion bere arimakokontentaezinaren zinua. Bera ere oroitu zen horrekin, zahartzenzihoala iruditzen zitzaion, azkar batean zahartzen zihoala, etahorrek berorrek ere larritu egiten zuen. Bizitza ihes zihoakion ongiohartzen zelarik nola ihes zihoakion. Erlojuaren segundo bakoi-tzak estutzen zuen, estazioko tren bakoitzaren irteteak, aurrerazihoan edozer gauzak. Egun batean harekin trikitx egin nuen etagertatzen zitzaiona konta zezala esan nion, ezer bukatzen ezbazuen ere gizakera baten testimonio bat izango zela-ta. Horrekpoztu bide zuen eta harrezkero idazten zuen idazlan bakoitza eto-rria bukatzen zitzaion pasaje hartan bukatuta ere, osorik zegoelairuditu zitzaion.51

51 Biziminez, 140. or.

335

EUSKALMINEZ*

A rantzazun dago nire lana eta bizilekua. Arantzazu santutegieta bakarleku duzu. Andre Mariaren irudi zahar baten ingu-

ruan sortu eta hazi da Arantzazu. Bada bostehun urtez gora, Eus-kal Herriarentzat fraide komentu handi eta arrunt baino zerbaitgehiago dela. Andre Mariaren irudi zaharrak erakarmen handiaizan du alde batetik; bestetik, berriz, fraideak izan dira erromesa-rekin hitz egin dutenak. Arantzazu, ardatz eragile bat izan daEuskal Herrian. Euskal Herriaren barruz barru aritu den ardatza,Arantzazuri buruzko erromantze bilduma bera bakarrik ere nahi-koa da diodana egiaztatzeko.

Jende euskaldunak eragin dio Arantzazuri, jende euskaldunaizan baita gehienik Arantzazura hurbildu dena. Jende euskaldunhorri bere hizkuntzan erantzun behar izan dio Arantzazuko frai-deak. Entzun eta erantzun. Euskaldun jende horren berri sakonaizan du Arantzazuko fraideak. Jende horren izaera ezagutu du,jende horren nahi, bizimodu, aiurri, ezin eta pobretasun sakonaezagutu du, eta jende horrentzat bizitzera beharturik aurkitu dahistoriako trantze bakoitzean zehar. Jende horren hizkuntza hainapalarekiko izan duen arreta bera, ez da izan makala. Tradiziohorretan, gure belaunaldiak ezagutu duen katemaila, Salbatore

* Euskalminez (Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru, Donostia,2005.

336

Mitxelena izan genuen. Poeta, historiagile, saiolari. Tradiziohonek badu egun ere exponente ederrik gure Aita Villasanteren-gan. Nor bakoitzaren sentsibilitate, gustu eta joeraz kanpo, etaeuskara landuz etxe honetan etorri den gizaldiz gizaldiko zaleta-sun-abiaduraz gainetik, Arantzazura hurbildu den jendea izan da,hemengo euskaltzaletasunari etengabe eragin diona. Niri behin-tzat jende hori zait benetan eragile izan.

Eliza-osteratxoa egin ondoren eta inguruak begiratu, edozeinbaztertxo aukeratu du jende horrek bere bazkari-legetxoa egiteko,eta han daude, hizketan baino isilik, jaki-pardeltxoaren inguruan,isilik eta jaten, noizbehinka zerbait diotela, euskaraz isilik hiz eginbehar bailitzan. Kolpean ezagutzen dut usadio zaharreko euskal-dun taldea. Erdaldun jendea, edota erdaraz ari dena, altu-altukamintzatzen da, solteago mugitzen da, abarrots handiagoz danabarmentzen. Ez du beldurrik, seguru sentitzen da, inguruarenjabe da. Beldurra holako kokildurak lotzen du euskalduna, ososeguru sentituko ez balitz bezala ageri da, paraje arrotzean aurki-tuko balitz bezala. Gizaldietako menpetasuna, agian mendeeta-koa, nabari zaio, setiatutako ehiza ikaratu adina ez bada ere, abe-re bildu eta uzkurra dirudi gizajoak. Euskaldun hutsa izateakhalako bajutasun lotsagarria balu bezala. Jende horren umiltasu-nak irabazi nau ni, jende hau zait nagusitu sentipenaren sustraie-taraino.52

