Aos meus país.

A. Angel, Manolo, Paniagua, Dondi­na, Mario, Javier, Noli e M! Jesús.

A. Xulio.

IMPRIME: TORCULO, ARTES GRAFICAS S.L. Plz. Mazarelos, 14 · Baixo SANTIAGO, 1989

D.LG: C - 1199 - 89

111 111

11111

11111

• •

11 11

" • 1

1

-

ÍNDICE

1.- INTRODUCCIÓN ............................................... .

11.- MARCO XEOGRÁFICO ..................................... .

• Delimitación e situación ............................................... .

• Rede hidrográfica ........................................................ .

• Relevo .......................................................................... .

•. Vexetación .................................................................... .

• Poboación ................................................................... ..

3

4

4

5

6

6

8

• Recursos económicos.................................................. 9

111.- ACHEGAMENTO Á CULTURA CASTREXA... ... 1 O

IV.- RELACIÓN DE CASTROS .. .. .. .. . .. . .. . .. .. . .. ........ .. . 11

V.- SITIOS DE CATALOGACIÓN DUBIDOSA......... 43

BIBLIOGRAFÍA CITADA ................. :................... 45

-

• ' ~

• ~

~

~

~

• ~ ~

GUIA DOS CASTROS DE LALIN 3

Nace este traballo coa pretensión de profundizamos no naso pasado máis

remoto. Este pasado que presenta as súas testemuñas a través dos restos ar­

queolóxicos para os que reclamamos a túa atención, pois só a Ignorancia do

seu emprazamento e o abandono no que se atopan por causa do desinterese

oficial os amordazan e enmudecen. Comenzamos tacando unha guía de cas­

tros. Sirva esto para estimular a súa valoración, disfrute e coidado. Sirva alnda

para apurar o coñecemento da nosa comarca. Sirva, sobre todo, para garanti­

zar a sobrevivencia desas lonxevas testemuñas, pois se o tempo fol respetuoso

con elas, non así o foron o desieixo do home, a cegueira dun "progreso" falto a

machado ou a superstición das xentes: o dolmen con gravados de Parada de

Alperiz, perdido en parte, polo trazado dunha pista, ou tantos e tantos monu­

mentos espoliados por buscadores de tesauros e mercaderes da nasa memo­

ria colectiva, levantan acta de destrozos insubsanables.

• ESTADO DA CUESTIÓN:

As primeiras noticias que ternos sobre castros e mámoas en cada parroquia

están recollidas por Alvarez Límeses na "Xeografía Xeral do Reino de Galici!l"·

publicada no ano 1936 e dirixida por F. Carreras Candi. A partir destas prlmei­

ras referencias flxéronse estudios parclals por parte, sobre todo, de Florentino

López Cuevillas, impulsor dun estudio máis amplo sobre a Terra de Daza patro­

cinado polo Seminario de Estudios Galegas que non se chegou a publicar: "Puer­

tas de los castros gallegos" {1934); "Particularidades curiosas de algunos cas­

tros de la comarca de Lalín" {1947); referencias de mámoas en "La época me­

galitlca en el NO de la Península" (1959), "Sobre el n!1 de mámoas y su distribu­

ción en Galicia" {1949). Fermín Bouza Brey descobre e tal un primeiro estudio

sobre o conxunto megalítico de Parada de Alperiz: "Dolmanes con grabados

serpentiformes, hacha y rompecabezas nórdico de la Galicia Central" {1953); o

conxunto de Alperiz lnclúese neutro estudio feito por Sobrino Lorenzo · Ruza e

José Martinez López sobre "Petroglifos de la Comarca de Lalín" (1957).

Estas referencias e artigas, xunto con outras noticias inéc,litas foron reunidas

na "Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra· feita por Filgueira Va/ver­

de e García Afán (1953 e 1959) e utilizados por López Cuevillas e Taboada Chi­

vite na "Prehistoria", Volumen lii da "Historia de Galicia" dlrixida por Ramón Ote­

ro Pedrayo (1973), na que hai numerosas referencias á Terra de Deza.

Un estudio máis actual, aínda Inédito, sobre a cultura castrexa na bacia me­

diado ria Ulla, foi realizado neste ano por L. Xulio Carballo Arcea .

.! .......................... ~r

4 CARMEN BUXAN

• METODOLOXfA EMPREGADA:

O primelro paso para a realización deste traballo consistiu na recopilación

de material bibliográfico, toponímico e cartográfico. Un primeiro achegamento aos castros da zona, xunto coas citas bibliográficas, obtíveno nos datos do Ar­

quivo Arqueolóxico do Museo de Pontevedra; novas indicios de sitios arqueolóxi­

cos foron recollidos de referencias toponímicas dos veciños e de borradores de

campo que o Servicio de Extensión Agraria utiliza para a concentración parce­

laria. Canto á cartografía, utlllcei básicamente o M.T.N. escala 1/ 50.000, follas

n2 122, 121. 153 e 154, publicadas nos anos 1981, 1982 e 1984 polo Servicio

Xeográfico do Exercito.

A continuación pasei ao traballo de campo para a localización, estudio e

comprobación do estado actual dos xacementos así como as vías de acceso a eles, para o que cantel coa colaboración dos propios veclños que aportaron, ademais de novas topónimos e noticias de achados, un ha riqueza folclórica con­

servada na tradición oral que aínda perdura entre as xentes de ldades máis avan­

zadas coas que falamos.

Por último, a labor de ordenar os datos e compoñer a obra, que queda co­

mo sigue:

11.- MARCO XEOGRAFICO ~..,.....~~~~~~~~~~~~~-

O término "Terra de Daza" aplícase popularmente a un territorio de límites

pouco definidos; o seu noma, documentado polo menos desde o século VIII,

tén unha orixe eclesiástica como un condado do bispado de Lugo, cuxos lími­

tes son máls amplos que os sinalados para o presente traballo, que se basea no

concello de Lalín.

• DELIMITACIÓN E SITUACIÓN:

Situado na provincia de Pontevedra, nas terras da Galicia interior, o conce­

llo de Lalfn ten unha superficie de 300 km2, -o que representa o 1 % do territorio

de Galicla e o 6,7 do da provincia de Pontevedra- e encádrase nos segulntes li­

mites: polo N. marcan a separación da zona de As Cruces, o rio Carrlo, o Mon­te Camballón e as liñas de altltude da Serra de Fornelos; polo E, o ria Arnego

sepárao das terras de Agolada e parte de Rodeiro; polo S. os Montes do Testei­

ro, que se alongan de S. a N. para formar a Serra do Candán, de onde sae o río

Deza fortemente encalxado, que forma a liña divisoria polo O.

"' •

• • • • • •

GUIA DOS CASTROS DE LALIN 5

Compoñen o municipio as segulntes parroquias: Albarellos, Alemparte, An­

seán, Anzo, Barcia, Bendoiro, Bermés, Botos, Busto, Cadrón, Camposancos,

Cangas, Castro, Catasós, Callo, Cerclo, Crlstlmll, Doade, Donramlro, Donslón,

Fllguelra, Galegas, A Xesta, Golás, Gresande, Xaxán, Lalín, Lebozán, Lodelro,

Losón, Maceira, Madrlñán, Melxome, Moneixas, Molmenta, Noceda, Palmou,

Parada, Prado, Rodís, Santlso, Sello, Soutolongo, Val, A Valga, Vllanova, Vllatu­

xe e Zobra.

• REDE HIDROGRÁFICA:

Hidrográficamente, a zona lntégrase na bacía media do río Ulla, que recibe

-pola vertente esquerda- as augas dos rios Deza e Arnego.

A confusión entre os ríos Asnelro e Daza fol aclarada por B. Cañizares (1946),

pero non está correxlda no M. T. N., nin en moltos traballos que se derivan del,

lncluíndo as slnallzaclóns no terreo. O Rlo Daza nace nas abas de Monte Tes­

telro, a uns 820m de altitude, con tres cabecelras: unha na chamada "Fonte do

Testeiro", ·outra en S. Xusto, a 760m. e outra en Candosa, a 680m; forman par­

te da súa cabacelra os ríos Zobra e Chedas pola marxe der.elta e o .río C~ndán pola marxe esquerda, na terra de Trasdeza; o afluente máls importante é o As­

nelro ou Dozón que nace na Pena de Francia, en Dozón, a 780m. de altltude, e

atravesa as terras de Catasós, A Xesta, Vllanova, Doade, Botos, Soutolongo,

Barcia, Gresande, Bendoiro e Prado, uníndose ao Deza augas arriba de Ponte

Taboada, á altura de Crlstlmll; pola súa marxe esquerda e cunha orientación de

S-N recibe augas dos rlos Abeleda, que nace en Samprlzón (720 m) e desem­

boca á altura da parroquia de Vllanova e o río Lebozán (750 m) que desembo­

ca á altura de Doade; pola súa marxe derelta recibe augas do río Portos qu• co

seu afluente, o Rladlgos, percorren as parroquias de Monelxas e Botos, ond•

desemboca.

Logo de xuntárense os dous ríos, o Deza segue reciblndo augas menos Im­

portantes que tañen como cabacelra, a malo ría, a Serra do Carric: rego de Bren­

zos, rego de Busto e o río Carrlo, que tal de liña divisoria no NO do concello.

Dellmltando o concello polo E corre o río Arnego. que vén desde as estrlba­

clós da Serrado Faro, a 1000 me. segulndo unha orientación S - N, desembo­

ca no río Ulla en Brocos (Agolada); os seus afluentes da marxe esquerda son

pequenos e numerosos cursos de auga entrelazados que, normalmente, reci­

ben o nome da parroquia pola que pasan: o rego de Galegas, o rego de Borbón,

que desde o Monte do Carrlo val reclblndo augas de moltos reguelros. atrave­

sando Val, Callo e Pallo ata desembocará altura de Rodís e o rego das Aballas,

nome que recibe na súa desembocadura en Cadrón outra rede de reguelros.

6 CARMEN BUXAN

• RELEVO:

A zona de Lalín presenta un relevo vigoroso, con altitudes que van dos 450

m aos 1.000 m. s.n.m., e moi compartimentado, influenciado polos numerosos

cursos de auga que a sulcan.

. A morfoloxía do relevo presenta dúas zonas diferenciadas: unha primelra zo­

na de montaña, que forma parte do conxunto da "Dorsal Galega", con altitudes

superiores aos 800 m. e unha segunda zona de "aplanamento superior", cun pri­

meiro tramo superior aos 600 m. e outro inferior, entre os 400 e 600 m. de aiti­

tude.

