trabajos y ensayos - diprriihd.ehu.es · luzea – jasotzailea da, hau une historiko bakoitzeko...
Post on 21-Jun-2020
2 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Trabajos y ensayos
Número 7 (febrero de 2008) ISSN: 1887-5688
Publicación del Master Oficial en Estudios Internacionales y del Programa de Doctorado Cooperación, Integración y
Conflicto en la Sociedad de Internacional Contemporánea.
Departamento de Derecho Internacional Público, Relaciones Internacionales e Historia del Derecho
UPV/ EHU
1
Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria ♦ Maite Juliana Iturre
1. SARRERA
1990. hamarkadan gertatutakoaren kontra, XXI. mendeko lehenengo urteek noizbehinka
Bolivia astintzen duten asaldaketen inguruko berriekin harritzen gaituzte. Bere geografiako
puntu ezberdinetan eta antza arrazoi ezberdinekin, herri masak antolatzen dira eta erakunde
publiko eta horien agintarien aurka matxinatzen dira, altxamendu zibilaren bidez ordezkari
politikoek, hiritarrei bizkarra emanez, onartu nahi ez dutena eskuratuz. Horrela, bada, herri
irakidura boliviar hau nazioarteko prentsatik iristen zaigu Estatuko egitura politikoen
funtzionamendu normala estutasunean jartzen dituzten borroka partzial, tokiko edo sektorial
asko bezala. Baina gertakizun hau jazotzen diren testuinguru orokorra saihestu egiten da,
nahiz eta hau izan, azken batean, mende aldaketa asaldatu honetan herrialde
hegoamerikarraren oinarriak astintzen dituzten gertaeren arteko lotura.
2000. urtean Kotxabanbako hirian izan zen “uraren gerra” delakotik abiatuta1, herri
erreboltak ugaritzen eta gorpuzten joan ziren, irakidura azkenik 2003. urtean “gasaren gerra”
izendatu zen altxamendu orokorrean lehertuz. Aipatu lehenengo matxinadak Kotxabanbako
herriko ur zerbitzuen lizitazioa irabazi berri zuen enpresak buruturiko prezioen igoeran izan
zuen jatorria. Kalean adierazitako haserreak helburua lortu zuen: tarifen igoera bertan behera
utzi behar izan zuen Aguas del Tunari enpresak. Urte bereko irailean, irakasleek, nekazariek,
merkatari txikizkariek eta ikasleek guztira hamabost hildako eta ehunka zauritu eragingo
zituzten zenbait protestalditan parte hartu zuten. Gehienbat greba sektorialak, erregionalak eta
baita nazionalak ere baliatzen zituen gatazka sozial iraunkorra handiagotzen joan zen, Banzer
presidentearen gobernua presionatuz. Azkenean, honek dimisioa aurkeztu zuen gaixotasun
terminal bat izan zela eta, eta hortik gutxira hauteskundeak burutu ziren.
♦ Artikulu hau 2007ko urrian Université de Pau et des Pays de l’Adour eta Euskal Herriko Unibertsitateak antolatutako Euskal Herria Mugaz Gaindi IV Kongresuan aurkeztutako hitzaldiaren bertsio murriztua eta berrikusia da. 1 Vid. R. Laserna, “Cochabamba: la Guerra contra el Agua”: www.geocities.com/laserna_r (2007ko urria).
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
2
Emaitzek Kongresuak Sanchez de Lozada Mugimendu Nazionalista Iraultzaileko (MNI)
hautagaiari kargua ematera behartu zuten, baina aldi berean berritasun nabarmen bat ekarri
zuten: Evo Morales koka buru aimarak bigarren tokia eskuratu zuen Sozialismoranzko
Mugimendua (SM) zuzenduz.
Testuinguru honetan, 2003. urteak Estatu boliviarraren egiturak astinduko zituen
dimentsio handiko gatazka berri bati bide eman zion. “Uraren gerra”tik agertzen joan ziren
motibazio ezberdinetako altxamendu partzial ezberdinek El Alto herria buru zuen gasaren
gaineko subiranotasunaren defentsan agertu zen giza protesta mugimendu sendoari lekua utzi
zioten. “Gasaren gerra” honek ospea galtzen ari zen Sanchez de Lozadaren gobernua erorarazi
zuen eta indar erlazioan aldaketa nabaria eskuratu zuen konstituzio ordena apurtu gabe.
Honela, bada, hauxe izan zen gizarte gatazka estaliek kanporatzen, artikulatzen eta kaleetan
eztanda egiten duten epearen puntu gorena.
Azken errebolta honetan berebiziko garrantzia hartu izan zuen energia baliabideen
gaiak, batetik agintarien elite eta enpresa transnazionalen eta bestetik herri xumearen arteko
lehiaren artikulazio ardatz gisa. Baina, zein puntutaraino izan da hau herri atsekabearen
benetako muina? Ez al da izan soilik borrokarako ikurra? Zeintzuk izan dira herri matxinada
boliviarren atzean egon diren faktore ugariak? Hain zuzen galdera hauei erantzuteko
ahalegina aurkezten dugu honako artikulu honetan.
Honela, bada, Bolivian 2000. urtetik aurrera izandako herri matxinada ezberdinen
faktore bultzatzaile eta artikulatzaileak aztertuko ditugu. Enfasi berezia “gasaren gerra”
delakoan jarriko dugu, hidrokarburoen eta azken gatazka handi honen sorrera, artikulazioa eta
deflagrazioaren arteko harremanean, zehazkiago. Zentzu honetan, energia baliabideen
gaineko, eta batez ere, gasaren gaineko subiranotasunaren aldarrikapena Sanchez de Lozada
eta Mesaren gobernuen kontrako oposizioko buruzagiek ezberdintasun sozioekonomikoetatik
eratorritako herri atsekabea katalizatzeko erabili zuten bultzagarria izan zenaren hipotesitik
abiatzen gara. Honen arabera, energia baliabideen gaineko subiranotasunaren aldarrikapena
alderdi politiko tradizionalen eta horiek bultzatutako politiken ondorioak agerian jarri nahi
zituzten herri mugimenduek erabilitako leitmotiva izan zen, horrekin herri atsekabea
herrialdearen sistema politiko eta sozioekonomikoan aldaketa baten alde bideratu zelarik.
Hasierako suposizio honen baliotasuna aztertzeko, gizarte mobilizazio hauen faktore
bultzatzaileak zein mugimendu horien faktore artikulatzaileak aztertuko ditugu. Horren
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
3
ostean, aztertuko dugu zergatik energia baliabideak Estatuaren norabidean aldaketa eragin
zuten herri aldarrikapenak biltzeko osagairik egokiena suertatu ziren. Azkenik, gure lan
hipotesia burututako analisiarekin erkatuko dugu, ondorioak ateratzearren.
2. HERRI MATXINADA BOLIVIARREN FAKTORE BULTZATZAILEAK ETA
ARTIKULATZAILEAK (2000-2003)
Aipatu bezala, “uraren gerra” eta “gasaren gerra”ren bitarteko urteetan herri matxinada
asko gertatu ziren. Nahiz eta altxamendu hauek gizarte zibilaren sektore ezberdinetatik
bultzatuak izan, eta nahiz eta askotan bestelakoak ziren aldarrikapenak defendatu eta emaitz
ezberdinekin amaitu, badago azken batean matxinaden motibazioak hain era argian azaltzeko
aukeren inguruko azalpena ematen dituen oinarri komun bat.