52 Euskalminez, 63-64. orr.

337

H asieran, bazen Euskal eta bazen Herri. Jakina, hori EuskalHerriaren hasieran zen, ez lehenago, baina inork ez daki

noizkoak diren ez Euskal eta ez Herri. Are gutxiago daki inorknoren seme direnik; sabelkide bai, badirudi sabelkide direna, eta,itxura denez, Esau eta Jakob bezala bata bestearen hankari hel-duta jaio ziren. Nor jaio zen ordea lehenengo eta nor lehenengojaio zenari hankatik helduta? Dirudienez Euskal jaio zen lehenen-go eta Herri ondoren. Orduan Euskal Esauren antzeko da etaHerri Jakoben antzeko. Guztiok dakigu Esau zela lehenseme,amaren sabeletik argitara irteten lehenago izan zelako eta horre-gatik zegokion Isaak bere aitaren ondasunen oinordeko nagusiizatea; baina halako baten, dilista edo lenteja-platerkada batentruke, Jakobi saldu zion Esauk bere oinordekotza. Euskalek bestehorrenbeste egin bide izan du Herriarekin, bere nagusitza saldubide izan dio Herriari, dilista-platerkada baten truke, eta Herrigeratu da Euskali zegokion ondasun eta ekonomia guztiarekin.53

53 Euskalminez, 85. or.

338

Herriaren aurrera agertzean lotsa sentitzen dut eta esker ona.

-Zer dela-ta lotsa?–Herriarekiko zordun ikusten dudalako neure burua.-Zertan zordun?–Ontasunean batik bat.Gure Herria ona da. Gizaldiz gizaldi landu du ontasuna jada-

nik berez-berez on izateraino. Herritik nigana berez zetorrenontasun hori hartu ez dudalako bi aldiz natzaio zordun ni neureHerriari, eta lotsa dut sentitzen Herriaren aurrean.

Gure Herria ona dela agertzeko, gure Herriaren esker onekoizatea da nahikoa. Hutsagatik da esker oneko gure Herria. Edo-zein huskeria du esker onez hartzen, sustantziazko gauzarik zor ezbalitzaio bezala. Gure Herria negargarri esker oneko da, negarga-rri ona delako. Eta negar eginarazten dio bati erantzun hoberikeman ez diolako, lukurra izan zaiolako, asti-uneetako apurra bes-terik eman ez diolako.

Aspaldikoa dut nik neure Herriarekiko zorraren kontzientzia.Noiz nuen idatzi "Nik Herriari zor diodala Herritik hartu duda-na"? Eta hona hemen ni, asko hartu ta gutxi eman, gutxi emaneta asko hartzen.

Herriari itzuli diodan apurragatikHerriaren esker ona hartzen.

Egia esan, gizagaixo izateraino ona den gure Herriari ezerenzorrik nionik ohartu orduko bizitzako sasoirik onena igarorik nuen.

Egia esan, gauza ere ez naiz Herriari zor diodanik ordaintzeko.Baina egia esan, banaiz gauza Herriarekiko esker ona senti-

tzeko eta herriarekiko esker ona sentitzen dudala aldarrikatzekoeta Herriarekiko zorraz oraindik ohartu ez denari deiadar egiteko:

Hik Herriari zor diokela,Herritik hartu dukana.54

54 Euskalminez, 141-142. orr.

339

IZADIMINEZ*

A diskideok: Ez dut Elgea-Gaboño mendikatea maite-maitedudala azaldu beharrik. Ibili ahal izan nintzenean oinazeal-

dien gozagarri izan nuen eta orain begiraden gozamen dut. Lasti-marik, jendeak ahaztuegi edo bertan behera utziegi izan duelaesango nuke. Erraz erre dira larre sailak, pago sailak, erraz utzidira bideak galtzen, nork oroitzen ditu harrobien izenak eta bestehainbeste gauza jakingarri, estimagarri eta erakargarri?

Orain zentral eolikoen problema dator. Jakina, txorimalojigante horien siluetarik ikusi nahi ez nukeena. Baina, zer eginhorretan ere aurrea hartu badigute? Ba ote dago ganorazko arra-zoibiderik mamuotatik gailurrok salba ditzakeenik? Mendigainokhaize erroten hegal zoroen parke izatetik libra ditzakeen argudiodexente samarrik? Mendikate horren profil betikoa edo naturalazuzenbidez salba ahal baledi, orduan, ni debatearen alde.55

* Izadiminez (Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru, Donostia,2005.