A zona de montaña forma, en primeiro lugar, un arco nos limites S. e SO. do

concello, cos Montes do Testeiro (972 m.), Coco (970 m) e a Serrado Candán

(1.014), alargada de S. a N.; estas zonas de elevada altitude presentan mate­

rlais de predominio granítico e esquistos cuarcíticos onde se encaixa fortemen­

te o río Deza e forman as súas cabeceiras os ríos Avia e Lérez. Formando par­te do mesmo conxunto, sitúase no NO do municipio, a Serrado Carrlo (827 m.), cunha orientación NE-SO, que forma parte da divisoria de augas entre os ríos Deza e Arnego.

A maior parte do municipio intégrase na segunda zona sinalada, con altitu­

des medias de 500 m. e un relevo compartimentado formado maioritariamente

por rocas sedimentarias, esquistos e paraneises de dúas micas; as zonas máis

baixas corresponden á apertura do val do río Deza unha vez que se une co As­

neiro, nas parroquias de Cristimil, Prado, Noceda, Anzo e Losón así como a pe­quena chaira do Cella, entre o Monte do Carrio e o Arnego. Cunha altitude su­perior aos 600 m. están as zonas marxinais, lindantes cos sistemas montañosos como Albarellos, Castro, Catasós, Lebozán, Zabra e Maceira .

• VEXETACIÓN:

A zona de Lalín encontrase incluída no sector corolóxico Galaico - Portugués

da provincia Cántabro - Atlántica, comprendida - a sua vez - na rexión Eurosi­

beriana á que pertence a España húmida. Este sector caracterízase por posuír

unha serie de comunidades vexetais propias, que se suceden segundo o grao

de alteración e das cales amáis evolucionada son os bosques caducifolios so­

bre sólos ácidos, chamados bosques mixtos ou fraga~. Estas fragas están for­madas maioritariamente por carballos e, en menor medida, por loureiros, acl­

bos, bidueiros, castiñeiros e aveleiras. Ademais destas especies arbóreas, tamén presenta no seu sotobosque numerosas especies arbustibas, lianoldes e

herbáceas.

"' • • • • • • •

1• !JI 111 Jll

)111

)1111

---1

•

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N 7

Esta comunidade arbórea climática, que neutro tempo debeu poboar case

toda a zona, hoxe en día e debido á acción do home, só se presenta ben cons­

tituída en pequenas zonas de difícil acceso ou escaso aproveitamento. O lugar

antigamente ocupado por estes bosques é poboado agora por formacións mol

empobrecidas dos mesmos: carballeiras, soutos e fundamentalmente diversas

formacións de matorral que veremos máis adiante.

Out ro tipo de bosques que sempre aparece ligado a solos con encharca men­

to máls ou menos permanente son os bosques propios das ribelras de regatos

e ríos, nos que dominan os amielros, salgueiros e freixos, ademais de numero­

sas plantas herbáceas e lentos. Como sucedía coas fragas, estos bosques tamén

estan en retroceso debido á acción do home e por iso non acupan, na actuali­

dade, máis que unha estreita franxa nas beiras dos ríos e regueiros sen utlilda­

de práctica, sendo ocupado o resto da súa área natural por prados naturais e

suminaturais, na súa maior parte. Nos solos cenagosos, que aparecen nas te­

rras chás mal drenadas, podemos atopar outro tipo de bosques cunha compo­

sición florística algo diferente, que se traduce fundamentalmente na abundante

presencia cios biduelros.

Capítulo aparte son os matorrals que, como vimos, son unha etapa de subs­

titución que aparece como consecuencia da degradación dos bosques cl~mátl­

cos e sen lugar a dúbidas son as formación vexetais que ocupan a maioría da

zona. Estes matorrais podemos dlvidilos en ucedos - toxals e piornais ou xes­

teiros. Os ucedos - toxais son matorrais densos nos que as plantas que domi­

nan fisonomicamente e mellor os caracterizan son as especies de toxo (Ulex eu­

ropeaus, Ulex minos e Ulex galii) e diversas ericáceas, entre as que se encen­

tran as uces (Erica cinerea e Erica umbellata, Calluna vulgaris e Daboecia

cantábrica fundamentalmente). As xesteiras están formadas maioritariamente

por xestas (Cytisus spp.), piornos (Genista spp.) e co~esos (Adenocarpus spp.),

son matorrais que de manelra natural soen localizarse nos lindeiros dos bos­

ques, alnda que tamén, por ter algunha das especies utlildade para o home son

obxecto de cultivo neutras zonas, xeneralmente gañadas a toxeiras.

Finalmente e no que á vexetación natural fai referencia, consideramos os pra­

dos naturals e seminaturais, que son contemplados como unha etapa de subs­

titución dos bosques climácicos e se sitúan preferentemente nos fondos de val,

onde a profundidade e a humidade do chan permite o seu óptimo desenvolve­

mento.

Canto aos bosques de repoboaclón, están formados por eucaliptos (Euca­

liptus globulus), piñeiros (Plnus pinaster e, ocasionalmente, Pinus radiata o Pi­

nus silvestris) ocupando, polo xeral, terrees gañados ás carballeiras naturals,

polo que é frecuente atopar mestura de ambos os dous. Nota salientable é a po-

8 CARMEN BUXAN

breza de especies arbustivas, llanoides e herbáceas nestes bosques de repo­

boación, en particular nos de eucaliptos, por causa dos efectos negativos des­

tas árbores no equllibrío hídrico e nutricional do solo.

• POBOACIÓN:

O concello de Lalín tén unha poboaclón de 20. 664 habitantes - segundo o

padrón do ano 1988 - , cun ritmo dé crecemento elevado baseado no sector ser­

vicios e no auxe Industrial. A densldade de poboación é de 68 habitantes por

Km2, moi inferior á media de Gallcia e a súa distribución por parroquias é a que

sigue (1):

HABITANTES POR Km2

Albarellos 19 Crlstimll 71 Mélxome 41

Alemparte 13 Doade 26 Moneixas 108

Ansean 53 Donramiro 166 Moimenta 36

Anzo 101 Donslón 26 Noceda 95

Barcia 75 Filguelra 60 Palmo u 70

Bendoiro 66 Gal egos 37 Parada 12

Bermés 49 A Xesta· 54 Prado 155

Botos 143 Golás 81 Rodís 28

Busto 23 Gresande 75 Santlso 191

Cadrón 39 Xaxán 70 Sello 47

Camposancos 101 Lalín 1171 Soutolongo 57

Cangas 37 Lebozán 18 Val 23

Castro 16 Lodelro 27 A Veiga 19

Catasós 34 Losón 50 Vil a nova 30

Cello 51 Mace ira 15 Vilatuxe 52

Cerclo 98 Madriñán 123 Zobra 12

(1) Os datos de poboacion das parroquias estan sacados de "Censo de Poboacion de Espana",

publicados polo I.N.E. no ano 1981.

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N 9

Son nove as parroquias que non sobrepasan os 25 habitantes por Km2; es­

tas densidades baixas corresponden a zonas máls áridas e allladas, mentres

que as densidades máls elevadas · son 14 as parroquias que superan os 75 ha­

bitantes por Km2

· corresponden a zonas fértiles e mellar comunicadas.

O hábitat caracterízase pala dispersión de pequenos núcleos ou lugares, con­tabilizándose 335 lugares distribuídos en 48 parroquias.

• RECURSOS ECONÓMICOS:

A base economlca do concello é a agricultura e a gandería, exceptuando a

vila de Lalln, que basea o seu crecemento no sector servicios e nun auxe Indus­

trial manlfesto nos últimos anos. O sector agrario está inmerso nun proceso de

modernización coa Introducción de maquinaria, a estabulación do gando para

a venda de leite e carne e a concentración parcelarla, que se está a facer na ac­

tualidade; con este proceso, o sistema agrícola modifícase e pasa de ser un po­

llcultlvo case de subsistencia a servir de complemento ao auxe do sector gan­

delro, coa Implantación de cultivos forraxelros e pradeiras semeadas nas que o

tipo máis xenerallzado é o de pradelras pollfltas, constltuídas fundamentalmen­

te por dáctylo, trevo violeta, ralgrass italiano e trevo branco.

Cómpre sinalar algúns aspectos da producción económica anterior a este

proceso de modernización que nos pode achegar máls á época do presente tra­

ballo, póis hal que ter en canta que, desde aquela, as modlflcaciós máis profun­

das na paisaxe e os sistemas agrarios son, sen dúblda, do presente século. Ata

este momento predominaba a agricultura baseada na producción de cereais:

cenfeo e trigo fundamentalmente, que alternan con cultivos Introducidos na épo­

ca moderna: patacas e nabos; en menor proporción existen hartas de coles e

porrais, con cultivos de hortalizas diversas e leguminosas; aproveitamento de

castañás, nocas e outras árbores froltelras e cultivos lndustriais mol extendidos,

como o do liño - no que destaca a parroquia de Cangas - para uso dos teares

que abundaban en Alemparte e Zobra (Alvarez Limases, 1936). Canto á gan­

dería, desempeñaba un papel secundario, de complemento á actividade agríco­

la e era máls variada: cabalar, vacuno, lanar e porcino.

Finalmente, tacemos unha relación dos recursos mlneiros da zona sen ter­

~os constancia de que foran explorados na antlguidade, aínda que dada a Im­

portancia da minería é de supoñer que sí:

- Minas de estaño e Wolfram no lugar da Triguelra, parroquia de Zabra.

- Minas de estaño e mica no lugar da Saborlda, parroquia de Vilatuxe.

- Minas de estaño, cerca do lugar de Bustelos, parroquia de Vilatuxe.

10 ................................ .. CARMEN BUXAN

- Minas de estaño no Oucldo, Brenzos de Abaixo, parroquia de Losón,

Sta. Bala.

Noticias referentes a fundlcións antigas ou restos de escorias aparecen en:

- Losón, no sitio denominado "Monte dos Negros", cerca do castro, apa­

receron escorias de ferro e restos de cuarzo.

- Molmenta, no sitio denominado "Val do muíño, aparecen restos de es­

corias de ferro.

- Na parroquia de Cercio, no sitio denominado "Coto das Cavas", hai re­

ferencias de mineria antiga.

- Na parroquia de Macelra existe a referencia toponímica dun. sitio

coñecido como "As forxas", onde aparecen restos de mulños circula­

res.

111.- ACHEGAMENTO A CULTURA CASTREXA _____ _

Para a mentalidade popular, un castro é un lugar habitado polos "mauros",

cheo de minas subterráneas, encantadores, tesauros e segredos misteriosos;

esta denominación mítica contrasta coa descrición xa clásica do que é un cas­

tro segundo L. Cuevillas: " ... cartas recintos fortificados de forma oval ou circu­

lar, provistos de un ou varios muros concéntricos precedidos xeralmente do seu

correspondente fo.xo e situad.os os máls deles no cume de out.airas e montañas''.