Bada, esan dezakegu badaudela XXI. mende hasierako honetan herri boliviarraren eta
gobernu erakundeen arteko gatazken faktore bultzatzaileak eta faktore artikulatzaileak. Horien
arteko elkarrekintzak aintzat hartuta ere, jarraian herri asaldura suspertzera lagundu zuten
osagaiak batetik eta, bestetik, ondoeza kaleetan era biolentoan azaleraztea ahalbidetu zutenak
aztertuko ditugu.
2.1 Faktore bultzatzaileak
Historia boliviarrak adierazten digu antzinatik badagoela gizarte gatazkarako joera
handia. Halere, gatazka honek, beti present egon arren, sortasun epeak eta hedapen epeak
igarotzen ditu. Joera honek Altiplanoko herri indigenekin harreman estua du, hauek
erresistentzia beraien kulturako zati garrantzitsu bihurtu behar izan baitzuten lehendabizi
menperakuntza kolonialaren aurrean eta gero mestizoaren aurrean. Zentzu honetan,
Cabezasek zera adierazten du: Koloniako azken epetik gaurdaino, badago Bolivia andinoan “kultura errebelde” batean
oinarritutako errebelio indigena ketxu-aimara fenomeno errepikaria. Kultura errebelde hau orden kolonial ilegitimoaren kontrako borrokaren oroimen historiko subjektiboaren – oroimen luzea – jasotzailea da, hau une historiko bakoitzeko esperientzia errebeldearekin konbinatzen delarik – oroimen motza. 2
2 Neuk egindako itzulpena, M. Cabezas Fernández, “Bolivia: tiempos rebeldes. Coyuntura y causas profundas de las movilizaciones indígena-populares”, AIBR: Revista de Antropología Iberoamericana, 41. zbk., 2005/maiatza-ekaina, 7. orr. (letra lodiz jarritakoa nirea da).
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
4
Erro historikoak dituen kultura errebelde hau sendotu egin da XX. mendeko bigarren
erdian meatzariek zuzendutako langile klasearen eta Indar Armatuen arteko liskar errepikarien
ondorioz. Horrela, herri sustrai sakonak dituen borroka kultur politiko autoritarioa sortzen da.
Biolentzia metodo gisa erabiltzea, autoritatearen errekonozimendu eza, Estatu paternalismo
ideia, boterea klientelismo moduan ulertzea eta herri mugimenduek defendatutako boterearen
kontrako kultura horren adibide argiak dira.
Kultur politiko honi demokrazia boliviarraren gaztetasuna eta alderdi politiko gehienak
ideologikoki hutsik egotea gehitzen badizkiogu, erraz ulertzen da biztanlegoak ez dituela
balio demokratikoak guztiz bereganatu. Erakunde formalak ez dira gai izan herriaren kezkak
era egokian bideratzeko; aldiz, alderdiak beraien interesen banaketan eta mantentzean zentratu
dira.
Izan ere, 2005eko abenduan izandako azkenengo presidente hauteskundeetara arte,
Boliviako sistema politikoa “demokrazia adostu” delakoan oinarritu zen. Honek sistemako
hiru alderdi nagusien (Sanchez de Lozadaren MNI, Hugo Banzerren Ekintza Demokratiko
Nazionalista (EDN) eta Jaime Paz Zamoraren Ezker Iraultzaile Mugimendua (EIM)) arteko
egonkortasun hitzarmenen osaketa suposatzen zuen, benetako gobernu alternatiba ukatuz eta
politika neoliberalak martxan jartzea erraztuz.
Horrela, bada, borroka kultur politikoa eta alderdi politiko tradizionalen ospe-galtzea
mende aldaketa honetako herri mugimenduen osagai bultzatzaile garrantzitsu bihurtu dira.
Baina ez dira bakarrak izan. Izan ere, faktore hauei herri irakidurari abiadura eta trinkotasuna
ematen lagundu duten gutxienez beste hiru osagai gehitu behar zaizkio.
Lehenik, nahitaezkoa da Estatu Batuek barne-arazo boliviarretan duten esku-sartzea
aipatzea. Boliviako independentzia unetik Monroe Doktrinak eta, geroxeago, Roosevelt
Korolarioak Estatu Batuei herrialde amerikarren arazoetan esku sartzera ahalbidetzen bazieten
ere, duela gutxiko historia boliviarrak horren oroigarriak eskaintzen ditu. Izan ere,
hirurogeigarren hamarkadan CIA libreki sartu zen Bolivian bertoko autoritateen oniritziarekin
Txe Gebara bilatzeko, harrapatzeko eta azkenik hiltzeko. Honetaz gain, iparraldekoak
hirurogeigarren eta hirurogeita hamargarren hamarkadetako de factozko gobernuekin
harreman estuak izan zituen eta azkenengo hamarkada horretako bukaeran bere presentzia
areagotu zuen herrialdean kokaren kontrako borroka argudiatuta. Izan ere, Estatu Batuak
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
5
landaketak errotik ateratzearen defendatzaile nagusia izan ziren, horretarako alferrik
suertatuko ziren mota askotako planak prestatuz.
Hala eta guztiz ere, barne-arazo boliviarretan estatubatuarrek izandako parte hartze
aktibo honek metropoli menperatzailearen mamua ekarri zuen oroimenera. Gainera,
nazioarteko finantza erakundeen sustenguarekin Estatu Batuek EPBk martxan jarritako
politika neoliberalen gainean burututako ikuskapenak zegoeneko sortarazitako itomen
sentsazioa indartu zuen.
Bigarrenik, globalizazioak ere paper nabarmena jokatu du ikertzen ari garen herri
altxamendu boliviarretan. Baita modu bikoitzean egin ere: alde batetik, globalizazioa Bolivia
bezalako garapen bideko herrialdeentzako negatiboa den prozesu ekonomiko mundial bezala,
eta beste alde batetik, antolaketa eta borroka modu eta proiektu alternatiboen prozesu
hedatzaile bezala.
Izan ere, alde batetik, globalizazioa neoliberalismoaren igoerak markatutako garapen
kapitalistako epe bezala ulertuta, Hegoaldeko herrialdeen garapen aukera efektiboetarako
mehatxu lez agertzen da. Globalizazio hau era partzialean eta kontraesankorrean ematen da;
kapital eta merkantzien zirkulazio askea defendatzen duen bitartean, pertsonen zirkulazio
askea ukatzen du, eta garapen bideko herrialdeetako merkatuen liberalizazio osoaren alde
egiten duen bitartean, herrialde garatuen merkatuak babesten ditu. Indartsuenen aldeko
globalizazioa da, beraz. Boliviaren kasuan, globalizazioaren inguruko irakurketa hau aipatu
Estatu Batuen esku-sartze honekin erlazionatuta dago, herrialdean dauden enpresa
transnazionalak ere barne hartzen baditu ere.
Baina, beste alde batetik, globalizazioa herri matxinaden bultzatzaile suertatzen da,
Estatuko mugetatik kanpoko ideia, aldarrikapen eta erresistenzia formen igorpen mekanismo
suertatzen den heinean. Herri mugimenduak ez daude jada, lehen bezala, bakarrik beraien
Estatuetako mugetan sartuta, baizik eta orain badituzte askoz ere aukera gehiago herrialde
hurbil edo urrutietako herri mugimenduen joerak ezagutzeko, eztabaidatzeko edo
barneratzeko, esperientziak elkar trukatuz. Zentzu honetan, ez diogu garrantzirik kendu behar
laurogeita hamargarren hamarkadako politika ekuadortarrean izandako mugimendu indigena
sendoen adibideari edota Porto Alegreko Gizarte Foro Mundiala (2001) bezalako eremuetan
formulatutako planteamenduei. Zalantzarik gabe, horiek guztiek kortse neoliberalaren
bestelako bidea posiblea izatearen sentsazioari bide eman zioten, kapitalismoaren aurreko
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
6
alternatiba barik gelditu zen mundu batean etorkizun handiko ideia berrien inkorporazioa
ahalbidetuz.
