iñaki esparta soloeta - upv/ehu ikasmaterialak · 1. gaia. nazioarteko negozioak 8 arteko...
Post on 29-Aug-2019
4 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Liburu honek UPV/EHUko Euskararen Arloko Errektoreordetzaren dirulaguntza
jaso du
Nazioarteko negozioak (testuinguruak eta sarrera motak)
Iñaki Esparta Soloeta
EUSKARAREN ARLOKO ERREKTOREORDETZAREN
SARE ARGITALPENA
ISBN: 978-84-9082-037-7
Aurkibidea
Hitzaurrea ..................................................................................................................... 5
1. gaia. Nazioarteko negozioak ...................................................................................... 6
1. Sarrera ...................................................................................................................... 7
2. Nazioarteko negozioak praktika moduan ................................................................. 7
3. Nazioarteko Negozioak unibertsitateko irakasgaia .................................................. 8
4. Enpresentzat, zailagoa da nazioartean aritzea? ....................................................... 8
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak ............................................. 10
1. Sarrera .................................................................................................................... 11
2. Sistema demokratikoa ala totalitarioa du herrialdeak? ......................................... 12
2.1. Demokrazia ..................................................................................................... 12
2.2. Totalitarismoa ................................................................................................. 13
3. Demokraziaranzko joera nagusituz joan da munduan? ......................................... 14
4. Sistema politiko demokratikoak gehitu egingo dira etorkizunean? ....................... 16
5. Munduko ordena berria ......................................................................................... 17
6. Arrisku politikoa ...................................................................................................... 19
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak ....................................... 23
1. Sarrera .................................................................................................................... 24
2. Ideologia ekonomikoak........................................................................................... 24
2.1. Liberalismoa .................................................................................................... 25
2.2. Kolektibismoa .................................................................................................. 26
3. Sistema ekonomiko motak ..................................................................................... 27
3.1. Merkatu-ekonomia ......................................................................................... 28 3.1.1. Gobernuaren egitekoa merkatu-ekonomietan ............................................... 28 3.1.2. Merkatu-ekonomiako sistema munduan ....................................................... 29
3.2. Plangintza zentraleko ekonomiak ................................................................... 30 3.2.1. Merkatu-ekonomien erakargarritasuna eta plangintzako sistemen ospe-
galtzea .............................................................................................................. 30
4. Politika ekonomiko nagusiak .................................................................................. 31
5. Globalizazio ekonomikoa ........................................................................................ 31
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak .................................................. 33
1. Sarrera .................................................................................................................... 34
2. Sistema legalaren motak ........................................................................................ 35
2.1. Zuzenbide Arruntean oinarritutako sistema legalak ....................................... 36
2.2. Zuzenbide Zibilean oinarritutako sistema legalak ........................................... 36
Aurkibidea
2
2.3. Zuzenbide Teokratikoan oinarritutako sistema legalak .................................. 36
2.4. Sistema legal mistoak ...................................................................................... 37
3. Herrialdea zuzenbidezko estatua izateak negozioetarako duen garrantzia ........... 37
3.1. Enpresentzako ondorioak ............................................................................... 39
4. Enpresen jarduna eta herrialdeen legedia ............................................................. 41
4.1. Enpresa abiaraztea .......................................................................................... 41
4.2. Enpresa ixtea ................................................................................................... 41
4.3. Langileen kontratazioa eta kaleratzea ............................................................ 42
4.4. Zerga-sistema .................................................................................................. 42
4.5. Enpresen jarduerei buruzko arau legalak ....................................................... 43
4.6. Lehia babesteko arauak .................................................................................. 43
4.7. Produktuei loturiko segurtasuna eta erantzukizuna ...................................... 44
4.8. Kontratuak sinatzea ........................................................................................ 45
4.9. Kontratuak betearaztea .................................................................................. 45 4.9.1. CISG bidea ........................................................................................................ 46 4.9.2. Auzitan sartzea ................................................................................................ 47 4.9.3. Arbitrajea ......................................................................................................... 47
4.10. Jabetza intelektuala ...................................................................................... 49 4.10.1. Garapen maila eta jabetza intelektualaren babesa ....................................... 51 4.10.2. Ideologia eta jabetza intelektuala ................................................................. 53
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak ............................................ 54
1. Sarrera .................................................................................................................... 55
2. Kultura: garrantzizko aldagaia enpresentzat .......................................................... 55
2.1. Zer da kultura? ................................................................................................ 55
2.2. Herrialde barruko kultura-aniztasuna ............................................................. 56
2.3. Azpitaldeen garrantzia .................................................................................... 56
2.4. Kultura-aniztasunaren balioa enpresa barruan .............................................. 57
2.5. Shock kulturala? .............................................................................................. 57
2.6. Kulturen arteko gatazkak ................................................................................ 57
2.7. Ezberdintasun kulturalez jabetu ..................................................................... 58
2.8. Kulturei buruz ikasi egin daiteke ..................................................................... 58
2.9. Ikerketa gehiagoren beharra .......................................................................... 59
3. Kluster kulturalak eta distantzia kulturala .............................................................. 59
4. Testuinguru urriko eta testuinguru zabaleko kulturak .......................................... 60
5. Enpresen jarrera motak kultura berri bat dela eta ................................................ 61
5.1. Jarrera etnozentrista ....................................................................................... 61
5.2. Jarrera polizentrista ........................................................................................ 62
5.3. Jarrera geozentrista ........................................................................................ 62
6. Kultura nazionalaren dimentsioak .......................................................................... 62
6.1. Botere-distantzia (power distance) ................................................................. 62
6.2. Kultura indibidualista/kolektibista .................................................................. 64
6.3. Maskulinotasun/femeninotasunaren ezaugarriak ......................................... 65
6.4. Ziurgabetasuna saihestu nahia (uncertainty avoidance) ................................ 66
7. Kulturari loturiko gaiak ........................................................................................... 67
7.1. Bigarren hizkuntzaren beharra ....................................................................... 67
7.2. Erlijioa .............................................................................................................. 69
Aurkibidea
3
7.3. Lanerako motibazioa ....................................................................................... 70
7.4. Beharren hierarkia .......................................................................................... 71
7.5. Lanaren eta aisiaren arteko oreka .................................................................. 71
7.6. Adinari loturiko erregulazioak ......................................................................... 72
7.7. Gaitasun profesionalen balorazioa ................................................................. 73
7.8. Genero-desberdintasunak .............................................................................. 73
7.9. Denbora eta puntualtasuna ............................................................................ 74
7.10. Hitz egiteko distantzia ................................................................................... 74
7.11. Itzulpenak ...................................................................................................... 74
7.12. Umorea ......................................................................................................... 75
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan ....................................................................... 76
1. Sarrera .................................................................................................................... 77
2. Zergatik komeni zaie enpresei jokabide etikoa? .................................................... 77
3. Zer da etika? ........................................................................................................... 78
3. 1. Absolutismo etikoa versus erlatibismo etikoa ............................................... 78
4. Jokabide etikoaren oinarriak .................................................................................. 79
4.1. Jokabide etikoaren oinarri legala .................................................................... 79 4.1.1. Sistema legalen mugak .................................................................................... 80
4.2. Jokabide etikoaren oinarri kulturala ............................................................... 81
4.3. Jokabide etikoaren oinarri pertsonala ............................................................ 81
5. Etikari loturiko gaiak nazioarteko negozioetan ...................................................... 81
5.1. Ustelkeria ........................................................................................................ 82 5.1.1. Ordainketa txikiak ............................................................................................ 83 5.1.2. Zer egiten dute herrialdeek ustelkeriaren aurka? ........................................... 83 5.1.3. Ez jausi inoiz ustelkerian .................................................................................. 84
5.2. Lan-baldintzak ................................................................................................ 84
5.3. Giza eskubideak .............................................................................................. 85
5.4. Ingurumenari loturiko arauak ......................................................................... 86
5.5. Produktuen segurtasuna eta erantzukizuna ................................................... 87
5.6. Enpresaren Gizarte Erantzukizuna .................................................................. 87
7. gaia. Esportazioa ....................................................................................................... 89
I ................................................................................................................................... 90
1. Nola sartu nazioarteko merkatuetara: esportazioa ............................................... 90
2. Zer da esportazioa? ................................................................................................ 91
3. Ondasunen eta zerbitzuen esportazioa .................................................................. 92
4. Gobernuek esportazioak bultzatzen dituzte .......................................................... 92
5. Esportatzen hasi: plangintza eta kasualitatea ........................................................ 93
6. Ibilbideak esportatzerakoan ................................................................................... 93
6.1. Urratsez urrats: beren esportazioak apurka-apurka handituz doazen enpresak ................................................................................................................................ 94
6.2. Sortze beretik esportatzen duten enpresak (“born global firms”) ................. 95
7. Esportazioari loturiko eragiketak............................................................................ 96
II .................................................................................................................................. 98
8. Esportatzeko hiru modu ......................................................................................... 98
Aurkibidea
4
8.1. Esportazio zuzena (enpresak bere kabuz esportatu) ...................................... 98 8.1.1. Esportazio zuzena indartuz doa ....................................................................... 99 8.1.2. Esportazio zuzena posibleago internet bidez .................................................. 99
8.2. Esportazio-inportazio enpresa baten bidez esportatu ................................. 100
8.3. Atzerriko banatzailea erabili ......................................................................... 100 8.3.1. Atzerriko banatzailearen garrantzia .............................................................. 101 8.3.2. Banatzaile bat ala gehiago erabili atzerrian? ................................................. 102
9. Esportazioen logistika: garraio-enpresa tradizionaletatik logistika integraleko enpresetara .............................................................................................................. 102
10. Incoterms ............................................................................................................ 104
III ............................................................................................................................... 106
11. Esportazioari loturiko dokumentuak .................................................................. 106
12. Esportaziorako finantziazioa lortzearen garrantzia ............................................ 107
13. Esportazioen ordainketa ..................................................................................... 108
13.1. Kreditu dokumentarioa ............................................................................... 108 13.1.1. Kreditu dokumentarioaren motak ............................................................... 110
13.2. Esportaziorako kreditu-asegurua ................................................................ 111
IV ............................................................................................................................... 113
14. Merkataritza-politikaren tresnak esportazioak oztopatzeko eta bultzatzeko ... 113
15. Esportazioaren abantailak eta desabantailak .................................................... 113
15.1. Esportazioaren abantailak .......................................................................... 113
15.2. Esportazioaren desabantailak ..................................................................... 115
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena............................................................................ 119
1. Sarrera .................................................................................................................. 120
2. AIZ eta zorroko inbertsioa .................................................................................... 120
3. AIZ zedarrituz ....................................................................................................... 121
4. AIZ sarrerak eta irteerak ....................................................................................... 122
5. AIZ: fluxua eta stocka ............................................................................................ 123
6. AIZ motak: inbertsio berria eta enpresa-erosketak ............................................. 123
7. Inbertsio berria ala erosketa? ............................................................................... 125
7.1. Inbertsio berriaren abantailak ...................................................................... 125
7.2. Inbertsio berriaren desabantailak ................................................................. 126
7.3. Erosketen abantailak ..................................................................................... 127
7.4. Erosketen desabantailak ............................................................................... 128
8. Filialen jabetza osoa? ............................................................................................ 129
8.1. Filialen jabetza osoa izatearen abantailak .................................................... 129
8.2. Filialen jabetza osoa izatearen desabantailak .............................................. 130
9. AIZ bultzatzen duten faktoreak ............................................................................ 130
9.1. Merkatu erakargarrietan sartzea .................................................................. 130
9.2. Imitaziozko jokabidea ................................................................................... 131
9.3. Lehia estrategikoa ......................................................................................... 132
9.4. Baliabide naturalen kokapena ...................................................................... 132
9.5. Giza baliabideak ............................................................................................ 133
9.6. Kanpo-ondorio positiboak ............................................................................ 134
9.7. Produktuaren bizitza zikloa ........................................................................... 134
9.8. Merkataritza-hesiak saihestea ...................................................................... 135
Aurkibidea
5
9.9. Zerga-pizgarriak............................................................................................. 136
10. AIZri buruzko jarrerak ......................................................................................... 138
10.1. Jarrera marxista klasikoa ............................................................................. 138
10.2. Jarrera neoliberala ...................................................................................... 139
10.3. Jarrera pragmatikoa .................................................................................... 139
Bibliografia .................................................................................................................. 141
Hitzaurrea
Nazioarteko negozioen mundua aztergai duen berariazko diziplinarik ez
da izan oraintsu arte gure Unibertsitateetan. Baina bai atzerriko
zenbaitetan, herrialde anglosaxoietakoetan bereziki. Praktika horren berri
izanik, hemengo negozio-eskola pribatuak izan ziren lehenak beren
curriculumetan gisa horretako irakasgaiak sartzen.
Bilboko Enpresa Ikasketen Unibertsitate Eskolan Negozioen
Kudeaketako Gradua 2010-2011 ikasturtetik aurrera eskaintzen da. Ezarri
aurretik, titulu berri horren bidez ikasleek berenganatu beharreko
gaitasunei buruzko eztabaidan, egokitzat jo zen Nazioarteko Negozioak
gisako irakasgai bat ikasketa-planean sartzea. Batetik, bat zetorrelako
negozioei loturiko jakintza arloarekin; eta, bestetik, gero eta
garrantzitsuagoa bihurtu den nazioarteko esparrua zekarrelako negozioen
kudeaketako analisira.
Argitalpen honetan, diziplinaren alde teorikoa landu da. Sarrera-
kapitulu baten ondoren, enpresek negozioak egiterakoan nazioartean
aurkitu ditzaketen testuinguruak (politikoak, ekonomikoak, legalak,
kulturalak zein etikari loturikoak) izan dira aztergai. Azken bi kapituluetan,
bestalde, enpresek beste herrialde batzuetara sartzeko erabiltzen dituzten
bi modu nagusiak aztertu dira; alegia, esportazioa eta atzerriko inbertsio
zuzena.
Etorkizunean nazioarteko negozioetan aritu ahal izateko, ikasleek
beharrezko dute gaur zenbait gaitasun espezifiko lortzea. Material honek
lagungarri izan nahi luke helburu hori lortzeko bidean.
1. gaia. Nazioarteko negozioak
7
1. Sarrera
Nazioarteko negozioak terminoa erabiltzen denean, bi modutara uler
daiteke. Alde batetik, transakzio ekonomikoen edo negozioen praktika
moduan, eta, bestetik, unibertsitateko irakasgai moduan.
Diziplina gisa nahiko berria bada ere, negozioen praktika moduan ez,
feniziarren garaian ere atzerrian egindako salerosketek garrantzi handia
hartu baitzuten.
2. Nazioarteko negozioak praktika moduan
“Nazioarteko negozioak” terminoak, praktika moduan, herrialdeen
artean egiten diren transakzio ekonomikoak adierazten ditu.
Nazioarteko transakzio ekonomikoak. Herrialdeen arteko
transakzio ekonomikoen artean tradizionalki ondasunen merkataritzak eta
atzerrian egindako manufakturek garrantzi handiena izan duten arren,
transakzio horien barruan, gero eta indar handiagoa hartu dute zerbitzuek
(garraioa, turismoa, komunikazioak, zerbitzu finantzarioak, aseguruak… )
baita kapital mugimenduek ere.
Nazioarteko enpresa. Nazioarteko enpresak nazioartean
merkataritzan edo inbertsioan ari diren enpresa guztiak dira. Beraz, nahiz
eta enpresa multinazionalek izan garrantzi handiena, nazioarteko enpresak
ez dira multinazionalak bakarrik (bi herrialde edo gehiagotan produzitzen
dutenak), baita atzerriko herrialdeetako enpresekin esportazio-inportazioan
ari direnak ere. Prozesu globalizatzailearen ondorioz munduko ekonomien
1. gaia. Nazioarteko negozioak
8
arteko integrazioa eta loturak areagotu egin direnez, gero eta enpresa
gehiago, handi zein txiki, ari dira nazioarteko enpresa bihurtzen.
3. Nazioarteko Negozioak unibertsitateko irakasgaia
“Nazioarteko Negozioak” diziplinak enpresek nazioartean
negozioetarako duten ingurunea aztertzea du helburu.
Irakasgai eta ikerketa-eremu horrek herrialde anglosaxoietako
unibertsitateetan du bere sorrera eta tradizio errotuena, eta, hortik,
munduko beste unibertsitate batzuetara hedatuz joan da. Diziplinaren
garrantzia areagotuz joan da mundu guztian nazioarteko transakzioak gero
eta pisu handiagoa hartuz joan diren neurrian.
Nazioarteko negozioetan ari diren enpresa-kudeatzaileek eta
enplegatuek herrialdeen arteko ezberdintasunak aintzakotzat hartzeaz gain,
arretaz aztertu behar dituzte –eta neurri egokienak hartu– merkatu horietan
arrakasta izan ahal izateko.
Nazioarteko negozioen testuingurua ezagutzea guztiz beharrezkoa da
nazioarteko transakzioak egiten dituzten enpresentzat. Baina ez horientzat
bakarrik. Herrialde barruan soilik ari diren enpresek ere arretaz begiratu
behar diote nazioarteko inguruneari, hango egoerak eragina –zuzena edo
zeharkakoa, epe laburrera edo luzeagora– izango duelako enpresa horietan
ere. Enpresa baten inguruan dagoen guztiak (berak jarritako prezioak,
hornitzaileak, bezeroak, lehiakideak, finantza-erakundeak…) izan
dezakeenez nazioarteko ingurunearen eragina, gaur, inoiz baino gehiago,
merkatu nazionalean ari diren enpresek ere pentsaera globala erabili behar
dute.
4. Enpresentzat, zailagoa da nazioartean aritzea?
Barne-merkatuan aritzea baino zailagoa da enpresentzat atzerriko
merkatuetan aritzea. Barne-merkatuan ari direnean, enpresa-kudeatzaileei
ezaguna egiten zaie bertako ingurune politikoa, ekonomikoa, legala, zein
kulturala. Ez, aldiz, atzerriko merkatuetan ari direnean. Eta ingurune horren
1. gaia. Nazioarteko negozioak
9
ezagutza funtsezkoa da edozein enpresarentzat, erabaki ahalik eta
zuzenenak eta eraginkorrenak hartu ahal izateko.
Lehen erabakia izaten da zein herrialdetara sartu eta zeinetara ez.
Horrekin batera, sartzeko modurik onena (esportazio bidez, inbertsio
bidez…) aukeratu behar du enpresak. Gero, negozioetarako ingurunea
herrialde batetik bestera aldatu egiten denez, enpresek beren praktikak
herrialde bakoitzaren egoerara egokitu behar izaten dituzte. Produktu bat
Brasilen edo Alemanian merkaturatzea ez da gauza bera; bakoitzak bere
hurbilpen berezia izan beharko du. Japoniar langileak edo espainiar
langileak kudeatzea ez da gauza bera; kasu bakoitzak jarrera eta trebezia
berezi batzuk eskatuko ditu. Gobernuko ministerio batekin harreman estua
izatea garrantzi handikoa izan daiteke Mexikon negozioak egiteko, baina,
beharbada, ez Britainia Handian. Enpresaren estrategia bat arrakastatsua
izan daiteke Italian, baina gerta daiteke estrategia horrek Hego Korean
ondo ez funtzionatzea. Eta abar.
Merkatuak eta produkzioa globalizatuz joan diren arren –batez ere
indar handiz azken hamarkadetan–, herrialdeen arteko ezberdintasunek
sakonak izaten jarraitzen dute. Kudeatzaileek merkatu nazionalean ondo
funtzionatu duen estrategia edo teknika batekin atzerrian zer egin erabaki
behar dutenean, hiru aukera dituzte: (1) dagoen moduan atzerrian aplikatu,
(2) egokitu atzerriko egoerara eta baldintzetara, edo (3) ez erabili
atzerrian.
Negozioak egiterakoan herrialdeen artean ezberdintasunak handiak
direla ohartzen diren kudeatzaileak hobeto prestatuta egongo dira aukera
onenak egiteko eta irtenbide egokienak aurkitzeko.
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
11
1. Sarrera
Hainbat eratako ideologia politikoak daudenez eta botere politikoa ere
modu askotara erabil daitekeenez, enpresek era askotako ingurune
politikoak aurkitu ditzakete munduan zehar.
Herrialde batzuetan (Norvegian edo Holandan, esaterako), marko
politikoa egonkor mantentzen da denboran zehar. Beste batzuetan, ostera,
(Txinan edo Errusian, kasurako) ziurgabetasuna da nagusi. [IKEA enpresa
suediarreko exekutibo baten hitzak Errusiako ingurune politikoari buruz:
“errusiar mendian ibiltzea bezala da… ezin duzu jakin zehaztasunez bihar
zer gertatuko den”].
Atzerriko herrialde batean jardun nahi duten enpresek hango
ingurune politikoa aztertzen eta ebaluatzen dute, eta, ahal den neurrian,
aurreikuspenak egiten dituzte etorkizuna planifikatzeko. Hainbat faktore
dira kontuan hartu beharrekoak:
-herrialdean askatasuna nagusitzen den ala ez,
-ordezkari politikoen hautaketa-sistema,
-gobernuaren osaketa,
-gobernuak boterea nola erabiltzen duen,
-instituzio garrantzitsuenen jokabidea,
-funtzionario publikoen portaera,
-interes-taldeen indarra eta jokabidea,
-sistema politikoa gai den herrialdea bakean eta kohesionatuta
mantentzeko,
-arrisku politikoa,
…
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
12
Mota horretako faktoreak aztertu eta ebaluatu ondoren, enpresek
aurreikuspenak egiten dituzte etorkizunean plantea daitezkeen jokaleku edo
egoera posibleak irudikatuz. Betiere sistema politikoak enpresaren
errentagarritasunerako eskaintzen duen arrisku maila kontuan izanik hartu
behar dituzte kudeatzaileek erabakiak.
2. Sistema demokratikoa ala totalitarioa du
herrialdeak?
Herrialde batek eskaintzen duen askatasun politikoaren mailak eragin
handia izan dezake enpresen jardueran eta kudeatzaileen erabakietan.
Ezin da esan munduan demokrazia perfektuko herrialderik dagoenik,
ez eta erabat totalitariorik. Guztiak kokatzen dira demokrazia perfektutik
erabateko totalitarismora doan bidean. Hala ere, ezberdintasunak itzelak
dira herrialdeen artean. Batzuk demokraziaren aldean kokatzen dira eta,
beste batzuek, berriz erregimen totalitarioak (edo autoritarioak) dituzte.
2.1. Demokrazia
Herrialde demokratikoetan, herritarrek eskubide politikoak dituzte eta
guztiak dira berdinak legearen aurrean. Honako eskubide hauek sistema
politiko demokratikoa duten herrialde guztiek partekatzen dituzte:
pentsamendurako, ideietarako, sinesmenerako, iritzirako, hitz egiteko eta
elkartzeko askatasuna. Askatasun maila handi bat sistema politiko
demokratikoetan bakarrik da posible.
Horrez gain, demokraziek beste ezaugarri batzuk ere badituzte.
Honako bi hauek, esaterako: sistema demokratikoetan, gobernuek
erantzukizuna dute herritarren aurrean eta gutxiengoen eskubideen
errespetuak bermatuta egon behar du.
Demokrazia batean, ordezkari politikoak herritarren botoen bidez
hautatzen dira. Beraz, sistema politiko demokratiko batean, herritarrek
boterea dute gobernuak eta legeak aldatzeko.
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
13
Herrialde batzuetan, herritarrek parlamenturako ordezkariak
hautatzen dituzte. Gero, botoen gehiengoa lortu duen alderdiak gobernua
eratzen du (Euskal Autonomia Erkidegoaren edo Espainiaren kasuan,
adibidez). Beste batzuetan, parlamentuaz gain, Estatuko presidentea ere
boto bidez hautatzen da (Frantzian edo Estatu Batuetan, adibidez); gero,
hautatutako presidenteak eratzen du gobernua.
2.2. Totalitarismoa
Sistema politiko totalitarioetan, agente bakar baten eskuetan izaten
da botere politikoa. Agente hori era askotakoa izan daiteke: pertsona bakar
bat, alderdi politiko bat, junta militar bat, kontseilu teokratiko bat… Agente
horrek bere boterea erabiltzen du herritarren bizitza publikoa zein pribatua
erregulatzeko eta kontrolpean izateko.
Doktrinamendua, propaganda, hedabideen kontrola, zentsura,
disidenteen jazarpena eta biolentzia dira erregimen totalitarioen
ezaugarriak. Gobernu totalitarioak erregimenaren aurkako disidentzia modu
guztiak deuseztatzen ahalegintzen dira.
Faxismoa, alderdi bakarrak gobernatutako herrialdeak, aginte
teokratikoa eta neurri handiagoan edo txikiagoan autoritarismoan
oinarritzen diren gobernuak sartzen dira erregimen totalitarioen kategorian.
Freedom House erakundeak “Partly Free” eta “Not Free” kategorietan
sartzen ditu estatu totalitarioak. Taulan ikus daitekeenez, askatasun
politikoaren mailak hobera egin du munduan azken lau hamarkadetan.
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
14
Askatasunari buruzko joera globalak
Iturria: Freedom House (2014)
3. Demokraziaranzko joera nagusituz joan da
munduan?
Sistema politiko demokratikoa ezarri duten herrialdeen kopuruak gora
egin du munduan azken aldian.
XIX. mendetik aurrera, hiru demokratizazio-olatu handiren bidez
zabaldu da demokrazia munduan1. Lehenengo olatuak, XIX. mendean
zehar, Europa Mendebaldera eta Ipar Amerikara ekarri zuen demokrazia.