Estes recintos forman parte dunha cultura que abarca unha área máls am­

pla que o NO. peninsular pero é aquí xunto con N. de Portugal onde presenta

unhas características comúns e máls uniformes a respecto do resto. O tempo

de predominio desta cultura val desde as súas orixes, no período do Bronce Fi­

nal, entre os séculas IX e VII a. de C. -dependendo das zonas-, unha época de

apoxeo na segunda ldade do Ferro, alá polos s. V ou IV a. de C .. e sobrevive

ata moito tempo despols da cultura romana.

No que se refire ás características do modo de vida castrexo, contamos .pa­

ra examinalas con dous tipos de !antes: as !antes literarias antlgas dos escrito­

res gregos e latinos como Estrabón, Pllnio e outros, que describen os costumes dos pobos que habitan Galicla e as !antes arqueolóxlcas, que aínda resultan In­

suficientes para coñecer moitos aspectos da sociedade castrexa; si podemos

reflexar, á luz destas !antes, algúns datos:

Cun hábitat disperso, os poboados organfzanse adaptándose ao medio na­

tural, predominando as liñas curvas na súa feltura e ocupando lugares que per-

GUIA DOS CASTROS DE LALIN .......................... 11

mltan unha fácil defensa, o control de terras productivas, recursos minelros, de

vras de comunicación e abastecemento de auga; os puntos máls vulnerables se

reforzan con defensas artlflciais a base de murallas, foxos e parapetos. O ta­

maño medio do poboado oscila entre 0,50 Hra. e 1 Hra. dlstribuídas nun ou dous recintos e, máls raramente, tres -denominados antecastros- que se dls­

poñen arredor do centro e que xorden como resposta a un aumento demográfi­co ou cun papel meramente defensivo, aínda que a súa función non estará de­

finitivamente determinada ata ter máis datos das-excavacións.

Canto á súa economla, baséase nunha agricultura diversificada: cereals, le­guminosas e liño, ao que serve de complemento o sector gandeiro e a recolec­

ción (o pan de landras tostadas como parte da dieta alimenticia é mehcionado

polos escritores clásicos); o instrumental agricola era de ferro, bronce e madel­

ra, conservándose poucos exemplares, aínda que si aparecen restos que teste­

muñan o uso dos metals: tenazas, moldes, martelos, escorias de fundición, etc.; mol relacionadas coa importancia dos metals son as xolas: de curo, bronce e máls raramente, de prata. Por outra parte, son mol coñecldos os útiles referen­tes á preparación de alimentos: muiños de man de forma barqulforme e circu­

lares, pequenos tornos para a cocedura do pan, lareiras, etc; outro tipo de úti­

les que aparecen con frecuencia nos castros son os dedicados ao tecido e fia­do do liño e a la.

Finalmente a arquitectura funeraria, da que hal escasas testemuñas, alnda

que si é coñecido o rito practicado, o de "iclneraclón".

IV.~ RELACION DE CASTROS -----------

1.- CASTRO DE CATASÓS.

Coñecldo popularmente corno "Alto do castro".

Localización: Situado a 200 m O. de Catasós, parroquia de Catasós. O ac­

ceso realizase pala estrada de Lalin-Ourense e no lugar da Cabreira cóllese un­

ha pista á derelta que leva a Catasós; de aí, un camiño leva directamente ao

castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 154, a 422 37' 45" latitude N. e a2

Q6' 15" lonxitude O; altltude 630 m.

Descricic>n: (Flg. 1) Posúe un recinto central de forma tendente a ovalada que mide de N-S, 102 m. e de E-0, 139 m., protexido por unha muralla que aca­

da unha altura máxima de 3 m - na súa cara interna - no SO, onde o sistema defensivo se reforza cun foxo pronunciado, que tamén bordea, aínd~ que máls

12 .................................. . CARMEN BUXAN

suavizado, todo o sector occidental. A entrada ao recinto, situada no SE, é mo­

derna.

Unha forte muralla, feíta sobre afloramentos rochosos, protexeria un segun­

do recinto, que parte do S e parece bordear a melada SE, pero non tén conti­

nuidade pois nesa zona fixéronse aplicacións para traballos agrfcolas.

Emprazamento funcional: Monte balxo con abundantes penas, a zona

oriental do recinto está cultivada; domina unha ampla zona de bosque de car­

ballos, castlñeiros e matorral xunto con fértiles terras de cultivo.

CASTRO DE CATASOS

Fig. 1_.- Planta e pertfs do Castro de Catasós, segundo L. Xullo Carballo

Arcea (1989).

-• -

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N ........................ 13

Folclore: "Hai unha ola de moedas de curo enterrada cerca do castro". "Hal

curo e o sinal era un espiño pero viñeron cunhas mulas e levárono". "Vivían os

mauros e está foco por dentro". "Tiña tres murallas de pedra que se desfixeron

para facer as casas". "Hai moitas penas e algunha que está enterrada, está fo­

ca por dentro". "Cerca do castro estaba a lente dos Navallos, que desfixeron os

veciños porque pensaban que había curo".

Out ras referencias folclóricas sobre a existencia de chaves de curo e alcatrán,

dunha galiña con polos que sae de terraplén e unha muller que brillaba e desa­parecía, foron recollldas por González Reboredo {1971, 56, 79, 95) e Taboada Chlvite {1965, 237).

Observaci6ns: E coñecida como "O Castro" unha leira situada a continua­

ción do foxo, no SO do recinto.

Achados: Os veciños cantan que apareceron tellóns, borralla, un forno de pedra, logares de forma cuadrada e un sabre de cobre moi bó, pero non se con­

serva nada.

Bibliografia: Citado por Alvarez Limases {1936, 587) e por Fllguelra e García Alén (1956, 125); fol estudiado por López Cuevlllas {1947, 48; 1953, 108;' 1973,

268), que descrlbiu o sistema defensivo e apreclou un segundo recinto a·co.ntl­nuaclón do foxo no NO.

2.- CASTRO DE DOADE.

Coñecido popularmente como "Aurela do Castro" ou "Castro do Penado".

Localización: Situada a 100 m. SE. do lugar de Penado, parroquia de Doa­

de. O acceso realízase pela estrada de Lalín-Vllatuxe, unha pista á esquerda le­

va ao lugar de Doade; segulndo pela mesma pista chegamos a Penado e de aí,

un camlño leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 154, a 42º 36'

29" latltude. N. e 8º 08' 09 lonxitude O.; altitude 547 m.

Descrici6n: Posúe un único recinto de forma case circular que mide de N­

S, 88 m e de E-0, 91 m, protexldo por unha muralla parcialmente destruída no

S. A porta de acceso está situada no O .

Emprazamento funcional: Domina unha zona agrícola entre os rios Asnei­

ro e o seu afluente, o Lebozán; a malar parte do recinto está cultivado.

Folclore: "Hai unha viga de curo e outra de alcatrán; hai tamén unha mina

de curo; estiveron alí os buscadores e levaron seta mulas cargadas de curo".

"Hai unha pena na aurela e alí pensan que hai curo". "Hai curo e alí estiveron os

14 ................................ .. CARMEN BUXAN

mouros". "Un señor que fue a hacer la mili a Afrlca se encontró a un moro que le dijo que en el lugar 9e Catasén dejó un clnturon lleno de oro".

Observacións: Hal referencias dun abrigo cara ó rio denominado "Cova dos

mouros" de dificll locallzación debido á maleza.

Achados: Un veclño contou que cando arou nunha propiedades situada cer­ca do castro, saían pedras, tellas, terróns e anacos de cerámica.

Bibliografía: Citado por L. Cuevillas (1973, 260) e Taboada Chivlte (1973,

602) como "Castro de Codeseda", lugar situado a uns 150 m. NE. do recinto e pertencente á parroquia de Doade.

3.- CASTRO DE VILANOVA.

Coñecido popularmente como "Coto do castro'.

Localización: Situado a 300 m. NE. do lugar de Santomé, parroquia de Vi­

lanova. O acceso realízase pola estrada de Lalín-0 Carballlño e á altura da Xes­

ta, unha pista á dereita leva ao lugar de Canda; pouco antes de chegar, a man

derelta, está o castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 154, a 42º 37' 25" la­

titude N. e Bº 07' 43" lonxltude O.; altltude 590 m.

Descripción: Posúe un único rec.lnto de forma ovalada que mide de N-S, 67

me de E-0, 92 m, cunha zona rochosa máis elevada situada no SO. O recinto emprázase nun alto entre os rlos Asneiro e Rladigos e está protexldo por unha

muralla máls pronunciada no N, mentres que no S case non se aprecia. A por­

ta de acceso actual é moderna e sitúase no S.

Un pequeno antecastro parece bordear a zona N, aínda que as pendentes

que rodean ao castro presentan formas aterrazadas debido aos traballos agríco­

las. polo que resulta deficil observar a estructura orixinal.

Emprazamento funcional: O recinto está a monte, pero domina unha zona

de prados e fértiles terras de cultivo.

Folclore: "Cada 50 anos sae un mouro de alíe cada 25 sae unha galiña con

polos dunha pena que hai cerca". "Aparece ouro e pedras de mulflo". "Hal ouro e alí estiveron os mouros".

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 598) e Filgueira e García Alén

(1956, 128).

¡

.. • • • • • • ~

• • • • -

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ......................... 15

4.- CASTRO DE VILATUXE.

Coñecido popularmente como "Aurela do castro· ou Castro de Soutolongo".

Localización: Situado a 250 m. E. do lugar de Castro de Arriba, parroquia

de Vilatuxe. O acceso reallzase por unha pista á esquerda que vai desde Sou­

tolongo ao lugar de Castro de Abaixo; antes de chegar, cóllese un camlño· á de­

reita que leva ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.t.n. n2 154, a 422 36' 36"

latltude N. e 52 1 O' 15" lonxltude O; altltude 639 m.

Descripción: Posúe un único recinto de forma case circular que mide de N­

S, 100 me de E-0, 91 m, protexldo por unha muralla que levanta de 3 a 5 m -

na súa cara interna- e un foxo que bordea o recinto; as defensas reforzanse no sector septentrional cun segundo foxo separado do primeiro por un parapeto. Na actualldade hal dúas portas de acceso: unha situada no NE., onde a mura­lla se lnterrompe, e outra no SO., que parece moderna.

Emprazamento funcional: O recinto está cuberto de matorral, pero domi­

na unha zona agrícola con Importante bosque autóctono.

Folclore: "A aurela fixérona os mouros para vivir alíe dEifEinderse". "Nocas­

tro habia un subterráneo onde vivían os mouros; tiña unha entrada falta cun d!n­

tel que daba a unha escaleira para pasar ao subterráneo. Había tamén un río

na aurela e un pozo no medio." "Un veclño de Castro de Abalxo loltaba todas

as noites cun touro que vivia no castro ata que un dia dlxo "Jesús me valga" e

o touro estoupou e desapareceu." "Na base do castro había un crucelro que ocultaba un tesouro de ouro". "Hal vigas de ouro e arrlelros que traen vlño pa­ra os mouros" .