55 Izadiminez, 39. or.

340

AMETS BATEN KRONIKA

S an Juan bezperako gau beranduan fraideak ez zuen ohean ezgorputzik sosegatzen ez oroitzapenik menperatzen. Gorputzak

ezin zion gustuko posturarik hartu eta akorduz akordu zebilkiongogoramena, buru belarri bizi izandako eszenak eta eszenakbekokian proiektatuz, denak ere argi biziegiz. Asaldatua zegoen,nerbioak lar bihurri eta aztoratuak bezala zebilzkion gorputz guz-tian eta ez zegoen oroitzapenen pantaila itxungiko zionik.

Bestetan baino askoz beranduago oheratua zen. Azkenengosuaren hondarrak itzali zirenean ia. Gomistegikoek piztu zutenlehenengo San Juan sua, gero Goikobentakoek, Sindikakoek. Aiz-kirrikoek lehenago piztu zuten Zelaizabalgoek baino. Seminario-an ez zen surik piztu. Urteak ziren jada Seminarioan San Juanbezperako surik pizten ez zela. Komentuan, Sindikarantz dagoenarroan, Fr. Anjelek berak piztuko zuen azkenengo San Juan suaorain baino urte batzuk eta kilo batzuk gutxiago zituenean etaoraindik osasun aitzakiarik ezagutzen ez zuen aldi sasoitsu har-tan.

Fraiderik gehienek, seguru asko, ez zuten San Juan bezpera-ko suaren akordurik ere. Fr. Luisek bai. Fr. Luis, urteetan aurre-ra zihoan arren, urtero joaten zen Goikobentakoek pizten zutensuaren inguru nahiko jendetsu eta alaira. Anjel, afalostean, egu-na noizbait iluntzen hasi zenean, Seminarioko gorengo terrazaraigo zen, bakarrik eta soseguz, zazpigarren solairuko begiralekuparegabe hartara. Yoni izan zuen urte askotan San Juan bezpera-ko ikuskizunaren kontenplazio eta solas lagun. Yoni eta bienartean eskuz esku edaten zuten egokiera horretarako gordeta etaondo freskaturik eraman ohi zuen Getariako txakolin botila.Azken urteotan akorduan baino ez zuen Yonirik, ordea. Yoni des-tinoz beste konbentu batean bizi zen. Orain berak bakarrik ikus-ten du San Juan suen ikuskaria, bakarrik hitz egiten du eta baka-rrik edaten txakolin botila osoa. Orain ez du nori kontaturikumetan eta baserri bakartian zelan prestatzen zuten San Juan

341

sua: egunak lehenago nola bide ertzetako sasiak ebakitzen zituenaitak eta guk nola etxaburuko soro goenean pilatzen genituensasi, albitz, arkasatz eta saskara, eta egiten genituen poz handizeginkizunok eta nola egoten ginan luze etsita, bai San Juan bez-pera bera, eta bai sua pizteko ordua. Aitak piztutzen eban sua.Ordua baino lehenago, seguru, eta genkizanak esan eta kantatzenhasten ginan:

San Juan, San Juan soloetan,artoetan ta garietan. Sorginak erre, lapurrak ihesi, gora, San Juan.

Aitak beti esaten ebazan gauza berriak eta politak. Beremoduko musikak eta bere moduko bertsoak erabiltzen ebazan(gutxi gorabehera, holakoak edo):

Suak sasiak eta bedar txarrak garbitu. Suak argitu eta pozez beteten gaitu. Kanpoak Sanjuanek bedeinkatuko ditu.

Eta beste halako:

Gaur San Joan bizpera, bihar barriz San Juan. Poza saltoka dabil egunokaz munduan geu bere gagoz sekulako moduan.

342

San Juan eguneko goiz-sentiko iruntza, harexek osatzen dau gatxetatik gorputza. San Juanek deiskula bihar dogun laguntza.