Hogeigarren mendearen lehen erdian hainbat herrialdetan diktadurak ezarri
ondoren, bigarren demokratizazio-olatua bigarren mundu-gerra amaitu
ondoren (1945) hasi eta 1970eko hamarkadara arte luzatu zen.
1974tik aurrera –Portugalen gertatutako iraultza demokratikoaren
ondoren–, herrialde askok egin zuten totalitarismotik demokraziarako bidea.
Herrialdeen demokratizazio-prozesuak, modu aipagarrian, 1990eko
hamarkadan –1989an Berlingo harresia jausi ondoren– hartu zuen indar
handia. 1974an hasitako prozesu horri hirugarren demokratizazio-
1 Samuel P. Huntington (1991), The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth
Century.
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
15
olatua deritzo. Horren ondorioz, sistema politiko demokratikoak ezarri dira
Europa Ekialdean, Latinoamerikan, Asian, eta Afrikan. Azken boladan,
herrialde arabiarretan ere hasi dira demokratizazio-prozesuak.
Azken aldian, historian inoiz baino jende gehiago bizi da hauteskunde
demokratikoen bidez eratutako gobernuen agintepean (ikus hurrengo
taula). Demokratizazio-prozesuen bidez, sistema politiko totalitarioak
baztertuta geratu dira herrialde askotan, eta herritarrek askatasun
politikorako duten eskubidea onartu da. Horrek garrantzizko aldaketak
ekarri ditu gizarte horietara. Besteak beste, hauteskunde politikoak,
hedabide libreak, sistema judizial independentea eta jabetza-eskubideen
babesa.
Askatasuna munduan. Hauteskunde bidezko demokraziak
Iturria: Freedom House (2014)
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
16
Kontuan izan behar da, dena den, herrialde batzuk izenez bakarrik
direla “demokraziak”. Egindako ebaluazioen arabera, 35 herrialde inguru
lirateke “benetako demokrazia”. Demokrata deituriko besteen artean,
batzuek (40 herrialde inguru) inperfekzio ugari lituzkete, eta beste
batzuetan, (40 inguru) praktika demokratikoak eta totalitarioak nahasiko
lirateke.
4. Sistema politiko demokratikoak gehitu egingo dira
etorkizunean?
Zer itxaron dezakete nazioartean ari diren enpresek? Egia esan,
erregimen totalitarioen biziraupena zailtzen duten hainbat faktore daude.
Hala nola:
-Komunikazioen teknologiek eta internetek izan duten hedakundeak
ia ezinezkoa bihurtzen du informazio guztia kontrolatuta izatea. Thomas
Jefferson Estatu Batuetako Independentzia Deklarazioaren egile eta
hirugarren presidenteak honela esan zuen garai hartan ere: ”Information is
the currency of democracy.
-Ebidentziak dioenez, askatasun politikoak aurrerapen ekonomikoa
bultzatzen du. Batez besteko per capita errenta askatasunik gabeko
herrialdeetan baino ia zazpi bider handiagoa da askatasun maila handieneko
herrialdeetan.
-Erregimen komunisten ezintasuna herritarrei ongizate maila egokia
eskaintzeko.
-Bizimailak gora egin ahala, erdi-mailako klasea hedatzen eta
sendotzen da, eta hori demokraziarako urratsa izaten da.
1970eko hamarkadan hasitako hirugarren demokratizazio-olatuak
herrialde demokratikoen kopurua sendo gehitu du munduan. Horrek, era
berean, herrialdeen arteko berdintasun handiagoa ekarri du erregulazio
ekonomikoei eta lehiarako baldintzei dagokienez. Horren ondorioz,
nazioartean ari diren enpresak jokaleku egonkorragoan ari dira orain.
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
17
Demokraziak erakargarri izaten jarraitzen du munduko alde
gehienetan. Nahiz eta akatsak izan (batez ere herrialde batzuetan
ezarritako demokrazia motak), beste edozein aukera baino hobetzat jotzen
da. Baina esan behar da, halaber, inoiz jasan duen erasorik larriena jasaten
ari dela demokrazia gaur, instituzio demokratikoak garrantzia galtzen ari
direlako munduko kapital finantzario handiaren aldean.
Ezin da ahaztu, azkenez, pertsona zein herrialde guztiek ez dutela
demokrazia Mendebaldean ulertzen den eran ulertzen.
5. Munduko ordena berria
Komunismoa erori ondoren, zein da munduan nagusitzen ari den
ordena berria? Elkarren aurka dauden bi teoriak ekarpen arras
interesgarriak ematen dituzte galdera horren inguruan. Lehen teoriak
demokrazia liberalaren nagusitasuna mundu osoan aldarrikatzen du;
besteak, ordea, munduko zibilizazio nagusienen arteko gatazkak
iragartzen ditu.
Berlingo harresia erori ondoren, Europa Ekialdeko bloke komunista
osoa erori zen, eta bloke hori osatzen zuten herrialdeek sistema politiko
demokratikoa eta merkatu-ekonomia ezartzeko trantsizioa hasi zuten.
Prozesu horren garrantzi historikoak nozio berri bat sortu zuen:
“historiaren amaiera” (“end of history”). Nozio horren bidez adierazi
nahi da herrialde komunista ohien demokraziaranzko eta merkatu-
ekonomiaranzko trantsizio-prozesuak ez duela Gerra Hotzaren amaiera
bakarrik ekarri, baizik eta historiaren amaiera bera esan nahi duela.
Prozesuak adieraziko luke gizateriaren bilakaera ideologikoa bere azkenera
iritsi dela eta Mendebaldeko herrialdeen demokrazia liberala (sistema
politiko demokratikoa eta merkatu-ekonomia) dela gizateriaren azken
gobernu-eredua. Tesi hori Francis Fukuyama pentsalari estatubatuarrarena
da [Francis Fukuyama (1992), The End of History and the Last Man].
Zibilizazioen arteko gatazkak aurreikusten dituen teoriaren arabera,
ordea, etorkizunean, herrialdeen identitate kultural eta erlijiosoa istilu-iturri
nagusi bilakatuko da munduan. Samuel Huntington politologo
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
18
iparramerikarra izan da tesi horren sortzailea [Samuel P.
Huntington (1996), The Clash of Civilizations and the Remaking of World
Order].
Zibilizazioen arteko gatazken mapa Clash of Civilizations Map
Iturria: Samuel Huntington (1996)
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
19
Batera edo bestera izan, hots, tesi bata edo bestea nagusitu,
nazioartean negozioetarako sortuko litzatekeen jokalekua ezberdina
litzateke; lagungarriagoa, zertan esanik ez, lehen autoreak deskribatzen
duen etorkizuna. Dena den, litekeena da ez bataren ez bestearen ikuspegia
nagusitzea erabat, bien bitarteko zerbait baizik.
6. Arrisku politikoa
Herrialdeen egitura eta oreka politikoak aldakorrak dira. Horren
ondorioz, enpresek atzerriko herrialde batean inbertitzen dutenean,
herrialde horretan gerta daitezkeen aldaketa politikoen mende daude.
Beraz, arrisku bat hartzen dute beren gain. Arrisku mota horri arrisku
politikoa deitzen zaio.
Arrisku politikoa honela definitzen da: enpresa batek izan dezakeen
galera potentziala Gobernuek eragindako aldaketa politikoren baten
ondorioz.
Erabaki politikoek edo gertakizunek herrialde batek duen marko
politikoa alda dezakete eta horrek ondorio negatiboak izan ditzake han ari
diren enpresentzat. Inbertitzaileek inbertitutakoaren balioaren zati bat, edo
dena, gal dezakete, edota errentagarritasun txikiago bat onartu beharra
izan dezakete. Arrisku politikoak hori gertatzeko probabilitatea ebaluatzen
du.
Arrisku mota batzuek izaera orokorra dute; hots, herrialdean dauden
atzerriko enpresa guztiei eragiten diete. Beste arrisku batzuek, ordea,
izaera espezifikoa dute; ekonomiaren alde konkretuetara loturik agertzen
dira eta, normalean, enpresa batzuei bakarrik eragiten diete.
Honako taula honetan agertzen dira arrisku politikoarekin lotzen diren
faktore garrantzitsuenak:
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
20
Arrisku politiko motak eta ondorioak
Mota Ondorioak
Katastrofeak (gerrak, gatazkak…) Arrisku mota horrek herrialdean ari diren enpresei kalte oso handia
eragin diezaieketen gertakizunen probabilitatea ebaluatzen du: gerra,
estatu-kolpea, gatazka etnikoak, desordena eta matxinada sozialak…
Gerretan eta gatazketan, ekintza militarrek kaltetu edo suntsitu egin
ditzakete enpresak.
Pertsonen aurkako ekintza
kaltegarriak
Estortsioak, bahiketak… atzerriko
enpresako kudeatzaileen eta enplegatuen aurka.
Desjabetzea edo nazionalizazioa Gobernuak bereganatu egiten ditu
enpresaren aktiboak.
Konpentsazio ekonomikoa –
egotekotan– oso txikia izaten da normalean.
Ohikoagoa izan zen 1960ko eta 1970eko hamarkadetan, baina
berriro ere erabiltzen ari da (esaterako Bolivian eta Argentinan Espainiako enpresen aurka).
Kontratuen alde bateko haustea Gobernuak ez du betetzen atzerriko enpresarekin sinatutako kontratua.
Edota bertako enpresa batek ez du
betetzen, gobernuaren onespenarekin, atzerriko enpresarekin sinatutako kontratua.
Ustelkeria Gobernuaren eta gobernuko
funtzionarioen ustelkeriak handitu egiten du negozioak egitearen
kostua herrialdean (ustelkeria aduanetan produktuak pasatzeko, ustelkeria faktoria bat zabaltzeko
baimena lortzeko…).
Horrez gain, sistema judizialak ondo
ez funtzionatzeak ere zaildu egiten du enpresen jarduna.
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
21
Zerga-politika diskriminatzaileak Zerga-zama handiagoa ezartzen zaio atzerriko enpresari bertako lehiakide bati baino (edo aldeko tratua
hartzen duen atzerriko beste enpresa bati baino).
Oztopoak irabaziak aberriratzeko Gobernuak, aldebakarreko erabaki baten bidez, muga jartzen die
enpresak bere jatorriko herrialdera bidali nahi dituen irabaziei.
Merkataritza askearen aurkako neurriak
Gobernuak, aldebakarreko erabaki baten bidez, merkataritza-hesiak
ezartzen ditu (inportazioengatiko muga-zergak handitu, input lokalak
erabiltzearen betebeharra –local-content requirement–, izapide administratiboak gogortu…) eta,
horren ondorioz, ondasunen mugimendua kaltetu.
Ikuspuntu eta iritzi ezberdinak Gobernuak gai batzuen inguruan (lan-eskubideak, ingurumen-
betebeharrak…) egiten duen interpretazioak arazoak sortzen dizkio enpresari.
2007an hasitako krisi ekonomiko globalak areagotu egin du arrisku
politikoa munduan. Krisiaren aurreko hiru hamarkadetan, munduko
ekonomiaren globalizazioa saihestezintzat joz, herrialdeek adostasun maila
handia lortu zuten. Horren ondorioz, nazioarteko harreman ekonomikoen
inguruan zenbait printzipio eta estandar onartuz joan dira. Hori dela eta,
atzerrian ari diren enpresen kudeatzaileek suposizio horrekin lan egin izan
dute; alegia, ekonomiaren legeek eta indarrek soilik izango dutela eragina
merkatu nazionaletan, ez politikari loturiko gorabeherek.
Baina krisi finantzarioak aldaketak ekarri ditu. Orain, neurri politikoek
eragin handia dute merkatuen portaeran eta nazioarteko enpresen
jardunean. Beraz, nazioartean ari diren enpresa-kudeatzaileek
ziurgabetasun politiko handiagoari egin behar diote aurre; hots, arrisku
politikoa areagotu egin da.
Arrisku politikoa dela eta, enpresek bi estrategia erabiltzen dituzte.
Alde batetik, arriskua aurreikusi (analisi kuantitatiboa eta modelizazioa,
2. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru politikoak
22
edota analisi kualitatiboa erabiliz); eta, bestetik, gerta daitezkeen arriskuak
direla eta aseguru-polizak kontratatu negozio horretan aritzen diren
aseguru-konpainiekin.
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
24
1. Sarrera
Herrialde baten testuinguru ekonomikoaren funtsa bere sistema
ekonomikoa da. Gero, horren barruan, garrantzi handia hartzen dute beste
alderdi batzuek, hala nola zer politika ekonomiko mota aplikatzen den edo
herrialdeak munduko ekonomian duen integrazio maila. Esandakoez gain,
herrialde horren testuinguru ekonomikoa sakon ezagutzeko egoera
ekonomikoaren beste alde ugari aztertu behar dira, hainbat adierazle
espezifiko (hazkunde-tasa, langabezia-tasa, inflazio maila, kontu publikoen
egoera…) kontuan hartuz. Herrialde batean interesa izanez gero, horixe egin
behar dute enpresa-kudeatzaileek. Kapitulu honetan, ideologia
ekonomikoak (liberalismoa/kolektibismoa), ideologia horietatik eratorritako
sistema ekonomikoak, munduan nagusi diren politika ekonomikoak eta
globalizazioa izango dira aztergai.
2. Ideologia ekonomikoak
Ideologia liberala ala kolektibista nagusitzen da herrialdean? Beste
modu batera ere plantea daiteke galdera hori: gizabanakoaren eskubideek
ala gizarte osoaren ongizateak du lehentasuna herrialdean?
Ideologia ekonomiko nagusiak liberalismoa eta kolektibismoa dira.
Marra baten ezkerreko ertzean, ideologia kolektibista (gizarte osoaren
eskubideen lehentasuna) jartzen badugu, eta eskuineko ertzean ideologia
liberala (gizabanakoaren eskubideen lehentasuna), posible litzateke
herrialde guztiak marra horretako tokiren batean kokatzea. Izan ere,
gizabanakoa-gizartea dilema horri herrialde bakoitzak bere erantzun
propioa ematen dio.
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
25
2.1. Liberalismoa
Doktrina horrek gizabanakoaren interesen lehentasuna
aldarrikatzen du. Pentsaera horren arabera, gizabanakoak eskubide osoa du
bere nahiak eta desioak betetzeko. Horren ondorioz, sistema ekonomiko-
politikoak ez lioke oztoporik jarri behar helburu horiek lortzeko bidean.
Aitzitik, sistema horren betebehar nagusia gizabanakoen aukerak
errespetaraztea litzateke, baldin eta aukera horiek beste batzuen
askatasuna urratzen ez badute.
Enpresentzat, ondorio zuzena du liberalismoak. Sistema politikoak
(gobernuak eta instituzioek) ez dio enpresaren jardunari eta kudeatzaileek
hartzen dituzten erabakiei mugarik edo oztoporik ezarriko, eta,
ezartzekotan, garrantzi txikikoak izango dira.
Liberalismoa lehenesten den herrialdeetan, enpresek eta merkatuek
laissez-faire (utzi egiten) ideian oinarrituta funtzionatzen dute; hau da,
arau eta erregulazio gutxirekin. Gobernuaren eginbeharra oinarrizko legeak
errespetaraztea litzateke, eta jarduera ekonomikoa eragile pribatuen esku
uztea. XVIII. mendetik aurrera, Adam Smithekin hasita, ideologia liberalak
eragin itzela izan du munduan.
Europan eta Estatu Batuetan, 1945.-1980. urteen artean.
keynesianismoa (liberalismoaren aurkako korrontea) izan zen nagusi.
Baina, 1980tik aurrera, ideia liberalek berriro hartu zuten nagusigoa eta
gobernu gehienak ideologia horretan oinarritutako politika ekonomikoak
aplikatzen hasi ziren. Liberalismoak 1980tik aurrera bizi duen faseari
neoliberalismoa deritzo.
Neoliberalismoak liberalismoak bere sorreratik defendatu dituen
premisei eusten die:
-gizabanakoak, bere interesei jarraituz, aukera libreak egiteko
eskubidea du (free choice),
-hazkunde ekonomikoa, oparotasuna eta, azken finean, gizarte
osoaren ongizatea lortzeko biderik onena bakoitza bere interes
indibidualak ezartzen diona lortzen saiatzea da.
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
26
-merkatu libreek autoerregulatzeko gaitasuna dute. Nahiz eta
milioika agente aritu, bakoitza bere interesa lortzen, merkatuak
funtzionatzen libre utziz gero, oreka-egoerara itzuliko dira. Merkatuan
gehiegizko eskaria edo eskaintza dagoenean, prezio librearen sistemak
merkatu hori berriro eramango du oreka-egoerara.
Merkatu-ekonomia duten herrialdeen oinarri ideologikoa
liberalismoa da. Dena den, merkatu-ekonomia nagusi denetan ere –
munduko gehienak–, batzuetan beste batzuetan baino indar handiagoa du
ideologia horrek. Besteak beste, honako herrialde hauetan du indar handia
ideologia liberalak (indibidualistak): Estatu Batuak, Kanada, Erresuma
Batua, Australia, Zeelanda Berria eta Holanda.
Liberalismoa gaur neoliberal eta kontserbadore gisa definitzen
diren alderdi politikoek sustatzen dute. Estatu Batuetan, Alderdi
Errepublikanoa; Japonian, Alderdi Liberal Demokratikoa; Espainian, Alderdi
Popularra…
2008an lehertu zen kreditu-krisiak (gerora krisi ekonomiko globala
bilakatua) erakutsi du nolako ondorioak sortzen diren finantzen eremuan
printzipio neoliberalak muturreraino eramaten direnean. Deserregulazioa
nagusitu den testuinguru batean, finantza-sektoreko agenteek beren
interesak maximizatzea besterik ez dute kontuan izan, baina ekonomia
produktiboak eta gizarteak jasan dituzte kalteak. Krisiak gobernuak
finantza-sektoreak erregulatzera bultzatu ditu, merkatu librearen ideiaren
aldeko fundamentalistek ez dezaten berriro gizarte osoa hondamendi
ekonomikora eraman.
2.2. Kolektibismoa
Doktrina horrek kolektiboari ematen dio lehentasuna interes
indibidualen aurretik. Beraz, interes indibidualak gizarte osoaren interesen
menpe jartzea eskatzen du. Pentsamolde horren arabera, kolektiboa edo
gizartea, bere osotasunean, gizabanakoen batura baino zerbait gehiago da.
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
27
Ideologia kolektibistaren ondorioz sortu ziren plangintza zentraleko
ekonomiak. Baina, horiez gain, merkatu-ekonomia nagusi den herrialde
askotan ere, badu eragina ideologia kolektibistak.
Joera kolektibistak, neurri handiagoan edo txikiagoan, herrialde
hauetan aurki ditzakegu: Ipar Korea, Kuba, Txina, Venezuela, Vietnam,
Japonia, Egipto, Mexiko, Argentina, Suedia edo Frantzia. Nahiz eta
aipatutako herrialde guztietan kolektibismoaren zantzuak aurkitu, alde
itzela dago, esaterako, Ipar Korearen eta Frantziaren artean, edo
Venezuelaren eta Suediaren artean.
Kolektibismoa ideia sozialisten inguruan egituratutako alderdi
politikoek bultzatzen dute: Estatu Batuetan, Alderdi Demokratak; Japonian,
Alderdi Demokratikoak; Espainian edo Euskal Herrian, ezkerreko hainbat
alderdik…
Enpresaren eta negozioen munduari dagokionez, kolektibismoak
dio sektore ekonomikoen egituraketak, aktiboen jabetzak eta enpresen
kudeaketak gizartearen ongizatea hobetzea izan behar dutela helburu.
Orientabide kolektibista duten gobernuek ekonomian parte hartzeko
dituzten bi tresna garrantzitsuenak honako hauek dira: enpresa publikoak
eta erregulazioa. Pentsaera kolektibistaren arabera, zenbait ondasun eta
zerbitzuren produkzioa enpresa pribatuen esku uztea baino hobe da
Estatuaren esku uztea. Horrez gain, enpresa pribatuen jarduerak
gizartearen onerako izan daitezen segurtatzeko, mota horretako gobernuek
ondasunen eta zerbitzuen merkatuak erregulatu egiten dituzte.
Halaber, ideologia kolektibista duten gobernuek neurri politikoak
hartzen dituzte errenta birbanatzeko, berdintasun soziala bultzatzeko,
langileen baldintzak hobetzeko, edo enpresa barruan demokrazia
indartzeko.
3. Sistema ekonomiko motak
Sistema ekonomikoa izaera politikoa, legala eta ekonomikoa duten
egiturek osatzen dute. Sistema ekonomikoak herrialde baten jarduera
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
28
ekonomikoa aurrera eramateko marko bat ezartzen du, eta gida nagusiak
eskaintzen ditu. Bi sistema ekonomiko mota bereiz ditzakegu: merkatu-
ekonomia eta plangintza zentraleko ekonomia.
3.1. Merkatu-ekonomia
Merkatu-ekonomiaren euskarri ideologikoa liberalismoa
(indibidualismoa) da. Merkatu-ekonomia (edo kapitalismoa, edo merkatu-
sistema, edo merkatu libreko sistema, edo liberalismo ekonomikoa…)
produkzio baliabideen jabetza pribatua oinarri duen sistema ekonomikoa da.
Merkatu-ekonomia batean, erabaki ekonomiko gehienak eragile
pribatuen esku daude, ez gobernuaren esku. Merkatu-ekonomiak
gizabanakoei askatasuna eskaintzen die proiektu ekonomikoak aurrera
eramateko eta lanari, ekoizpenari, kontsumoari edo aurrezkiari buruzko
erabakiak hartzeko.
Merkatu-sisteman, ondasunen eta zerbitzuen prezioa eskaintzaren
eta eskariaren indarren bidez ezartzen da. Prezioaren maila batean
gehiegizko eskaria edo gehiegizko eskaintza sortuko balitz, prezioaren maila
igo edo jaitsi egingo litzateke berriro, merkatuan prezioaren eta
kantitatearen arteko oreka lortzeko.
Horrekin batera, ekoizleek produkzio-faktoreak (kapitala eta lana)
modu eraginkorrenean erabiliko dituztela itxaron behar dugu, beren
jardueraren bidez ahalik eta irabazi handienak lortzea baitute helburu.
Jabetza pribatua, ekimen pribatua, inbertsio pribatua,
kontsumitzaileen aukera libreak…. Merkatu-ekonomia defendatzen dutenek
argudiatzen dute merkatua libre funtzionatzen utziz lortzen direla emaitza
ekonomiko onenak gizarte osoarentzat (laissez-faire eta esku ikusezinaren
ideiak).
3.1.1. Gobernuaren egitekoa merkatu-ekonomietan
Merkatu-ekonomiako sistema batean, gobernuaren egitekoa arlo
gutxi batzuetara mugatzen da ekonomian. Baina hor duen egitekoa
garrantzi handikoa da, eragile pribatuei giro ekonomiko egokiena eskaini
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
29
ahal izateko. Beraz, merkatu-ekonomiako sisteman, honako hauek egongo
lirateke gobernuaren esku:
-legearen agintea bermatzea: jabetza eskubideak errespetaraztea,
kontratuak betearaztea, lehia askea bermatzea, jarduera ekonomiko berezi
batzuk arautzea, segurtasun-giroa eskaintzea eragile ekonomikoek
transakzio ekonomikoak normaltasunez egin ahal izateko…
-zenbait zerbitzu publiko eskaintzea: osasuna, hezkuntza, parke
publikoak, semaforoak… (Arlo horretan ere, ahalik eta jarduera gehien esku
pribatuetara pasatzea da azken joera).
-ekonomia hesirik gabe mantentzea merkataritzarako, kapital-
mugimenduetarako eta atzerriko inbertsio zuzenerako.
-egonkortasun makroekonomikoa bermatzea: inflazio-tasa txikia,
finantza publiko (defizit publikoa eta zor publikoa) orekatuak, interes-tasa
txikiak, diruaren truke-tasa egonkorra.
Nolanahi ere, merkatu-ekonomiaren defendatzaile sutsuenen artean,
jarrera ideologikoa beti da gobernuaren esku-hartzea murriztearen aldekoa,
inoiz ez handitzearen aldekoa.
3.1.2. Merkatu-ekonomiako sistema munduan
Gaur, munduko herrialde gehienen sistema ekonomikoa merkatu-
ekonomian oinarritzen da. Hala ere, herrialdez herrialde ezberdintasun
handiak ageri dira merkatuak –edo gobernuak– ekonomian hartzen duen
pisuari dagokionez.
Merkatu-ekonomia erabat garbirik ez dago munduan. Dena den,
besteak beste, honako hauek izan dira eredura gehien hurbiltzen direnak:
Hong Kong, Erresuma Batua, Kanada edo Estatu Batuak.
Herrialde batzuetan, plangintzako elementu gehiago agertzen dira,
eta gobernuaren esku-hartzea nabarmenagoa da. Dena dela, herrialde
horietan ere, ekoizle pribatuek eta kontsumitzaileek askatasun ekonomiko
nahikoa izaten dute produktuen prezioan eta kantitatean eragiteko, eta,
horren ondorioz, merkatu-ekonomiatzat hartzen dira.
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
30
3.2. Plangintza zentraleko ekonomiak
Plangintza zentraleko sistema ekonomikoek ideologia kolektibista
dute oinarri-oinarrian. Ekonomia horietan, gobernua da produkzio-
baliabideen jabe, eta haren kontrolpean dago jarduera ekonomiko guztia.
Zer produzitu, zenbat, eta zer preziotan gobernuak erabakitzen du, ez
merkatuak.
Horrelako sistema ekonomikoen atzean filosofia kolektibista
dagoenez, jabetza publikoa, inbertsioa publikoa, enpresa publikoak eta
gizarte osoaren ongizatea jartzen dira lehen mailan.