Outras referencias folclóricas as recollen Vicente ~isco (1950, 404, 422) e Fll­

gueira e García Alén (1956, 127) sobre a cruz de prata que os mouros soterra­

ron no castro e a loita das parroquias de Vllatuxe e Soutolongo para consegul­

la, a existencia de chaves de o uro e alcatrán, etc ...

Observación&: O castro sitúase na confluencia de dúas parroquias: Souto­

longo e Vilatuxe: Nesta zona hai referencias de penados con folclore e abundan­

tes mámoas no lugar da Saborida (Vilatuxe). Había un camiño real no que ho­xe é a estrada dos Carballiños, en Vllatuxe.

Achados: Os veclños din que aí atoparon malta talla e mulños de man re­

dondos.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 591 ), Fllguelra e García Alén

(1956, 128) e Taboada Chivlte (1973, 602).

5.- CASTRO DE VILAR (SOUTOLONGO).

Localización: Situado a 1 Km NE. do lugar de Vllar, parroquia de Soutolon­go. O acceso realízase collendo desde Soutolongo unha pista á derelta que le­va ao lugar de Vilar; de af, un camlño leva ao castro. Co~rdenadas xeográflcas: ~.T.N. n'2 154, a 42'2 38' 19" latitude Ne 8'2 09' 13" lonxltude O.; altltude 467 m.

Descripción: Ocupa un alto nun meandro do rio Asnelro, frente ao castro de

Sestelo (Botos). Posúe un recinto central de forma ovalada -de dlmenslóns difíci­

les de calcular debido ao denso matorral que o cobre- , protexido por unha mu­

ralla; está rodeado polo río en todo o seu contorno a excepción da zona Sur,

única desprotexlda, xa que as pendentes cara ao río son fortes. A entrada está

situada no SO .

. Un segundo reclnco ábrese na zona S, protexldo por unha muralla e un la­xo.

Emprazamento funcional: O recinto cóbrese de matorral, mentres que a

base se compón de vexetación natural de bosque: castiñelros, carballos e bos­que de ribeira cara ao río; as terras de cultivo quedan bastante alonxadas do

recinto.

Achados: Restos de muíños de man planos e circulares moi desgastados.

Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén (1956, 127) e por López Cue­

vlllas (1973, 260).

6.- CASTRO DE BOTOS.

Localización: Situado a 500 m SO. do lugar de Sestelo, parroquia de Botos.

O acceso realfzase por unha pista que, por Donramlro, leva a Donsión; aprox .

a 2 km e medio, unha pista a man esquerda leva ao lugar de Sestelo e desde o

flnai do lugar, un camiño á esquerda leva directamente ao castro. Coordenadas

xeográflcas: M.T.N. n!? 154, a 422 38' 22" latltude Ne 8'2 09' 23" lonxltude O; al­

titude 470 m.

Descripción: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S,

71 m e de E-0, 63 m e que aproveita para a súa defensa o emprazamento nun

meandro do rlo Asnelro, cunha pendente bastante pronunciada, sobre todo no · S.; está protexldo este recinto por unha muralla que acada no sector septentrio­

nal -máis desprotexido naturalmente- unha altura de 3 a 4 m. -na súa cara Inter­na-. A entrada ao recinto sltúase no NE., taita por Interrupción da muralla.

• • • •

GUIA DOS CASTROS DE LALIN .......................... 17

No sector N. ábrese un segundo recinto duns 65 m protexido por unha mu­

ralla, reforzándose as defensas no NE. cun dobre parapeto.

Emprazamento funcional: Situado nun terreo con afloramentos rochosos,

a croa cóbrese de matorral, mentres que o entorno está composto de bosque de castiñeiros, carballos e piñeiros bastante degradados. Existen !erras de cul­tivo no sector septentrional.

Folclore: "Balxando ao río hai unha pena coñeclda como "Pena dos mau­

ros" e alí está a saída do tunel que comunica o castro co río". "Hal un túnel des­

de o castro ao río por onde levaban as mulas a beber; dentro hai encantadores

que te converten en animal se entras". "Hai tres columnas desde el castro de Bo­

tos al de Soutolongo: una de cobre, otra de hierro y otra de oro; si se toca la de cobre, estalla todo''.

Observacións: Frente a este castro e comunicado con él por una ponte va­

lla de madeira, hoxe desaparecida, está o de Vilar (Soutolongo); un antigo ca­

mlño bordeaba o castro polo E, mentres que hai un camiño novo ata o río po­lo O.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 584), Fllguelra e García Alén (1956, 124) e López Cuevillas (1973, 260).

7.- Castro de Barcia.

Localización: Situado na parroquia de Barcia, a 100 m N. da igrexa parro­

quial e á esquerda da estrada que vai de Vilatuxe a Prado, onde está o cemlte­

rio. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n2 153, a 422 37' 54" latitude Ne 82 11' 15"

lonxitude O; altitude 513 m.

Descripción: Posúe un recinto- central de forma ovalada que mide de N-S, 75 m e de E-0, 54 m protexldo por unha muralla que acada no sector oriental

unha altura máxima de 3 m -na súa cara interna-. No lado N. hai unha entrada, que non parece a antiga.

Unha forte muralla, reforzada no exterior por un laxo con parapeto, prote­

xería un segundo recinto que partiría do lado N.NO., pero esta área occidental

do recinto está moi destruída e non hal continuidade. Outro recinto protexldo

por unha pequena muralla parte do O., aínda que !amén se lnterrompe.

Emprazamento funcional: O castro é un ha carballeira que domina unha zo­na de fértiles !erras de cultivo. Pala beira N do recinto corre o rego de Barcla­Outelro.

18 ----------------CARMEN BUXAN

Folclore: "Por unhas covas que habia no castro, ían dar de beber ás mulas

ao río, no lugar chamado "Muíño do rei". "Nun crucelro cerca do 'Muíño do rel",

un banqueiro escapado do cárcere atopou un home e contoulle que tiña ente­

rrados no castro unha maleta chea de cartos e algunha outra cousa'".

Observaci6ns: O castro, aínda que o recinto central está ben conservado,

ven sendo obxecto de continuas destruccións: no sector meridional, a construc­

ción do cemiterio e, máis recentemente, dunha casa con cobertizo, romperon

parte da muralla mentras que no lado occidental, os traballos agrícolas des­

truíron os antecastros.

Achados: Segundo datos do Museo de Pontevedra, apareceron unha culler

de bronce, muiños, restos de murallas e cerámica fragmentada. Segundo un ve.

ciño, ao poñer unha lelra a labradío, no lado S do castro, apareceron restos de

cerámica, pedras en forma de cuña e muíños de man redondos.

Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén {1977, 47) e Taboada Chlvi­

te {1973, 602).

8.· CASTRO DE GRESANDE.

Localización: Situado a 400 m SO. de Gresande, á esquerda da estrada de Vllatuxe a Prado. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nQ 154, a 42Q 38' 52" latitu­

de Ne 8Q 11' 09" lonxitude O.; altitude 567 m.

Descripción: Posúe un único recinto de formas ovaladas que mide de N-S,

88 me de E-0, 104 m, protexldo por unha muralla que o rodea cunha altura que

oscila entre os 3 e 6 m -na súa cara Interna-, sendo máis elevada no O e NO; o

sistema defensivo refórzase cun foxo, máis pronunciado no N. A entrada do re­

cinto sitúase no E e constltúe un dos elementos máls orlxlnais do conxunto, nun­

ha complicación de torres e muro, segundo o estudio realizado por López Cue­

vlllas {Flg. 10).

Emprazamento funcional: Situado nunha zona de monte baixo e eucalip­tos, atópanse fértiles terras de cultivo, sobre todo, no sector oriental .. cara ao

que se orienta o recinto.

Folclore: Referencias folclóricas á aparición de encantos que adivlñan open­

samento e a abundancia de ouro que delxaron alí os mouros están recollldas

por Taboada Chivlte {1965, 239) e González ~eboredo {1971, 78).

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases {1936, 273), Filgueira e García Alén

{1956, 126) e López Cuevillas {1934, 74-75; 1947, 50; 1973, 273), que reallzou o

estudio do sistema defensivo.

• ¡" • • • • • • • • •

.,UIA DOS CASTROS DE LALIN ........................ 19

9.- CASTRO DE CRISTIMIL.

Coñecido popularmente como "Covellño".

Localización: Situado a 250 m E. SE. de Cristlmil igrexa, á esquerda da es­

trada de Vilatuxe a Prado. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 154, a 422 39' 55" latitude N e 82 11' 1 O" lonxitude O; altitude 490 m.

CASTRO DE CRISTIMIL

lo

1 "' .; ' ----

-~ ---====

IOm,

ESCALA GRAFICA

10 20 50ni .

. [ _______ ___¡

Fig. 2.- Planta e perfís do Castro de Cristlmll, segundo L. Xulio Carballo

Arceo (1989).

20 .............................. .. CARMEN BUXAN

Descripción: (Fig. 2) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de

N-S, 80 m e de E-0, 40 m, protexldo por unha muralla moi elevada no sector

oriental, máis vulnerable, onde o sistema defensivo se reforza cun amplo foxo -

sobre o que val a estrada actual-; no sector occidental conserva unha muralla

pouco pronunciada e a uns 500 m corre o rio Deza. Na actualldade hai unha

estrada moderna no E, na parte destruída da muralla.

Emprazamento funcional: O recinto está a monte balxo e carballos na zo­

na máis elevada, mentres que a parte máis balxa está cultivada; o castro domi­

na unha zona O de labradío, cara a onde se orienta, e de monte no E.

Folclore: "El dia 24 de junio salía una mujer en forma de culebra y otras ve­

ces guardaba una gallina con pollitos de oro" (Taboada Chivite, 1965, 240).

Observación&: Unha parte da muralla da zona oriental está destruida.

Achados: Segundo un veciño, sacando terrada muralla para facer unha pa­

lleira, apareceron anacos de cerámica, cacharros de barro cheos de borralla e

muíños de man redondos.

Bibliografía: Citado por Fllguelra e García Alén (1956, 125; 1959, 60) .

10.- CASTRO DE BENDOIRO.

Localización: Situado a 300 m O. de Castro, parroquia de Bendoiro. O ac­

ceso realízase pola estrada de Lalín-Santlago, pasada a lgrexa de Bendolro,

cállese unha pista á esquerda que chega a Bendoiro de Abaixo e de aí, un ca­

miño leva ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 122, a 42º 40' 42" la­

titude N e Bº 10' 25" lonxitude O; altitude 470 m.