Last but not least, badugu egoera leherrarazten duen faktorea dena: laurogeigarren
hamarkadako erdialdetik aurrera martxan jarritako politika neoliberaletako giza kostu altua.
Jakina denez, garai horretan Amerika Latinan ohikoak ziren “Egitura Doikuntza Planetako”
batean kokatutako 21060 Dekretua Bolivia Estatuko kapitalismo eredutik urrundu nahi zuten
aldaketen zutabe nagusia izan zen. Honekin, herrialdea merkatu askeko ekonomian sartu nahi
zen, baina, ikuspegi sozial batetik, emaitza erabateko porrota izan zen.
Lehenengo eta behin, Estatuaren edukiera hustu zen, horretarako alde batetik enpresa
publikoak pribatizatuz. “Kapitalizazio” deitutako pribatizazio hauek sui generis izan ziren:
izan ere, Estatua eta kapitalista atzerritarren arteko nolabaiteko “elkarketa”n oinarritu ziren.
Honen arabera, kapitalistek hasierako kapitala bezalako zenbatekoa inbertitu behar zuten,
horren truke akzioen %51a baino gehiago eta enpresen administrazioa eskuratuz. Bitartean
hasierako kapitalaren balioa – akzioetara itzulita – pentsio funtsen administratzaileen
eskuetara pasatzen zen, hauek gero enpresa horietako dibidendoen onuradunak izango ziren
hiritar boliviarren ordezkari bihurtuz. Normala zenez, enpresa transnazionalak gasa,
elektrizitatea, ura eta bankuak bezalako sektoreetan interesatu ziren gehienbat, hauek inbertsio
minimo baten truke mozkin handiak ekarriko baitzituzten.
Beste alde batetik, eta aurrekoaren ondorioz, apropos diseinatutako larrialdiko
programak gorabehera, Estatuko langileen kaleratze masiboak eman ziren, Estatua herrialdeko
enplegu-emaile nagusia izateari uztera behartuz eta langabezi maila izugarri altuak eraginez.
Estatu enpresen pribatizazioen ondorioz, Boliviako altxor publikoak bere sarrera iturri
nagusia galdu zuen, etengabeko kaudimen-gabezian geldituz. Honek, batetik, gastu
publikoaren murrizketa eragin zuen, gastu soziala barne, osasun, hezkuntza, etxebizitza eta
abarreko prestazioak jaitsiz. Bestetik, diru sarrerak sortzea beharrezkoa egin zen, eta
horretarako zerga erreforma zorrotzari ekin zitzaion: laurogeigarren hamarkadan batazbeste
Estatuko aurrekontuaren %69a errenten gaineko zergez finantzatzen bazen, 2000. urteetako
hasieran %77a zeharkako zergez finantzatzen zen. Argi dagoenez, egoera berri honek langile
sektoreen gainean izan du eraginik nabarmena.
Gainera, enpresariek lan kostuen murrizketari ekin zioten, gehiegizko irekitze
komertzialaren ondoriozko lehiakortasun jaitsierari aurre egiteko asmotan. Izan ere,
Washingtongo Adostasunaren planteamenduei jarraiki, laurogeigarren eta laurogeita
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
7
hamargarren hamarkadetako gobernu boliviarrek merkatuen liberalizazioa eta Merkataritzako
Mundu Erakundeak (MME) nabarmenduko zuen zabaltze komertziala ezarri zituzten.
Zabaltze honek barne industria ahulari kanpo konpetentzia latza aurkeztu zion, bere egoera
are gehiago txarragotuz.
Liberalizazioak nekazaritza eta abelzaintzako sektoreetan ere eragina izan zuen, zenbait
alor estutasunean jarriz, batez ere herrialdeko Mendebaldean. Produktu askoren ekoizpena –
batzuk patata, yuka, tipula eta arroza bezain oinarrizkoak boliviarrentzat – nabarmenki
murriztu zen, eskaria kanpo eskaintzaren bidez betez. Egoera honen eragin zuzenak landaren
hustuketa – gehienbat Altiplanoko erregioan – eta hirietarako eta atzerrirako emigrazioa izan
ziren.
Lehenengo alternatiba funtsezkoa da batazbesteko latinoamerikarra baino erritmo
handiagoz hazten diren Boliviako hirietako hazkunde azkarra ulertu ahal izateko. Horren
ereduzko adibidea El Alto hiria dugu. 2003ko urriko gertakarien protagonista nabarmena izan
zen hiri hau funtsean Altiplanoko migrantez osatuta dago, gehienetan indigenak eta laborariak
direnak. Izan ere, herri hau 1950. urteko 11.000 biztanletatik egungo 800.000 baino
gehiagotara pasatu zen. Baina badaude beste barne migrazioak ere: baditugu lana galduta
koka landaketetara joan ziren meatzariak, eta gero koka errotik ateratzearen politika
estatubatuarrak eraginda hirietara joan diren kokaleroak. Bigarren alternatibak, hau da,
nazioarteko migrazioa, garrantzi berezia eskuratzen du baldin eta kontuan hartzen badugu
estimatzen dela 3 miloi boliviar baino gehiago (Boliviako 8,5 miloi biztanleen gainean)
atzerrian bizi direla, bereziki Argentinan, Estatu Batuetan eta Espainian.
Estatu enpresen pribatizazioa, industria nazionaleko, abelzaintzako eta nekazaritzako
ahultzea, zeharkako zerga zama gorakorra, lehiakortasunaren murrizketa, migrazioak...
aldaketa hauek guztiek pobrezia eta giza ezberdintasun prozesu hazkorra eragin zuten: hauxe
izan zen, gure aburuz, izan diren giza protestaldi-haztegia.
Hain zuzen, alderdi politiko tradizionalen ospe-galtze eta Estatu Batuen barne-arazo
boliviarretan esku-hartze testuinguru batean kokatutako politika neoliberalen giza kostu
altuak zein globalizazioaren erronkek eta aukerek borroka kultur politikoa oihartzun handiko
herri matxinadan gauzatu zuten.
2.2 Faktore artikulatzaileak
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
8
Orain arte Bolivian azken urteetan izandako giza gatazken bultzatzaile gertatu ziren
faktoreak ikusi ditugu. Matxinatzeko arrazoiak soberan zeuden, baina zerk ahalbidetu zuen
ondoeza, sumina, antolatutako matxinada bihurtzea? Zein edo zeintzuk izan ziren osagai
katalizatzaileak?
Gure ikuspuntutik, urte hauetan giza mugimenduak gobernuari era bortitzean aurre
egiteko antolatzea ahalbidetzen duten faktoreak funtsean bi dira, biak historia politiko eta
sozial boliviarrean nagusia izan den osagaitik eratorriak, hain zuzen, zapalkuntzatik. Izan ere,
alde batetik badugu gutxiengo aberatsak gehiengo pobrearen gainean eta elite mestizoek masa
indigenen gainean ezarritako barne zapalkuntza, baina bestetik badugu herrialde garatuek –
gehienbat Estatu Batuek – eta beraien enpresa transnazionalek Bolivia bezalako herrialde
atzeratuaren gainean burututako kanpo zapalkuntza. Biek elkar behar izaten dute eta biek
elkar elikatzen dute, eta horregatik berez erlazionatuta dauden erantzunak sortzen dituzte.