Gobernua (Estatua) da produkzio-baliabideen –lurrak, landetxeak,
lantegiak, bankuak, biltegiak, ospitaleak…– jabea, eta hango kudeatzaileak
zein langileak estatuaren enplegatuak dira. Ondasunen eta zerbitzuen
prezioak ez dira merkatuan jartzen, plangintza-bulegoetan baizik. Lehiarik
gabe, enpresek ez dute pizgarririk produktuak eta prozesuak berritzeko, eta
kalitatea, sarritan, eskasa izaten da.
Iraultza komunistek ezarri zituzten plangintza zentraleko sistema
ekonomikoak joan den mendean, eta Sobietar Batasuna eta Txina izan dira
adibide aipagarrienak. Gaur, Ipar Korea eta Kuba kenduta, ezin daiteke
esan sistema hori nagusi denik inon munduan.
3.2.1. Merkatu-ekonomien erakargarritasuna eta
plangintzako sistemen ospe-galtzea
Esperientziak frogatu du merkatu-ekonomiek, oro har, ekonomia
planifikatuek baino emaitza hobeak lortzen dituztela. Gizabanakoen
erabakiek erabaki planifikatuek baino eraginkortasun ekonomiko handiagoa
dute. Horren ondorioz, merkatu-ekonomietan, berrikuntzak (produktuena,
prozesuena, kudeaketarena) ekonomiak produktibitate handiagoa,
hazkunde ekonomiko handiagoa eta herritarrentzat errenta handiagoa
lortzera bultzatu ditu.
Plangintza-sistema alde batera utzi eta merkatu indarrei lehentasuna
emateak herrialde askoren suspertzea ekarri du azken hamarkadetan.
Kasurik aipagarriena Txinarena da, baina beste ekonomia batzuetara ere
(India, Brasil, Tailandia, Turkia…), susperraldi ekonomiko handia ekarri dute
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
31
merkatua indartzearen bidetik egindako erreformek. Guztiaren ondorioz, eta
nahiz eta desberdintasun ekonomikoak –aberatsak eta txiroak– eta ziklo
ekonomikoak –hedakunde faseak eta krisi faseak– sortu, merkatu-
ekonomiaren aldeko iritzia nagusitu da munduan. Aitzitik, estatuak jarduera
ekonomikoa hertsiki kontrolatutako sistemek erakargarritasuna galdu dute.
Komunismoa erori ondoren, merkatu-ekonomiako sistemen aldeko jarrerak
bultzada handia hartu zuen mundu osoan, batez ere Europa Ekialdean,
Asian eta Latinoamerikan.
4. Politika ekonomiko nagusiak
Munduko herrialde gehienetan, merkatu-ekonomia jotzen da sistema
ekonomiko eraginkorrenentzat herritarren ongizatea bermatzeko. Hori dela
eta, gobernatzeko moduen artean, kidetasun handiak agertzen dira
herrialdeen artean. Hala ere, dauden ezberdintasunak ere ez dira gutxietsi
behar.
Oro har, gaur, politika ekonomikoa gidatzeko, bi orientabide nagusi
azaltzen dira: orientabide neoliberala (monetarista) eta orientabide
keynesiarra. Lehenengoa nagusitu da munduan 1980tik aurrera. Hala ere,
eta batez ere krisiaren ondoren, pentsamendu ekonomiko keynesiarrak
erreferente garrantzitsua izaten jarraitzen du indar erreformistentzat.
Monetaristek sutsuki defendatu dute beti desarauketa finantzarioa.
Horrela, merkatu finantzarioak autoerregulatzeko gai direlako monetaristen
ustea munduko Banku Zentral inportanteenetara eta gobernu
ahaltsuenetara hedatu zen. Baina 2007tik aurrerako krisiak erakutsi du
jarrera hori oso arriskutsua dela. Izan ere, erregulazio faltak finantza-
mundura krisia ekarri du, eta horren ondorio latzak (langabezia,
murrizketak gastu sozialean…) ekonomia osora hedatu dira.
5. Globalizazio ekonomikoa
Orain urte asko ez dela, munduko herrialdeen ezagutza gutxi batzuen
(elite batzuen) gauza zen. Gaur, globalizazio ekonomikoaren eraginez,
herrialdeen arteko harreman ekonomikoak itzelean areagotu dira, eta
3. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru ekonomikoak
32
nazioarteko ingurunea guztiok ezagutu beharreko gaia bihurtu da. Eta
zertan esanik ez, enpresa arduradunek eta enplegatuek. Herrialdeen
ezagutza ez da inoiz gaur baino garrantzitsuagoa izan, enpresei beste
herrialde batzuetan zabaltzen zaizkien aukerak –merkataritzari zein
inbertsioei dagokienez– oso handiak baitira.
Globalizazioak ekonomiaren esparru gehienetan izan du eragina; hala
ere, ez guztietan berdina. Horregatik, bereizi beharra dago merkatuen,
produkzioaren eta finantzen globalizazioaren artean. Nahiz eta beste
bietan ere, azken arlo horretan, bere izaera immaterialak ere lagunduta,
egin du aurrerapen handiena globalizazioak orain arte.
Globalizazio ekonomikoa posible egin duten faktoreen artean, honako
bi hauek aipatu behar dira: i) nazioarteko ekonomiaren liberalizazioa
(oztopoak kentzea) merkataritzari, ekoizpenari eta finantzei dagokienez, eta
ii) aurrerakuntza teknologikoak, batez ere informazioaren eta
komunikazioen teknologiari eta garraioei lotutakoak.
Nazioarteko negozioetan eragin zuzena du globalizazio ekonomikoak.
Mundua merkatu handi bakarra bihurtzeko egindako urratsek lehia
areagotu dute produktuak zein zerbitzuak ekoizten dituzten enpresen
artean. Dena den, enpresek jakin behar dute zelai horretan jokatu behar
izango dutela, merkatuen, produkzioaren zein finantzen globalizazioak, uste
guztien arabera, aurrera egingo baitu.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
34
1. Sarrera
Nazioartean ari den enpresak, edozein delarik herrialdea, herrialde
horretako sistema legalak ezarritako mugen barruan jardun behar du.
Horregatik, atzerriko herrialdearen sistema legala ondo ezagutzeak
garrantzi handia du kudeatzaileentzat.
Nazioartean ari diren enpresetako arduradunek herrialde guztietan
legeak berdintsuak izatea nahi lukete. Legeak toki guztietan antzekoak
balira, askoz errazagoa litzateke enpresentzat non inbertitu erabakitzea eta,
halaber, herrialdean sartu ondoren, enpresa nola kudeatu asmatzea bertako
legeekin arazorik izan gabe.
Baina errealitatean ez da hori gertatzen. Herrialdeen sistema politiko
eta ekonomikoen artean bezala, sistema legalen artean ere, ezberdintasun
handiak daude.
Herrialde bateko praktika legalek ezartzen duten markoaren barruan
jardun behar dute enpresek. Bere jatorriko herrialdetik irteten denean,
enpresa batek beste sistema legal batzuek araututako merkatuetan aritu
behar du. Kasu batzuetan, merkatuen arauketa oso antzekoa izango da
(adibidez, Australiako enpresek ez dute ezusteko handirik hartuko Zeelanda
Berrira badoaz negozioak egitera). Beste batzuetan, ordea, ezberdintasunak
sakonak izan daitezke (Holandako konpainia batek alde handia sumatuko du
Angolara joaten bada, herrialde bi horietako lege eta arauen artean
ezberdintasun handiak daudelako). Kasu batean zein bestean, faktore
legalek moldatutako testuinguruan jardun behar izango dute enpresek.
Horregatik, enpresa-kudeatzaileentzat, ezinbestekoa da herrialde
bateko sistema legala ondo ezagutzea; alegia, herrialde horretan legeak
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
35
nola sortzen, garatzen, interpretatzen eta betearazten diren jakitea. Horren
ondorioz, atzerriko herrialde batean jardun nahi duten enpresek hango
ingurune legala aztertzen eta ebaluatzen dute, eta, etorkizuna
planifikatzerakoan, oso kontuan hartzen dute.
Enpresa-kudeatzaileen zereginetariko bat herrialdeen testuinguru
legala sakon aztertzea da, enpresaren praktika ingurune horrek ezartzen
dituen baldintzetara egokitzeko eta enpresaren errentagarritasuna arriskuan
ez jartzeko. Izan ere, enpresa batentzat, oso kaltegarria litzateke eremu
legala aintzakotzat ez hartzea eta horren aurka doazen praktiketan
jardutea.
Kontuan izan behar da, gainera, merkataritza-, inbertsio- eta
enpresa-forma berriak agertuz doazela etengabe munduan, eta gero eta
azkarrago. Bestalde, negozioei buruzko erregulazio guztiek ulertzeko argiak
eta betetzeko errazak izan behar lukete. Baina kasu askotan ez da hala
gertatzen. Horren guztiaren ondorioz, ziurgabetasun legala nagusi izaten da
askotan, batez ere zenbait herrialdetan aritzean.
2. Sistema legalaren motak
Herrialde bateko sistema legalak pertsonen eta enpresen jarduera
arautzen duten legeak zehazten ditu, lege horiek ez betetzearen ondorioak
eta erreklamazioak ebazteko prozedurak.
Enpresen jarduera ekonomikoari dagokionez, sistema legalaren
eginkizuna lege multzo argi bat ezartzea da jarduera horri loturiko alde
garrantzitsuenak arautuz: enpresak sortzeko bete beharreko baldintzak,
merkatuen eta transakzioen erregulazioa, legeak ez betetzeari loturiko
zigorrak (administratiboak edo penalak), eta erreklamazioen ebazpena.
Sistema legalak aldatu egiten dira herrialdetik herrialdera (kasu
batzuetan, gutxi; beste batzuetan, asko) herrialdeen artean
ezberdintasunak baitaude tradizioari, usadioei eta bakoitzean nagusi den
erlijioak ezarritako printzipio moralei dagokienez.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
36
Gaur munduan enpresa-kudeatzaileek aurki ditzaketen sistema
legalak lau mota hauetariko batean sartzen dira. Mota bereko sistema
legalen artean, kidetasunak handiak dira, baina ez du esan nahi berdinak
direnik.
2.1. Zuzenbide Arruntean oinarritutako sistema legalak
Zuzenbide arruntean oinarritzen den sistema legala duten
herrialdeetan, auzitegiek askatasun handia dute legeak interpretatzeko.
Auziak ebatzi behar direnean, lehenago izan diren epaietara, usadiora eta
arrazoibide judizialera jotzen dute auzitegiek.
Kultura anglosaxoia nagusi den, edo haren eragina izan duen,
herrialdeetan dago indarrean zuzenbide arrunta: Britainia Handia, Estatu
Batuak, Kanada, India, Hong Kong, Australia, Zeelanda Berria…
2.2. Zuzenbide Zibilean oinarritutako sistema legalak
Zuzenbide zibilean oinarritutako sistema legala duten herrialdeetan,
auzitegien eginbeharra onartutako legeak ezartzea da. Lege horiek
herrialdeko parlamentuak onartuak izaten dira (gobernuaren dekretuak ere
izan daitezke) eta ahalik eta xehetasun handienaz idatzita egoten dira.
Beraz, auziak ebazterakoan, epaileek idatzita dauden legeak, bere horretan,
aplikatzen dituzte.
Munduko herrialde askotan dago indarrean zuzenbide zibilean
oinarritutako sistema legala: Alemania, Frantzia, Espainia, Japonia, Mexiko,
Argentina…
2.3. Zuzenbide Teokratikoan oinarritutako sistema
legalak
Sistema legal teokratikoek erlijioen inguruko sinesmen, doktrina eta
aginduen eragin nabarmen eta esplizitua izaten dute. Muturreko kasuetan,
aginpide legal gorena lider erlijiosoen eskuetan egoten da, eta, harreman
sozialak zein transakzio ekonomikoak erregulatzeko, erlijiotik eratorritako
legeak aplikatzen dira.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
37
Zuzenbide arrunteko eta zibileko sistemetan ez bezala, sistema
teokratiko hertsietan ez dago estatuaren eta elizaren arteko banaketarik.
Kasu horietan, erlijioak gidatzen du legegintza-jarduera eta gobernuaren
egitekoa.
Sistema legal teokratikoak, zorrotzagoak edo malguagoak, herrialde
musulmanetan aurkitu ditzakegu: Iran, Saudi Arabia, Yemen, Mauritania…
2.4. Sistema legal mistoak
Herrialde batek sistema legal mistoa duela esaten da aurrean
aipaturiko sistema bik edo gehiagok dutenean eragina bertako sistema
legalean.
Sistema legal misto gehienak Afrikan eta Asian aurkituko ditugu.
Nigeriak, esaterako, zuzenbide arruntean eta lege islamikoan (gehi bertako
tradizio batzuetan) oinarritutako sistema legala du. Pakistanek ere,
kolonialismo britainiarraren ondorioz, zuzenbide arrunteko sistema du,
baina zuzenbide teokratikoa ere sistemaren parte da. Indonesiaren kasuan,
zuzenbide zibilean oinarritutako sistemak zuzenbide teokratikoaren eragina
du.
3. Herrialdea zuzenbidezko estatua izateak
negozioetarako duen garrantzia
Herrialde bateko testuinguru legalak enpresen egunerokoan zein
enpresa horrek hartu behar dituen erabaki estrategikoetan du eragina.
Baina atzerrian ari diren enpresek ziurgabetasun-egoeran jardun behar
izaten dute sarritan gai legalei dagokienez. Herrialdearen sistema legala –
aztertutako lau moten artean– aintzakotzat hartzeaz gain, batez ere,
herrialde horretan zuzenbidezko estatuak (legearen aginteak, the rule of
law) nolako indarra duen ondo ebaluatu behar dute enpresek.
Horrela, sistema legala aurrean aipaturiko moduren batekoa izateak
badu garrantzia enpresentzat. Baina are garrantzitsuagoa da jakitea
sistemak ezarritakoa zuzen eta artez aplikatzen den ala ez; alegia,
herrialdean legeak agintzen duen (zuzenbidezko estatua den, hots, legea
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
38
interes guztien gainetik dagoen, the rule of law) ala legea bera ere
norbaiten mende dagoen (pertsonaren agintea, the rule of man). Legean
ezarritakoa errealitateko kasuetara aplikatzerakoan, ezberdintasun handiak
agertzen dira herrialdeen artean.
Erregimen politiko totalitarioa duten herrialdeetan, legea
agintarien interesen eta nahien arabera aplikatzen da sarritan. Horrek esan
nahi du herrialde horietan pertsonaren agintea (the rule of man) nagusitzen
dela zuzenbidezko estatuaren ordez. Lider gorena, junta militarra,
presidentea, diktadorea edo alderdi politikoa izanda ere, legea
aplikatzerakoan, sarritan, agintean daudenen interesek dute lehentasuna,
ez legea zuzentasunez aplikatzeak. Beraz, mota horretako erregimenetan,
Estatuak legea bere borondatea betearazteko erabiltzen du, eta justizia
banatzearen helburua bigarren mailan jartzen du.
Herrialde demokratikoetan, berriz, ez dago, printzipioz, inor
legearen gainetik. Sistema judiziala gobernuarengandik independentea da.
Zuzenbidezko estatua izatea da demokraziek duten ezaugarri
nabarmenena. Izan ere, ezaugarri hori gabe demokraziarik ez dago.
Formalki zuzenbidezko estatutzat jotzen direnen artean ere, alde
handiak daude legea aplikatzerakoan eraginkortasunari, zuzentasunari eta
gardentasunari dagokienez
Zuzenbidezko estatuaren kontzeptua (the rule of law, legearen
agintea/zuzenbidezko estatua) Mendebaldeko herrialdeen artean sortu zen
eta herrialde horien egitura legal osoaren printzipio garrantzitsuena bilakatu
da. Mapan ikus daitekeenez, zuzenbidezko estatua munduan, bere
osotasunean, herrialde gutxi batzuetan baino ez dago indarrean.
Garapen-bidean dauden herrialdeetan (developing countries) –eta
horien barruan suspertzen ari diren ekonomietan (emerging economies)–,
zuzenbidezko estatuaren arrastoa askoz ahulagoa da. Errusiatik hasi,
Txinatik, Ekialde Hurbiletik, eta Afrikatik pasatuz, eta Latinoamerikara
heltzen den marran kokatzen diren herrialdeetan, zuzenbidezko estatuak
(the rule of law) indar gutxi erakusten du. Neurri handiagoan edo
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
39
txikiagoan, “pertsonaren agintea” (the rule of man) da nagusi herrialde
horietan.
Zuzenbidezko estatua munduan (legearen agintea, the Rule of Law)
Iturria: The World Bank Group (2013) World Bank: Worldwide Governance Indicators (World map, Country data reports, etc.) http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.aspx#reports
3.1. Enpresentzako ondorioak
Zuzenbidezko estatu diren herrialdeetan, jabetza-eskubideak
bermatuta daude, eta enpresek sinatutako kontratuak bete egingo diren
ziurtasuna izan dezakete. Betetzen ez diren kasuetan, auzitegietara jo ahal
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
40
izango dute, eta epaia legean oinarritutakoa izango da. Ez da hori beti
gertatzen pertsonaren agintea (the rule of man) nagusitzen den
herrialdeetan. Horietan, jabetza-eskubideak errespetatzea edo kontratuak
betetzea ez dago bermatuta. Txarrena da auzitegietara joz gero ez dagoela
epaia zuzenbidean oinarritutakoa izango den ziurtasunik.
Pertsonaren agintea, ez legearena, nagusitzen den tokietan, enpresek
ziurgabetasun handiarekin funtzionatu behar izaten dute. Horrelako
herrialdeetan jarduten duten enpresak sarritan izaten dira kexu gobernuek
erabiltzen dituzten “bitartekoak” direla eta: eroskeria erabiltzera behartu
enpresak (bribes, sobornos), frogarik gabeko karguak leporatu, enpresa
nazionalen aldeko eta atzerriko enpresen aurkako neurriak hartu… Azken
krisi ekonomikoarekin, arrisku politikoa areagotu egin da enpresentzat,
herrialde batzuetan arbitrariotasunak eta bidegabekeriak areagotzean.
Egoera horrek kezka sortzen du enpresa-kudeatzaileen artean. Euskal
enpresek, esaterako, Mendebaldeko ekonomietan arau legalak
zuzentasunez eta modu eraginkorrean aplikatuko diren konfiantza dute.
Baina ez dute segurtasun hori garapen-bidean dauden herrialdeetan jardun
behar dutenean.
Esate baterako, atzerriko enpresek enpresa lokalen aurka egindako
salaketetan –enpresa lokalek produktuak faltsutzen dituztelako, desleialki
lehiatzen direlako…–, Europan zein Ipar Ameriketan ez da arraroa
auzitegiek atzerriko konpainiei arrazoia ematea, eta ez enpresa lokalei.
Akzio legal horiek, adibidez, Txinan eginez gero, atzerriko enpresek oso
aukera gutxi dute beren aldeko epaia lortzeko.
Enpresa-kudeatzaileen itxaropena da garapen-bidean dauden
herrialdeak (developing countries) eta, batez ere, suspertzen ari diren
ekonomiak (emerging economies) benetako zuzenbidezko estatu bihurtuz
joango direla, hots, garatuen eredurantz hurbilduz joango direla apurka-
apurka.
Lege-teoriak ere bilakaera hori aurreikusten du, Mendebaldeko
ekonomiek ere bide bera egin dutelako. Nekazaritza-gizarte izatetik
ekonomia industrializatu bihurtzeko bidean sistema legal modernoa garatu
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
41
dute, legearen agintean oinarritua. Legearen agintea nagusitzeak
inbertsioak eta transakzio ekonomikoak arriskurik gabe egin ahal izatea
segurtatzen du, eta, era berean, herrialdearen garapena bultzatu.
Mendebaldeko ekonomien bilakaera garapen-bidean dauden
herrialdeetara estrapolatuz, nazioartean ari diren enpresa-kudeatzaileek
uste dute herrialde horietan ere legearen agintea nagusituz joango dela
ekonomia horiek garatuz doazen neurrian.
4. Enpresen jarduna eta herrialdeen legedia
Kudeatzaileek tokian tokiko legeak bete behar dituzte enpresa abian
jartzeko, negozioan jarduteko eta, hala balitz, enpresa ixteko. Beraz,
dagoen marko legala kontuan izan eta egiten dituzten jarduera guztiak
marko horretan ezarritakora egokitzen direla segurtatu behar dute
enpresek. Jarraian azaltzen diren gaietan, alde handiak daude herrialdeen
artean.
4.1. Enpresa abiaraztea
Atzerriko herrialde batean enpresa bat abiarazteak zenbait prozedura
betetzea eskatzen du. Bete beharreko prozedura kopurua ez da berdina
herrialde guztietan, ez eta horiek egiteko behar den denbora ere (egun
kopurua). Horrez gain, prozeduren kostuetan ere, badaude aldeak
herrialdeen artean.
Baliteke Brasilen, baita beste herrialde batzuetan ere, enpresari
batek bere negozioa hasteko 100 egun baino gehiago behar izatea –hainbat
ministeriotan lortu beharreko baimenak, lizentziak eta izapideak direla eta.
Kanadan edo Australian, ordea, astebete baino gutxiago nahiko izango luke
sozietatea eratzeko.
4.2. Enpresa ixtea
Enpresak itxi daitezke arduradunek hori erabaki dutelako edo
enpresak kiebra jo duelako. Kasu horietan ere, aurkeztu beharreko
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
42
txostenak eta agiriak, eta jarraitu beharreko prozedurak asko aldatzen dira
herrialdearen arabera.
Irlandan, Hong Kongen, Kanadan, edo Japonian, enpresa bat ixteko
prozesua munduko beste herrialdeetan baino azkarragoa eta merkeagoa da.
Alderantzizkoa gertatzen da Indian, Filipinetan, Panaman, Serbian, edo
Txaden; prozesuak luze jotzen du, eta garestia da.
4.3. Langileen kontratazioa eta kaleratzea
Atzerrian ari direnean, enpresek langileak kontratatu behar izaten
dituzte, eta, tamalez, kaleratu ere zenbait kasutan. Ari diren herrialdeko
lan-merkatuaren ezaugarriak ondo ezagutu behar dituzte kudeatzaileek,
herrialdeen artean ezberdintasunak handiak direlako langileak
kontratatzerakoan (lan-baldintzei dagokienez: lanordu kopurua, gutxieneko
alokairua, enpresak seguritate sozialera egin beharreko ekarpena…) eta
kaleratzerakoan (kaleratze askea edo ez, kalte-ordaina, izapideak…).
Singapur, Zeelanda Berria eta Estatu Batuak daude lan-merkatu
malguenetarikoa duten herrialdeen artean. Aitzitik, Paraguay, Angola eta
Bielorrusia lan-merkatu zurrunena duten herrialdeen artean daude; azken
horiek baldintza zorrotzak ezartzen dituzte langileak kaleratzeko:
kudeatzaileek enpresari buruzko dokumentazio zehatza aurkeztu behar
dute, xehetasun handiko kaleratze-prozedurak aurkeztu, oso aurretiaz
jakinarazi eta kaleratze-indemnizazio handia eman. Kaleratzea zaila eta
garestia den herrialdeetan, enpresariak langile berriak kontratatzeko uzkur
agertzen dira.
4.4. Zerga-sistema
Zein herrialdetan kokatu erabaki aurretik, enpresek hainbat aldagai
hartzen dituzte kontuan. Besteak beste, herrialdeko zerga-sistema.
Enpresentzat, zerga guztietatik, irabazien gaineko zergak du garrantzi
handiena (corporate tax: tax on business profits), lortutako mozkinen zer
ehuneko ordaindu behar duen ezartzen baitu. Transakzioen gaineko zergek
eta kapital errenten gainekoek ere garrantzia dute, baina neurri txikiagoan.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
43
Kasu batzuetan, interesgarria izan daiteke, baita beharrezkoa ere,
herrialde bereko erregioen artean (batzuetan udalerrien artean ere) egon
daitezkeen ezberdintasunak aztertzea zergei eta tasei dagokienez.
4.5. Enpresen jarduerei buruzko arau legalak
Enpresek hainbat jarduera egin behar dituzte beren helburuak
lortzeko: horniketa, ekoizpena, banakuntza, publizitatea… Jarduera horiei
dagokienez ere, herrialde bakoitzeko legeek ezartzen dute herrialde
horretan zein diren praktika onartuak eta zein ez. Hori dela eta, enpresek ez
dute besterik lege horiek ezarritakora egokitzea baino.
Esaterako: leku batzuetan –Euskal Autonomia Erkidegoan, adibidez–,
kamioiak ezin dira errepideetatik ibili igandeetan (horniketarako kontuan
hartu beharrekoa). Ekoizpen-prozesuetako karbono-emisioei edo sortutako
hondakinei buruzko arauak ezberdinak dira herrialdeen artean (CO2-ri
dagokionez Kyoto protokoloa sinatu dutenen eta ez dutenen artean,
esaterako). Herrialde batzuetan, gobernuek erabakitzen dute (Frantzian,
Espainian…) dendetan zenbat beherapenaldi egongo diren eta noiz hasi eta
amaituko diren. Publizitate-arauei buruz, alde handiak daude herrialdeen
artean; umeentzako publizitateaz hitz egiten badugu, esaterako, Suedian
legea oso zorrotza da; ez, aldiz, Kolonbian.
4.6. Lehia babesteko arauak
Herrialde gehienetan, enpresen arteko lehia babestu nahi izaten da.
Horretarako, galarazi eta zigortu egiten dira lehiaren aurka doazen
praktikak (enpresa monopolisten abusuak, kartelak (cartels), lehiaren aurka
doazen fusioak eta erosketak, legearen aurka Estatuak enpresei emandako
laguntzak…).