Descrición: (Flg. 3) Posúe un único recinto de forma case ovalada que mi­

de de N-S, 70 m e de E-0, 75 m cortado no interior por un muro que o divide

en dúas partes seguindo unha orientación NE-SE, cunha zona oriental máis pe­

quena que quedaría pechada en casos de defensa, segundo López Cuevillas. O

recinto está protexldo por unha muralla que acada no S. unha altura máxima

de 4 m -na súa cara interna-; o sistema defensivo refórzase no sector meridio­

nal, máls vulnerable, por un foxo, que bordea tamén toda a metade oriental, e

un segundo foxo separado do prlmeiro por un parapeto duns 5 m de altura. Ac­

tualmente hai dúas entradas: unha no NE que é a antlga, leila por un alonga­

mento en curva da muralla oriental e que foi estudiada por L. Cuevillas (1947,

50) e outra, máls recente, no SO.

• • • --11

• • •

1

1

• • • • • • • • -

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ........................ 21

2

CASTRIÑO (1) E CASTRO (2) DE BENDOIRO

1

"'I --:-

IOm .

ESCALA GRAFICA

10 20 SOm

Fig. 3.- Planta e perfil do ·Castro e do Castriño de Bendolro, segundo L. Xullo Carballo Arcea (1989).

22 ................................. .. CARMEN BUXAN

Emprazamento funcional: Está emprazado nunha carballeira e rodeado de

!erras aptas para o cultivo, con abundante auga procedente dos abundantes re­

gos que atravesan a zona.

Folclore: "Alí viviron os mauros moitos anos debaixo do castro". "Atópanse

na croa céntimos de bronce e cacharros de barro".

Outras referencias folclóricas sobre a existencia de minas subterráneas. dun­

ha barra de ouro e de que foi habitado polos mauros, astan recollidas en González Reboreda (1971, 60) e Filguelra e García Alén (1956, 124).

Observacións: Parte dos laxos forori destruídos recentemente para facer un

camiño de entrada ao recinto.

Bibliografia: Citado por Alvarez Limases (1936, 583) e por Filgueira e García

Alén (1956, 124); López Cuevillas (1947, 50, 51; 1973, 261, 268) estudlou o sis­

tema defensivo.

11.- CASTRIÑO DE BENDOIRO.

Localización: Situado a 200 m O. de Castro, parroquia de Bendoiro. Os ac­

cesos son os mesmos que os sinalados para o anterior. Coordenadas xeográfl­cas: M.t. n. nQ122, a 42Q 40' 38" latitude N e 8!1 1 O' 20" lonxitude O; altltude 480

m.

Descripción: (Fig. 3) Mol destruído -consérvase menos da metade-, o recin­

to está protexldo por unha muralla que xa non se aprecia no N. O sistema de­

fensivo refórzase cun foxo no S e non se observa a entrada antiga.

Emprazamento funcional: O recinto cóbrese de !erras de cultivo e matorral, dominando unha zona de fértiles terras de cultivo.

Bibliografía: Citado por Fllguelra e García Alén (1956, 124) e por López Cue­villas (1947, 51; 1973, 261).

12.- CASTRO DE NOCEDA.

Coñecldo popularmente como "Coto da Aurela".

Localización: Situado a 300 m NE. E. da igrexa parroquial de Noceda. O

acceso realízase pola estrada de Prado-As Cruces, ao chegar á lgrexa, cállese unha pista á dereita que leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!1 121, a 42!1 42' 08" latltude N e 8!1 11' 14" lonxitude O; altitude 440 m.

GUIA DOS CASTROS DE LALIN -----------• 23

CASTRO DE NOCEDA

-2.Sl

7 1

10m.

ESCALA GRAFI CA

o 10 20 SQm.

Fig. 4.- Planta e perfís do Castro de Noceda, segundo L. Xulio Carballo

Arceo (1989).

24 CARMEN BUXAN

Descripción: (Flg. 4) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de

N-S, 70 m e de E-0, 82m, protexldo por unha muralla que non chega aes 2 m

de altura -na súa cara interna-; as defensas se reforzan, no sector meridlonal,

cun laxo. O acceso antigo está orientado ao NE, feito por interrupción da mu­ralla.

Emprazamento funcional: Existen terras de cultivo no sector occldental,

xunto con bosque de carballos, eucaliptos e matorral no resto.

Folclore: "Hai 40 ou 50 anos apareceron na croa muiños, espadas, nichos

e olas de barro". "Unha mina de alcatrán vai desde o castro ata a porta da igre­xa".

Bibliografía: Citado por Taboada Chlvite (1973, 602).

13.- CASTRO DE MADRIÑÁN.

Coñecido popularmente como "Aurela do castro".

Localización: Situado a 200 m E. do lugar de Pazo, parroquia de Madrlñán.

O acceso realízase pela estrada de Prado-As Cruces e no lugar de Pazo cálle­

se un ha pista á derelta que val a Martín; o castro queda á beira esquerda da pis­ta. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 122, a 42º 42' 55" latitude N e Bº 1 O' 51" lonxitude O; altitude 520 m.

Descrición: Pósúe un único recinto de forma ovalada que mide de N-S, 91

m e de E-0, 65 m, protexido por unha muralla que ten unha altura máxima de

2 m -na súa cara Interna- no NE, máis desprotexido naturalmente, onde o sis­

tema defensivo aparece reforzado por un laxo. Un acceso antigo pódese Intuir

no NO, onde a muralla que protexe o recinto parece alongarse formando un co­

rredor.

Emprazamento funcional: Situado nunha ladeira de monte, existen fértiles terras de cultivo no S. e no O.

Observacións: O recinto está bastante destruído; recentemente unha parte da muralla foi desfelta para poñer unha finca a labradío.

Bibliografía: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 593), Filgueira e García Alén

(1956, 127) e Taboada Chivite (1973, 602).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ........................ 25

14.- CASTRO DE MEIXOME.

Localización: Situado a 100 m NE. do lugar de Castro, parroquia de Melxo­

me; o acceso realízase pela estrada de Prado-As Cruces, unha pista á esquer­

da leva a Meixome e continúa ata o lugar de Castro; no final do lugar hal unha

pequena capela en ruinas e a uns 40 máis adiante, á esquerda, un camlño leva

ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 122, a 42º 42' 58" latltude N. e

8º 09' 21" lonxitude O; altitude 550 m.

Descripción: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S,

60 me de E-0, 38 m, protexido por unha muralla que acada uns 4 m de altura

-na súa cara interna- no NE, reforzándose as defem¡as no sector septentrional, máis vulnerable, cun pequeno foxo situado no NO. A porta de acceso actual é nova, orientada ó E.

Aínda que alterado polos traballos agrícolas, un segundo recinto duns 18 m

parece bordear a zona S, protexido por unha pequena muralla.

Emprazamento funcional: Franqueado por dous cursos de auga, o castro

domina unha ampla zona de cultivos, excepto o N. NE. que é monte de euca­liptos e carballos.

Folclore: "Cando as vacas pelexaban ou bailaban enriba do castro, os mau­

ros queixábanse de que lles caía terra enriba". "Tíranse pedras dun castro a ou­tro". "Hai unha porta no naciente".

Outras referencias folclóricas de mauros que dexaron curo e muíños que se oían resoar están recollldas en Filgueira e García Alén (1956, 127).

Observacións: Unha parte da muralla foi destruida para facer o novo acce­

so, xa que o recinto está cultivado.

Bibliografía: Citado por Filgueira e García Alén (1956, 127) e Taboada Chl­

vlte (1973, 602).

15.- CASTRO DO CORPIÑO.

Localización: Situado a 400 m E. NE. do lugar do Corpiño, parroquia de

Losón. O acceso realízse pala estrada de Prado-As Cruces ata o Corpiño, onde

un camiño a man dereita leva á lgrexa parroquial; de aí, continúa ata o castro.

Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 121, a 42º 44' 58" latltude N e 8º 12' 18"

lonxitude O.; altltude 525 m.

26 ----------- CARMEN BUXAN

CASTRO DO CORPIÑO

10m.

ESCALA GRAFICA

O 10 20 50m.

Fig. 5.- Planta e perfís do Castro do Corpiño (Losón), segundo L. Xulio

Carballo Arceo (1989).

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N .......................... 27

Descripción: (Fig. 5) Posúe un recinto central de forma ovalada que mide

de N-S, 74 m e de E-0, 66 m, cuha zona máls baixa no O; está defendido por

unha muralla que acada unha altura máxima de 4 m -na súa cara interna- no

sector oriental, máis desprotexldo naturalmente, onde o sistema defensivo se

reforza cun amplo foxo. A entrada antiga está situada no SO, hoxe inaccesible

debido o denso matorral que cobre esta zona; hal un camiño novo no N.

Unha forte muralla, reforzada no exterior cun foxo, protexe ó SE, pero non ten contlnuldade; o denso matorral que cobre a zona S. non permite un ache­

gamento a este posible segundo recinto.

Emprazamento funcional: O castro emprázase nunha ladeira de monte con

ampla visibllidade, entre os ríos Deza -cara a onde se orienta- e o seu afluente, o Carrio. E un monte de plñeiros, eucaliptos e abundante matorral, con !erras

de cultivo no SO. O lugar está cerca das minas de estaño e wolfram de Marza

e Ouzido (Brenzos de Abaixo).

Folclore: ''Estaba habitado y lo hicieron los moros; hay un tesoro, una viga

de oro y alquitrán que si se excava y se roza el alquitrán, estallan los 7 pueblos

mas cercanos". "Hay muchas riquezas y galerias subterráneas en donde ente­

rraban a las personas''.

Observacións: Na base O. SO. do castro hai unha lgrexa románica asenta­da, segundo Alvarez Limases (1936, 592) nunha "antiquísima necrópolis". Cer­

ca está o Santuario do Corpiño, onde se mesturan elementos pagáns e crlstláns,

e a "Fonte das Dolores" de auga que, segundo a tradición popular, cura as ve­

rrugas. Era un lugar de paso importante no camlño medieval de Monterroso a

Santiago, que atravesaba o Monte do Carric por Montouto.

Achados: Aparecen nos balados anacos de muíños de man redondos e, se­

gundo os veciños, apareceron moedas, cacharros de barro e un forno de pe­

dra. Nos arredores do recinto atoparonse tamén escorias de wolfram e ferro.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 592) e Filguelra e García

Alén (1956, 127).

16.- CASTRO DA GOLETA.

Localización: Situado a uns 200 m. E. do lugar da Goleta, parroquia de Cam­

posancos. O acceso realfzase pala estrada de Lalín- As Cruces ata o lugar da

Goleta onde, a man derelta, está o castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!!

122, a 422 45'20" latltude N. e 69 06'54" lonxitude O; altitude 620 m.

CARMEN BUXAN

CASTRO DE A GOLETA

Fig; 6.- Planta do Castro de A Goleta, segundo L. Cuevlllas (1947)

•

GUIA DOS CASTROS DE LALIN

Descrición: (Fig. 6) Posúe un recinto central de forma ovalada, que mide de

N-S, 76 m e de E-0, 61 m, protexido por unha muralla que acada unha altura

máxima - na súa cara Interna- no NO, máls vulnerable. A porta de acceso, feita

por interrupción da muralla, está orientada ó E. SE.