Yonik gustura entzuten zizkidan kontuok eta nik zirenei etazitezkeenei zabaltzen nien ataka eta, banekienez gure aitarenakzer zitzaizkion atsegin, ba, ahoa zabaldu eta bota egiten nizkionaitarenak zitezkeela iruditzen zitzaizkidanak eta han jartzen nuenaita etxaburuko soro goeneko San Juan su –sutxu?– haren aurre-an eta gu –nortzuk ote ginen?– gehienez ere hiru kakanarruonondoan, bereak izan zitezkeenak, hori bai, bereak izan zitezkee-nak kantatzen. Seminarioko terrazak memoriarik balu, zenbaitaitarena izan zitekeen bertso ez ote luke gogoratuko! Yonik horibadaki. Bazekien Yonik zer zen niretzako San Juan bezpera. Iku-si egiten zuen Yonik aldatu edo egiten nintzela San Juan bezperan,nintzena baino askoz gehiago egiten nintzela, hazi edo; beharba-da gehitu egiten nintzela naturarekiko sentiberatasun eta haren-gandiko gertakari naturalen ulerkuntzan, eta areagotu egitennintzela lurretiko sentikariak hautematen eta berauen adierazpe-nean. Lurrarekin eta bere inguruarekin hartu-eman handian jar-tzen nintzela, sustraiak nituela oinetan, intxaurrondoak bezalakosustrai luze bat bezalakoa nuela lurrean sakon ere sakon sartuaeta pagoak bezala nituela hogei sustrai zabalean itsatsiak lurlurrari eta intxaurrondo edo pago mardulenaren adaburua bezalahedatzen nintzela airean, zeru-lurren emanazioei adi, eta nikorduan aitarenak egiten nituen.

Zenbat holako entzun ete deustaz Yonik urtea joan urtea eto-rri! Izan be neurez berbaldun txikia izan arren akorduen ontziakirakiten deustanean geratu bako esan beharrak izaten dotaz. Yoniakordu bat besterik ez dot orain hementxe, terraza altu honetan,bestela erreparatu eragingo neuskio Aizkirrikoen suak onenak

343

emanik dituela, eta Gomistegikoak eta Zelaizabalgoak. Goikoben-takoek sardagaz dihardue ertzetan geratu diran adar eta sasi kon-doak erdiko txingartzara botaten. Julian izan behar dau sardagazdabilena. Momentu baten harrotu da sua eta luzatu ditu garrak,baina laster apaldu da.56

56 Izadiminez, 112-115. orr.

345

JAINKOMINEZ*

Jauna, hemen natorkizusasoi bateko orri guztiak galdu dituen arbola bezala.

Ilusio guztiak galdu ditut ja. Ez dut madarikatzen lehengo orririk, lehengo ilusiorik, lehengohegorik. Lagungarri izan nituen eta zoriontsu egin ninduten.Errealitatearen haizeak eraman dizkit, errealitatearen haizeakbiluztu nau. Hauxe da nire egungo errealitatea, nire abar eta gerrigorriok. Beharbada goroldio pixka batek estaltzen nau oraindikipar aldetik. Zenbat eta eguna argiago den orduan eta markatua-go ageri da nire zilueta. Nire besoak zugana jasorik ageri dira, nirebegiak zeugana, adimena ere zeuganantz ari zait, zeuganantzzabaltzen dut ahoa, zeuganantz daukat bihotza. Nire errealitateanire eza da, nire gabezia. Oinazeak biluztu nau. Orain minbiziak.Zelan eta zenbat mugatzen duten bat osasunik ezak, gaixotasu-nak, ahuleziak eta txakiltasunak. Apaindura gabeko mintzairannatorkizu, maskaldutako gorputzez, fedeak eta esperantzak oztaeusten dioten espiritu indar handi gabekoz. Zer gauza, Jauna!Nire lurraz, buztinaz edo dena delako enbor honekin tupust egite-ra ekarri nauzu, oraindik zeuk eta biok maite dugun enbor haus-kor, ustelkor eta galkor honegaz. Egunoro biltzen gara komunino-

* Jainkominez (Poema argitaragabeak), AEF-Elkar-Labayru, Donostia,2005.

346

an, ez nauzu bazterrera uzten gaixo nagoelako, aitzitik emanagozatozkidala esango nuke, karino handiagoz zatozkidala zenbat etaeskasago aurkitzen naizen, zenbat eta heriotzatik hurbilago etaorduan eta maitakorrago zaitut nabari eta, egia esan, neuk ereerruki eta begiramendu handiagoz erreparatzen diot neure buruhain dena beharreko eta zarpail honi.57

57 Jainkominez, 152-153. orr.

347

SUTONDOAN SORTA

11. Ebaristo Bustintza Kirikiño: EgunekoaAukeraketa eta hitzaurrea: Xabier PereaAurkezlan eta moldakuntza: Jesus Mª Agirre