Une historiko honetan giza osagai ezberdinak nahiko multzo koherente eta eraginkorra
osatzeko antolatzea ahalbidetzen duten faktoreak zirkunstantzia sozial, ekonomiko eta
politikoek (guk faktore bultzatzaile bezala aipatutakoek) barne eta kanpo zapalkuntzei ematen
dizkieten erantzunak dira, hau da, indigenen igoera botere alternatiba gisa eta herrialdeko
baliabideen gaineko subiranotasunaren aldarrikapena.
Indigenen igoerari dagokionez, esan beharra dago honek XXI. mendeko hasieran
ezaugarri berriak aurkezten dituela. Ezaguna da espainiar koroak bultzatutako konkista eta
kolonizazio hasieretan egun Bolivia den lurraldeko indigenek aurre egin zietela inbaditzaileei.
Behin-behineko garaipenak eta behin betiko porrotak gorabehera, intsumisio tradizio honek
denboran iraun du, XX. mendeko meatzari-Indar Armatuak oposizioak sendotu duelarik.
Baita borroka formak ere mantendu dira, irudipen kolektiboaren parte bihurtuta eta
askotan mito kategoriara igota. Izan ere, bide mozketak, barrikadak eta La Pazeko setioa
Tupak Katarirena bezalako antzinako altxamenduetan aurkitu ahal dira, gaur egun autoritate
zapaltzaileari aurre egiteko berreskuratuz. Zentzu honetan, Cabezasekin ados gaude zera
gogora ekartzen duenean: “aipamen berezia merezi du botere guneetako setio material eta
sinboliko estrategia indigenak, zeren eta espazio horietan baita non indigenak beraien
herrialdean bertan giltzapetuta mantendu dituzten muga ikusezinak sortzen eta ugaritzen
diren” 3.
3 Neuk egindako itzulpena, op. cit. 2. zbk., 7. orr.
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
9
Borroka kultur politiko hau egungo botere guneekiko lehiaketarekin batzen da, azken
hauek elite politikoek – egun mestizo eta boliviarrek – eta herrialde atzerritarrek – Estatu
Batuek, herrialde garatuek, enpresa transnazionalek – buruturiko menperakuntza bezala
ulertuta. Botere gune berri hauek elite zuri penintsular eta metropoli espainiarraren
zapalkuntza epekoen oinordeak lirateke subkonsziente kolektiboan. Horrela, bada, “kolonia
garaietatik gaurdaino herri indigenen kontra burutzen den esplotazio ekonomikoak eta arraza
eta kultura diskriminazio egoerak jadanekotasuna ematen diete – orainaldian – iraganeko
borroka antikolonialei” 4.
Egiaz, baita saihets ekonomikoan ere indigenak laurogei eta laurogeita hamargarren
hamarkadetako politika neoliberalek kaltetuenak izan dira. Ikusi bezala, berez gogorra den
lana kendu zaie meategietan aritzen zirenei, eta nekazariei, Altiplanokoei zein iritsi berriak
ziren meatzariei, migraziora bultzatu zaie. Hirietan pilatu dira, bizi baldintza gogorrak eta azal
diskriminazioa pairatuz. Labur esanda, lurrari lotutako eta mundu asmatze berezituan
kokatutako beraien ohiko bizimoduetatik are gehiago urruntzera behartu zaie. Beraien kultur
biziraupena are gehiago pitzatu da.
Horregatik hain zuzen ere, 1985tik garatutako neoliberalismoak errekonozimendu apur
batzuk eman zizkien, ezarritako interes politikoen eta ekonomikoen kontra zuzenean borroka
ez zezaten. Horrela, bada, Bolivia merkatu ekonomiarekin baterako demokrazia
errepresentatibo eta multikulturalismo eredua eramateko martxan jarritako erreforma juridiko
eta politikoen markoan, nabarmentzekoa da Estatuko Konstituzio Politikoaren aldaketa.
Honen ondorioz, herrialdea errepublika unitario, multietniko eta kulturanitza bezala definitzen
hasi zen. Halaber, aipatzekoa da tokiko parte hartze mekanismoak abiatu izana, finantza
deszentralizazio administratiboa ere sustatzen zuena.
Hala eta guztiz ere, Ekialdeko erregioaren autogobernu handiagoaren nahiak
errekonozimendu formal hau arindu zen. Etnia eta klase diskriminazioen gainezartzearen
eraginez, honek Ekialde aberatsa eta mestizoa eta Mendebalde pobre eta indigenaren arteko
polarizazio handiagoa eragingo zuen.
Beste alde batetik, dagoeneko aipatu bezala, Ekuador eta Mexiko bezalako Amerika
Latinako beste toki batzuetan laurogeigarren hamarkadan mugimendu indigenak aktore
politiko nazional eta transnazional agertu ziren, eskubide indigenen agenda berria planteatuz.
Garai honetan nazioarteko mailan Ekialde-Mendebalde hausturaren desagerpena ematen da,
4 Neuk egindako itzulpena, op. cit. 2. zbk., 7. orr.
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
10
langile mugimenduaren porrot estrategikoa ematen da, munduko bazter ezberdinetan
mugimendu etniko edota nazionalak berpizten dira eta oraingo superpotentzia bakarraren
eskutik neoliberalismoa ezartzen da. Eta globalizazioak mugimendu hauen esperientziak
ezagutzea ahalbidetzen du.
Honela, indigenen igoera herri zapalduek desagertarazi nahi zuen testuinguru baten
aurrean bizirauteko zuten modu bakar lez agertzen da. Pablo Davalosen esanetan: Bizirauteko, herri hauei soilik gelditzen zaie integratzearen aukera, eta integratzeak
asimilatzea esan nahi du, barne egitea esan nahi du, desagertzea esan nahi du. (...) Agian horregatik laurogeita hamargarren hamarkadatik aurrerako neoliberalismoaren sendotzeari gero eta sendoagoak eta protagonikoagoak diren mugimendu indigenen sortze batez erantzun zaio. Konkistako lehenengo urteetako koiuntura historikoa errepikatzen duen egoeraren aurreko erresistentzia da. 5
Orain mugimendu indigena boliviarrek plano estatalean aurkitu duten abantaila mende
amaieran alderdi politikoen ospe-galtzea nabarmena izatea izan da. Izan ere, honek lehen
aipaturiko faktore guztiak bat etortzeko aukera ematen zuen, igoera indigena gatazka
sozialaren osagai artikulatzaile gisa agertzeko bide emanez.
Modu honetan, 2000-2003 urteetako borroken egile nagusia izan zen mugimendu
indigenak Estatuko erakundeetan sartzea lortu zuen, SMeko 2002ko igoerarekin eta bere
2005ko garaipenarekin. Horretarako estrategia kontraesankorra baina orain arte eraginkorra
baliatu izan du: aldi berean sistemaren barnetik eta kanpotik ordezkaritza eta parte hartzearen
estrategia bikoitza. Gainera, ayllu tradizionalek ordezkaritza politiko forma bezala hartutako
paper hazkorrak ezarritako demokrazia sistema motaz bestelako bide alternatiboen aukera
baieztatu du.
Honela, mugimendu indigena hegemoniaren aurkako indar bezala igo da, Estatu
boliviarraren ardatz politikoen zatirik ahulenen batuketa lez. Izan ere, Boliviako gizartean hiru
zatiketa ardatz identifikatu ahal dira. Lehenik eta behin, ardatz etniko-kulturala dugu, mestizo
eta indigenak kontrajartzen dituena. Bigarrenik, klase ardatza dugu, langileak eta kapitalistak
elkarren aurka jartzen dituena. Hirugarrenik, badaukagu erregio ardatza, Boliviako Ekialdea
eta Mendabaldea polarizatzen dituena. Ardatz horien alde ahulenen gainezartzea, botere zilegi
hutsuneak lagunduta, eta lehen aztertutako baldintzapen orokorragoekin batera, izan da, azken
finean, igoera indigena 2000. urteetako hasieretako giza borroken faktore gako bihurtu duena.