Un segundo recinto, protexido por unha muralla, bordea a zona oriental. A

porta de acceso, situada no SE, fol descrita por L. Cuevillas {1934, 72): " ... el re­

cinto se halla determinado por un muro que, en vez de continuar en la misma

linea, se separa en dos, que dejan entre sí un paso de 11 m. de ancho, flanquea­

do en su comienzo por dos torres triangulares que se unen a los respectivos

lienzos de murallas ... "

Emprazamento funcional: O recinto está cuberto de matorral e rodeado de

terras de cultivo.

Observacións: Foi destruida unha parte da muralla na zona S. para facer

un camiño ao recinto central e un campo de festa.

Aprox. a 1 km. NO. do castro está a necrópole megalítica de Oirós. A 100 m.

N. NO. do castro hai una mámoa que L. Cuevillas interpretou como unha torre

exenta, en relación coa defensa do recinto.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1.936, 586) e Filgueira e García

Alén (1956, 125); López Cuevillas fai un estudio do conxunto en varios traballos (1934, 72; 1947, 52; 1953, 113, 114; 1973, 268e272).

17.- CASTRO DE GALEGOS.

Coñecido popularmente como "A croa"

Localización: Situado a 150 m N. do lugar de Galegas, parroquia de Gale­

gas. O acceso realízase pala estrada de Lalín- As Cruces ata A Goleta; de aí,

cóllese unha pista a derelta que.leva a Galegas e desde o lugar, un camiño le­

va directamente ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. no 122, a 42º

46'20" latitude N. e Bº 07'34" lonxitude O; altltude 450 m.

Descrición: (Fig. 7) Aproveita un pequeno alto bordeado parcialmente por

un regato que vai dar ao Arnego e que serve de defensa natural na zona N, on­

cfe a pendente é máis pronunciada. Posúe un único recinto de forma circular,

cun diámetrq aprox. de 50 m, protexido por unha muralla que acada a máxima

altura -na súa cara Interna- no sector meridional; as defensas se reforzan no sec­

tor occidental cun foxo. A porta de acceso, feita por interrupción da muralla,

sitúase no E.

30 ------------- CARMEN BUXAN

CASTRO DE GALEGOS

10m.

1 ESCALA GRAFICA

O 10 20 SOm. " Fig. 7 .- Planta e perffs do Castro de Galegas, segundo L. Xullo Carballo - Arceo (1989).

-1

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N .......................... 31

Emprazamento funcional: O castro está emprazado nunha ladelra de mon­

te con plñeiros, carballos e matorral, orientado cara ao Arnego e dominado un

pequeno val, con !erras de cultivo, no S. Neutros tempos funcionaron varios

muíños.

Folclore: González Reboreda {1971, 82) recolle lendas de mouros que vivían

no castro e traes de ouro que hai enterradas nel.

Observacións: Alvarez Limases (1936, 590) sitúa nesta zona un castelo pro­

pledade de D. Diego Gómez de Deza, destruído polo arcebispo Berenguel de

Landoira nas loitas cos nobres galegos no s. XIV. A igrexa parroquial é de esti­

lo románico.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 590) e Fllguelra e García

Alén {1956, 126).

18.- CASTRO DE PALMOU.

Coñecldo popularmente como "Couto do castro" ou ''Agro do castro" ·

Localización: Situado a 400 m N. de Palmou, parroquia de Palmou. O ac­

ceso realízase pola estrada de Lalín -As Cruces; ao pasar Bermés, cóllese unha

pista á dereita que val a Palmou e de aí, un camiño leva directamente ao cas­

tro.

Coordenadas xeográficas: M.t.n. n2122 a 422 44' 07" latitude N. e 52 07' 08"

lonxitude O; altltude 574 m.

Descrición: (Flg. 8) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de

N-S, 88 m e de E-0, 73 m, protexido por unha muralla destruída no S. SE. de­

bido aos cultivos; conserva na zona S. SO, máls desprotexida naturalmente, res­

tos dun laxo con parapeto exterior e non se observa nlngunha entrada antlga.

López Cuevillas {1973, 261, 262) apreciou varios antecastros na zona NE. que

non se observan na actualldade.

Emprazamento funcional: Moi alterado polos traballos agrícolas, está ro­

deado de terras de cultivo, sobre todo, nos lados E. e S.

Folclore: "Hal tres trabes subterráneas: unha de ouro, outra de marfil e ou­

tra de al trál). Se se lle toca a de alcatrán, lncéndianse oito parroquias".

L. Cuevillas (1953, 121, 122) recolle referencias folclóricas sobre mauros que

o habitaban, un muiño que moía ralos e chaves de ouro e alcatrán.

32 __________ .... __ CARMEN BUXAN

CASTRO DE PALMOU

~L

IOm.

ESCALA GRAFICA

O 10 20 50m.

Fig. _s.- Planta e pefís do Castro de Palmou, segundo L. Xullo Carballo

Arceo (1989).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ........................ 33

Observacións: Cerca do castro hai un camiño real que viña desde O Caste­lo (Cadrón) a Bermés. A igrexa parroquial é de estilo románico.

Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén (1956, 127) e descrito por

López Cuevlllas (1953, 101, 121, 122; 1973, 261, 262, 277).

19.- CASTRO DE PALIO.

Localización: Situado a 350 m N. do lugar de Palio de Arriba, parroquia de

Rodís. O acceso realízase pala estrada de Lalín - As Cruces ata A Goleta, onde

se calle unha pista a mán dereita que leva a Cercio e Palio; pouco antes de che­gar ao lugar e á esquerda da pista está o castro.

Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 122, a 42º 45' 28" latitude Ne 8º 06' 01" lonxitude O.; altltude 480 m.

Descrición: Posúe un recinto central de forma circular, cun diametro aprox.

de 80 m., protexldo por unha muralla que acada no sector meridional, máis vul­nerable, uns 4 m. de altura - na súa cara interna -; as pendentes naturals son máis pronunciadas no NO, polo que o sistema defensivo sereforza no NE. N.

por un laxo no que se intercala un pequeno bastión. A porta de acceso sltúai;¡e no SO., leila por Interrupción da muralla.

Un segundo recinto duns 40 m. de ancho ocupa a zona SO., protexldo por unha muralla que levanta sobre de 1 m. -na súa cara interna.

Emprazamento funcional: O recinto, difícil de observar por estar cuberto

de maleza e plñeiros, domina unha cara N. de bosque, mentres que no S se dis­poñen as !erras de cultivo e o hábitat actual.

Folclore: "Estaba habitado polos mauros, que deixaron alí maltas causas, entre alas un camiño". "Hai encantamentos e ouro".

Observación&: Os terreas situados nas inmediaclós do castro, pala parte

meridional, son coñecldos como "agros do castro". A igrexa parroquial é de es­tilo románico.

Bibliografía: Citado por Filgueira e García Alén (1956, 127)

20.- CASTRO DE CADRÓN.

Coñecido popularmente como "A croa".

3.4 ----------------CARMEN BUXAN

Localización: Situado aprox. a 1 km SO. do lugar do Castelo, parroquia de

Cadrón. O acceso realízase pala estrada de Lalln - Agolada; ao chegar 6 lugar

do Castelo, cóllese un'camiño á esquerda e a uns 200 m. outro á dereita, que

leva directamente ao castro.

Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!! 122, a 42!! 44' 20" latitude N. e 8!! 04'

48" lonxitude O.; altitude 464 m.

Descrición: Situado nun coto bordeado en case a súa totalldade polo rego das Aballas, que asegura a defensa do recinto, con pendentes máls pronuncia­das no sector occidental. Posúe un recinto central de forma semellante a ovala­

da, que mide de N-S, 65 m. e de E-0, 91 m., protexido por unha muralla felta

con abundante pedra. Non se aprecia ningunha entrada antiga.

Un segundo recinto duns 23 m. de ancho bordea o sector oriental, protexi­

do por unha muralla de iguais características que as do prlmelro.

Emprazamento funcional: Existe dlficultade para observar o conxunto, da­

do a abundante vexetaclón queo cobre. O recinto é un monte de plñelros, eu­

caliptos e abundante matorral; as terras de cultivo sltúanse no NE, cara ao hábl- .

tat actual.

Observacións: Zona de abundantes afloramentos rochosos, cerca do lugar do Castelo está a Ponte das Aballas, lugar de paso do camiño real cara a Bermés

e do camlño medieval Monterroso-Santlago.

Bibliografía: Citado por Filguelra e Garcla Alén (1956, 125)

21.- CASTRO DA VEIGA.

Coñecldo tamén como "Castro da Ponte"

Localización: Situado a 400 m SO. do lugar de Ponte, parroquia de Veiga. O acceso realízase por unha pista que val á Velga desde a estrada de Lalín -

Agolada e a pouco menos de 1 Km. do cruce, un camlño á esquerda leva direc­tamente ao castro. Coordenadas xeográflcas: N. T. N. no 122, a 42!! 42' 20" la­

tltude Ne 8!! o4' 09" lonxitude O.: altltude 616 m.

Descrición: Posúe un único recinto orientado ao NE, de forma circular e cun

diámetro aprox. de 58 m, emprazado nun coto entre daus regos, con penden­

tes relativamente pronunciadas a excepción da zona S., máis desprotexida na­

turalmente; está defendido por unha muralla que é máls elevada - na súa cara

Interna - no S .. onde as defensas se reforzan cun foxo; na cara N. NO quedan

restos dun foxo, moi cegado na actualidade por unha densa vexetación. A en-

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ....................... 35

trada do recinto poderla situarse no NE, aínda que non se ve con clarldade de­

bido ao abundante matorral, pero esta zona está protexida por unha liña de tres

murallas de terra que, a modo de parapetos, seguen a pendente da ladeira.

Emprazamento funcional: Situado nunha zona áspera de abundande ma­

torral e moitos afloramentos rochosos, cunha vlsibllldade moi ampla e ter~as de

cultivo orientadas ao NE. E., nos lugares de Ponte, A Veiga e Carballeda.

Folclore: Referencias dos veciños á aparición de ouro e que nel habitaban

os mauros. Bauza Brey (1952, 145) cita outras referencias folclóricas sobre ba­

rras de ouro e alcatrán.

Observacións: Unha leira situada cerca do castro, en dirección NO, é coñecida como "cho usa de o uro".

O Interior do recinto está cheo de buratos faltos por excavadores clandesti­

nos e actualmente, estan desbrozando os arredores para facer prados.

Achados: Bauza Brey {1952, 145) cita unha referencia dos veciños sobre a aparición no castro de vasos de cerámica entelros.

Bibliografía: Citado por Bauza Brey {1952, 145) como "Castro da Ponte"

22.- CASTRO DE PARADA.