Europar Batasuneko Lehia Politika (The EU Competition Policy) edo
Estatu Batuetako Monopolioaren aurkako Legeak (The US Antitrust Laws)
oso ezagunak dira enpresentzat. Bi horiez aparte, beste herrialde askok ere
antzeko legeak dituzte, bakoitzak bere ñabardurekin eta prozedurekin.
Europar Batasunaren barruan, Europar Batzordea arduratzen da lehia
politikaz. Batzorde horrek, esaterako, Intel enpresa amerikarrari 1.4 mila
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
44
milioi dolarreko isuna jarri zion ordenagailuetarako chipen merkatuan duen
nagusitasuna neurriz kanpo erabiltzeagatik. Intelek lehiaren aurkakoak
diren praktikak erabili zituen bere lehiakide bakarra (Advanced Micro
Devices) kanporatzeko. Horren ondorioz, kontsumitzaileen aukerak murriztu
egin ziren. Aurrerago, Europar Batzordeak General Electric eta Microsoft ere
zigortu zituen lehiaren aurkako praktikengatik. Europar Batzordearen
ekintzek beste herrialde batzuetako gobernuak ere merkatuetako lehia
modu eraginkorragoan babestera bultzatu dituzte.
4.7. Produktuei loturiko segurtasuna eta erantzukizuna
Herrialde guztiek dituzte produktuen seguritateari buruzko
estandarrak ezartzen dituzten legeak. Enpresek beren produktuak
esportatzen dituztenean, egokitu (customize) egin behar izaten dituzte
herrialde inportatzailean ezarritako seguritate-estandarrak bete ahal
izateko.
Oro har, herrialde garatuek estandar zorrotzak ezartzen dituzte
seguritateari dagokionez. Garapen-bidean dauden herrialdeetan, ostera,
estandar horien maila ez da hain zorrotza izaten, edo, batzuetan formalki
hala izan arren, praktikan, sarritan ez da eskatutakoa betetzea exijitzen.
Horrekin lotuta, enpresek erantzukizuna dute beren produktuek
heriotza, zauriak, edo beste kalteren bat eragingo balute. Erantzukizun hori,
batez ere, produktuak herrialdean ezarritako estandarrak betetzen ez
dituenean agertzen da. Erantzukizun hori dela eta, enpresek isuna jaso
dezakete edo, kasu batzuetan, kartzela-zigorra, arduradunek.
Produktuen seguritatearen gaineko erantzukizunari loturiko legeak
Estatu Batuetan garatu eta aplikatu dira beste ezein tokitan baino gehiago.
Dena den, Mendebaldeko beste herrialdeek ere antzeko legeak dituzte, eta
gero eta gehiagotan aplikatzen dira. Europar Batasunak badu produktuen
segurtasunari eta erantzukizunari buruzko zuzentarau bat, eta gero eta
eragin gehiago izaten ari da beste herrialde batzuetako legeetan. Garapen-
bidean dauden herrialdeetan produktuek kalteren bat eragiten dutenean,
erantzukizuna eskatzeko tradizio gutxiago dago. Horregatik, herrialde
horietan, erantzukizunari loturiko legeek garapen urriagoa izan dute.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
45
Erantzukizunari loturiko auzi-eskeek ugaritu egin dira azken aldian
Ipar Amerikan eta Europan, eta, horren ondorioz, erantzukizun-aseguruen
kostua ere bai. Hori dela eta, enpresa arduradun askori entzuten zaio
esaten erantzukizun-aseguruen kostu handiek ahuldu egin dutela Europako
eta Ipar Amerikako enpresen lehiakortasuna merkatu globalean. Horren
aurrean munduko beste enpresa batzuek abantailarekin jokatzen dute.
Dena den, enpresa horiek Europan edo Ipar Amerikan kokatuko balute
beren filial bat, bertakoek duten erantzukizun bera izango lukete eta,
horren ondorioz, aseguruaren kostuari erantzun beharra.
4.8. Kontratuak sinatzea
Enpresa martxan jarri eta gero, kudeatzaileek kontratuak sinatzen
dituzte merkatuan ari diren hainbat eragilerekin (hornitzaileak, erosleak,
bankuak…). Kontratua bi alde edo gehiagoren arteko salerosketak arautzen
dituen akordio legala da, eta ez betetzeak ondorio legalak ditu. Izan ere,
kontratuetan adostutakoa zorrotz betetzea ezinbesteko baldintza da
transakzio ekonomikoak ondo funtzionatu ahal izateko.
Nazio Batuen barruan, munduko hainbat herrialdek hitzarmen bat
sinatua dute enpresen arteko kontratuak idazterakoan eta betearazterakoan
jarraitu beharreko urratsak adostuz. Hitzarmen hori honela deitzen da:
Ondasunen Nazioarteko Salmenten Kontratuei buruzko Nazio Batuen
Hitzarmena (United Nations Convention on Contracts for the International
Sale of Goods, CISG).
Hala ere, kontratuak egiteko eran, aldaerak aurki daitezke sistema
legalen arabera. Zuzenbide arruntean oinarritutako sistema legala duten
herrialdeetan, kontratu zehatzak eta xehetasun handikoak egitera behartuta
daude enpresak. Zuzenbide zibilean oinarritutako sistema duten
herrialdeetan, aldiz, zehaztasun gutxiagoko kontratuak dira ohikoak.
4.9. Kontratuak betearaztea
Kontratuak betearazterakoan, alde handiak daude herrialdeen
artean, bai prozesu horretan beharrezko diren prozedura kopuruari
dagokionez, bai kontratua betearazteko behar den egun kopuruari
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
46
dagokionez. Esaterako, Australia, Norvegia eta Erresuma Batua prozedura
kopuru txikiena eskatzen dutenen artean daude. Mexikon, Bolivian, El
Salvadorren, Angolan edo Kamerunen, ordea, prozedura ugari egin beharra
dago. Egun kopuruari dagokionez, kontratuak 300 egunen inguruan
betearazten dituztenen artean, Erresuma Batua, Frantzia, Hego Korea edo
Errusia ditugu. Italian, Polonian edo Guatemalan, epea asko luzatzen da; bi
urtetik gora gehienetan.
Enpresak beren artean akordioetara heltzen direnean eta kontratuak
sinatzen dituztenean, gerta daiteke alderen batek adostutakoa ez betetzea.
Kontratuak dioenaren gainean aldeen artean desadostasunak sortzen
direnean, bi egoera ager daitezke; alegia, alde guztiak herrialde berekoak
izatea edo ez. Lehen kasuan, herrialde horretako auzitegietan eta herrialde
horretako legeen arabera ebatziko da desadostasuna. Sinatzaileak herrialde
bat baino gehiagokoak direnean, ordea, gauzak zaildu egiten dira. Kasu
horretan, hiru bideri jarrai dakieke:
4.9.1. CISG bidea
Auziak ebazteko CISG bidea hautatzeak Ondasunen Nazioarteko
Salmenten Kontratuei buruzko Nazio Batuen Hitzarmena (United Nations
Convention on Contracts for the International Sale of Goods, CISG)
erabiltzea esan nahi du. CISG 1988an sartu zen indarrean.
CISGek arau multzo bat du hainbat herrialdetan kokatzen diren
enpresen arteko kontratuei buruzko desadostasunak ebazteko. Herrialde
batek CISG onartzen duenean, beste herrialdeei bidaltzen dien mezua da
hitzarmenean ezarritako arauak bere legediaren parte egiten dituela.
Kontratuan esplizituki aurkakoa esan ezean, CISG automatikoki aplikatuko
zaie hitzarmena berretsi duten herrialdeetako enpresen arteko kontratuei.
Dena dela, CISG hitzarmenak ere ez ditu arazoak erabat konpontzen.
Hitzarmena 70 herrialde inguruk bakarrik berretsi dute oraingoz, eta
merkataritzan garrantzi handiko herrialde batzuek (Japonia eta Erresuma
Batua barne) ez dute berretsi CISG hitzarmena.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
47
Enpresek CISG prozedura erabili nahi ez dutenean, honako bi bide
hauetariko bat erabili beharko dute: auzitan sartu (litigation) edo arbitrajea
onartu.
4.9.2. Auzitan sartzea
Kontratuari buruzko desadostasunak direla eta bi herrialdetako
enpresak auzitan sartzen direnean, honako galdera hauek planteatzen dira
lehendabizi: zein herrialdetako legea aplikatuko da eta non ebatziko da
auzia? Ez dago mundu mailako auzitegirik kontratuak betearazteko
boterearekin. Herrialde bakoitza subiranoa da eta bere lege propioak ditu.
Enpresa batek, logikoa denez, bere herrialdeko legeak eta auzitegiak
erabili nahi izaten ditu, pentsatuz atzerrian baino tratamendu hobea lortuko
duela sorterrian. Izan ere, horrek garrantzi handia du herrialdeen sistema
legalak izaera berekoak ez direnean; hau da, bata zuzenbidezko estatua
denean eta bestean pertsonaren agintea nagusi denean. Hori gertatzen da,
esaterako, Mendebaldeko eta Txinako edo Errusiako enpresen arteko
auzietan.
Desadostasunak sortzen diren kasuetan, gauzak errazteko, egokiena
da kontratuan bertan legeari eta tokiari buruzko klausulak sartzea (legea
aukeratzeko klausula eta tokia aukeratzeko klausula); alegia, kontratuan
argi zehaztea zein herrialdetako legea erabiliko den auzia ebazteko eta non
ebatziko den auzi hori.
Auzitan aritzea konplikatua eta garestia izan daiteke enpresentzat.
Epaiketaz gain, eskuratzeko oso zailak diren dokumentuak eta frogak
aurkeztu behar izaten dituzte sarritan. Hori dela eta, enpresek, gehienetan,
beren arteko auziak ebazteko arbitrajera jo nahiago izaten dute.
4.9.3. Arbitrajea
Oro har, enpresa-kudeatzaileek beldur izaten dira edo ez dute atsegin
izaten beste herrialde batean auzitan sartzea. Hori dela eta, nahiago izaten
dute kontratuen inguruko desadostasunak arbitraje bidez ebatzi.
Kontratu baten baldintzen inguruan desadostasuna duten aldeek,
arbitrajearen bidez, auzitegietara jo beharrean, erakunde neutral baten
bitartekotza eta erabakia onartzen dituzte.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
48
Enpresek CISG hitzarmena erabili nahi ez dutenean, ez eta auzitan
sartu herrialde bateko auzitegi arruntetan ere, ospea eta onarpena duen
arbitraje auzitegi batera jotzen dute kontratuen inguruko desadostasunak
ebazteko.
Munduan, 30 erakunde inguruk jarduten dute nazioarteko arbitrajeak
egiten. Eta arbitraje-auzitegi guztien artean, Pariseko Nazioarteko
Merkataritza Ganberaren Nazioarteko Arbitraje Auzitegiak du entzute
eta ospe handiena (International Court of Arbitration of the International
Chamber of Commerce in Paris). Parisez gain, Londres eta New York ere
arbitraje-zentro inportanteak dira.
Erakunde batzuk espezializatu egin dira kasu batzuen arbitrajean.
Esaterako, Munduko Bankuak bi arbitraje-auzitegi ditu; bata herrialdeen
arteko inbertsioetan sortzen diren desadostasunetan dago espezializatua,
eta bestea, jabetza intelektualaren inguruko gatazketan.
Desadostasunak ebazterakoan, arbitrajea auzitan ez sartzeko
hautabidea da enpresentzat. Arbitrajea, gehienetan, auzitan jardutea
baino azkarragoa, merkeagoa eta pribatuagoa izaten da, eta, normalean,
erabakia loteslea izaten da alde guztientzat.
Adibidea:
2009 urtera arte, Venezuelako gobernuak atzerriko enpresa pribatuen
inbertsioa bultzatu zuen bertako petrolio-industrian. Baina, egun batetik
bestera, Hugo Chávez presidenteak, seguritate nazionala arrazoitzat jarriz,
petrolio-industria estatuaren esku jarri zuen. Horren ondorioz, 2009ko
maiatzean, Venezuelako Guardia Nazionalak bere kontrolpean jarri zituen
enpresa pribatuenak –nazionalak zein atzerritarrak- ziren petrolio-putzuak,
nasak eta ontziak. Enpresa pribatu horiek lehenago PDVSA (Petróleos de
Venezuela S.A.) estatuaren petrolio-konpainiak kontratatutakoak ziren.
Ofizialki, Venezuelako konstituzioak ezartzen du desjabetze-kasuetan
aurretiko txosten judizial batek egon behar duela eta bidezko konpentsazioa
eman behar zaiela enpresa kaltetuei. Baina pertsonaren agintea nagusi den
tokietan, legeak ezarritakoa ez da sarritan betetzen. Venezuelako
gobernuaren proposamena izan zen akzioengatik kontabilitate-balioa
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
49
ordaintzea askoz handiagoa zen merkatu-balioaren ordez. Horren ondorioz,
enpresa askok arbitraje-auzitegietara jo zuten. Harrezkeroztik, PDVSA
estatu-konpainiak enpresa pribatuei –barrukoei zein atzerrikoei– arbitraje-
eskubideari uko egitea eskatzen die Venezuelan negozioak egiteko
aurrebaldintza moduan.
4.10. Jabetza intelektuala
Iraultza industrialaren aurretik, herrialdeen aberastasuna
nekazaritzan oinarritzen zen. Iraultzaren ondoren, industria bihurtu zen
nazioen boterearen eta aberastasunaren ikurra. Gaur, adimena bihurtu da
herrialdeen ondasunik preziatuena, adimena baita berrikuntzaren iturria,
eta, horren ondorioz, enpresei besteekin lehiatzeko abantaila ematen diena.
Adimenak sortzen duenari deitzen diogu jabetza intelektuala.
Jabetza intelektualak hainbat forma hartzen ditu: produktuen
diseinuak, markak, berrikuntza-prozesuak, softwarea, liburuak, musika,
irudiak, sinboloak, artelanak, filmak…
Ekonomia globalean, ideiek garrantzi gero eta handiagoa hartu
dutenez, jabetza intelektuala babestea lehentasun handienetako erronka
bilakatu da herrialdeentzat. Baina arazoa, labur-labur esanda, honako hau
da: jabetza intelektuala zaila da sortzeko eta erraza kopiatzeko. Eta
pertsonaren agintea nagusi den tokietan, bereziki larria da jabetza
intelektualaren egoera; alegia, jabetza intelektualaren babesik eza.
Kopiatzen diren produktuen zerrenda luzea da: liburuak, musika
CDak, DVDak, hegazkinen zatiak, zigarroak, erlojuak, bateriak, botikak,
motozikletak, autoak, xanpuak, jostailuak, ardoa, oinetakoak, arropak,
boligrafoak, ekipamendu industriala, maletak, janaria, garagardoa,
perfumeak, garbigarriak… Pentsa dezakegun ia edozerk du probabilitate
handia munduko alderen batean kopiatua izateko eta jatorrizko bertsioaren
prezioaren zati baten truke saldua izateko. Guztien artean, produktu
digitalak bereziki erraz kopiatzen dira. Horregatik dago software industria
hain egoera zaurgarrian faltsutzeak direla eta.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
50
Jabetza intelektualaren lapurretak eragindako kostuak –galdutako
salmentak, markaren ospea hondatzea, produktu arriskutsuak, kostu
legalak– ikaragarri handiak dira (munduko merkataritzaren balioaren
ehuneko zazpi ingurukoak izango direla kalkulatu da). Eta azken
hamarkadetan, gora egin du etengabe.
Munduko Merkataritza Erakundeak (WTO World Trade Organization)
arauak ezarri ditu munduan jabetza intelektuala hobeto babestuta egon
dadin. Arau horiei TRIPS deritze: Trade-Related Aspects of Intellectual
Property Rights (merkataritzarekin zerikusia duen jabetza intelektualaren
eskubideak). Helburua da asmakizun bat erregistratzen duenari eskubidea
ematea berak erabaki dezan nola erabiliko den asmakizun hori. Beraz,
asmakizunaren jabeak izango luke asmatutako produktuaren edo ideiaren
gaineko ahalmen legala. Horrek praktikan esan nahi du asmatzaileari aldi
baterako monopolio egoeran jardutea baimentzen zaiola. Aldi horretan,
beste batzuek ezingo dute kopiatu ideia eta asmatzaileak hasieran
gastatutakoa berreskuratu ahal izango luke, baita mozkinak lortu ere.
Enpresek ahalegin handia egiten dute jabetza intelektuala babesten,
patenteak, egile-eskubideak, markak eta diseinuak erregistratuz.
Baina enpresek ezin dute patente, egile eskubide, diseinu edo marka
bat “globalki” erregistratu. Bakoitzak bere herrialdean erregistratzen ditu
eta herrialde horretako legeek babestuta egongo dira. Adibidez: Alemanian
erregistratutako patente batek bermea ematen dio enpresari Alemanian
patente horri loturiko jabetza intelektuala babestua izango dela, baina ez
atzerriko herrialdeetan. Beste herrialde batzuetan ere babestuta egon
dadin, herrialde horiek jabetza intelektuala babesteko akordioa (TRIPS da
garrantzi handienekoa) sinatuta eduki behar dute.
Hala ere, arazoak agertzen dira, herrialdeek sarritan akordioen
interpretazio arbitrarioa egin baitezakete. Esaterako, Indian, botiken
patenteen legeak botikak egiteko “prozesua” babesten du, ez botikak berak.
Horrek esan nahi du asmatzaileak erabilitako prozesu bera erabili beharrean
beste bat erabiliz gero, Indiako konpainiek beste herrialde batzuetan
patentatutako botikak ekoitzi ahal izango dituztela.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
51
Dena den, arazo handiena jabetza intelektualaren eskubideei buruzko
akordioak ez sinatzetik dator. Horregatik, pirateria oso hedatua da
munduan eta zaila da jabetza intelektualaren eskubideak errespetaraztea.
Batez ere, sistema politiko totalitarioak eta pertsonaren agintea nagusi
diren herrialdeetan.
Herrialde bakoitzaren baldintza bereziak tarteko, nazioarteko
negozioek hainbat arazori egin behar izaten diote aurre. Eremu askotan,
aurrerapen handiak egin dira nazioarteko lege eta akordioen bidez. Baina
ezin daiteke gauza bera esan jabetza intelektualaren eskubideei
dagokienez. Herrialde batzuetan, bertako ondare legala, egoera
ekonomikoa, ohitura kulturalak, eta abar direla-eta, eskubide horiek ez
babesteaz gain, pirateria bera ere legitimatu egiten da.
Jabetza intelektualaren eskubideen urratzea dela-eta, azken aldian,
Txina izan da gatazka ugariren iturri (batez ere Estatu Batuekin). Baina,
Txinaz gain, beste herrialde batzuekin ere, arazo ugari izan dira: Errusia,
India, Malaysia, Vietnam…
4.10.1. Garapen maila eta jabetza intelektualaren babesa
Jabetza intelektualaren babesa eta garapen ekonomikoaren maila
erlazionatuta daude. Oro har, herrialde txiroek aberatsek baino babes
txikiagoa ematen dute. Zergatik? Herrialde aurreratuek argi ikusi dutelako
ideiak babestea dela bide bakarra berrikuntza bultzatzeko. Produktuak eta
ideiak kopiatzea libre balitz, pizgarri gutxi izango lukete enpresek dirua
inbertitzeko eta ahalegina egiteko balio handiko jabetza intelektuala
sortzeko.
Hala ere, herrialde txiroetan, eta gero eta gehiago aberatsagoetan
ere, argudio horren aurka gero eta ahots gehiago entzuten dira. Herrialde
aberatsek bultzatutako zapalkuntza koloniala eta inperialismo ekonomikoa
salatzeaz gain, hainbat argudio aurkeztu dira jabetza intelektuala
babestearen aurka. Esaten da jabetza intelektuala babesteak:
- herrialdeen garapena eta, horren ondorioz, ongizate globala
oztopatzen dituela dagoen jakintza eta ezagutza erabiltzen ez uztean.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
52
- monopolioak sortzen dituela eta enpresa monopolistikoek mozkin
handiak lortzen dituztela kontsumitzaileei prezio handiak ordainaraziz.
- herrialde txiroak zigortzen dituela modu berezian. Produktu eta
prozesu berriak herrialde aberatsetan sortzen direnez, herrialde txiroek
errenta ugari erabili behar dute horiek ordaintzeko.
Argudio ideologikoez gain, hegoaldeko herrialde askoren egoera
ekonomiko tamalgarriak ere eragin handia du jabetza intelektuala
babestearen aurkako jarreran. “You have to cheat to survive” bezalako
esaldiak entzutea ez da arraroa Afrikako edo Asiako hainbat herrialdetan.
Egia esan, esaldi horrek aditzera ematen duen pentsaera hedatua dago oso,
pobrezia nagusi den tokietan. Izan ere, produktu originalaren bertsio
kopiatuak erostea da askotan bizirauteko modu bakarra herrialde
pobreetan: software pirataren bidez produktibitatea sustatzea lortzen da,
bamenik gabe egindako botiken bidez gaixotasunak sendatzea, kopiatutako
produktuen bidez ongizatea handitzea…
Oro har, historiak erakusten du herrialdeak jabetza intelektuala
sortzen hasten direnean jabetza-eskubideak ere babesten hasten direla,
edozein direlarik herrialde horien ezaugarri politiko, legal, ekonomiko eta
kulturalak. Estatu Batuetan ere, XVIII. mendean, herrialdea garapen-
prozesuan zela, patenteei buruzko eskubideak eta egile eskubideak urratzen
ziren. Bere jabetza intelektuala sortzeko gai izan zenean bakarrik sinatu
zituen herrialde horrek, 1880 aldera, jabetza intelektuala babesteko
nazioarteko akordioak.
Txinak ere, garatuz doan neurrian, antzeko prozesua biziko du. Gero
eta patente gehiago erregistratzen dira han, jabeari babesa emanez
(mendebaldeko herrialdeetan jazotzen den gisan). Orain, Txinan, bi aurkako
mugimendu ari dira gertatzen: pirateria gero eta handiagoa, alde batetik,
eta patente gero eta gehiago erregistratzea, bestetik.
Munduko Merkataritza Erakundeak (WTO) epe bat eskaintzen die
herrialdeei jabetza intelektuala babesteko ateratzen dituen arauak
betetzeko. Herrialde aberatsen kasuan, urtebete; herrialde txiroenek,
ostera, 5-10 urte bitarteko epea izaten dute.
4. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru legalak
53
4.10.2. Ideologia eta jabetza intelektuala
Ideologiak ere azaltzen ditu herrialdeen arteko ezberdintasunak
jabetza intelektualaren babesari dagokionez. Ideologia liberal-indibidualista
nagusi den herrialdeetan (Australian edo Britainia Handian, esaterako),
erabat legitimotzat jotzen da ideia edo produktu baten asmatzaileak
eskuratzea bere ahaleginaren onura.
Jarrera kolektibista nagusitzen den herrialdeetan (Hego Korea,
Tailandia, edo Txina, adibidez), lortutako ezagutza partekatzea, onura
pertsonalik itxaron gabe, normaltzat hartzen da. Jabetza indibidualaren
gainetik, partekatzearen tradizioak eta ohiturak indar handia dute. Kasu
horretan, irabazi materialak baino gizartearen errekonozimendua da
berrikuntzarako pizgarria.
Dena dela, pentsaera eta praktika indibidualista nagusi diren
herrialdeetan ere (Estatu Batuen kasua esaterako), pirateria gorantz doan
fenomenoa da, batez ere belaunaldi gazteen artean. Teknologiak, kasu
askotan, hain bihurtu duenez erraza kopiatzea, non “if it´s so easy, it can´t
be wrong” pentsaera zabaldu baita askoren artean. Izan ere, teknologiaren
garapenak bultzatu egin du jabetza intelektualaren eskubideak urratzea.
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
55
1. Sarrera
Garrantzi handikoa da atzerriko herrialde batean ari den enpresa
batentzat herrialde horretako kulturaz jabetzea. Horretarako, beharrezkoa
da, lehendabizi, herrialdearen kultura osatzen duten elementuak
identifikatzea, eta, ondoren, enpresaren funtzionamendurako (langileen
kudeaketa, produktuen salmenta, marketina…) duten garrantziaren arabera
ebaluatzea.
2. Kultura: garrantzizko aldagaia enpresentzat
2.1. Zer da kultura?
Honela defini daiteke kultura: populazio talde batek partekatzen
dituen hizkuntza, balio, sinbolo, ohitura, tradizio, sinesmen, iritzi eta jarrera
multzoa.
Kultura terminoa testuinguru askotan erabiltzen da. Gazte-kultura,
adreiluaren kultura, rockaren kultura, lanaren kultura… gisako esamoldeak
sarritan entzun daitezke. Dena den, kapitulu honetan, nazio-kultura izango
da aztergai, hots, herrialdea bere osotasunean definitzen duten ezaugarri
kulturalak (eta beren eragina negozioetan).
Herrialde bateko mugen barruan bizi direnek funtsezko ezaugarriak
partekatzen dituzte, hala nola hizkuntza, tradizioa, sinboloak edo ohiturak.
Herritarren artean, “gu” sentimendua nagusitzen da, eta atzerritarrentzat
“haiek” terminoa erabiltzen da. Banderek, monumentuek, dokumentu
historikoek, museoek, eta abarrek nazio-identitatea iraunarazteko funtzioa
betetzen dute. Populazio talde bateko kideen arteko antzekotasunak
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
56
herrialdearen mugen sorburu, eta, era berean, muga horien ondorio izaten
dira.