12. Jose Manuel Etxeita: JosetxoMoldakuntza eta sarrera: Adolfo Arejita

13. Estepan Urkiaga Lauaxeta: AzalpenakAukeraketa eta hitzaurrea: Jon Kortazar

14. G.C. della Croce – Bernardo Mª Garro Otxolua: Bertolda eta BertoldinAurkezlana eta moldakuntza: Adolfo Arejita

15. Eusebio Erkiaga: Jaioko diraSarrera: Lino Akesolo

16. Ebaristo Bustintza Kirikiño: Edo geuk edo iñok ez. Euskerearen aldeSarrera eta hautapena: Xabier PereaMoldakuntza: Xabier Perea, Adolfo Arejita

17. Mikel Zarate: Ipuin antzeko alegi mingotsakAurkezlana: Igone Etxebarria

18. Eusebio Erkiaga: Batetik besteraMoldakuntza eta aurkezlana: Iñaki Sarriugarte

19. Txomin Agirre: Auñemendiko loreaMoldakuntza eta sarrera: Rosa Mari Arano

10. Txomin Agirre: KresalaMoldakuntza eta sarrera: Mirari Alberdi eta Jon Arretxe

11. Jose Manuel Etxeita: Jaioterri maitiaAurkezlana eta moldakuntza: Iñaki Sarriugarte

12. Eusebio Erkiaga: Txurio TxoriaAurkezlana: Igone Etxebarria

348

13. Txomin Agirre: GaroaMoldakuntza eta sarrera: Bingen Zupiria

14. Resurrección Mª Azkue: LatsibiMoldakuntza eta sarrerak: Mirari Alberdi eta Karmele Olano Adolfo Arejita eta Luis Villasanteren hitzaurreak

15. Jean Barbier – Bernardo Mª Garro Otxolua: Ixtorio-Mixterio. Ipuin-MipuinakSarrera eta moldakuntza: Igone Etxebarria

16. Ebaristo Bustintza Kirikiño: Guda Nagusia (1914-1918)Testu-aukeraketa eta sarrera: Xabier Perea

17. Jose Antonio Oar-Arteta: Zaar-BarriSarrera: Segundo Oar-Arteta

18. Xabier Goitia: Eusko umeak atzerrianEratzailea: Jaime Kerexeta

19. Eusebio Erkiaga: ArranegiSarrera eta moldakuntza: Iñaki Sarriugarte

20. Sorne Unzueta Utarsus: Idazlan guztiakTestu-aukeraketa: Igone Etxebarria

21. Ipolito Larrakoetxea Legoaldi: Grimm anaien berrogeita hamar umeipuinSarrera, oharrak eta moldaketa: Miren Atutxa

22. Eusebio Erkiaga: Berbalauaren kulunkan (Prosa lanak) ISarrera eta edizioa: Andres Urrutia

23. Eusebio Erkiaga: Berbalauaren kulunkan (Prosa lanak) IISarrera eta edizioa: Andres Urrutia

24. José Basterretxea Oskillaso: Euskaldunak MadrilenSarrera eta edizioa: Adolfo Arejita

25. Karmelo Etxenagusia, Gotzaina: Euskerea nire bizitzanTestuaren ardura: Igone Etxebarria

349

26. Jean Hiriart-Urruti: Ni kazeta-egilea naiz. Artikulu, berri, istorioSarrera eta edizioa: Xabier Altzibar

27. Mikel Zarate: Haurgintza minetanSarrera: Jesus Etxezarraga

28. Domingo Agirre: KresalaSarrera: Sebastián García Trujillo

29. Xipri Arbelbide: Zoriona. 31 eta esku

30. Ebaristo Bustintza Kirikiño: AbarrakSarrera eta edizinoa: Miren Atutxa

31. Gorgonio Renteria: Izartu euskaldunak! Elantxobetar baten olerkiak eta artikuluakBiltzailea: Jule RenteriaSarrera eta edizinoa: Igone Etxebarria

32. Ebaristo Bustintza Kirikiño: Aberriaren alde. Artikulu politikoakTestu-aukeraketa: Javier PereaSarrera: Cesar GallastegiEdizinoa: Igone Etxebarria

33. Estepan Urkiaga Lauaxeta: Gure aberriaren elea. Kazetari-lanakSarrera eta testu-aukeraketa: Xabier AltzibarEdizinoa: Igone Etxebarria

34. Balentin Berrio-Otxoa Santua: Neure amatxo maitia. EuskerazkogutunakSarrera: Roman BerriozabalHizkera-azterketa: Adolfo Arejita

35. Bitoriano Gandiaga: Hitz lauz idaztenSarrera eta edizinoa: Iñaki Sarriugarte Irigoien

argitalpenak · 7aurkibidea berbaurrea. iñaki sarriugarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....

Documents