Localización: Situado a 300 m. E.SE. do lugar de Parada, parraoquia de Pa­

rada. O acceso realízase pala estrada de Lalín - Agolada, collendo unha pista á derelta que leva a Parada e Alperlz; pasada a igrexa e a uns 100 m. antes de chegar ao lugar, un camlño á dereita leva ao castro.

Coordenadas xeográficas: M.t.n. n2 122, a 422 43' 35" latitude N. e 82 01'

45" lonxitude O.; altitude 523 m.

Descrición: Posúe un recinto central de forma ovalada, que tal un arco arre­

dor dun afloramento rochoso máis elevado que ocupa a zona E. NE e serve de defensa natural, cunha forte pendente cara ao río Arnego. O recinto, que mide

de N - S, 106 m. e de E - O, 74 m., está defendido por unha muralla que é máis elevada -na súa cara interna - no S., máis desprotexido naturalmente, onde as

defensas se reforzan cun pequeno foxo con parapeto externo no SE. A porta de

acceso sitúase no S. SE., feíta por interrupción da muralla.

Un segundo recinto duns 48 m. de radio bordea a zona meridional, protexl·

do por unha muralla que acada uns 3 m. de altura -na súa cara interna- na me­lada oriental.

36 .............................. . CARMEN BU"XAN

Emprazamento funcional: Emprazado nun monte de matorral e plñeiros,

en torno ao castro hal prados e terras de cultivo a e><cepción da zona E .. onde

hai unha pendente pronunciada cara ao rlo Arnego. Pela belra N. do castro co­

rre un regato ..

Folclore: "Os romanos tiñan cabalas que lan beber á Ponte dos Cabalas".

"Os castros son visibles desde uns a outros". "Hal unha pedra de pizarra na croa

cunha incisión en forma de media lúa, feita polo movemento dos canóns ao xl­

rar". "Hal un ha viga de o uro e outra de alcatrán que van do castro á igrexa de

Melxomín".

Observacións: Pala zona pasaba o camlño medieval, do que forma parte -

posiblemente- a Ponte dos Cabalas, que unla a zona de Ventosa (Agolada) cos

enlaces de Ourense cara a Santiago; o lugar de Alperlz conserva unha lgre><a

románica do S. XII.

Aprox. a 1 km. S. do castro, no cruce que leva a Alperiz, está o conxunto me­

galítico de Parada de Alperlz, composto de varias mámoas, algunha con grava­

dos serpentlformes, e unha orlxinal agrupación coñeclda como "Altar do sol".

Achados: Aparecen anacos de muiños redondos nos balados que hai nos

arredores do castro.

Bibliografla: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 596), Filguelra e Garcla Alén

(1956, 134) e Bauza Brey (1957, 145').

23.- CASTRO DE GOIAS.

Localización: Situado a 500 m. O. do lugar de Cotarelo, parroquia de Golás.

O acceso realfzase pala estrada de Lalín - As Cruces; aprox. a 2 km, tómase un­

ha pista á derelta na curva coñecida popularmente como "VOlta dos bidos" que

leva a Cotarelo; a uns 300 m. a man esquerda está o castro. Coordenadas

xeográficas: M.T.N. n!1 122, a 42!1 41' 15·· latitude N e 8!1 06' 47" lon><itude O; al­

tltude 659 m.

Descrición: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S, 100

m. e de E-0, 88 m., protexldo por unha muralla que acada pouco máls de 1 m.

de altura -na súa cara Interna- na metade septentrional, máls desprotexlda na­

turalmente. Na actualldade hai dúas portas de entrada: unha no N., que pare­

ce moderna, e outra no E, máls cegada, aínda que parece a antlga.

Un segundo recinto rodea ao central, máls visible na zona occidental, onde

está protexido por unha muralla e un foxo, mentres que no lado N. se defende

cuntia muralla e no E. móstrase desfigurado polos cultivos.

GUIA DOS CASTROS DE LALIN .......................... 37

Emprazamento funcional:O recinto, cultivado en boa parte, domina unha

ampla zona de cultivos no sector E., cara a onde se orienta, mentres que no res­

to predomina o matorral xunto con bosque de carballos e castiñelros.

Folclore: "Os que se meten na cava, saen transformados en animais, por en­cantamento". "Era a capital dos mouros".

Outras referencias folclóricas sobre camiños subterráneos, mouras que lle

daban millo aos porcos e regalaban curo e a presencia de trabes ata o castro

de Donramlro, foron recollidas por Fllgueira e García Alén (1956, 126) a través

de Alvarez Limases.

Observacións:O castro e o seu entorno están senda expoliados sistemáti­

camente con detectores de metals.

Na base da muralla, no E., hai unha cava.

Achados: Nos muros e nos agros que rodean o castro atopáronse anacos de muíños circulares e planos, restos de barro cocido e cerámica moi fragmen­tada.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 591 ), Filguelra e García Alén

(1956, 126) e Taboada Chivite (1973, 602).

24.- CASTRO DE XAXÁN.

Coñecldo popularmente como "Castriño da Barrelra" ou da "Pena".

Localización: Situado na Barreira a 250 m. SO .. do lugar de Souto, parro­

quia de Xaxán. O acceso realízase pola estrada de Lalín ás Cruces, ata A Her­mida, onde se colle unha pista á dereita que leva ao lugar de Souto; pola prl­

meira pista á derelta e a uns 150 m. a man esquerda está o castro. Coordena­

das xeográflcas: M.T.N. no 122¡a 42º 40' 35" latitude N. e Bº 06' 43" lonxltude

O.; altitude 580 m.

Descrici6n: Posúe un único recinto de forma circular duns 30 m. de diáme­

tro, protexldo por unha muralla que non levanta máis de dous metros de altura.

Un foxo mol suave parece intuirse en todo o sector septentrional, máls vulnera­

ble. Actualmente ten dúas entradas: unha moderna situada no NO. e outra no SE., onde a muralla é máis baixa.

Emprazamento funcional: Situado a 1 km. S. do castro de Cotarelo (Golás), existen terras de cultivo na zona E., por onde corren algúns regatos.

Ja ..................................... . CARMEN BUXAN

Observaci6ns: Parte da muralla fol destruida recentemente cunha pá exca­vadora.

Antlgamente a parroquia denomlnábase de A Pena.

Bibliografla: Citado por Xavier F. Noguelra. Festas de Lalín 1988.

25.- CASTRO DE FILGUEIRA.

Coñecldo popularmente como "Pena da Cunea" ou 'Pena do Coto".

Localizaci6n: Situado a uns 500 m. ó NO. de Cima do Alle, parroquia de Fll­guelra. O acceso realízase desde a estrada de Lalín -Santiago, collendo no fon­

do do Alle unha pista á dereita que leva a Outelro e Fllgueira; a prlmeira pista á

esquerda sen asfaltar e sen sinallzar leva á Cima do Alle; de aí parte un camiño

ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 122, a 42º 40' 52" latitude N. e 8º 08' 35" lonxitude O.; altitud 590 m.

Descrici6n: Presenta un único recinto de forma circular cun dlametro aprox.

de 90 m., protexldo por unha muralla balxa -sobre de 1 m. de alto- e moi arra­

sada, sobre todo, na zona N.; conserva restos dun foxo, actualmente mol cega­

do, na zona O .. Non se observa ningunha entrada antiga.

Emprazamento funcional: Emprazado nun alto de ampla vlsibllldade, o re­cinto é monte baixo, con fértiles larras de cultivo, sobre todo, no E.

Observaci6ns: O castro está atravesado por unha liña de postes de tendido eléctrico de alta tensión.

A 800 m. NO, xa nos límites con Santlso, hal un grupo de mámoas.

Achados:Aparecen, segundo os veciños, restos de muíños circulares e ta­

llas, a 100 m N. da Cima do Alle, nunha leira denominada "agro do castro".

Bibliografla: Inédito

26.- CASTRO DE DONRAMIRO.

Coñecido tamén como "Castro do Monserrat"

Localización: Situado no Monte Monserrat, no lugar denominado "Alto de

Vales", parroquia de Donramlro, a 150 m. SE. da lgresa. O acceso realízase pe­

la estrada que vai de Lalín ata a carballeira do Monserrat; pouco antes de che-

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ...................... ~39

gar, a man derelta, está o castro. Coordenadas xeográficas: M.N.T. n!! 154, a

42!! 39' 20" latitude N. e 8!! 07' 00" lonxltude O.; altltude 595 m.

Descrición: (Fig. 9) Posúe un recinto central de forma ovalada, que mide de

N-S, 80 m. e de E-0, 93 m, protexldo por unha muralla máls pronunciada no O.

e case Imperceptible no sector sudorienta!, que resulta moi desprotexldo natu­

ralmente. A porta de acceso de aspecto máis antlgo está situada no S. SE.

Un segundo e amplo recinto bordea a zona sudorienta!, protexldo por unha muralla. López Cuevlllas (1973, 202) observa unha complicada estructura na disposición de varios antecastros, hoxe dHlcll de ver polas modlflcaclóns sufri­

das no entorno.

Emprazamento funcional: Practlcamente rodeado de terras de cultivo, ex­

cepto no O., onde hai unha carballeira.

Folclore: "Os vellos din que alí hai dúas columnas: unha de ouro e outra de

prata e que no caso de xuntarse, estoupan". "Alí vlviron os mauros que delxa­

ron tesauros e armas". "Había our~ nps tempos dos romanos".

Observacións: O conxunto está mol alterado debido aes labores de cultivo, á construcción de noves accesos e ao crecemento da vlla; no recinto central hal

Instalados actualmente unha antena de radio e un gran cartel de publlcldade.

Achados: Aparecen anacos de mulños redondos e barqulformes.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 588) e Filgueira e García Alén

(1956, 125), fol descrito por López Cuevlllas (1973, 262).

27.- CASTRO DE CABRAS.

Coñecldo popularmente como "Pena do Castro".

Locat.ización: Situado a uns 400 m N. de Castro de Cabras, parroquia de Castro. O acceso realizase pola estrada de Lalln -Aodeiro e nas Tecedelras, cálle­

se unha pista á esquerda que val a Castro de Cabras; de al, un camiño leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!! 154, a 42!! 38' 43" latltude Ne 8!! 00'

13" lonxitude O.; altltude 704 m.

Descrición: Posúe un único recinto de forma aparenll!mente ovalada que

ocupa unha-superflcle aprox: de 0'98 Hra e aprovelta as condlclóns de defensa

naturals que ofrece o terreo, a pé dunha ladelra entre dous regos e rodeado de

fortes pendentes, excepto no sector meridional; está protexldo por unha mura­

lla; menos o E, que queda defendido por un rochelro natural. A porta de acce-

40 .............................. . CARMEN BUXAN

so sltúase no O. SO., e foi descrita por L. Cuevillas (Fig. 1 O) en forma de calexón;

Carballo Arceo (1989) considéraa feita por Interrupción da muralla.