2.2. Herrialde barruko kultura-aniztasuna
Herrialde bateko biztanleek funtsezko ezaugarri ugari partekatzen
dituzte. Hala ere, batzuetan, herrialde baten barruan populazio talde bat
bereizi egiten da ezaugarri kulturalen bat dela eta (hizkuntza ezberdina,
ohitura ezberdinak, etnia ezberdina…). Oso komenigarria da enpresentzat
herrialde barruko aniztasun kulturala aintzakotzat hartzea eta beren
estrategia kulturalaren barruan sartzea.
Herrialde guztiak saiatzen dira barne-aniztasuna kudeatzen. Batzuek
arrakasta lortzen dute (Suitza). Beste batzuetan, ordea, kultura-aniztasuna
istilu-iturri izaten da (Belgika, Kanada, Espainia). Enpresentzat ere,
garrantzitsua da estrategia zuzena erabiltzea herrialde barruan aniztasun
kulturala nagusi denean.
2.3. Azpitaldeen garrantzia
Herrialde bateko azpitalde batek bertako beste azpitalde batzuekin
baino kidetasun handiagoa izan dezake beste herrialde batzuetako mota
bereko azpitaldeekin.
Adibidez, herrialde ezberdinetako hiri handietan bizi direnek herrialde
bereko hirietan eta landa-inguruneetan bizi direnek baino balio eta jarrera
antzekoagoak izan ditzakete. Londresen eta Parisen bizi den hiriko jendea
nahiko berdintsua izan daiteke balioei eta jarrerei dagokienez; ez, aldiz,
beharbada, Paris eta Frantziako landa-inguruetan bizi den jendea, nahiz eta
biak frantsesak izan. (Ingalaterran inbertitzean, Toyota auto-egile
japoniarrak nahiago izan zuen landa-ingurunean inbertitu). Herrialde
ezberdinetako enpresa-kudeatzaileek jarrera antzekoagoa erakusten dute
lanarekiko jarrerari dagokionez, herrialde bereko kudeatzaileek eta
produkzioko langileek baino. Alemaniako gazteek Euskal Herriko gazteekin
balio eta jarrera gehiago parteka ditzakete, Alemania bertako populazio
zaharrarekin baino.
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
57
2.4. Kultura-aniztasunaren balioa enpresa barruan
Enpresak nazioartera hedatzen badira, balioa sortzeko (irabaziak
lortzeko) izaten da. Horretarako, enpresak beharrezkoa du lehiatzeko
abantailaren bat izatea. Enpresa batzuek lehiatzeko abantaila hori enpresa
barruan kultura-aniztasuna bultzatuz lortzen dute. Enpresan herrialde
(kultura) ezberdinetako jendea integratzeak mundu-merkatuak hobeto
ezagutzeko aukera ematen du, eta, horren ondorioz, emaitza hobeak
lortzeko. Kultura askotako jendea izatea enpresan balio handitzat hartzen
da gaur egun. (PepsiCo edo IBM korporazioen arduradunek, esaterako,
adierazi dute beren salmentetan izandako gehikuntza langileen arteko
aniztasun kultural handiagoari zor zaiola).
2.5. Shock kulturala?
Ikertzaileen arabera, pertsonek, beren kulturatik oso ezberdina den
beste kultura batera doazenean lan egitera, zenbait etapa igarotzen dituzte
egokitzapen-prozesuan. Hasieran, turistak bezala, poztasunez hartzen
dituzte ezberdintasunak. Baina, hori pasatu ondoren, depresio fase bat bizi
dezakete (shock kulturalaren fasea), eta, beren errendimenduan ere,
eragina izan dezake. Dena den, kasu gehienetan, hilabete batzuen ondoren,
shock kulturala indarra galduz joaten da, eta jende gehiena egoera berrian
eroso sentitzen hasten da.
2.6. Kulturen arteko gatazkak
Kulturak dibergenteak badira, harremanean sartzen direnean,
gatazka sortzen da. Nazioarteko negozioetan, kulturen arteko gatazkak
esparru askotan gerta daitezke. Adibidez: enpresa bateko langileak ez
daude gustura lanean lan egiteko modua arrotza delako berentzat (Wal-
Mart enpresa amerikarra langile alemanei bere lan-estiloa ezarri nahian eta
horien aurkako jarrera). Horrelako kasuetan, enpresak ondorioak jasan
behar izaten ditu: ezarritako praktikek ez dituzte lortuko aurreikusitako
emaitzak.
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
58
2.7. Ezberdintasun kulturalez jabetu
Nazioartean ari diren kudeatzaileek kulturen arteko ezberdintasunek
enpresaren emaitzetan garrantzi handia dutela adierazten dute. Hala ere, ez
da erraza ezberdintasunak zehatz identifikatzea kasu bakoitzean, ez eta
bakoitzak duen garrantziari buruz adostasuna lortzea.
Ezberdintasun batzuk errazak dira identifikatzeko (hizkuntza,
janzteko modua, puntualtasuna…), baina beste batzuk, nahiz eta garrantzi
handia izan enpresarentzat, ez dira hain agerikoak (nagusiagoarenganako
jarrera, langileek mailaz igotzeari emandako balioa…). Kultura-
ezberdintasunek arreta handia jartzea eskatzen dute.
2.8. Kulturei buruz ikasi egin daiteke
Negozioen inguruko harremanetan, hutsegiteak, batzuetan, umorez
har daitezke, baina, beste batzuetan, begirunerik eztzat edo jarrera
zakartzat jo daitezke, eta negoziazio-prozesua (edo negozioa) arriskuan
jarri.
Giza faktorearen garrantzia handia da negoziazioetan. Pertsona
batzuek berezko abilezia dute, inguru arrotz batean ere, esaten eta egiten
dituzten gauzak modu egokian egiteko. Beste batzuek, berriz, nahigabe
bada ere, atsegin ez izateko edo aurrekoa mintzeko “erraztasuna” izaten
dute.
Kultura-ezberdintasunen gaiaren inguruan ikertzen duten adituen
arabera, atzerrian aritu behar dutenek posible dute kultura berriarekiko
beren ezagutza eta jarrera hobetzea eta, horrela, enpresaren arrakastarako
lagungarri bihurtzea.
Horretarako, badaude herrialdeen arteko kultura-ezberdintasunei
buruzko ikerketen emaitzak biltzen dituzten liburuak, baita atzerrian bizi
izandakoen –enpresa-kudeatzeaileak barne– bizipenak biltzen dituzten
liburuak eta gidak ere. Horiek guztiak oso baliagarriak izaten dira kultura
bati buruzko jakin-mina asetzeko.
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
59
Kultura ezberdintasunei buruz apurtxo bat jakiteak ere mesede
handia egiten dio enpresa bati. Kulturari dagokionez, gutxik ere asko esan
nahi du.
2.9. Ikerketa gehiagoren beharra
Egia da kultura ezberdintasunen gaiaren inguruan gero eta ikerketa
gehiago agertzen direla, baina, hala ere, oraindik kultura, praktika eta
jarrera ugarik –eta beren eragina enpresen jardunean– ikertu gabe
jarraitzen dute. Ez dugu oraindik jakintza nahikorik kulturen arteko
ezberdintasunen gaiaren inguruan diagnostiko zehatzak egiteko.
Batzuetan ez da erraza izaten jakitea aztertzen ari garen emaitza bat
kultura ezberdintasunari zor zaion ala beste faktoreren bati. Esaterako,
Irlandan Espainian baino esnerako zereal gehiago kontsumitzea zerk
azalduko luke, kultura-ezberdintasunek ala herrialde horietan egindako
publizitateak?
3. Kluster kulturalak eta distantzia kulturala
Atzerrian negozioak egiterakoan, herrialdearen kultura jatorrizkoaren
antzekoa izan daiteke, baina baita oso ezberdina ere. Britainia Handiaren
eta Estatu Batuen artean, distantzia kulturala txikia da, baina oso handia
Australiaren eta Iranen artean. Argentinako enpresa batek ez luke
egokitzapen handirik egin beharko Txilen negozioak egiterakoan, baina bai
Tailandian arituko balitz.
Herrialdeen arteko kultura-kidetasunak (hurbiltasun kulturala)
kontuan izanik, munduko nazioak hainbat klusterretan taldekatu izan dira
(Country Clusters based on cultural proximity):
Anglosaxoia: Erresuma Batua, Irlanda, Kanada, Estatu Batuak,
Australia, Zeelanda Berria, Hegoafrika…
Europa iparraldea: Danimarka, Norvegia, Suedia, eta Finlandia...
Europa germaniarra: Alemania, Austria, Suitza…
Europa latinoa:Frantzia, Portugal, Espainia, Italia…
Europa ekialdea: Errusia, Polonia, Hungaria, Txekiar Errepublika…
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
60
Latinoamerika: Mexiko, Argentina, Txile, Brasil, Venezuela, Kolonbia…
Arabiarra: Egipto, Maroko, Tunisia, Saudi Arabia, Irak, Kuwait,
Qatar…
Sahara azpiko Afrika: Nigeria, Txad, Uganda, Zimbawe…
Asia hegoaldea: India, Sri Lanka, Malasia, Singapur, Indonesia,
Filipinak…
Asia ekialdea: Txina, Taiwan, Hego Korea, Japonia…
Klusterren arteko distantzia kulturala ez da berdina. Irlandako
enpresa batek (kluster anglosaxoia) giro kultural nahiko antzekoa aurkituko
du Norvegian (Europa iparraldeko klusterra), baina ez Saudi Arabian
(kluster arabiarra).
Kluster baten barruan mugitzean, enpresek ez lukete ezberdintasun
kultural handirik sumatu behar eta egokitzapen kultural txikiak egin behar
lituzkete normalean. Dena den, kasu batzuetan, kluster baten barruan ere,
aldeak handiak izaten dira. Esate baterako, herrialde arabiarrek, oro har,
antzeko kultura dute, baina emakumezkoen egoera eta haienganako jarrera
asko aldatzen da herrialdez herrialde.
4. Testuinguru urriko eta testuinguru zabaleko
kulturak
(Low-Context versus High-Context Cultures)
Negozioak egiteak eskatzen duen prozesuan (informazioa trukatu,
adostasunera heldu, kontratuak sinatu…), portaera ezberdina erakusten du
jendeak, kulturaren arabera. Ikertzaileek bi talde handi bereizten dituzte:
testuinguru urriko kulturak eta testuinguru zabalekoak.
Europa iparraldeko herrialdeak edo Ipar Amerikakoak, adibidez,
testuinguru urriko kulturak dira: negoziazioetan ari direnean gaiarekin
zerikusi zehatza eta zuzena duen informazioa bakarrik hartzen dute
esanguratsutzat. Negoziazioaren gunera heldu nahi dute ahalik eta azkarren
eta beste gai batzuei buruz hitz egiten denbora gutxi ematen dute.
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
61
Testuinguru zabaleko kulturetan (herrialde arabiarrak esaterako),
negoziazioaren gaitik kanpoko informazioa eta elkarrizketa ere
garrantzitsutzat hartzen dira, ondorioak ateratzeko baliagarritzat jotzen
baitira.
Bi kultura horietako pertsonek beren artean negoziazioetan aritu
behar dutenean, gaizki-ulertuak egon daitezke. Testuinguru urriko
kulturakoentzat, testuinguru zabalekoek egiten duten denboraren erabilera
ez da produktiboa. Aldiz, azken horiek testuinguru urrikoen jarrera
oldarkorregitzat har dezakete.
Britainia Handiko agente komertzial batek testuinguru urriko
negoziazioetan aritzeko joera izango du. Baina hori ez litzateke estrategia
onena izango, esaterako, Saudi Arabiako testuinguru zabaleko negozio
munduan.
5. Enpresen jarrera motak kultura berri bat dela eta
Atzerrira doan enpresa batek jarrera irekia izan behar luke
ezberdintasun kulturalak direla eta. Enpresak etxean gauzak egiteko beti
erabili duen modua ez da beharbada egokiena izango atzerriko herrialde
batean, bertako ohiturak eta jarrerak kontuan izanda. Horren ondorioz,
kasu batzuetan, norbere betiko praktikak egoera berrira egokitu beharra
egoten da. Horrela, enpresaren jarduna eraginkorragoa izango da.
Enpresek kultura berri batera egokitu behar dutenean, jarrera oso
ezberdinak aurkitu daitezke enpresa batzuen eta beste batzuen artean.
Hiru jarrera ager daitezke: etnozentrista, polizentrista, eta geozentrista.
5.1. Jarrera etnozentrista
Etnozentrismo hitzak adierazten du norbere kultura beste kulturen
gainetik dagoen ustea. Nazioarteko negozioetan esaten da enpresa batek
beste herrialde batzuetako kultura-ezberdintasunak kontuan hartzen ez
dituenean jarrera etnozentrista duela. Enpresa horiek uste dute etxean
ondo funtzionatzen duenak kanpoan ere ondo funtzionatu behar duela.
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
62
Beraz, ez dute aldaketarik egiten beren kudeaketa-metodoetan,
produktuetan edo marketineko bitartekoetan.
Jarrera etnozentristak ondo funtzionatzen du kasu batzuetan (Coca-
Cola, esaterako). Baina, beste batzuetan, arazo-iturri izan daiteke
(Eurodisney Parisen).
5.2. Jarrera polizentrista
Jarrera polizentristaren aldekoen helburua da atzerrian kokatutako
filialak hango enpresen eran funtzionatzea. Ezberdintasun kulturaletara ez
moldatzeak eragin dituen frakasoen berri izanik, konpainia askok hartu dute
jarrera hori. Jarrera polizentrista zorrotzegiak etxean ondo funtzionatzen
duten praktikak ere, kanpoan funtzionatuko luketen ala ez jakin aurretik,
alde batera uztera behartu lezake enpresa.
5.3. Jarrera geozentrista
Etnozentrismoak eta polizentrismoak definitutako bi muturren artean,
badago nazioarteko negozioen praktiketara hurbiltzeko beste modu bat.
Modu horrek jarrera geozentrista izena hartzen du. Jarrera horren aldekoak
enpresaren betiko praktikak eta kanpoko herrialdeko praktikak integratzen
saiatzen dira.
Jarrera horrek informazio- eta analisi-lan handia eskatzen du oreka
egokiena aurkitu arte. Jarrera hori aplikatuz arrakasta izateko probabilitatea
handitzen denez, bide horretan saiatzen dira enpresa asko, ezberdintasun
kulturalaren erronkari aurre egiteko.
6. Kultura nazionalaren dimentsioak
Kulturari loturiko balio eta jarrera batzuek eragin zuzena dute
enpresak funtzionatzeko eran. Honako dimentsio hauek ikertu dira gehien:
6.1. Botere-distantzia (power distance)
Gizarte bateko instituzioetan, erakundeetan, enpresetan eta
abarretan, pertsona guztiek ez dute botere berdina. Kulturaren dimentsio
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
63
horrek neurtzen du herrialde bateko biztanleek duten jarrera boterea dela
eta. Zehatz esanda, botere-distantziak enpresa barruan nagusien eta
menpekoen artean sortzen diren erlazioak aztertzen ditu.
Enpresa barruan, boterea administratzerakoan –eta boterearekin
zerikusia duten harreman guztietan–, ezberdintasunak handiak dira
munduan herrialde batzuetatik beste batzuetara. Ikerketek frogatu dute
langileak gusturago ari direla eta emaitza hobeak lortzen dituztela enpresan
sortzen diren botere-erlazioekin ados badaude. Horregatik, atzerrian ari den
enpresa batean kudeaketa estilo bat ezartzerakoan, arduradunek bertako
langileen zaletasunak eta nahiak hartu behar dituzte kontuan.
Botere-distantzia handia denean, komunikazio gutxi egongo da
goikoen eta behekoen artean. Kasu horretan, bi kudeaketa.estilo erabil
daitezke:
-kudeaketa-estilo autokratikoa. Goragoko posizioetan dagoenak
du aginpide osoa eta menpekoen jarduera esanak egitera mugatuko da.
-kudeaketa-estilo paternalista. Hor ere, nagusiek ez diete
behekoei beren iritzia eskatzen gauzak egiterakoan. Aldea da kasu
horretan nagusiek behekoen beharrak asetzeko ahaleginak egingo
dituztela.
Botere-distantzia txikia denean, interakzio handia dago goikoen
eta behekoen artean (galdera, aholku,ekarpen eta komunikazio ugari).
Zer gertatuko litzateke, adibidez, Holandako enpresa batek Marokon
duen filialaren produktibitatea handitzeko asmoz, botere-distantzia txikira
ohituta dauden kudeatzaile holandarrak bidaliko balitu? (Marokoko langileak
botere-distantzia handira daude ohituta). Seguru asko, holandarrek beren
menpekoei aholkuak eskatuko lizkiekete, baina, behekoentzat, egoera
estresagarria izan daiteke, beharbada rol berrian ez bailirateke eroso
sentituko. Produktibitateak gora beharrean, behera egin lezake horrelako
kasuetan. Kontuan izan behar da jendearen izaera eta portaerak aldatzea
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
64
asko kostatzen dela. Kudeatzaileek tokiko errealitatera egokitu behar
dituzte beren ideiak eta helburuak.
6.2. Kultura indibidualista/kolektibista
Kultura indibidualista versus kultura kolektibista (individualism versus
collectivism)
Kulturaren dimentsio horrek (indibidualismoa versus kolektibismoa)
aztertu nahi du pertsonek bere posizioa gizartean, eta enpresan, “ni” ala
“gu” terminoekin identifikatzen duten eta zein neurritan. Esaterako, Estatu
Batuetan, kultura indibidualista da nagusi; Japonian, ostera, kultura
kolektibistaren tradizioak garrantzi handia du oraindik.
Kultura indibidualista nagusi den herrialdeetan, “ni” kontzeptuak,
indibidualtasunak, hartzen du nagusitasuna. Pertsonen lehentasuna
herrialde horietan bakoitzak bere buruaren alde eta bere hurbileko
familiaren alde egitea da. Langileen artean, honako ezaugarri hauek
nabarmentzen dira: enpresa barruan erabaki pertsonalak hartzeko
gaitasuna, erronka profesionalei aurre egiteko gogoa, gaitasunak eta
trebeziak hobetzeko jarrera (enpresatik kanpoko prestakuntzaren bidez ere
bai), eta aisialdia norberaren errealizaziorako erabiltzeko joera.
Indibidualismo maila handiko herrialdeetan, autoerrealizazioa garrantzi
handiko pizgarria da, langileen nahietariko bat erronka handiagoei aurre
egitea baita.
Kultura kolektibistak indarra duen herrialdeetan, “gu” kontzeptua
da nagusi. “Taldeak” (Estatua, familia, enpresa…) garrantzi handia hartzen
du, eta pertsonek leialtasuna eskaintzen diote segurtasunaren truke. Mota
honetako ezaugarriak orokortzen dira langileen artean: enpresarekiko
dependentzia, langileen prestakuntza enpresak ezarritakora mugatzeko
joera, lanean segurtasuna izateak garrantzi handia hartzen du… Kultura
kolektibista nagusitzen den tokietan, langileentzat pizgarri handienetarikoa
seguritatea izaten da, fisikoki eta emozionalki segurua den ingurune batean
lan egiteko nahia adierazten baitute.
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
65
Indibidualismo eta kolektibismo mailek langileen arteko
harremanetan ere, badute eragina (lantaldeak erabiltzerakoan, esaterako).
Adibidez, Levi Strauss konpainiak bere, Estatu Batuetako zenbait
faktoriatan, lantaldeetan oinarrituriko produkzioa ezarri zuen, Asian ari ziren
kudeatzaileek han metodo hori erabiliz produktibitate oso handiak lortzen
zirela ikusi baitzuten. Baina, Estatu Batuetan, langileek metodo hori ez
zuten atsegin eta produktibitateak behera egin zuen. Horren ondorioz,
enpresak berriro ezarri zuen sistema indibidualistagoa, Ameriketako
langileei hobeto egokitzen baitzitzaien.
6.3. Maskulinotasun/femeninotasunaren ezaugarriak
Tradizionalki, jarrera, ezaugarri edo balio batzuk maskulinotasunari
lotu zaizkio eta beste batzuk (aurrekoen alderantzizkoak),
femeninotasunari.
Maskulinotasunari loturiko ezaugarrien artean, hauek aipa
daitezke: lan gogor egitearen garrantzia; arrakastaren miresmena; enpatia
urria galtzaileekiko; lanean beste batzuk baino hobea izateko nahia; lehia
hartzen da gidatzat ez lankidetza; dirua eta irabaziak jartzen dira pertsonen
beharren aurretik; emaitza ekonomiko onak eta hazkunde ekonomikoa
lortzeak hartzen dute lehentasuna bizitza kalitatearen eta ingurumenaren
babesaren aurretik, eta “bizi lan egiteko” pentsaera nagusitzen da “lan egin
bizitzeko” pentsaera hartu beharrean (a belief that it´s better “to live to
work” than “to work to live”)
Horiekin alderatuz, femeninotasunari mota honetako balioak lotzen
zaizkio: lana gogoz (gustura) egitearen garrantzia; arrakasta lortzea ez da
balio gorena; galtzaileei laguntzeko joera; lanean beste batzuen mailan
aritzeko helburua; lankidetza hartzen da gidatzat, lehiaren gainetik;
pertsonen beharrak, diruaren eta irabazien aurretik; bizitza-kalitateak eta
ingurumenaren babesak lehentasuna dute emaitza ekonomiko onak eta
hazkunde ekonomikoa lortzearen aurrean, eta a belief that it´s better “to
work to live” than “to live to work” (“lan egin bizitzeko” “bizi lan egiteko”
pentsaeraren aurrean).
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
66
Herrialde batzuetan, enpresetako langile, enplegatu, kudeatzaile eta
zuzendariek puntuazio altua lortzen dute maskulinotasun-balioak neurtzen
dituen eskalan (Japonian, Hungarian, edo Austrian, esaterako). Beste
batzuetan, aldiz, (Suedian, Norvegian, edo Holandan, adibidez)
alderantzizkoa gertatzen da.
6.4. Ziurgabetasuna saihestu nahia (uncertainty
avoidance)
Etorkizunean zer gertatuko den ezin dugu inoiz ziurtasun osoz
aurreikusi. Ziurtasun-ezak kezka eta larritasuna sortzen ditu, baina kultura
bakoitzak modu ezberdinez egiten dio aurre egoera horri.
Ziurgabetasuna saihestu nahia aldagaiak puntuazio altua lortzen duen
herrialdeetan, langile gehienek aurretiaz ezarritako arauei jarraitzea
nahiago izaten dute, nahiz eta arau horiek haustea enpresaren mesedetan
izan. Halaber, enpresa berean luzaro edo betiko jarraitu nahi izaten dute,
oraingo postuak ematen dien ziurtasuna lehenetsiz eta beste nonbait
aurkitu dezaketen postu potentzialki hobe bati uko eginez (ziurgabetasunari
dioten beldurragatik).
Ziurgabetasuna saihestu nahia handia den herrialdeetan, enpresetako
nagusiek eta arduradunek zehatzagoak izan behar dute menpekoei
aginduak ematean, zeren langileek ez baitute beren kabuz erabakirik hartu
nahi izaten.
Herrialde horietan, kontsumitzaileek ere arriskuaren aurkako portaera
izaten dute, eta gutxi izaten dira produktu berriak onartzeko prest agertzen
direnak. Esate baterako, Gillette enpresarentzat, garrantzi handia du
merkatuan produktu berriak sartzeak, beraren emaitzak horren mende
baitaude neurri handian. Beraz, komenigarria da, enpresa horrentzat,
Britainia Handia edo Danimarka moduko merkatuetan sartzea,
ziurgabetasuna saihestu nahia aldagaian tasa txikia lortzen baitute,
Belgikan edo Portugalen produktua sartzen saiatu aurretik, azken bi horiek
tasa handia baitute.
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
67
7. Kulturari loturiko gaiak
Hurrengo lerroetan, kulturari loturik agertzen diren eta nazioarteko
negozioen praktikan eragina duten gaiak izango dira aztergai:
7.1. Bigarren hizkuntzaren beharra
(Ingelesarekin edonora? Why English travels so well)
Hizkuntza hartzen da kulturaren produktu gorentzat eta, aldi berean,
tresna eraginkorrenentzat kultura hori hedatzeko. Horrek azaltzen du
zergatik dagoen kultura-kidetasun handiagoa ingelesez mintzo diren
herrialdeen artean, edo espainieraz mintzo direnen artean, talde bi horien
artean baino.
Hizkuntza ezberdinak erabiltzea negozioetarako oztopo da.
Herrialdeen arteko mugek eta hesi geografikoek egiten duten eran,
hizkuntza ezberdinak egoteak ere herrialde ezberdinetako jendearen arteko
harremana mugatu egiten du.
Hizkuntza bera darabilten herrialdeen artean merkataritzan aritzea,
negozioak egitea eta, oro har, harreman ekonomikoak izatea errazagoa da.
Dena itzuli behar izateak kostu handia du enpresentzat.
Baina errealitatea da munduan hizkuntza ugari hitz egiten direla eta
enpresek mundu horretan aritu behar dutela. Nazioartean komunikatu ahal
izateak balio handia duenez, munduan jende asko saiatzen da bigarren
hizkuntza bat ikasten. Aukeratzen diren bigarren hizkuntzak, normalean,
merkataritza-alorrean gehien erabiltzen direnak izaten dira. Hori da
ingelesaren kasua.
Ingelesa ekonomian, merkataritzan eta negozioetan ez eze, beste
hainbat eremutan ere nagusi bilakatu da: zientzia, internet, kirolak,
entretenimendua…
Estatu Batuetan, teknologia berria eta produktu berri ugari sortzen
dira. Horrek ere ingelesezko berbak mundu guztira zabaltzea dakar eta
ingelesa, modu batera edo bestera, jende askok partekatzen duen
komunikazio-tresna bilakatzea. Horrez gain, kontuan izan behar da Estatu
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
68
Batuetako eta beste herrialde batzuetako komunikabideek eragin handia
izan dutela Ameriketako bizitza-estiloa eta hizkuntza mundu osoan ezagun
bihurtzen.