5 Neuk egindako itzulpena, P. Dávalos, “Movimientos Indígenas en América Latina: el derecho a la palabra”, P. Dávalos (bild.): Pueblos indígenas, Estado y democracia, Buenos Aires, CLACSO Libros, 2005, 20. orr.
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
11
Gure aburuz, giza irakidura honen artikulatzailea izan den bigarren faktorea herrialdeko
baliabide naturalen gaineko subiranotasunaren aldarrikapena izan da, argi eta garbi kontu
indigenaren igoeraren eskutik joanik. Izan ere, lurralde boliviarreko jatorrizko biztanleei
beraien baliabide naturalen gaineko kontrola kendu zitzaien zibilizazio europarrarekiko
topaketa unetik beretik. Beraien aran eta mendiak okupatuak izan ziren, beraien lurren
bihotzetik aberastasunak ostu ziren eta hori egiterakoan bizitzarako ezinbestekoa zein
oinarrizko erreferente kulturala zuten ingurugiro naturala kaltetu zen. Honela, antzinatik bizi
ziren lurraldearen gaineko kontrola galdu zuten eta beraiek esku lana bezala mantentzen zuten
jabe batzuen lurretan okupatzaile hutsak izatera pasatu ziren.
Estatu kapitalismo ereduak indigenei beraiena izan zena itzuli ez bazien ere, neurri
handi batean indigena zen herriari baliabide naturalen gaineko subiranotasuna bueltatzen zion
nolabait Estatuaren bidez, botu eskubide eta meatzaritza enpresen nazionalizazioen bidez.
Alta, politika neoliberalen baitan burututako enpresa publikoen “kapitalizazioek” berriz kendu
zioten herriari lurra eta bere aberastasunen gaineko kontrola.
Eta desjabetzapen hau berriz barne zapaltzaileen bidez (kasu honetan, elite politiko
mestizoen bitartez) eman zen, beraien zein kanpo zapaltzaileen onurarako. Kanpo zapaltzaile
hauek orain enpresa transnazionalak dira, orokorrean herrialde garatuetan jatorria dutenak eta,
globalizazioari esker, ahalik eta etekin handiena ahalik eta kostu txikienarekin lortzeko
boliviar lurraldean finkatzeko askatasuna dutenak. Berriz ere gutxiengo batek gehiengoa
zapaltzen du. Labur esanda: aktoreak aldatzen dira, baina tragedia errepikatzen da.
Ondorioz, baliabide naturalen – batez ere energia baliabideen - gaineko jabetza eta
kontrol aldarrikapena herri sumineko faktore aglutinatzaile garrantzitsua izan zen, zeren eta
lurraldearen eta horrek barne hartzen duen ororen jabe berriz izateko gogoa laburbiltzen baitu.
3. GASAREN GAINEKO SUBIRANOTASUNA HERRI ALDARRIKAPENETAKO
LEITMOTIVA BEZALA
Orain arte aztertutako guztiak erakusten du 2003ko urrian herri masak kaleetara atera
eta, errepresioa gorabehera, Sanchez de Lozada Presidentea bere postutik atera izana ez zela
izan gertaera bakarra, berezia, baizik eta bizi baldintza txarretan eta halako altxamendurako
egoera egokietan azken arrazoia zuten matxinada serie baten amaiera. Baina, zergatik
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
12
aurkeztu zituen nazioarteko prentsak jazoera hauek biztanlegoak baliabide hidrokarburiferoen
gainean, bereziki gasaren gainean, subiranotasuna berreskuratzeko herri borroka adoretsu
bezala? Zergatik agertu zen kontu hau matxinaden arrazoi gisa, oposizio boliviarrak etengabe
baliatuta?
Gure ustetan, energia baliabideen gaineko subiranotasunaren aldarrikapena oposizio
herri mugimendu boliviarrek trebeki biztanlegoaren ondoeza bideratzeko erabilitako
leitmotiva besterik ez zen izan. Eta horrela erabili ahal izan zen jendea kaleetara ateratzeko
eta Estatuko Gobernua aldatzeko kontu nagusi bihurtzen zuten ezaugarriak baitzituen.
Zalantzarik gabe, gasa eta petrolioa altxor publiko boliviarrerako atal garrantzitsua izan
dira, behintzat Estatuaren eskutan egon ziren bitartean, meatzaritza bezala. Halarik ere,
laurogeigarren hamarkadako erdialdean hasitako erreforma neoliberalen ondorioz, interes hori
negozioa egiteko aukera interesgarria ikusi zuten enpresa transnazionalei pasatu zitzaien. Izan
ere, 1990ko urriko 26ko 1194 Hidrokarburoen Legeak enpresa multinazionalei erauzketa,
industrializazio eta komertzializazio hidrokarburiferoko prozesuko fase ezberdinetan parte
hartzeko atea ireki zien, Estatuari berak egiteko edota politika nazional baten arabera
burutzeko aukera gordetzen bazion ere. Era honetan, aipatu legeak zera zehazten zuen:
“hidrokarburoen ustiapenak Estatu politikari erantzun beharko dio, interes nazional altuenen
arabera, herrialdeko garapen integrala sustatuz”.
Beranduago, 1996ko apirileko 30ean 1689 Hidrokarburoen Legea onartu zen. Honek
xedatutakoaren arabera, “hidrokarburo landak esploratzeko eta ustiatzeko zein horien
produktuak komerzializatzeko eskubidea” YPFB enpresa estatalaren bitartez burutuko zen,
baina “nahitaez arrisku partekatuko kontratuak” sinatzearen baldintza pean (1. artikulua).
Gainera, “kontratuak sinatzen dutenek esploratzeko, ustiatzeko, eta lortutako ekoizpena
ateratzeko, garraiatzeko eta komerzializatzeko eskubideak bereganatzen dituzte”la zehazten
zuen (24. artikulua). Azkenik, legeak zehazten zuen Estatuak ezin izango zuela kontratu baten
ondoriozko eskubide eta obligazioak kargua utzitako bazkide batengandik beste berri
batengana lagatzeari muzin egin, baldin eta “enpresa berriak kontratuan ezarritako
obligazioak betetzeko gaitasun teknikoa eta finantzarioa badu” (19. artikulua). Beraz,
ustiapena eta salmentaren bidezko hidrokarburoen erabilpena, gozamena edo usufruktua
enpresa transnazionalen atribuzio soila izatera pasatzen ziren, eta ez Estatuarena. Ondorioz,
konstituzionalki Estatuari errekonozitzen zitzaion hidrokarburoen gaineko jabegoa hutsal
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
13
bihurtzen zen, zeren eta, lege berri honekin, Estatuak beraien usufruktuaren inguruko
erabakiei zegokienez subiranua izateari uzten baitzion.
Modu honetan, hidrokarburo politika nazionalaren helburuak eta bitartekoak zehazteko
Estatuko gaitasuna deusezten zen, batez ere, hidrokarburoen barne merkatuaren garapen eta
komertzializazioarekin erlazionatutako helburuak finkatzeari zegokionez. Hortaz, enpresa
transnazionalek etenkingarriagoen suertatzen zitzaien moduan jarduteko askatasun osoa zuten.