Emprazamento funcional: O recinto emprázase nunha zona de carballos e

abundante matorral, con terras de cultivo nas zonas balxas, sobre todo, no sec­

tor meridional.

Observacións: A densa vexetación que cobre o recinto non permite unha vi­

sión mol achegada do conxunto.

Nesta parroquia hai referencias da existencia de varias mámoas e da apari­

ción de un puñal de cobre con lengueta e tres puntas de trecha tipo Palmella,

Inventariadas no Museo de Pontevedra.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 536), Filgueira e García Alén

(1956, 125) e López Cuevillas (1934, 72; 1973, 272).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ................................. 41

CASTRO DE DONRAMIRO

ESCALA GRAflCh

10 20 SC!m.

Fig. 9.- Planta e perfís do Castro de Donramiro, segundo L. Xulio Carballo

Arcea (1989).

42 ............................ .. CARMEN BUXAN

CASTRO DE CABRAS

CASTRO DE GRESANDE

E.se.ALA 1 : lo o..s

Fig. 10.- Portas de acceso (L. Cuevlllas, 1934).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ....................... 43

V.- SITIOS DE CATALOGACION DUBIDOSA COMO CASTROS

--------------------------------------------------------------------

1.- CASTRO DE ANZO.

Localización: Situado no lugar de Castro, parroquia de Anzo. O acceso re­alízase pela estrada de Prado-As Cruces, pouco antes de chegar á igrexa, á bel­ra dereita da estrada está o sitio. Coordenadas xeográficas; M.T.N. n2 122, a 422

43' 09" latltude N. e a2 11' 22" lonxltude O.

Folclore: Referencias aos mouros.

Achados: Segundo un veciño, facendo obras de explanación, apareceron

tellóns e un cacharro de barro.

Bibliografía: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 583), Filguelra e García Alén

(1956, 124) e por Taboada Chivite (1973, 602).

Na actualldade, o lugar converteuse en fincas de cultivo e fixéronse maltas obras de explanación, polo que a configuración típica castrexa non se pode

·apreciar.

2.- CASTRO DE MOIMENTA.

Localización: Alvarez Llmeses (1936, 594) cita a presencia dun castro xa

convertido daquela en zona de cultivo no lugar de "Tralairexe"; hoxe ese topóni­

mo é descoñecido. Existe o topónimo de "O Castrellño , frente á pista que val a

Moimenta, onde se localizan restos ri• 1nha torre medieval.

Folclore: Landas de vigas de aura e alcatrán, que van desde o castro á lgre­xa e á antlga torre desaparecida

Observacións: Abundantes achados da época romana na zona, restos me­

dlevais e restos de fundición antlgos. Existe no lugar un camiño real e algunhas

mámoas.

Bibliografía: citado por Alvarez Limases (1936, 594), Fllgueira e García Alén

(1956, 127) e Taboada Chivite (1973, 602).

44 ................................ .. CARMEN BUXAN

3.- CASTRO DE LEBOZÁN.

Na parroquia de Lebozán non se atopa ningún indicio de asentamento cas­

trexo.

Bil:)liografia: Citado por Filgueira e García Alén {1956, 126).

4.- CASTRO DE SANTISO.

Referencia toponímica duns agros denominados "0 castro" situados a 300 m SO. da lgrexa de Santlso, onde non existe ningún Indicio de asentamento cas­

trexo.

5.- CASTRO DE SELLO.

Na parroquia de Sello, a 500 m SO. do lugar de Cima de Sello, existe un pe­

queno coto denominado "0 castro" sen que o lugar .reúna características cas­

trexas. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n2 122, a 422 42' 01" latitude N. e 82

06' 56" lonxitude O.

l-:lal outro sitio no lugar de Vllameá denominado "Agros do castrelo" sen In­

dicios de asentamento.

Folclore: Hal unha mina subterránea desde a ''Cova da Xila" ata o castro.

Bibliografía: Citado como µn pequeno coto denominado "El Castro" por Al­

varez Limases {1936, 597).

6.- CASTRO DA XESTA.

Existe o topónimo de "O Castrellño" ou "Coto do castrelo" no lugar de Cos­

toia, parroquia da Xesta, sen que o sitio reúna características castrexas. Coor­denadas xeográflcas: M.T.N. n2 154, a 422 37' 03" latitude N. e 02 07' 14" lonxl­

tude O.

7.· CASTRO DE CELLO.

Non se atopa ningún indicio de asentamento castrP.xo nesta parroquia.

Bibliografía: Citado por Alvarez Limeses {1936, 587) e por Filguelra e García

Alén {1956, 125).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN .......................... 45

8.- CASTRO DE MACEIRA.

Localización: Situado a 50 m E. NE. de Macelra, parroquia de Macelra. O acceso realízase pela estrada de Lalín-Rodeiro, collendo unha pista ao pasar Rodelas que leva a Maceira e Pedroso e no final da aldea, a man dereita, hai un ha granxa e unhas leiras coñecidas como "os castros". Coordenadas xeográfi­cas; M. T. N. n!l 154 a 42!! 39' 42" latitude Norte e 8!! 02· 52" lonxitude Oeste.

Descripción: Na actualidade non se observa ningún Indicio de asentamen­to castrexo; recentemente fixéronse obras cunha pá excavadora que, segundo os veciñon, destruiron parte dunha muralla.

Observacións: No lugar de Rodelas hai indicios da existencias de moitas mamoas, así como a uns 500 m Norte de Maceira, nos sitios coñecldos como "Coto da mamuela" e "Coto de Framoriz".

Achados: Segundo os veciños, apareceron no lugar restos de cerámica, un forno de pedra, mulños de tipo barquiforme e molla leila.

Bibliografía: Inédito.

BIBLIOGRAFIA CITADA-----------

Alvarez Limases, Gerardo: "Geografia general del Reino de Galicia" dlrixi­da por F. Carreras Candí. Barcelona, 1936.

Bouza Brey e López Cuevillas.: "Os oestrimnios, os saetes e a ofiolatría en Gallza". Arquivo do Seminario de Estudos Galegas 11, Santiago, 1929.

Bouza Brey, Fermín.: "Dolmene:; con grabados serpentiformes, hacha y rompecabezas nórdicos de la Galicia Central". Archivo Español de Arqueo­logía. Tomo XXVI, 1952.

Cañizares, Buenaventura.: "Onomástico de lugares de Deza mencionados antes del s. XV'. Museo de Pontevedra, ehtrega no 14: 1946, páx. 74-101.

Casas Torres, J. M.: "Galicia. Mapa e índices de localización geográfica de sus parroquias". Santiago, 1976.

Carbal/o Arcea, L. Xullo.: "Poboamento castrexo e romano da terra de Tras­deza". Xunta de Galicia. Dirección Xeral do Patrimonio Artístico e Monumental. A Coruña, 1986.

Carbal/o Arceo, L. Xulio.: "A cultura castrexa na bacía media do Ulla". Te­se de doutorado. Facultada de Xeografía e Historia. Santiago, 1989.

46 ...................................... ... CARMEN BUXAN

Fllguelra Va/verde, J. e García Alén, A.: "Materiales para la Carta Arqueológi­ca de la Provincia de Pontevedra". E.M. P., VIII. Pontevedra, 1956.

Fllgueira Va/verde, J. e García Alén, A.: "Adiciones a la Carta de Arqueo­logía de la Provincia de Pontevedra''. E.M. P., XIII. Pontevedra, 1959.

Filgueira Va/verde, J. e García Alén, A.: "Inventario de monumentos me­galíticos". E. M. P., XXXI, Pontevedra, 1977.

Gonzá/ez Reboreda.: "El folklore de los castros gallegos". Universisdade de Santiago, 1971.

López Cuevillas, Florentino.: "Puertas de los castros gallegos". Anuario del Cuerpo Facultativo de Archiveros, Bibliotecarios y Arqueólogos. Volumen 11. Ma­drid, 1934.

López Cuevi//as, Florentino.: "Particularidades curiosas de algunos cas­tros de la comarca de Lalín". Separata del Boletín del Museo Arqueológico de Orense. Tomo 111. 1947.

López Cuevillas, Florentino.: "Prehistoria" Historia de Gallcia dlrixlda por Ramón Otero Pedrayo, Tomo 111. 1947.

López Cuevi/las, Florentino.: "0 castro "A cibdade" en S. Cibrán de Lás". NOS nº 10, 1922.

Martinez Cortizas, Antonio.: "Evaluación y cartografla de recursos edáfi­cos de la comarca de Lalín". Tese de Licenciatura, Facultada de Bloloxía. San­tiago, 1988.

Martlnez López, Jase e Sobrino Lorenzo-Ruza.: "Pretroglifos de la comarca de Lalín". Cuadernos de Estudios Galegas, XIII nº 39. Santiago, 1957.

Miralbés Sedera, Rosario e outros.: "Mapa de límites de las parroquias de Galicia". Servicio de publicaciones da Universldade de Santiago, 1979.

Taboada Chivite, Jesús.: "Las leyendas castreñas''. IX Congreso Arqueolóxi­co Nacional, 1965.

Taboada Chivite, Jesús.: "Addenta et corrigenda" Historia de Gallcia dlrlxl­da por R. Otero Pedrayo. V. 111, Buenos Aires, 1973.

Torres Luna, Pilar e outros.: "Geografía de Galicia", Edit. Xuntanza. A Co­ruña, 1986.

Risco, Vicente.: "Los tesoros legendarios de Galicia" Rev. de Dialogas y Tradición Popular IV, Cuaderno 3º, 1950.

Romero Masiá, Ana.: "El habitat castreño". Colexio de Arquitectos de Gall­cla, Santiago, 1976.

Sáa (de) Bravo, Hipó/Ita.: "Rutas del Románico de la Provincia de Ponte­

vedra" Ed. Caja Rural Provincial de Pontevedra. Vigo, 1978. • •

- - - -

~\ LOSO'N

-

' 1

-

I

t ~E.l~OM

/ ~-' ,-- l'IADRlNAN

1

' 1 1

1

'

©llli ~CIA

' ' 1

&® ~GALEGOS

i. ® · a® • ti!.. .... · -~.µ,, ,fl!I" A GoMo.. e ._rnóo ' .. '~ fSc.AMPOSANCOS

' \

' \

a® ··pnRO'ü.··t-

L.···

1

\ ~ BERMES \

\ ~SELLO

&@ ··.~_Cimo. do Alle

'

. ~BOTOS

' ' ® : ., coto..refo :AiJa!l!I

'-·· ... ·

: .... ,.LSou.~ ' .. -& :; XAXÁ:re

1 1

' ' 1

•©·"/ -s tomé ~ 1 .,.. o.n A XfSTA

tet

~GOIÁS

!.000

..... ... ····

ª® / ~A VEIGA

----, '

Z.000 3.000

•

~ HACEIRA

',,_. ALB~REL.L.OS . '

-~

4.ooo S.ooo '·ººº""