Hurrengo irudiak erakusten du zer-nolako partaidetza duten
hizkuntza garrantzitsuenek munduko outputean. Output horretan, %40
baino gehiago ingelesa darabilten herrialdeei dagokie. Horrek azaltzen du,
neurri handi batean, zergatik bihurtu den ingelesa munduko bigarren
hizkuntza garrantzitsuena.
Iturria: World Development Indicators (World Bank)
Enpresa multinazionalek herrialde askotan sakabanatuta
dauzkaten kudeatzaile eta enplegatuen artean zer hizkuntza erabili erabaki
behar izaten dute. Ez da harritzekoa gehienetan ingelesa aukeratzea beren
arteko komunikazioetarako. Baina hala egiten dute ez bakarrik beren
egoitza nagusia ingelesa egiten den herrialde batean duten multinazionalek,
baita beste herrialde batean dutenek ere. Esaterako, besteak beste,
Finlandiako Nokiak eta Holandako Philipsek ingelesa aukeratu dute
enpresako komunikazio-tresna gisa.
Hizkuntzen partaidetza munduko produkzioan
Ingelesa %42
Japoniera %11
Alemana %9
Frantsesa %9
Espainiera %6
Txinera %6
Besteak %17
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
69
Oraindik, ikusteke dago etorkizunean Txinako ekonomiaren
hazkunde handiak nolako eragina izango duen negozioetan erabiliko diren
hizkuntzetan.
7.2. Erlijioa
Herrialde askotan, erlijioaren praktikak nabarmen egin du behera
azken urteetan. Europa iparraldeko herrialdeak gizarte “post-kristauak”
direla esaten da.
Baina herrialde guztietan, baita aipatutakoetan ere, mende askotan
zehar, erlijioak eragin handia izan du eta aztarna nabarmena utzi du
gizarteen balio kulturaletan. Eta sinesmen sakona duten pertsonengan,
erlijioak portaeran duen eragina askoz indartsuagoa da oraindik.
Garrantzi handieneko erlijioak honako hauek dira munduan:
kristautasuna, budismoa, islama, hinduismoa eta judaismoa. Eta guztiek
eragiten dute jarduera ekonomikoan eta negozioetan, batez ere lan egiteko
egunei eta produktu batzuen salmentei dagokienez.
McDonald´s kateak, esaterako, ez du ez behikirik ez txerrikirik
saltzen Indian, bertako hinduak eta musulmanak ez iraintzeko.
Islama nagusi den herrialdeetan, ostirala Ala gurtzeko eguna da, eta
ez da lanik egiten. Kristautasuna nagusi den herrialdeetan, berriz, igandeek
betetzen du funtzio hori. El Al, Israelgo airelinea nazionala ez da aireratzen
larunbatetan, juduen Sabbath (zapatua edo larunbata).
Bestalde, erlijio bera duten herrialde guztiek ere ez dizkiete negozioei
eragozpen berak jartzen. Turkian, musulmanak dira nagusi, baina bertako
gobernuak herrialde kristauen lan-egutegia onartu du Europako
herrialdeekin bat etortzeko. Beraz, Turkian ostirala laneguna da.
Erlijio indartsu bat baino gehiago dagoen herrialdeetan, erlijio horiek
kontrol politikoaren bila badabiltza, istiluak sor daitezke. Egoera horren
ondorio negatiboak jarduera ekonomikora eta negozioetara ere heltzen dira
sarritan: kalteak jabetzei –lantegiak edo dendak erre…–, hornikuntza-
kateen aurkako ekintzak, kontsumitzaileak ez dira erabat aske… Erlijioari
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
70
loturiko biolentzia hainbat herrialdetan agertu izan da: India, Irak, Sudan,
Ipar Irlanda…
Erlijioak gizartean pisua galdu ahala, enpresak askeago dira jarduera
beren interesen arabera antolatzeko. Adibidez, Europan, dendak igandeetan
zabaltzea gero eta normalagoa bihurtu da.
7.3. Lanerako motibazioa
Motibazio handiko langileak motibazio gutxiko langileak baino
produktiboagoak dira. Maila agregatuan, motibazioaren eta
produktibitatearen arteko erlazioak modu positiboan eragiten du enpresen
eraginkortasunean eta herrialdeen garapen ekonomikoan.
Egindako ikerketek erakusten dute alde handiak daudela herrialdeen
artean langileen motibazioari dagokionez.
Ebidentzia historikoaren arabera, ongizate materiala lortzeko eta
handitzeko nahia da lanerako motibazioa gehien pizten duen indarra.
Tradizionalki protestantismoa nagusi den herrialdeak izan dira gehien
nabarmendu direnak bide horretan. Max Weber soziologo aleman ospetsua
(1864-1920, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism) konturatu
zen herrialde protestanteak zirela garatuenak munduan. Haren ustez,
horren kausa, neurri handian, etika protestantean zetzan. Izan ere, erlijio
horrek, beste batzuek ez bezala, ontzat ematen du bizitzan arrakasta
materiala izatea, eta, hori lortzeko, lan gogoz eta gogor egitera bultzatzen
du.
Beste mundu-ikuskera batzuek “bizitza sinplea” aldarrikatzen dute.
Herrialde txiroetako alde batzuetan –Indiako landa aldeetan esaterako–,
bizimodu hori, ondasun eta konfort gutxirekin, ontzat ematen da eta
bizitzaren helburutzat hartzen da.
Dena den, gaur ikuskera protestantea oso hedatua dago munduan,
eta zaila litzateke bereiztea jarrera protestantearen eta ez-protestanteen
artean lanari eta ongizate materialari dagokienez. Hala ere, zenbait
herrialdetan, beste batzuetan baino errazagoa da lanerako grina duen
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
71
jendea aurkitzea. Oro har, jende mota horrek beste hainbat dohain izaten
ditu: autodiziplina, zintzotasuna, mundu hobea eta zuzenago baten nahia…
Eta praktika horiek bultzatzen dute herrialdeen garapen ekonomikoa.
7.4. Beharren hierarkia
Abraham Maslow-ren Beharren hierarkiaren teoria lagungarri gerta
dakioke atzerrian ari den kudeatzaileari. Enplegatuen beharrak herrialdez
herrialde ezberdinak direnez, kudeatzaileak kontuan izan behar du zer
eskaini langileei euren motibazioa suspertzeko.
Maslow-ren beharren hierarkia
Txirotasuna nagusi den herrialdeetan, nahikoa izan daiteke
ordainsariak piramideko lehen mailetako beharrak asetzera zuzentzea.
Beste herrialde batzuetan, berriz, langileen motibazioa pizteko, beste behar
batzuen asetzea aurreikusi beharko dute kudeatzaileek.
7.5. Lanaren eta aisiaren arteko oreka
Kultura batzuek beste batzuek baino gutxiago balioesten dute
aisialdia. Horren ondorioz, herrialde horietako biztanleek ordu gehiago
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
72
egiten dute lanean; opor gutxiago izaten dituzte, eta, oro har, aisiari
loturiko jardueretan, diru gutxiago gastatzen dute.
ELGAko (Ekonomia Lankidetzarako eta Garapenerako Antolakundea,
OECD Organization for Economic Cooperation and Development) 30
herrialdeen artean egindako ikerketa baten emaitzen arabera, Frantziak eta
Estatu Batuek eskainiko lukete kontrasterako adibide argiena. 30 herrialde
horien artean, Frantziako langileek dute oporraldi luzeena eta frantsesek
ematen dute denbora gehien egunean zehar lo egiten eta jaten.
Amerikarrek, aldiz, ez dute nahitaezko oporrik eta denbora gutxien ematen
dute aipatutako jardueretan.
Lana-aisia lerroan aisiaren aldeko muturrean kokatzen direnenganako
gutxiespena edo mespretxua suma daiteke gaurko gizarteetan. Bi eratako
taldeak egon daitezke egoera horretan: lanik egin gabe eta gizartera
ekarpenik egin gabe irabaziak lortzen dituzten pribilegiatuak (errentetatik
bizi direnak), eta laguntza sozialei esker bizi direnak. Europan, gutxiespen
hori handiagoa da iparraldeko herrialdeetan hegoaldekoetan baino.
7.6. Adinari loturiko erregulazioak
Zenbait jarduera adinarekin lotzean, herrialde bakoitzak bere arau
propioak ezartzen ditu. Herrialdeen arteko ezberdintasunak jarduera
hauetarako behar den gutxieneko adina arautzerakoan agertzen dira:
lanean hasteko, jubilatzeko, autoak gidatzeko, zenbait produktu eta
zerbitzu lortzeko (alkohola, zigarroak, botika batzuk, banku-kontuak
irekitzeko), filmak edo telebistako programak ikusi ahal izateko, eta zenbait
eskubide eta betebeharretarako (botoa emateko, ezkontzeko,
epaimahaietan parte hartzeko, armadan sartzeko…).
Herrialde gehienetan (Frantzia, Alemania, Finlandia…), bete
beharreko adin bat ezartzen da lanetik erretiratzeko. Baina ez Estatu
Batuetan, esaterako, legeak galarazi egiten baitu hori egitea (airelineetako
pilotuen kasuan salbu).
Suitzako zonalde batzuetan, 14 urtetik gorakoek alkohola eros
dezakete. Estatu Batuetan, berriz, 21 urtetik gorakoek bakarrik (herrialde
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
73
horretan, jendeak botoa eman dezake, ezkon daiteke, gidatu eta gerra
batean hil alkohola legalki erosi aurretik).
Herrialde askotan, adinean gora joan ahala, enpresako alokairua
handiagoa izaten da (hirurtekoak, bosturtekoak…), baina alde handiak
daude herrialdeen artean. Japoniako enpresa tradizioan, langileen
antzinakotasuna gauza positibotzat hartu izan da (adinarekin jakituria ere
gehitzen delako ustea oso hedatua dago Japonian) eta erabili egiten da
langileei diru sariak emateko eta lanpostu-igoeretarako. Dena den,
antzinakotasunaren praktika hori indarra galduz joan da herrialde horretan.
Japoniaren beste muturrean, Estatu Batuetakoa gazteak faboratzen dituen
kulturatzat hartzen da.
Langileak kaleratzerakoan, herrialde batzuetan, nahiago izaten da
zaharrak botatzea, diru gehiago aurrezteko (Britainia Handian, esaterako,
bankuek pertsonala murriztu behar izan dutenean). Alemanian, berriz, kasu
berean, nahiago izan dute gazteak kaleratzea, horiek errazago dutelakoan
beste lan bat aurkitzea.
7.7. Gaitasun profesionalen balorazioa
Oro har, mendebaldeko herrialdeetan, langileak kontratatzerakoan
edo enpresa barruan promozionatzerakoan, langilearen gaitasuna izaten da
baloratzen den aldagaia (tamalez, salbuespenak ere badaude).
Beste toki batzuetan, gaitasunak ez du garrantzi osoa hartzen eta
beste aldagai batzuek ere (generoa, arraza, erlijioa, familia-jatorria,
kasta…) betebehar inportantea izaten dute. Zenbat eta gehiago aldendu
gaitasun aldagaitik, orduan eta kaltegarriago izango da enpresarako.
7.8. Genero-desberdintasunak
Herrialdeen arteko desberdintasunak oso sakonak dira generoari
dagokionez. Saudi Arabian, emakumezkoek galarazita dute lan mota
batzuetan aritzea. Herrialde horretan, enplegatuta dauden 13 gizonezkotik
emakumezko bat baino ez dago. Proportzio hori Ipar Amerikan 1,2 da (1,2
gizonezko emakume bakoitzeko).
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
74
“Lanpostu gutxi dagoenean, gizonezkoek emakumezkoek baino
eskubide gehiago dute lan egiteko”. Lituanian, gizonezkoen zein
emakumezkoen ehuneko 50etik gora ados dago esaldi horrekin. Suedian
edo Finlandian, berriz, ehuneko 10etik behera.
7.9. Denbora eta puntualtasuna
Kultura bakoitzak denbora modu ezberdinean balioesten du. Kultura
anglosaxoian, germaniarrean eta eskandinaviarrean, jendeak baliabide
urritzat hartzen du denbora. Denbora galtzea ez dago ondo ikusita gizarte
horietan. Hori dela eta, kultura horietako jendearentzat, puntualtasunak
balio handia du.
Beste kultura batzuetan, ordea, denborak ez du kontsiderazio hori
(herrialde arabiarrak, Latinoamerika, Europa hegoaldea…). Horietan,
ezarritako ordua ere ez da betetzen aurretik aipatutako kulturetakoek
betetzen duten zorroztasunaz. Puntualtasunari dagokionez (garaiz iristea),
ohitura ezberdinak izateak badu garrantzia negoziazioen inguruan sortzen
den giroan.
7.10. Hitz egiteko distantzia
Bi pertsonek hitz egiten dutenean, beren arteko distantziak garrantzia
du. Distantzia hori ohi baino handiagoa edo, batez ere, laburragoa bada,
hitz egiten ari direnak deseroso sentituko dira. Kanadar batek atzerantz
mugitzeko joera izango du kolonbiar baten aurrean, iparramerikarrak
latinoamerikarrak baino distantzia handiagora baitaude ohituta.
Elkarrizketaren amaierarako, bi aldeak senti daitezke deseroso, askotan
zergatik ondo jakin gabe.
7.11. Itzulpenak
Hizkuntzen arteko itzulpenek (idatzizkoek zein ahoz egindakoek) ez
dute beti behar luketen kalitatea izaten. Beste hizkuntza batera itzulpenak
egiterakoan, arretaz jokatu behar da.
Itzulpen xelebre ugari agertzen dira bazterretan. Esaterako, Grezian,
zerbaitetarako izena emateko ilaran:
5. gaia. Nazioarteko negozioen testuinguru kulturalak
75
Greece (at check-in line): “We will execute customers in strict
rotation”.
7.12. Umorea
Kontuz umorearekin. Askotan, txisteak edo umorezko pasadizoak
herrialde guztietan ulertzen dira, eta giro atsegina lortzeko balio izaten
dute, baina ez beti (edo gaizki-ulertuak egon daitezke).
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
77
1. Sarrera
Nazioartean ari diren enpresek alderdi etikoez arduratu behar lukete?
Enpresa bat negozioak egitera atzerriko herrialde batera joaten denean
(edonora doala eta edozertan aritzen dela), erantzukizun moralez jokatu
behar du, etika bere jardueraren parte bihurtuz? Enpresen ekintza batzuk
etikoak diren (ondo edo gaizki dauden) ebaztea ez da erraza, aurkako
iritziak ager baitaitezke.
2. Zergatik komeni zaie enpresei jokabide etikoa?
Hiru arrazoi, behintzat, eman daitezke enpresei jokabide etikoa
komeni zaiela argudiatzeko.
1) Legea betetzea. Modu etikoan jokatzea, lehenengo eta behin,
arrazoi legalengatik komeni zaie enpresei (legearen aurka ez joateko).
Etikoki jokatzeak zuzen jokatzea –legearen arabera– esan nahi du. Sarritan,
jokabide ez-etikoa ilegala izaten da (hala ere, ez beti).
2) Begirale ugari (gobernuz kanpoko erakundeak). Enpresak
jakitun dira gero eta gobernuz kanpoko erakunde (NGO Non Governmental
Organizations) gehiagok behatzen diotela enpresen nazioarteko jardunari
eta azterketaren emaitzak argitaratzen dituztela mundu guztiak ezagutu
ditzan. Esaterako, ICCR (Interfaith Center on Corporate Responsibility)
gobernuz kanpoko erakundeak hainbat aldiz eskatu dio ExxonMobil
estatubatuar petrolio konpainiari beroketa globala ekiditeko neurriak
hartzeko.
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
78
3) Lehiatzeko abantaila. Baina, esandakoaz gain, portaera etikoa
duten enpresek merkatuan lehiatzeko abantaila lortzen dute horren bidez.
Modu etikoan jarduteak enpresaren irudi ona zabaltzen du merkatuan eta
horrek enpresarenganako konfiantza handitzen du. Enpresaren irudia
erantzukizunari, seriotasunari eta konpromisoari loturik agertuko da eta
errazago izango zaio bezeroengana, hornitzaileengana, bankuengana edo
gobernuengana heltzea. Lehiakide ez-etikoen aurrean, abantaila izango du.
3. Zer da etika?
Etikak esaten du pertsonok erantzukizuna dugula ondo dagoena
egiteko eta txarto dagoena ekiditeko.
Ekintzetan (pertsonen ekintzetan, enpresen ekintzetan…), helburuak
eta bitartekoak agertzen dira. Etikaren ikuspuntutik, biak epaitu daitezke.
Helburuak onak edo txarrak izan daitezke eta helburuak lortzeko erabilitako
bitartekoak ere onak edo txarrak izan daitezke.
Meatzaritza-sektorean ari den Hegoafrikako enpresa baten helburua
ekoizpena sustatzea da, munduan beraren merkatu-kuota handitzeko. Hori
erdiesteko, meatzarien lan-baldintzek txarrera egin dute, eta osasun-
arazoak agertu dira langileen artean. Helburua ontzat jo daitekeen arren,
erabilitako bitartekoak ez lirateke egokiak izango etikaren ikuspuntutik.
3. 1. Absolutismo etikoa versus erlatibismo etikoa
Absolutismo etikoaren ikuspuntutik, badaude printzipio etiko
unibertsal batzuk, herrialde guztietan aplika daitezkeenak. Horren arabera,
enpresak legitimatuta egongo lirateke balio unibertsal batzuk beste
herrialde batzuetan ere praktikan jartzeko.
Erlatibismo etikoaren arabera ez dago estandar unibertsalik
portaera bat (umeek lan egitea, esaterako) egokia den ala ez erabaki ahal
izateko. Printzipio etiko guztiak talderen batek partekatzen dituen balioetan
oinarritzen dira. Ikuspuntu horri jarraituz, enpresa-kudeatzaileek ez
lituzkete beste herrialde batean beren printzipio etikoak inposatu behar.
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
79
Zerbait ontzat edo txartzat jotzen dugunean, hainbat faktorek
eragiten dute gure iritzian: balio erlijiosoek, familian jasotako balioek,
indarrean dauden legeek eta arauek, presio sozialak, egoera
ekonomikoak…. Printzipio etiko absolutuen existentzia ukatzen dutenek
(erlatibismo etikoaren aldekoek) argudiatzen dute ustezko printzipio etiko
absolutu horiek kultura konkreturen baten produktuak, besterik ez direla.
Argi dago balio eta printzipio batzuek onarpen zabala dutela mundu
mailan (zigor fisikoak ezartzea langileei txarto ikusia egon daiteke mundu
osoan), baina, beste kasu batzuetan, kultura bakoitzak egiten duen
interpretazioak eragin handia du (emakumezkoei lanerako oztopo gehiago
jartzea ondo ikusia egon daiteke herrialde batzuetan; oso txarto, aldiz,
beste batzuetan).
4. Jokabide etikoaren oinarriak
Jokabide etikoak, batez ere, legearekin, kulturarekin eta jarrera
pertsonalarekin loturiko alderdiak barneratzen ditu.
4.1. Jokabide etikoaren oinarri legala
Edozein jarduera –izan enpresarena edo enpresako norbaitena– ondo
edo txarto dagoen jakiteko lehen erreferentzia tokiko sistema legalarekin
bat datorren ala ez egiaztatzea da.
Ikuspuntu legal hutsa kontuan hartzen badugu, pertsona batek edo
enpresa batek egiten duen edozer ondo egongo litzateke herrialdeko legeen
aurka joango ez balitz. Beraz, legala dena etikoa litzateke.
Pentsaera hori mota honetako argudioetan oinarritzen da:
1. Herrialde bateko sistema legala herrialde horretan nagusi diren
printzipio moralen gainean eraikia izaten denez, jokabide etikorako gida
egokia da.
2. Legeak indar politikoen arteko eztabaiden ondoren onartzen dira.
Beraz, herrialdeko populazioaren gehiengoaren iritzia islatzen dute.
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
80
3. Sistema legalak arau multzo argi bat eskaintzen die pertsonei eta
enpresei etikaren esparruan ari daitezen.
4. Legeak modu berean aplikatzen zaizkie guztiei (zuzenbidezko
estatu batean).
4.1.1. Sistema legalen mugak
Jokabide etikoa definitzerakoan sistema legalen ekarpena ukaezina
den arren, sistema legalek mugak dituzte jokabide etikoa bere osotasunean
azaltzeko. Honako argudio hauek eman daitezke sistema legalen mugak
agertzeko.
1. Ez-etikotzat jo daitezkeen portaera batzuk ez dira beti ilegalak
izaten (esaterako, herrialde azpigaratuetan saltzen dira herri garatuetan
baztertu diren botikak). Beraz, legea ez da beti erreferente egokiena
enpresen jarduerak etikaren ikuspuntutik epaitzeko.
2. Legeak astiro garatzen dira. Gaurko ekonomiak oso dinamikoak
dira eta etengabe sortzen dira jarduera eta produktu berriak. Eta enpresen
jarduteko eran ere, aldaketa sakonak ikusten ari gara. Enpresen jardueran,
alderdi asko daude gizartean kezka sortzen dutenak (ingurumenari kalte
egitea, komunitate indigenak zokoratzea, produktu transgenikoak,
animaliekin testak…), baina ez daude araututa (edo, egotekotan,
eraginkorra ez den era oso orokorrean) legeak, esan bezala, astiro garatzen
baitira.
3. Legea ez da nahikoa jokabide etikoa bermatzeko. Sistema legalak
portaera etikoaren alde guztiak araututa edukiko balitu ere, aplikazioa
ezinezkoa litzateke. Egunero milioika eta milioika erabakik, ekintzek,
jarduerek… dute zerikusia jokabide etikoarekin. Ezinezkoa litzateke, arazoak
edo istiluak gertatuz gero, guztiak auzitegietan epaitu ahal izatea.
Beraz, legeaz gain, jokabide etikoa beste nonbait ere badago
sustraituta.
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
81
4.2. Jokabide etikoaren oinarri kulturala
Pertsona baten portaera etikoan, eragin handia dute bizi den tokian
(herrialdean…) nagusi diren balioek. Toki bakoitzean, mendez mende,
kultura bat garatuz joan da, eta bertako biztanleek giza portaerari buruzko
balio ugari partekatzen dituzte.
Munduko herrialdeen artean, ezberdintasun handiak daude balioei
dagokienez, eta, horren ondorioz, estandar etikoak asko aldatzen dira
herrialdez herrialde. Ohituraren poderioz, herrialde bateko eragile
ekonomikoek beren jokabideak eta praktikak normaltzat hartzen dituzte,
nahiz eta, beharbada, beste herrialde batzuetako estandarrak aplikatuz ez
izan hain normalak (etikoak). Portatzeko edo negozioak egiteko modu bat
etikoki onargarria izan daiteke Espainian baina ez Norvegian.
Munduko beste toki batzuetako enpresekin eta jendearekin
harremanak areagotuz doazenez, gero eta argiago ikusten dira herrialdeen
arteko ezberdintasunak estandar etikoei dagokienez.
4.3. Jokabide etikoaren oinarri pertsonala
Testuinguru legalak eta kulturalak garrantzi handia dute pertsonen
portaeran, baina, azken finean, gizabanakoak askatasun maila handia du
bere uste eta iritzi pertsonalen arabera jokatzeko.
Inguru ez oso etiko batean ere, printzipio etiko sendodun pertsona
gai izan daiteke gauzak aldatzeko (ez beti, jakina). Nolanahi ere, portaera
etikoa erakusten dutenek besteen mirespena jasotzen dute (normalean).
5. Etikari loturiko gaiak nazioarteko negozioetan
Nazioarteko negozioen inguruan etikarekin zerikusia duten hainbat
gai agertzen dira. Besteak beste, honako hauek dute garrantzi handiena:
- ustelkeria (corruption),
- lan-baldintzak (work conditions),
- giza eskubideak (human rights),
- ingurumenari loturiko arauak (environmental regulations),
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
82
- produktuen segurtasuna eta erantzukizuna (product safety and
liability)
- enpresen gizarte-erantzukizuna (Corporate Social Responsibility).
5.1. Ustelkeria
Nazioarteko negozioen munduan portaera ez-etikoaz hitz egiten
denean, ustelkeria da lehenengo burura datorkiguna. Ustelkeriaren
fenomenoan, faktore politikoek, legalek, kulturalek eta pertsonalek dute
eragina.
Ustelkeria honela defini daiteke: aginteren bat duenak bere boterea
irabazi pribatuak lortzeko erabiltzea. Ustelkeria, nagusiki, eroskeriarekin
(bribery, soborno) identifikatzen da. Eroskeria kasuetan, beti daude bi alde
inplikaturik: eroskeria eskatzen duena (politikaria, funtzionario publikoa…)
eta onartzen duen enpresa (kontraturen bat lortzeko gehienetan). Beste
batzuetan, ekimena enpresek hartzen dute (dirua eskainiz) eta agintea
duenak onartu eskainitako dirua.
Negozioei lotuta, ustelkeria arazo latza izan da historian zehar
herrialde gehienetan, eta, gaur egun ere, hala izaten jarraitzen du, toki
batzuetan bereziki. Beti egon dira, eta zoritxarrez egongo dira, dirua
hartzeko prest dauden politikariak eta funtzionarioak enpresaren bati
egindako mesederen baten truke. Enpresa horri egindako mesedea, jakina,
beraren lehiakideen aurka doa. Beraz, ustelkeria lehiaren eta
eraginkortasun ekonomikoaren aurka doa.