Zentzu honetan, gogora ekarri behar da 1689 Legeak hidrokarburoen inportazioa, esportazioa
eta barne komertzializazioa askeak zirela zehazten zuela; salbuespena barne gas natural
kontsumoa eta YPFBk legea baino lehenago sinatutako kontratuak asetzeko beharrezko
bolumenak ziren. Honekin alde batera uzten zen hidrokarburo barne kontsumo boliviarra
izugarri baxua dela industrializatzeko beharra ikusten ez delako. Halaber, murrizketa honetan
likidoak eta petrolioaren deribatuak ez aipatzeak Bolivia diesela bezalako likidoen defizit
altuak izaten jarraitzera behartzen zuen.
Gainera, kanpo kapitala sartzea errazteko helburuz, zerga mailan aldaketa sakonak
burutu ziren. Erregalia erregimen malguagoak sektorera inbertsio altuagoak erakarriko
zituenaren ideiatik abiatuta, hidrokarburo definizio berria ezarri zen, “existitzen zirenak”
(legearen jadanekotasun datan ekoizten ari zirenak) eta “berriak” (legearen jadanekotasun
datatik aurrera ekoizten hasiko zirenak) bereiztuz. Geroko lege aldaketa batek hidrokarburo
“berrien” sailkapena zabaldu zuen. Kontuan hartzen badugu “existitzen zirenen” gaineko
erregaliak %50ekoak zirela, “berrien” %18koarekin alderatuta, eta YPFBren arabera 2001.
urtean existitzen ziren egiaztatutako gas natural erreserben %97 “berriak” zirela eta bakarrik
%3 “existitzen zirenak”, argi ulertzen dira enpresa transnazionalei emandako erraztasunak6.
Honela, hidrokarburo sektore boliviarrean operatzera sartu ziren enpresa atzerritar
nagusiak Petrobras, Repsol YPF, Total eta British Gas izan ziren. Brasilgo petrolio enpresa
estatala den Petrobrasek Evo Moralesek nazionalizazioa iragarri zuen 2006ko maiatzera arte
gas ekoizpen boliviarraren %20 menperatzen zuen. Meatoki handienak ustiatzen zituen eta bi
findegi zituen, gasolindegi sare zabal batez gain. Bere aldetik, Repsol YPFk bigarren tokia
zuen, Margaritako meatoki garrantzitsuaren kontrola edukiz. Jarraian agertzen ziren Itauko
meatokia zuen Total enpresa frantziarra eta British Gas britainiarra, azken hau Margaritan eta
6 Lege hauen inguruan zein hidrokarburoen zerga araudi, kontsumo, eta abarren inguruko informazio gehiagotarako, vid.: C. Arze Vargas, “Las rebeliones populares de 2003 y la demanda de nacionalización de los hidrocarburos: ¿fin de la era neoliberal en Bolivia?”, Cuadernos del Cendes, 2004/abuztua, 21. liburukia, 56. zbk., 87-107. orr.
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
14
Itaun bazkidea zelarik, meatoki txiki batzuk gehiago ustiatzeaz gain. Horiek guztiek petrolio
sektorean ere zuten parte hartzea.
Kontuan hartu behar da Boliviako pertsonako energia kontsumoa Hegoamerikako
baxuena dela: urteko 2,2 PUB (petrolio upel baliokidea) biztanleko, HEMERKOko
(Hegoaldeko Merkatu Komuna) batazbesteko 6 PUBen aurrean. Halaber, kotxerako gas
natural konprimitu edota etxerako gas natural kontsumo mailak izugarri baxuak dira;
adibidez, Arzeren arabera, 2002. urtean soilik sendien %0,77ak zuen gas naturala etxean7.
Ikusi dugun bezala, 1689 Legeak zazpi urte zeramatzan indarrean 2003ko urrian herri
matxinadak eztanda egin zuenean, energia baliabideen – batez ere, gasaren – gaineko
subiranotasunaren defentsa ikurtzat hartuta. Enpresa transnazionalek bazeramaten nahiko
denbora errentagarritasun handiak lortzen eta biztanlegoak lehen bezalako urritasun
energetikoa pairatzen zuen. Beraz, zein izan zen garra piztu zuen osagaia, zegoeneko ondoeza
sozial egoeran?
Herri matxinada berri – eta askoz ere bortitzago – honen eztanda-eragilea orduko
presidentea zen Sanchez de Lozadak egindako iragarpen bat izan zen, Mexiko eta Estatu
Batuetara Txileko Arikako portutik gas natural gordina esportatzearena, hain zuzen. Gasa
Txilen likidotuko zen eta etorkizun hurbil batean horra zuzenduko zen esportazioetako zati
handi bat. Orduan La Paz eta El Alto hirietako herri mugimenduek zuzendutako oposizio
politiko boliviarrak iragarpen honetan gasaren defentsa dagoeneko aztertutako faktore
ezberdinen ondoriozko altxamenduetako leitmotiva bihurtzeko beharrezko guztia aurkitu
zuen.
Izan ere, hasteko, oposizioa biztanlego boliviarraren onurarako izango ez zen baliabide
natural ustiapen eta salmenta proiektu berri honetako eduki sinbolikoaz baliatu zen. Arzek
honela adierazten du: Ekonomia nazionaleko modernizazioa bultzatzeko onurak sortu ez zituzten eta
subkonsziente sozialean bizirauten duten herrialdeko historiako esperientzia txar batzuk, XIX. mendeko zilar esplotazioa eta XX. mendeko goma eta estainu esplotazioa bezala, berriz azaleratu dira, gizarte mobilizazioen eszenatokia menperatuz. 8
Esportazio hau enpresa transnazionalek egingo zutela egia bada ere, honek ez zuen ezer
berri suposatzen, zeren eta 1689 Legearen indarrean sartze unetik honela egiten baitzen.
Sanchez de Lozadaren iragarpenak aurkezten zuen berezitasuna batetik, esportazioetako
azken jasotzailean eta, bestetik, bitartekarian zetzan.
7 Ibidem, 95. orr.
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
15
Gas boliviarreko inportatzaileetako bat Estatu Batuak izango ziren, zeintzuen irudiak,
ikusi ahal izan dugun bezala, ez duen harrera ona biztanlego boliviarraren artean beraien
barne politikan esku-hartzea, koka erauzteko planak eta erreforma neoliberalen babesa direla
eta. Horrela, bada, gasaren defentsak, boliviar guztien ondasun bezala, Iparreko erraldoiaren
aurrean beste independentzia aldarrikapen bat suposatzen zuen. Inportatzaileetako beste bat –
edo, hobeto esanda, inportatzaile hipotetikoetako bat – Txile izango zen, baita bitartekaria ere
izango zena.
Horrela, bada, gure ustez, talde sozial ezberdinen mugimendu indigenaren inguruko
bilketa ahalbidetu zuen faktorea herrialdeko aberastasuna herrialde zanpantzailera Txiletik
burutu nahi izatea izan zen. Dakigunez, Boliviak itsasorako irteera galdu zuen Txileren alde
Pazifikoko Gerraren ondorioz. Historikoki, garapen maila egokia eskuratu ez izanaren errua
herrialdeko mediterraneitate honi leporatu zaio, Pazifikoko kostaldeko zatiaren aldarrikapen
boliviarrak gaurdaino irauten duelarik. Hori dela eta, nortasun nazional boliviarreko
oinarrietako bat txiletarren kontrako sentimendua da. Honen guztiaren aurrean, zelan ulertu
ahal da Estatuko Gobernuak gas gordin esportazio horiek lehen boliviarra izandako portu
txiletar batetik egin nahi izatea? Zergatik eman etekin ekonomikoak betiko areriori? Eta,
gainera, zergatik indarrez harrapatutako – eta oraindik eztabaidatutako - kostalde zati horren
gaineko subiranotasuna errekonozitu?