Ustelkeriak kontsumitzaileak ere kaltetzen ditu. Eroskeria erabiltzen
duten konpainien kostuek gora egiten dute, eta, horren ondorioz,
kontsumitzaileentzako prezioek ere bai.
Baina ustelkeriak enpresa bera ere larriki kaltetu dezake. Ustelkerian
erori izana iritzi publikoarengana zabaltzen bada, enpresaren izena kaltetua
izango da (erantzukizun legala ere izan dezake). Eta, horrez gain,
enpresaren portaera ez-etikoak herrialdeen izena ere kaltetzen du
(eroskeria onartu duen enpresaren herrialdearen izena eta eroskeria eskatu
duten politikarien edo funtzionarioen herrialdearena).
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
83
5.1.1. Ordainketa txikiak
Eroskeria-kasuak ustelkeriatzat jotzen dira mundu osoan, baina
negozioen munduan egiten diren beste ordainketa batzuk (esaterako,
aduanetako funtzionarioei zerbait ordaintzea izapideak arintzeko) ohikoak
izan arren, ez dira ustelkeriaren kategorian sartzen. Herrialde batzuetan,
transakzio ekonomikoak bizkortzeko, ordainketa txikiak egiteko edo opariak
emateko ohitura dago. Ez dira ontzat hartzen, baina ezta guztiz txartzat
ere. Nolanahi ere, ordainketa eta opari horien helburua ez da izan behar
kontratuak norbere enpresarentzat lortzea beste konpainia batzuk aukerarik
gabe utziz.
5.1.2. Zer egiten dute herrialdeek ustelkeriaren aurka?
Munduko herrialde bat ere ez dago ustelkeriatik libre, baina ikerketek
erakusten dutenez (Transparency International), ustelkeria maila askoz
handiagoa da garapen urriko herrialdeetan herrialde garatuetan baino.
Nazioarteko negozioetako ustelkeriaren aurka borrokatzeko
herrialdeek duten bidea beren artean akordioak lortzea da. Lortutako bi
garrantzitsuenak honako hauek dira:
1. Nazio Batuen barruan ustelkeriaren aurka lortutako hitzarmena
(United Nations Convention against Corruption).
2. ELGA barruan ustelkeriari aurre egiteko lortutako hitzarmena (The
OECD Anti-Bribery Convention). 1997an sinatu zuten hitzarmena ELGAko 30
kideek, baina gerora erakunde horretatik kanpoko beste herrialde batzuk
ere sinatuz joan dira.
ELGA (Ekonomia Lankidetzarako eta Garapenerako Antolakundea,
OECD Organization for Economic Cooperation and Development) 30
herrialdek (gehienak errenta altukoak) osatutako erakundea da. ELGAren
hitzarmenaren helburua nazioarteko transakzio ekonomikoetan eta
negozioetan politikarien eta funtzionario publikoen eroskeriak delitu
bihurtzea, kriminalizatzea da. ELGAk arauak ezartzen ditu eta herrialde
sinatzaileak behartuta daude arau horiek beren lege nazionaletan sartzera.
Orain dela urte batzuk arte, herrialde askotan (baita Europa aldean
ere), praktika normala izan da zerga aitortzerakoan enpresek atzerrian
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
84
kontratuak irabazteko ordaindutako komisioak gobernuek gastu-kenkaritzat
onartzea. Orain, herrialde gero eta gehiagotan (Frantzian 2000tik aurrea,
Alemanian 2003tik aurrera), praktika horiek legez kanpokotzat jotzen dira.
Nazio Batuen eta ELGAren hitzarmenetako printzipioak eta arauak
sistema legal nazionaletan sartuz doazen neurrian, errazago bihurtzen ari
da enpresentzat ere edozein herrialdetan ustelkeria dela eta jarrera
argiagoa izatea. Lehen ustelkeriari buruzko legeak eta praktikak asko
aldatzen ziren herrialde batetik bestera, baina, orain, nabarmen bateratu
dira arazo horri buruzko arauak.
5.1.3. Ez jausi inoiz ustelkerian
Zero-tolerance approach towards corruption
Ustelkeriak, lehenago edo geroago, galbidea dakar dirua ordaintzen
duenarentzat zein hartzen duenarentzat. Sarritan, ustelkerian behin
erortzea nahikoa izaten da gerora ere praktika horretan jarraitzeko; behin
onartu ondoren, irteera ez da erraza izaten.
Corruption tends to corrupt both the bribe giver (ordaintzen duena)
and the bribe taker (dirua jasotzen duena). Corruption feeds on itself,
and once an individual starts down the road of corruption, pulling back
may be difficult if not impossible (ustelkerian sartuz gero, oso zaila
da irtetea). This argument strengthens the ethical case for never
engaging in corruption, no matter how compelling the benefits might
seem. [Horregatik, gomendioa hau izaten da: inoiz ez, ezein
kasutan ere, ustelkeriarik onartu, nahiz eta onurak
erakargarriak iruditu].
5.2. Lan-baldintzak
Enpresa bat atzerriko herrialde batera (host nation, herrialde
anfitrioia) joaten bada eta han lan baldintzak bere jatorriko herrialdean
(home nation, jatorriko herrialdea) baino askoz eskasagoak badira, zer egin
behar du enpresak? Jatorriko herrialdeko estandarrak aplikatu? Herrialde
anfitrioian ohikoak direnak? Bien arteko nahasketa bat? Herrialdeen
garapen-mailan dauden aldeak direla eta, munduko langileen lan-
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
85
baldintzetan (alokairua barne), ezberdintasun handiak daude. Baina
zenbaterainoko ezberdintasuna onar daiteke? Esaterako, garapen-bidean
dauden herrialdeetan, honelako egoera aurkitu daiteke: 12 orduko
lanegunak, alokairu oso txikiak, edo langileak produktu kimiko toxikoekin
lanean babesik gabe. Gure enpresak herrialde horretan filial bat ezartzen
badu edo bertako enpresa bat azpikontratatzen badu, etikoa litzateke
aipatutako lan-baldintzekin jarraitzea?
Adibidea: Nike enpresa hedabideetan agertu zen bere
azpikontratetako lan-baldintza eskasak zirela eta. Ez Nike ez bere
azpikontratak ez ziren legearen aurka ari, baina txostenek zalantzan jartzen
zuten langileak esplotatzearen etikotasuna. Nike enpresak egiten zuena
legala zen. Baina etikoa zen langileak esplotatzen zituzten –herrialde
garatuen estandarrak kontuan izanik– azpikontratak erabiltzea?
Beraz, lan-baldintzei dagokienez, zein dira atzerriko herrialde batean
enpresa batek aplikatu behar lituzkeen estandarrak? Galderak erantzun
zuzenik ez duenez, logikoena zentzuz jokatzea da: enpresaren jardunak ez
du txarto ikusia egon behar ikuspuntu etikotik. Horrek esan nahi du
langileen eskubideak eta duintasuna ez direla inoiz urratu behar, filialei eta
azpikontratei behatu eta kontrolatu egin behar direla jarritako estandarrak
betetzen direla segurtatzeko, eta behar diren neurriak hartu behar direla
ondo ez dagoena zuzentzeko.
5.3. Giza eskubideak
Giza eskubideak (aurrerago aipatutako eskubide politikoak eta
askatasun zibilak) ez dira munduko herrialde guztietan errespetatzen.
Erregimen zapaltzaileak orain ere badaude munduan. Horren ondorioz,
nazioarteko negozioen esparruan planteatzen den galdera honako hau da:
etikoa da enpresa batentzat giza eskubideak urratzen diren herrialde batean
negozioetan aritzea?
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
86
Egia da negozioak egiteak herrialde horretako erregimen politikoa
legitimatu eta indartu egiten duela. Baina ez egiteak nazio horretako
herritarrei zigor ekonomikoa ezartzen die eta herrialdea garatzea zailago
bihurtzen du. Baina, horrez gain, beste arrazoi indartsu bat ere badago:
kanpo-inbertsioak aurrerakuntza ekonomikoa, herritarren bizi mailaren
hobekuntza eta modernizazioa dakartza herrialdera, eta horiek
demokratizazioaren aldeko indar garrantzitsutzat jotzen dira. Beraz, uste da
atzerriko enpresek ekarpen handia egin dezaketela herrialdearen
demokratizazio-bidean.
Adibidea: Txinan egiten den inbertsioa arrazoi horiek erabiliz
justifikatzen da sarritan. Txina ez da herrialde demokratikoa eta giza
eskubideen aldeko taldeek Txinak giza eskubideei dagokienez duen historia
salatzen dute. Baina uste da herrialde horretan egiten den inbertsioak
hazkunde ekonomikoa bultzatzen eta populazioaren bizi maila handitzen
lagunduko duela. Eta horrek, apurka-apurka, Txinako jendea demokraziaren
aldeko jarrera hartzera bultzatuko luke.
Argudio hori, nahiz eta logika handia duen, ondo datorkie enpresei.
Txinako merkatua erakargarriegia da une honetan handik alde egiteko.
Dena den, kasu batzuetan beste modu batera ere jokatu izan dute
enpresek. Hegoafrikan gehiengo beltzaren aurkako apartheid erregimena
indarrean zegoenean, azkenerantz, hainbat nazioarteko enpresa irten egin
ziren herrialdetik (desinbertitu egin zuten), nazioarteko protestekin eta
munduko zenbait gobernuk Hegoafrikako erregimen arrazistari ezarritako
zigor ekonomikoekin bat egiteko.
5.4. Ingurumenari loturiko arauak
Inbertitu nahi den herrialdean (herrialde anfitrioian) ingurumenari
loturiko arauak enpresaren jatorriko herrialdean baino ahulagoak direnean,
kezka etikoak sortzen zaizkie enpresa-kudeatzaileei.
Garapen-bidean dauden herrialdeetan, ingurumenari loturiko gaien
inguruan sarritan ez da egoten erregulazio edo arauketarik. Hori dela eta,
herrialde garatuetako enpresak beren jatorriko herrialdean baino estandar
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
87
askoz kaskarragoak erabiltzera tentatuta egongo dira herrialde horietan
(kutsatzeari dagokionez, produktu toxikoen erabilerari dagokionez, etab.).
Baina enpresa horiek beren jatorriko herrialdeetan ez lukete horrela
jardungo.
Etikoa da enpresa batek bere produkzioa garapen-bidean dagoen
herrialde batera eramatea han kutsatzea libre duelako, eta horrela
lehiatzeko abantaila lortu? Ala bere jatorriko herrialdean erabiltzen dituen
estandarrak erabili behar lituzke? Ingurumena ondasun publiko globala da
eta egiten zaion kaltea gizateria osoaren kaltetan da. Ez dirudi, beraz,
etikoa denik herrialde garatuetako enpresek atzerriko herrialde txiroagoetan
beste modu batera jardutea, hots, ingurumenari kalte handiagoa eginez
aritzea.
5.5. Produktuen segurtasuna eta erantzukizuna
Product safety and liability
Enpresek ekoizten dituzten produktuen segurtasunari eta horri
loturiko erantzukizunari buruzko legeak ez dira berdinak herrialde
garatuetan eta garapen-bidean daudenetan. Azken horietan, bigunagoak
dira; herrialde aberatsetan, ordea, askoz zorrotzagoak.
Etikoa da herrialde garatuetako enpresek etxean egingo ez luketena
atzerrian egitea? Alegia, osasunerako edo bizitzarako segurtasun txikiagoa
eta arrisku handiagoa duten produktuak ekoitzi jakinik legearen aldetik libre
direla hori egiteko? Egin egiten da, baina ez dirudi etikoa denik.
5.6. Enpresaren Gizarte Erantzukizuna
Corporate Social Responsibility CSR, Responsabilidad Social Corporativa RSC
Atzerrian ari diren enpresek obligazio morala dute herrialdeen alde
zerbait egiteko? Hain zuzen ere, Enpresaren Gizarte Erantzukizuna
(Corporate Social Responsibility CSR) kontzeptuak adierazten duena horixe
da; alegia, jarduera ekonomiko arruntaz gain, enpresek beste ekintza
batzuk ere egin behar lituzketela (ekintza ekonomikoak, sozialak,
ingurumenaren aldekoak…) herrialdearen eta bertako populazioaren alde.
6. gaia. Etika nazioarteko negozioetan
88
Enpresa onartu duen herrialdeari eta gizarteari esker ona adierazteko modu
bat litzateke. Hori, batez ere, arrakasta izan duten enpresa multinazional
handiei eskatzen zaie.
Gizarte-erantzukizuna aintzakotzat hartzen duten enpresak etikari
erantzunez ari dira ala enpresaren irudia garbitu nahian? (kontuan izan
behar da sarritan ingurumenari kalte handia eragiten dioten enpresak izaten
direla erantzukizunaren aldeko ekimena hartzen dutenak). Edo bietatik apur
bat?
7. gaia. Esportazioa
90
I
1. Nola sartu nazioarteko merkatuetara: esportazioa
Enpresa batek atzerriko merkatu batera sartzeko erabakia hartzen
duenean, jarraian hara sartzeko modu egokiena hautatu behar du.
Esportatzetik hasita han inbertitzeraino, hainbat aukera dituzte enpresek
atzerriko merkatuetan egoteko. Hurrengo taulak biltzen ditu erabilienak.
Atzerriko merkatuetara nola sartu (Entry modes)
Esportazioa (Exporting)
Lizentziak (Licensing)
Frankiziak (Franchising)
Nazioarteko azpikontratazioa (International outsourcing )
Joint ventures (aldi baterako enpresa elkarteak)
Giltza-eskura proiektuak (Turnkey projects)
Atzerriko inbertsio zuzena (Foreign direct investment)
Sartzeko modu bakoitzak abantailak eta desabantailak ditu. Enpresa-
kudeatzaileen lana da aukera onena egitea. Enpresaren jarduera mota,
helburuak, egoera eta baliabideak kontuan izanik, aukera posibleen artean
onena hautatzen saiatuko dira kudeatzaileak. Izan ere, aukeratutako
sarrera motak berebiziko garrantzia du enpresarentzat, eragin zuzena
izango baitu bere funtzionamenduan eta emaitzetan.
7. gaia. Esportazioa
91
Gai honetan atzerriko merkatuetara sartzeko erabiltzen den modu
hedatuena aztertuko da: esportazioa.
2. Zer da esportazioa?
Esportazioa honako jarduera mota honi deitzen diogu: herrialde
batean kokatuta dagoen enpresa batek ekoitzitako ondasunak edo
zerbitzuak beste herrialde bateko bezeroei saltzea.
Enpresa gehienek nazioarteko merkatuekin lehen harremana
esportazioaren bidez izaten dute, hau da, ekoizpenaren zati bat barne-
merkatuan saldu beharrean atzerrian salduz.
Enpresa batek atzerriko merkatu batera esportatzeko erabakia
hartzen badu, esan nahi du merkatu horretan lehiatzeko gaitasuna duela.
Gaitasun hori hainbat iturritatik etor dakioke: kostu txikiagoekin ekoizteko
ahalmena (lan-kostu txikiagoengatik, teknologia berritzailea erabiltzeagatik,
enpresaren baliabideak ondo kudeatzeagatik…), lehiakideengandik bereizten
diren produktuak, banaketa-kanal egokiagoak…
Enpresek esportatzea barne-merkatuan saltzea baino zailagotzat
dute. Barne-merkatuak eskaintzen duen etxekotasun-giroa alde batera utzi
eta testuinguru legal eta kultural ezezagunagoetan murgiltzea eskatzen du
esportazioak; produktuak atzerriko herrialdeko arauetara eta populazioaren
zaletasunetara egokitzeko ahalegina egin behar du enpresa esportatzaileak,
beharrezko diren aldaketak eginez; bere liburuxka eta etiketetan
herrialdeko hizkuntza modu egokian erabili behar du; etab.
Horregatik, esportatzeak ahalegin berezia eskatzen die enpresei.
Kudeatzaileen arretaz gain, pertsonala eta baliabideak erabili behar dituzte
esportazio-prozesua arrakastatsua izan dadin.
7. gaia. Esportazioa
92
3. Ondasunen eta zerbitzuen esportazioa
Enpresek ondasunak eta zerbitzuak esporta ditzakete.
Ondasunen esportazioa. Era askotako ondasunak esporta daitezke:
manufakturak, nekazaritza-produktuak, lehengaiak… Ondasunen
esportazioak ez du identifikatzeko eta kontabilizatzeko zalantzarik sortzen.
Esaterako, Alemaniak autoak esportatzen dituenean munduko hainbat
herrialdetara.
Zerbitzuen esportazioa. Ondasunekin gertatzen den moduan,
herrialde batek zerbitzu mota ugari esporta ditzake: banka-zerbitzuak,
aseguruak, consulting zerbitzuak, arkitektura-zerbitzuak, zerbitzu
medikoak, telekomunikazio-zerbitzuak, telefono mugikorretarako
aplikazioak…
Baina zerbitzu batzuen kasuan ez da ondasunen kasuan bezain argi
agertzen esportazio-jarduera. Adibidez, herrialde bateko hotelak, jatetxeak,
dendak, garraio-zerbitzuak edo museoak zerbitzuak esportatzen ari dira
(turismo-zerbitzuak) atzerriko turistek gastua egiten dutenean herrialde
horretan.
Turnkey projects (giltza-eskura proiektuak) deiturikoak ere, izatez,
zerbitzuen esportazioa dira (eta horrela erregistratzen dira ordainketa
balantzan). Herrialde bateko ingeniaritza-enpresek (Euskal Herriko IDOM,
Estatu Batuetako Bechtel, Suediako Skanska….) atzerrian azpiegituraren bat
edo ekipamenduren bat sortzen dutenean (eraikinak, birfindegiak,
autobideak, zentral elektrikoak, presak, aireportuak, kirol-estadioak,
kongresuetarako jauregiak…) zerbitzuak esportatzen ari dira.
Baina Seattle-en sortutako Starbucks konpainiak Gasteizen kafetegi
bat zabalduko balu, edo Zarak atzerrian denda bat zabaltzen duenean, hori
ez da zerbitzuen esportaziotzat hartzen, atzerriko inbertsio zuzentzat baizik.
4. Gobernuek esportazioak bultzatzen dituzte
Gobernuek etxeko enpresei esportatzeko laguntza eskaintzen diete
(informazioa, aholkuak, kreditua lortzeko erraztasunak...) kontuan izanik
7. gaia. Esportazioa
93
esportazioek ekonomia nazionalean duten eragin positiboa: enplegu zuzena
sortu edo mantendu, beste enpresa batzuen jarduera sustatu, eta
ordainketa-balantzaren egoera hobetu.
Esportatzeak ekonomia nazionalarentzat dakartzan onurez jabeturik,
herrialde guztiek dituzte esportatzaileei informazioa eta aholkuak eskaintzen
dizkieten erakundeak. Euskal Autonomia Erkidegoan Merkataritza Ganberak
eta SPRI (Sociedad para la Promoción y Reconversión Industrial, Industri
Sustapen eta Birmoldaketarako Sozietatea) nabarmentzen dira lan
horretan. Estatuan, ICEX (Instituto Español de Comercio Exterior) aipatu
behar da.
5. Esportatzen hasi: plangintza eta kasualitatea
Enpresak batzuetan, aurretiaz ondo aztertutako plan baten ondoren
hasten dira esportatzen. Kudeatzaileek hainbat aldagai aztertzen dituzte
esportatzeko urratsa eman aurretik: enpresaren ekoizpen-gaitasuna,
atzerriko merkatuaren ezaugarriak, produktuaren edo zerbitzuaren
lehiatzeko gaitasuna, kostuen eta irabazien kalkulua…
Baina kasualitateak ere, beste arlo askotan bezalaxe, izaten du bere
egitekoa. Batzuetan, kasualitatearen (serendipity) ondorioa izaten da
enpresa bat esportatzen hastea: enpresak kontratatu duen kudeatzaile
berriak harremana izan du atzerriko merkatu batekin; atzerrira doazen
langileek eta kudeatzaileek aukera berriak ikusi dituzte eta enpresako
zuzendaritza jakinaren gainean jarri dute; azoketan, kongresuetan eta
konferentzietan landutako harremanak; posta elektronikora heldu den
informazioak bidea ireki dio atzerriko enpresa batekin harremanetan
jartzeko eta esportatzeko… Kasualitateari loturiko hainbat faktorek bultza
ditzakete enpresak esportatzera.
6. Ibilbideak esportatzerakoan
Enpresa guztiek ez dute ibilbide bera egiten esportatzerakoan. Bi
eratako enpresak aurkitu ditzakegu:
7. gaia. Esportazioa
94
6.1. Urratsez urrats: beren esportazioak apurka-apurka
handituz doazen enpresak
Horrelako enpresak barnean urteetako esperientzia izan ondoren
hasten dira esportatzen. Hasieran, maila apalean, baina, denboraren
joanean, beren esportazioak indartuz joaten dira. Internazionalizazioan
sakonduz joaten diren enpresak izaten dira. Prozesu horretan, esportazioez
arduratzen diren kudeatzaileak ikasiz joaten dira, eta, merkatu batean
arrakasta lortu ondoren, eskarmentua eta konfiantza izaten dute beste
merkatu batzuetan ere sartzeko.
Enpresa asko geografikoki eta kulturalki hurbil duten herrialde batera
esportatzen hasten dira, eta, gero, apurka-apurka, herrialde gehiagotara
eta urrutiagoetara (jatorriko herrialdetik desberdinagoak direnetara)
esportatzen dute.
Euskal Herriko hainbat enpresek, Espainiako merkatuaz aparte,
Frantzia, batez ere, eta Europar Batasuneko herrialdeak izan dituzte euren
esportazioetarako lehen helmuga. Gerorantz, horietako askok munduko
beste merkatu batzuetara (Amerika, Asia) esportatzea ere lortu dute.
Hurrengo irudiak erakusten du enpresek nola sakontzen duten
internazionalizazio-prozesuan esportazioen bidez:
7. gaia. Esportazioa
95
Esportazioak garatzeko faseak
6.2. Sortze beretik esportatzen duten enpresak (“born
global firms”)
Gaur egun, gero eta enpresa gehiago hasten dira lehen egunetik
esportatzen. Atzerriko merkatuetara astiro-astiro sartu beharrean, aurrean
deskribatutako hurbilpen tradizionalean bezala, enpresa horiek hasieratik
erakusten dute bokazio eta orientabide globala; mundu osoa hartzen dute
beren merkatu potentzial gisa.
1. fasea: Esportatzen hasi aurreko fasea
. Enpresek beren ondasun eta zerbitzuak barne-merkatuan bakarrik
saltzen dituzte.
. Enpresek atzerriko merkatuek eskaintzen dituzten aukerak kontuan hartzen dituzte, baina ez dute esportatzen.
. Enpresek ez dute beren burua gai ikusten esportatzeak eskatzen dituen eskakizunei aurre egiteko.
2. fasea: Esportatzen hasi osteko fasea
. Enpresak hurbil duten herrialderen batera esportatzen hasten dira.
. Enpresek bolumen txikia esportatzen dute.
3. fasea: Esportazioen fase aurreratua
. Enpresek erregulartasunez esportatzen dute (euren jarduera
arrunta bihurtu da esportatzea).
. Enpresek gero eta esperientzia handiagoa dute esportazio-munduan.
.Enpresek herrialde gehiagotara eta geografikoki urrunagoetara esportatzen dute.
. Enpresak atzerriko merkatuetan egoteko beste estrategia batzuk ere aztertzen hasten dira (inbertsio zuzena…).
7. gaia. Esportazioa
96
Enpresari- eta kudeatzaile-belaunaldi berriek munduaren beste
ikuskera bat dute, eta negozioen mundura pentsamolde berritzaileekin
hurbiltzean, modu berriak ezarri dituzte enpresetan. Hainbat faktorek egin
dute posible azken hamarkadetan ikuskera eta jarrera globalek indar handia
hartzea:
-merkatuak globalagoak bihurtu dira merkataritza-hesiak murriztean
(errazagoa da esportatzea).
-internetek erraztu egin du atzerriko merkatuetako bezero
potentzialengana heltzea.
-produktu espezializatuetarako munduan eskaria aurkitzea posible da
(produktu egokiarekin ez da hain zaila atzerriko merkatuetara
sartzea).
-gero eta jende gehiagok du nazioarteko esperientziaren bat (bidaiak,
Erasmus programak, praktikak atzerrian…).
-mundua “txikiagoa” bihurtu da: hegaldi merkeagoak, internet eta sare
sozialen erabilera, nazioarteko telebista-kanalen hedatzea… Mundua
ezagunagoa bihurtuz doa, eta beste herrialde batzuetako
jendearenganako mesfidantza gutxituz doa.
Faktore horiek guztiak, esan bezala, posible egiten ari dira enpresek
mundu osoa beren merkatu potentzialtzat hartzea; eta, horren ondorioz,
lehen momentutik hasita mundu osora esportatzen ahalegintzea.
7. Esportazioari loturiko eragiketak
Esportatzaileek eta inportatzaileek euren arteko salerosketaren
baldintzak adosten dituzten unetik aurrera, esportazio-inportazio prozesu
formala hasten da. Prozesuaren barruan, hurrengo irudiak biltzen duen
moduan, inportatzaileak produktuen eskaera formala egiten duenetik
produktuak hartzen dituenera arte, garraioari, aduana-izapideei, banaketari
eta finantziazioari loturiko eragiketak egitea eskatzen du esportazio-
inportazio-prozesuak.