Sanchez de Lozadak ez zien proiektua eta biztanlegoaren sentimenduen arteko begi
bistako inkongruentzia hauei kasurik egin, baina oposizioak oso ondo erabili zituen.
Azkenengo bi hamarkadetan gobernuak herriari eragindako gorabeherak gutxi balira bezala,
orduan Txileren kontrako sentimendu horren aurka joaten zen. Oposizioak sentimendu
nazionalaren kontrako irain honetaz baliatu zen sektore sozial ezberdinen ondoeza
gobernuaren kontra biltzeko. Era honetan, “ekonomia boliviarreko liberalizazioaren kontrako
barne mugimenduak gasa bere aldarrikapen nagusi bihurtu zuen interes atzerritarren
aurrean”9.
Horrela, bada, gasaren gaineko subiranotasuna “gasaren gerra” delakoa baino urte
batzuk lehenago hasitako aldarrikapen sozialen leitmotiv bihurtu zen. Hainbat hildako eragin
zituen “gerra” honen emaitza Sanchez de Lozada kargua utzi behar izatea izan zen, Estatu
zuzendaritzan Carlos Mesa presidenteordea geldituz. Biztanlegoaren artean gaiak hartu zuen
8 Neuk egindako itzulpena, ibidem, 97. orr. 9 Neuk egindako itzulpena, P. Isbell, “El gas: una cuestión conflictiva en América Latina”, ARI, 48/2006 zbk.
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
16
garrantziak behartuta, Mesak “urriko agenda” delakoan sartu zuen, eta 2004. urteko
erdialdean gaiaren inguruko kontsulta-erreferenduma burutu zuen.
Erreferendum honen xehetasunak edo geroago Rodriguezen eta Evo Moralesen
gobernuek gasaren eta hidrokarburoen inguruan hartuko zituzten erabakiak baloratzen hasi
gabe, nabarmendu nahi dugu politika neoliberalen kontra ari ziren herri mugimenduek
gasaren gaineko subiranotasuna ikurtzat hartuta eskuratu zuten eraginkortasuna. Ikusi ahal
izan dugun bezala, Sanchez de Lozadak Txiletik egingo ziren esportazioen inguruko
iragarpenak ondoeza arrazoi ezberdinak osagai bakar batean biltzea ahalbidetu zuen,
errebultsiboarena eginik. Zentzu honetan, gaia borroka ikur bezala instrumentalizatu izana oso
egokia izan zen, zeren eta ez baitzuen soilik giza sektore ezberdinak batzea lortu, baizik eta
baliabide hidrokarburiferoen kudeaketa agenda politiko nazionalean sartzea behartu zuen ere
bai. Honekin herriak politikan zuen parte hartzean aldaketa kualitatiboa ahalbidetu zen –
lehendabizi, kaleetatik parte hartzen, eta gero, 2005eko hauteskunde presidentzialen ondorioz,
erakundeetatik jarduten.
4. ONDORIOAK
Bolivian 2000. eta 2003. urteen artean gizarte protesta mugimendu sendoak sortarazi
zituzten indarrak aztertzerakoan, energia baliabideen gaineko subiranotasun aldarrikapena
orokorrean, eta gasaren gainekoan zehazki, Sanchez de Lozada eta Mesaren gobernuen
kontrako oposizioaren buruzagiek ezberdintasun sozioekonomikoen ondoriozko herri ondoeza
bideratzeko erabilitako errebultsiboa izan zenaren ustea hartu genuen lan hipotesi.
Boliviako gizarte gatazka aurrekari historikoen gaineko analisi arinak ere zilar meategi
oparoek erakarritako konkista eta kolonizazio espainiar prozesuak oraindik amaitugabe
dagoen konfrontazio epea zabaldu zuela erakusten du. Konfrontazio honek sortasun zein
irakidura epeak izan ditu, duela bost mendeetatik bizirik dirauen jatorrizko biztanleen
zapalkuntzari esturik loturik egonik. Ondorioz, egun berreskuratzen dira ez bakarrik lehengo
matxinada indigenen oroimen kolektiboa baizik eta baita horien borroka taktikak ere.
XX. mendean klase dikotomiak ardatz etniko-kulturalaren inguruan sortutako eta kanpo
eta barne kolonialismotik erratoritako borroka kultur politiko hau indartu zuen. Halaber,
mende horretako bigarren erdiko Estatu kapitalismoak boliviar gizartean beste haustura lerro
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
17
bat eragin zuen: Ekialde-Mendebalde haustura. Era honetan, ezberdintasunak eta liskarrak oso
konplexuak dira XXI. mende hasierako Bolivia honetan.
Testuinguru horretan, gure ustez, “uraren gerra” delakoa jazo zen 2000. urtetik gasaren
inguruko 2003ko urriko gatazkak izan ziren momentura ezarritako autoritateen kontrako herri
mugimenduak bultzatu dituzten bost faktore aipa litezke. Faktore bultzatzaile hauetako
lehenengoa borroka kultur politikoa da, bidegabekeriak eta herri matxinadak urte luzez
subkonsziente popularrean finkatutakoa. Bigarrenik, alderdi politiko klasikoen ospe-galtzea
aipa genezake, zeren eta hauek ez baitziren gai izan herriaren kezkak era pazifikoan
bideratzeko, legitimazioa galduz eta botere hutsune nabarmena utziz. Aipatu beharreko
hirugarren osagaia Estatu Batuek barne arazo boliviarretan izandako esku-sartzea dugu, esku-
sartze hau era orokorragoan baita enpresa transnazionalei zein gainontzeko herrialde garatuei
ere luzatzen zaielarik. Laugarrenik, globalizazioak jokatutako papera genuke, bai
herrialdearen garapen aukerak mugatzeko zentzu negatiboan bai munduko beste parteetako
herri mugimendu alternatibo eta planteamenduekiko kontaktua erraztearen zentzu positiboan.
Azkenik, aurrekoetan oinarrituta, aipaturiko gatazken faktore bultzatzaile nagusia dena
laurogeigarren hamarkadatik aurrera gobernuek martxan jarritako politika neoliberalen kostu
sozial handiak dira.
Horrela, bada, alderdi politiko tradizionalen ospe-galtze eta Estatu Batuetako Bolivian
esku-sartze testuinguru batean kokatuta, eta globalizazioaren erronka zein aukerei loturik,
politika neoliberalek maila sozialean izandako ondorio ezkorrek bultzatu zuten borroka kultur
politiko boliviarraren gauzatzea herri matxinada garrantzitsuan, maila politikoan aldaketa
kualitatiboa eraginez.
Hori posiblea izateko beharrezkoa izan zen, halere, katalizatzailearena egin zuten
elementu pare bat. Ondoeza sozial orokortua artikulatzeko balio izan zuten osagai hauek
batetik, indigenak botere alternatiba gisa azaldu izana, eta bestetik, herrialdearen baliabideen
gaineko subiranotasunaren aldarrikapena izan ziren. Kontu biak estuki lotuta egonik, batera
polo kontrahegemoniko baten agerpena eragin dute. Polo kontrahegemoniko hau gizarte
boliviarraren atal ahulenetan oinarrituta dago eta ordezkari politiko tradizionalek galdutako
lekua okupatzea du helburu. Gizarte ondoezaren artikulazio honen ondorioa Estatuko
gobernua kargutik kenduko zuen herri irakidura izan zen, konstituzio ordena hautsi ez bazen
ere.
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
18
Presidentearen erorketa azkartu zuen gaia gas boliviarra Estatu Batuetarantz eta
Mexikorantz Txiletik esportatzearen proiektuaren inguruko eztabaida izan zen. Orduko
herrialdeko egoera nahiko ezegonkorra bazen ere, gai hau herri matxinadaren errebultsibo
bihurtu zen oposizio politiko boliviarrak burututako erabilpen eraginkorraren ondorioz. Izan
ere, gasaren gaineko subiranotasunaren aldarrikapena herri ondoezaren leitmotiv bihurtu zen,
lelo bakar baten azpian esplotazio oroimen historikoa, menperatzaile atzerritarrak (Estatu
Batuak eta enpresa transnazionalak) eta, batez ere, Txileren kontrako sentimendu ezkorra
batzen baitzituen.
Honela, alderdi politiko tradizionalek sinbolizatutako neoliberalismoa gelditzeko
helburuarekin bat etorrita, talde politiko oposatzaileek gasaren gaia ekonomia boliviarraren
liberalizazioaren kontrako borroka ikur bihurtu zuten, herriaren antzinako menperakuntza
amaitzeko gogora sinbolikoki joz. Hau guztia aintzakotzat hartuta, ondoriozta dezakegu gasa
ez dela izan matxinadetako benetako arrazoia, baizik eta, soilik, herri zapalduaren
askapenaren aldeko borroka zaharrerako ikur berria.
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
19
BIBLIOGRAFIA ALIAGA SAEZ, Felipe, “Bolivia y Chile: crisis, gas, mar e imaginarios sociales” en Ciencias
Sociales Online, Vol. III, 1. zbk, 2006/martxoa, 1-18 orr., www.uvm.cl/csonline
(2007ko iraila).
ANDOLINA, R., RADCLIFFE, S., LAURIE, N., “Gobernabilidad e identidad: indigeneidades
transnacionales en Bolivia”, DAVALOS, PABLO (bild..), Pueblos indígenas,
Estado y democracia, Buenos Aires, CLACSO Libros, 2005, 133-170 orr.
ARZE VARGAS, Carlos, “Las rebeliones populares de 2003 y la demanda de nacionalización
de los hidrocarburos: ¿fin de la era neoliberal en Bolivia?”, Cuadernos del Cendes,
2004/abuztua, 21. liburukia, 56. zbk., 87-107 orr.
CABEZAS FERNANDEZ, Marta, “Bolivia: tiempos rebeldes. Coyuntura y causas profundas
de las movilizaciones indígena-populares”, AIBR: Revista de Antropología
Iberoamericana, 41. zbk., 2005/maiatza-ekaina, 1-15 orr.
CHAVEZ, Walter, “Effervescence populaire en Bolivie”, Le Monde Diplomatique, Ed.
française, 2005/martxoa.
DAVALOS, Pablo, “Movimientos Indígenas en América Latina: el derecho a la palabra”,
DAVALOS, PABLO (bild.), Pueblos indígenas, Estado y democracia, Buenos
Aires, CLACSO Libros, 2005, 17-33 orr.
21060 Goi Dekretua, 1985eko abuztuak 25ekoa (Bolivia),
http://servdmzw.sbef.gov.bo/circular/leyes/DS21060.pdf (2007ko iraila).
DEL ALAMO, Oscar, “Desigualdad y emergencia indígena en Bolivia”, Gobernanza: Revista
Internacional para el Desarrollo Humano, 44. zbk., 03-05-2006,
http://www.iigov.org/gbz/article.drt?edi=437500&art=445410 (2007ko iraila).
DO ALTO, Herve, “El MAS, entre la utopía indigenista y el pragmatismo económico”, Viento
Sur, 84. zbk., 2006/urtarrila, 7-14 orr.
GALL, Norman, “Gas en Bolivia: conflictos y contratos”, ARI, 10/2007 zbk.
GREBE LOPEZ, Horst, “Las incertidumbres del proceso boliviano”, ARI, 79/2006 zbk.
GURIDI ALDANONDO, Luis, “Crisis económica y droga en la región andina”, Cuadernos de
Trabajo de Hegoa, 18. zbk., 1997/apirila.
INTERNATIONAL CRISIS GROUP, “Bolivia’s divisions: too deep to heal?”, Latin America
Report, 7. zbk., http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=3828&l=1
(2007ko uztaila).
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
20
ISBELL, Paul, “El gas: una cuestión conflictiva en América Latina”, ARI, 48/2006 zbk.
JOHN DE SOUSA, Sarah, “Brazil and Bolivia: The Hydrocarbon ‘Conflict’”, FRIDE E-
Newsletters, 20. zbk., 2006/azaroa,
http://www.fride.org/eng/ClientsFride/showpage.aspx?OriginId=660 (2007ko
uztaila).
LASERNA, Roberto, “Bolivia en el camino de Nigeria”, www.geocities.com/laserna_r
(2007ko urria).
______, “Bolivia: entre populismo y democracia”, Nueva Sociedad, 188. zbk., 4-14 orr.
______, “Cochabamba: la Guerra contra el Agua”, www.geocities.com/laserna_r (2007ko
urria).
______, “El diablo y Margarita”, www.geocities.com/laserna_r (2007ko urria).
______, “La victoria de los cocaleros bolivianos”, www.geocities.com/laserna_r (2007ko
urria).
______, “Las rentas del gas nos pertenecen por derecho”, www.geocities.com/laserna_r
(2007ko urria).
1194 Hidrokarburoen Legea, 1990ko urriak 26koa (Bolivia),
http://www.congreso.gov.bo/leyes/1194.htm (2007ko iraila).
1689 Hidrokarburoen Legea, 1996ko apirilak 30ekoa (Bolivia),
http://www.congreso.gov.bo/leyes/1689.htm (2007ko iraila).
LEMOINE, Maurice, “La Bolivie indienne rejoint la gauche latina”, Le Monde Diplomatique,
Ed. française, 2005/abendua.
MONTERO SOLER, Alberto, “Transnacionales españolas: crónica de un saqueo” en Viento
Sur, 87. zbk., 2006/uztaila, 5-14 orr.
PRADA ALCOREZA, Raúl, “Perfiles del movimiento social contemporáneo. El conflicto
social y político en Bolivia. Las jornadas de septiembre-octubre de 2003”, Revista
OSAL: Observatorio Social de América Latina, IV. urtea, 12. zbk., 2003/iraila-
abendua, 35-46 orr.
SANCHEZ LIBARONA, Javier, “Mediterraneidad de Bolivia. Efectos geopolíticos de una
eventual salida al Pacífico.”, Revista de Marina, Armada de Chile, 19/869
liburukia, 4/2002, 352-364 orr.
TICONA ALEJO, Esteban, “La rebelión aymara y popular de octubre de 2003. Una
aproximación desde algunos barrios paceños de La Paz, Bolivia”, DAVALOS,
TRABAJOS Y ENSAYOS Número 7, febrero de 2008 Maite Juliana Iturre: Gasaren subiranotasunaren gaineko aldarrikapena Bolivian:
aspaldiko borrokarako ikur berria
21
PABLO (bild.), Pueblos indígenas, Estado y democracia, Buenos Aires, CLACSO
Libros, 2005, 185-196 orr.
TOLEDO, Víctor, “Políticas indígenas y derechos territoriales en América Latina: 1990-2004
¿Las fronteras indígenas de la globalización?”, DAVALOS, PABLO (bild.),
Pueblos indígenas, Estado y democracia, Buenos Aires, CLACSO Libros, 2005,
67- 102 orr.
top related