7. gaia. Esportazioa
97
1. Inportatzaileak produktuen eskaera egiten du.
2. Esportatzaileak eskaera jasotzen du.
3. Produktuen garraioa (kamioiz, trenez, itsasontziz, hegazkinez), asegurua, biltegiak.
4. Aduana-izapideak (muga zergak…).
5. Produktuen banaketa atzerriko herrialdean.
6. Finantza-eragiketak:
A. Inportatzailearen bankuak bidalketaren faktura jasotzen du.
B. Dirua esportatzailearen bankuan jartzen da.
7. gaia. Esportazioa
98
II
8. Esportatzeko hiru modu
Esportatzeak hainbat erronka planteatzen dizkie enpresei. Atzerrian
saldu nahi duten produktua, edo produktuak, zein izango diren erabaki
ondoren, munduan aukeran dituzten merkatuak aztertu eta ebaluatu behar
dituzte. Eta gero, produktuei eta merkatuei buruzko erabakiak hartu
ondoren, beste hainbat eragiketaz arduratzea eskatzen du esportatzeak:
logistika (garraioa, aduanetako izapideak, produktuaren banaketa
atzerrian…), promozioa eta salmenta atzerriko merkatuetan; ordainketa
jasotzea; salmenta osteko zerbitzuak ematea; deiei eta erreklamazioei
erantzuna ematea… Gainera, eragiketa horiek gehienak jatorriko
herrialdekoak ez diren testuinguru politiko, ekonomiko, legal eta
kulturaletan egin behar izaten dituzte.
Enpresa batzuek –enpresa handiek– baliabide ugari dituzte eta sail
bat izan dezakete esportazioak kudeatzeko eta horren inguruko guztiaz
arduratzeko. Enpresa ertain eta txiki gehienek esportaziora dedikatzen diren
enpresa espezializatuengana jotzen dute, esportazioak eskatzen dituen
urrats guztiak, edo batzuk, ordainketa baten truke haien esku uzteko.
Oro har, enpresek hiru modu hauetako bat erabiltzen dute
esportatzerakoan:
8.1. Esportazio zuzena (enpresak bere kabuz esportatu)
Enpresak bere kabuz esportatzeak esan nahi du enpresa bera
arduratzen dela esportazio-prozesuaz, salgaiak enpresatik ateratzen
direnetik atzerriko herrialdean bezeroengana edo azken
kontsumitzaileengana heltzen direnera arte. Enpresa batzuek beren
pertsonala erabiltzen dute atzerrian salmentak kudeatzeko; hau da, beren
sare propioa antolatzen dute bezeroengana, edo dendari txiki edo
handiengana heltzeko.
Horrek guztiak ez du esan nahi enpresak ez duenik garraiobideren
bat edo logistikako enpresa espezializaturen bat kontratatuko salgaien
7. gaia. Esportazioa
99
garraioa eta aduanetako izapideak egiteko. Enpresak bere kabuz
esportatzearen (esportazio zuzenaren) funtsa da enpresak berak gidatuko
eta kontrolatuko duela esportazio-prozesua, inoren esku utzi gabe.
8.1.1. Esportazio zuzena indartuz doa
Munduko esportazio/inportazio estatistikek adierazten dutenez, gero
eta esportatzaile gehiagok aukeratzen dute zuzenean saltzea (beren kabuz
esportatzea). Azken urteotan, munduko merkataritzari ezarritako hesiek
garrantzia galtzean eta merkataritza-kate globalak (Wal-Mart/AEB,
Carrefour/Frantzia, Ahold/Holanda…) indar handia hartzean, produktu
askorako posible bihurtu da esportatzailerengandik kate handi horien
hipermerkatuetara zuzen pasatzea, bi aldeen arteko negoziazioaren
ondoren (atzerrian beste banatzailerik erabili gabe).
Zuzenean saldu ahal izateak, atzerriko banatzailerik erabili gabe, bi
abantaila esanguratsu ditu enpresa esportatzaileentzat. Alde batetik,
salmenten kontrol handiagoa izatea, eta, bestetik, mozkin-marjina
handiagoa lortu ahal izatea.
8.1.2. Esportazio zuzena posibleago internet bidez
E-merkataritza (e-commerce) garrantzi handiko tresna bihurtu da
enpresentzat, handientzat zein txikientzat, esportatu ahal izateko.
Inportantzia berezia du txikientzat (enpresa txiki eta ertainentzat), atzerrian
salmenta-sare propioa ezartzea garestiegia delako haientzat. Enpresa
esportatzaile askok interneten aurkitu dute azken bezeroei zuzenean
saltzeko modua.
Merkataritza tradizionalarekin alderatuz, e-merkataritzak hainbat
abantaila eskaintzen ditu:
-erraza eta merkea da erabiltzeko;
-mundu guztiko bezero potentzialengana heltzeko bidea eskaintzen
du (webgunea behar den hizkuntzan jarriz);
- bezeroei uneoro informazio gaurkotua eskaintzeko aukera ematen
du;
-produktuen gaineko feedbacka lor daiteke, …
7. gaia. Esportazioa
100
Lehenago aipatu izan da azken urteotako fenomenoa dela enpresa
batzuk sorrera beretik hasten direla esportatzen (born-global companies).
Fenomeno horren oinarrian, e-merkataritzaren garapena dago. Aurreko
belaunaldiek atzerriko merkatuetara esportatzeko erabakia alde ugari
aztertu ondoren hartu izan dute. Horregatik, enpresen ohiko jarrera
esportazioak handituz joatea izan da, bai kantitateari eta bai herrialde
kopuruari dagokionez. E-merkataritzak asko erraztu die enpresei presentzia
globala izan ahal izatea. Horregatik, gaur, enpresa sortu berri askorentzat,
barne-merkatuarekin batera, merkatu globala ere esportatzeko aukera
bihurtu da.
8.2. Esportazio-inportazio enpresa baten bidez esportatu
Esan nahi du enpresak artekari bat erabiliko duela bere produktuak
esportatzeko. Enpresak artekariari (esportazio-inportazioan diharduen
enpresa bati) salduko dizkio bere produktuak, eta, hortik aurrera, bitarteko
hori arduratuko da esportazioari loturiko eginbeharrak egiten eta
produktuak atzerriko merkatuan saltzen. Artekaria enpresaren herrialdekoa
zein atzerrikoa izan daiteke.
Batzuetan, esportatzeko iniziatiba enpresarengandik etortzen da, eta
export-import enpresa bat bilatzen du eginbehar horretarako. Iniziatiba
export-import enpresarengandik ere etor daiteke, enpresari bere produkzioa
esportatzeko aukera eskainiz.
Modu hori erabiliz enpresak ez du parte hartzen esportazio-
prozesuan. Ardura kentzen du, baina esportazioen kontrola ere gal dezake,
batez ere, berarena izan bada esportatzeko ideia (dena den, bere esku dago
export-import enpresaren egitekoa kontrolatzea). Nolanahi ere,
salmentengatik lortuko duen mozkin-marjina bere kabuz esportatuz
lortutakoa baino txikiagoa izango da.
8.3. Atzerriko banatzailea erabili
Aurreko bi moduen erdibidean kokatuko litzateke atzerriko
banatzailea erabiltzea. Enpresak ez dizkio hasieratik bere produktuak beste
7. gaia. Esportazioa
101
enpresa bati salduko azken horrek esporta ditzan, baina esportazio-prozesu
osoa bere gain ere ez du hartuko.
Batzuetan, enpresek (merkatua ezagutzen ez dutelako, pertsonal
nahikorik ez dutelako…) atzerrian kontratatzen dute agente edo enpresa
banatzaile bat beren salgaiak herrialdean saltzeko. Horrek abantailak
eskaintzen dizkio enpresari (bertakoek hobeto ezagutuko dituzte banaketa-
kanalak; enpresak ez du bere langilerik bidali behar atzerrira…), baina baita
arriskuak ere (kontratatu dituenen esku utzi behar ditu salmentak
herrialde horretan. Ez badira eraginkorrak, enpresak salmentak galduko
ditu).
Zerbitzuen kasuan, gehienetan, enpresek beren kabuz (zuzenean)
esportatzen dute. Ondasunen kasuan, hiru moduak aurkitu ditzakegu:
beren kabuz, esportazio-inportazio enpresa baten bidez, edo atzerriko
banatzailea erabiliz.
8.3.1. Atzerriko banatzailearen garrantzia
Enpresa esportatzaileek badakite atzerriko banatzailearen lana
(agente komertzial bat, enpresa banatzaile bat…) zein garrantzitsua den,
baina, askotan, oso kontrol gutxi izaten dute banatzailearen lanari loturiko
hainbat alderdiren gainean: salmenta-prezioak zuzenak diren, entrega-
epeak betetzen diren, bezeroei emandako zerbitzuek behar bezala
funtzionatzen duten, promozio-kanpainen kalitatea eta eraginkortasuna
egokiak diren (atzerriko agenteak ez baditu enpresaren produktuak modu
eraginkorrean promozionatzen, enpresak berak ezingo du askorik egin
herrialde horretan bere salmentak handitzeko)…
Banatzaileek ordezkatzen dute esportatzailea atzerrian. Beraz,
atzerriko agente edo enpresa horiek ondo aukeratzeak inportantzia handia
du esportatzailearentzat. Aukera txar baten ondorioz, epe ertainean (edo
laburrean), salmentak gal ditzake atzerrian.
Enpresek atzerriko banatzailea aukeratzerakoan kontuan hartzen
dituzten gaien artean, honako hauek aipa ditzakegu:
- banatzaileak duen merkatuaren eta banaketa-kanalen ezagutza.
7. gaia. Esportazioa
102
- salmentak egiteko aukeratu den merkatua (lurraldea) zerbitzatzeko
duen ahalmena.
- salmentarako erabiliko duen pertsona kopurua eta beren
gaitasunak.
- logistika-ekipamendua.
- ordezkatzen dituen enpresak eta saltzen dituen produktuak
(kontuan izan behar da banatzaileak beste enpresa eta produktu
batzuekin ere egin dezakeela lan)
- beste enpresa eta produktu batzuk promozionatzen izandako
arrakastak eta porrotak.
8.3.2. Banatzaile bat ala gehiago erabili atzerrian?
Kasu batzuetan, enpresek nahiago izaten dute banatzaile batekin
baino gehiagorekin lan egitea, hots, banatzaile bati baino gehiagori ematea
beren produktuak merkaturatzeko eskubidea, horrela lehia sor dadin beren
artean. Baina aukera hori ez da banatzaileen gustukoa izaten; horren
ondorioz, enpresarentzat ez da erraza izaten atzerrian horrelako banaketa-
sistema bat mantentzea. Horregatik, normalean, agente bakoitzak
(banatzaile bakoitzak) produktuen esklusiba izaten du lurralde batean;
alegia, berak bakarrik izango du eskubidea produktua saltzeko lurralde
horretan.
9. Esportazioen logistika: garraio-enpresa
tradizionaletatik logistika integraleko enpresetara
Logistikak produkzioa eta merkatuak lotzen ditu. Sarritan, bi gune
horiek bata bestearengandik distantzia handian egoten dira kokatuta eta
hainbat eragiketa izaten dira beharrezko bata bestearekin lotzeko. Egin
beharreko eragiketa multzoak osatzen du logistika deitzen dena. Beraz,
bere egitekoa funtsezkoa da merkataritzak modu egokian funtziona dezan.
Esportazioei loturiko logistika, nagusiki, honako eragiketa hauez arduratzen
da: garraioa, biltegiratzeak, aduana-izapideak eta banaketa.
Enpresa askok zuzenean saltzen dizkiete salgaiak atzerriko bezeroei,
baina, hala ere, ia guztiek garraio-zerbitzuak kontratatzen dituzte. Garraio-
7. gaia. Esportazioa
103
enpresaren bat (freight forwarder) kontratatzen dute salgaiak atzerrira
eramateko.
Garraio-enpresak kostua, denbora eta beste aldagai batzuk kontuan
izanik, garraiobide egokiena edo egokienak (kamioia, trena, itsasontzia,
hegazkina) aukeratuko ditu salgaiak esportatzailearengandik
inportatzailearengana eramateko.
Salgaiak mugitzeko garraiobide merkeena –baina baita denbora
gehien behar duena ere– itsasontzia da. Kontainerren erabilerak iraultza
ekarri du, batez ere itsasontzi bidezko nazioarteko garraiora, asko erraztu
baitu kargatze- eta deskargatze-prozesua. Kontainerizazioarekin,
produktibitatea eta eraginkortasuna itzelean handitu dira, eta, horren
ondorioz, kostuak gutxitu. Nahiz eta garestiagoa izan –baina baita askoz
azkarragoa–, pisu gutxiko eta balio handiko salgaietarako aire-garraioa ere
askotan erabiltzen da.
Azken aldian, esportazio-prozesuak eskatzen duen logistika
integralaz –ez bakarrik garraioaz– arduratzen diren enpresak ugaritu dira.
Logistika integraleko enpresa horiek esportazio-prozesu osoko
betebeharrez arduratzen dira; alegia, esportatzailearengandik atzerriko
herrialdeko bezeroengana heltzeak eskatzen dituen betebehar guztiez.
Garraioaz gain, esportazioari loturiko dokumentuak prestatzea,
aduanetako aitorpenak egitea, aseguruak kontratatzea, biltegiak aurkitzea
(behar izanez gero), eta abar, gehiegizko lana izaten da enpresa
askorentzat eta logistika arloko enpresa espezializatu bat kontratatzera
jotzen dute.
Enpresa askok ez dute hartu nahi izaten dokumentuen ardura, zuzen
betetzeak denbora eskatzen duelako eta hutsegiteak eta okerrak egin
daitezkeelako betetzean. Esportatzaileek batzuetan ez dituzte zuzen
erabiltzen INCOTERMak (Incoterms, nazioarteko salerosketetan erabiltzen
diren terminoak). Beste batzuetan, hutsegiteak egiten dituzte beren
produktuak herrialde inportatzailearen muga-zergen zerrendaren arabera
sailkatzerakoan. Hori dela eta, enpresa espezializatuengana jotzen dute
izapide horiek bete behar ez izateko.
7. gaia. Esportazioa
104
Enpresa espezializatu horiek ondo ezagutzen dute esportazio-
prozesuari loturiko guztia: garraio-aukerak, merkataritza-arauak,
nazioarteko erregulazioak, muga-zergak, tasak, aseguruak, biltegiak…
Kontuan izan behar da, gainera, herrialdeen artean, badaudela
ezberdintasunak esportazioarekin loturiko hainbat arlotan: herrialdean
sartzeko izapideak, aduanetako prozedurak, produktuen sailkapenak, muga-
zergen zenbatekoa…
Software-programa espezifikoak erabiliz, aduanetan egin beharreko
izapideak (ondasunak sailkatu eta balioetsi, beharrezko baimenak lortu, eta
abar) azkar egiteko gai izaten dira. Esportaziora dedikatzen diren logistika-
enpresa horiek, normalean, komisio-trukean egiten dute lan (ehuneko 10
inguru izan daiteke komisioa kontsumitzaileen produktuen kasuan, ehuneko
15 inguru input industrialen kasuan…).
Logistika integraleko enpresak negozioa irabaziz joan dira
garraio-enpresa tradizionalen kaltetan. Horren ondorioz, garraio-
enpresa tradizionalak ere zerbitzu gehiago eskaintzera behartuta egon dira,
eta batzuek logistika integraleko enpresa bihurtzeko bidea hartu dute.
10. Incoterms
Incoterms ingelesezko International Commercial Terms
esamoldearen akronimoa da. Hiru letrako terminoak dira (CIF, FOB, DAT,
COD…) eta merkataritza-transakzioei buruz nazioartean araututakoa
adierazten dute; alegia, garraioari dagokionez, salgaiak entregatzeko
moduari dagokienez, ordainketei dagokienez, eta abar, esportatzaileek eta
inportatzaileek bete beharreko hainbat baldintza zehazten dituzte. Ez da
ahaztu behar, dena den, incotermek ez dituztela jasotzen salerosketa
kontratuetan agertu behar diren baldintza guztiak (dena zehaztea ez da
euren helburua, ezta eginbeharra ere).
Incoterm adibideak:
CIF (Cost, Insurance, and Freight / kostua, asegurua eta garraioa).
Esan nahi du bidalketaren balioak, salgaien kostuaz gain, salgai horien
7. gaia. Esportazioa
105
aseguru eta garraio-kostuak ere biltzen dituela (esportatzaileak ordaindu
ditu asegurua eta garraioa).
FOB (Free on Board / Franko ontzian). Kasu horretan, esportatzaileak
salgaiak ontzian (itsasontzia, hegazkina…) jarriko ditu, baina asegurua eta
garraioa inportatzaileak ordainduko ditu.
DAT (Delivered at Terminal / Terminalean entregatzeko). Salgaiak
non entregatu behar diren zehazten du.
COD (Cash on Delivery)
Ordainketa ondasunak entregatzean egin behar da (ordainketa
dirutan egin daiteke edo txeke baten bidez)
…
Incotermak, lehen aldiz, 1936an argitaratu zituen Nazioarteko
Merkataritza Ganberak, eta, ordutik hona, aldatuz joan dira nazioarteko
merkataritzan gertatu diren aldaketetara egokitzeko. Nazioarteko
Merkataritza Ganberak munduko enpresen interesak ordezkatzen ditu.
Parisen eratu zen eta han du gaur egun ere bere egoitza.
7. gaia. Esportazioa
106
III
11. Esportazioari loturiko dokumentuak
Esportatzerakoan, esportatzaileak zenbait dokumentu bete behar
izaten ditu. Funtsezkoenak eta erabilienak honako hauek dira:
- Esportazio-baimena (export license). Gobernuak esportatzaileari
ematen dion baimena da, zehazten diren produktuak adierazten den
herrialdera esportatu ahal izateko.
- Esportazio-aitorpena (export declaration). Esportatzailearen
herrialdeko gobernuak eskatzen du, esportazioen kontrola egiteko eta
estatistikak osatzeko.
- Pro forma faktura (pro forma invoice). Esportatzaileak
inportatzaileari bidaltzen dion dokumentu formala da, han zehaztuz
salmentaren ezaugarriak, produktuen entrega-epea eta baldintzak, prezioa
eta ordainketa modua. Inportatzailea jarritakoarekin ados badago,
erosketa-agindu bat bidaliko dio esportatzaileari. Hortik aurrera,
esportatzaileak faktura komertziala bidali ahal izango dio inportatzaileari.
- Ontziratze-agiria (bill of lading, conocimiento de
embarque/certificado de embarque). Ontziratze-agiria garraiolariak
esportatzaileari ematen dion dokumentua da. Dokumentu horretan
adierazten da garraiolariak salgaiak jaso dituela esportatzailearengandik eta
garraio-zerbitzua eman behar diola ordainketa baten truke.
- Jatorri-ziurtagiria (certificate of origin). Ziurtagiri horrek
produktuen jatorria zein den adierazten du. Normalean, enpresatik kanpoko
erakunde baten (Merkataritza Ganberak gehienetan) berrespena izaten du.
Ziurtagiriak erraztu egiten du muga-zergaren likidazioa helmugako
herrialdean.
Produktuen jatorria zein den jakitea garrantzi handikoa da
merkataritza askeko esparruen kasuan (NAFTA, esaterako). Eremu
horietan, esportatzaileek muga-zerga txikiena ezartzen duen herrialdea
erabiltzen dute sartzeko, gero handik esparruko beste herrialde batzuetara
7. gaia. Esportazioa
107
esportatzeko. Aduana batasunen kasuan (Europar Batasuna, esaterako),
elkartutako herrialde guztiek muga-zerga berak ezartzen dizkiete
inportazioei. Baina hori ez da gertatzen merkataritza askeko esparruen
kasuan. Hor, produktuek libre zirkulatzen dute herrialdeen artean, baina
herrialde bakoitzak inportazioei bere muga-zerga propioak ezartzeko
eskubidea izaten jarraitzen du.
- Faktura komertziala (commercial invoice). Esportatzaileak
inportatzaileari bidaltzen dio. Han agertzen diren datu garrantzitsuenak
honako hauek izaten dira:
.saltzailearen eta eroslearen izenak eta helbideak.
.salgaien deskripzioa eta kopuru zehatza.
.produktuen prezio unitarioa eta totala adostutako dibisan.
.salgaien jatorria.
.aipamena eskaerari edo proforma fakturari.
.ordainketarako zehaztapenak.
Dokumentu hori beharrezkoa da inportatzailearen herrialdeko
aduanan egin behar diren izapideetarako (Europar Batasunekoen artean
ez). Gobernuek, normalean, faktura hori erabiltzen dute aduanetako muga-
zergak kalkulatzeko.
Gehienetan, salgaiek fakturan agertzen den zenbatekoaren ehuneko
bat ordaintzen dute (ad valorem muga-zerga). Horregatik, aduana-sistemak
ondo funtzionatzen ez duen herrialdeetan, inportatzaileek batzuetan, muga-
zerga txikiagoa ordaintzeko, zenbateko txikiagoko faktura komertzialak
aurkezten dituzte. Praktika hori ilegala da, eta isuna jartzen zaie enpresa
inportatzaileei hori egiten harrapatuz gero. Praktika horrek esportatzaileen
salmentak ere arriskuan jar ditzake.
12. Esportaziorako finantziazioa lortzearen
garrantzia
Enpresa esportatzaileentzat, bereziki garrantzitsua da finantziazio-
bide egokiak lortzea, berentzat, baina, kasu batzuetan, baita
7. gaia. Esportazioa
108
inportatzaileentzat ere, nazioarteko salmentak arriskuan ez jartzeko.
Esportatzerakoan, eta esportazio-eragiketa arrakastaz burutu ahal izateko,
enpresa esportatzaileak atzerriko bezeroei kreditua lortzeko laguntza
eskaintzera behartuta egoten dira askotan. Izan ere, bezeroek kreditua
lortzen ez badute, enpresa esportatzaileen salmenta arriskuan egongo da.
Ekimen normalena enpresa esportatzaileak atzerriko bezeroari
merkataritza-kreditu tradizionala –30 egunera, 60 egunera…– eskaintzea
izaten da. Hori nahikoa ez denean, eta inportatzaileak bere aldetik kreditua
lortzeko zailtasunak dituenean, esportatzaileak bere herrialdeko gobernuak
(edo bankuek) eskainitako kreditu finantzarioren bat lortzeko laguntza
eskainiko dio inportatzaileari. Esportatzailearen helburua, baita
gobernuarena ere, atzerrira salmentak bultzatzea da.
Dena den, krisia dela eta, gaurko egoera ez da egokiena atzerriko
enpresei finantziazioa eskaintzeko, arazo handiak baitituzte bertako
enpresek ere eguneroko eragiketetarako finantziazioa lortzeko (aktibo
korronteko eragiketak finantzatzeko).
13. Esportazioen ordainketa
Esportatzen duenean esportatzailearen ardura handiena
inportatzailearengandik ordainketa jasotzea da. Hori segurtatzeko, kreditu
dokumentarioa (edo dokumentu-kreditua) eta esportaziorako kreditu-
asegurua dira nazioarteko salerosketetan erabiltzen diren bi tresna
nagusiak.
13.1. Kreditu dokumentarioa
(Letter of credit L/C, crédito documentario)
Nazioarteko salerosketen ezaugarri funtsezkoenetarikoa
ziurgabetasuna izaten da. Hainbat faktorek elikatzen dute ziurgabetasun
hori: sistema legal ezberdinek, salgaiak garraiatzean edo biltegiratzean
gerta daitezkeen arazoek, aduanetako betebeharrek, dirua aldatu
beharrak… Eta guztien gainetik, inportatzailearen eta esportatzailearen
7. gaia. Esportazioa
109
arteko mesfidantzak. Inportatzailea salgaiak hartuko ez dituen beldur izaten
da, eta esportatzailea ordainketa jasoko ez duen beldur.
Esportazio-inportazio prozesuan, esportatzaileak bere interesak eta
beldurrak ditu, baita inportatzaileak ere. Hurrengo bi irudiek adierazten
dute esportatzaileek eta inportatzaileek esportazio/inportazio prozesua
nolakoa izatea nahi luketen.
Esportatzailearen nahia
Inportatzailearen nahia
Interesak interes eta beldurrak beldur, nazioarteko transakzioetan,
arrisku handiena inportatzaileak ez ordaintzea da. Sarritan, inportatzailea
urrutikoa eta ezezaguna izaten da esportatzailearentzat, eta ezin du jakin
ordaintzeko gaitasunik baduen ere. Kreditu dokumentarioaren bidez,
esportatzaileak transakzioaren arriskuak minimizatu egiten ditu, ordainketa
banku batek egingo baitio.
Nazioarteko salmentetan, segurtasun maila handiena eskaintzen duen
ordaintzeko tresna kreditu dokumentarioa da (letter of credit).
Ordainbide hori erabiliz, esportatzaileak bermea du bere salmentengatik
1. Inportatzaileak salgaiak ordaintzen ditu
2. Esportatzaileak, ordainketa jaso ondoren, salgaiak garraiatzen ditu
Esportatzailea
Inportatzailea
1. Esportatzaileak salgaiak garraiatzen ditu
2. Inportatzaileak, salgaiak jaso ondoren,
ordainketa egiten du
Inportatzailea
Esportatzailea
7. gaia. Esportazioa
110
kobratu egingo duela. Kreditu dokumentarioa funtsezko tresna da
nazioarteko transakzioetan ( “the lifeblood of international commerce”).
Kreditu dokumentarioaren bidez, inportatzaileak transakzioa
ordaintzeko agindua ematen dio bere bankuari, esportatzailearen bankuak
salgaiak adostutako eran bidalita daudeneko dokumentazioa aurkezten dion
unetik aurrera.
Ordainketa inportatzailearen bankuak bermatzen du. Ordaintzeko
unean inportatzaileak bankuan saldorik ez balu ere, bere bankuak
esportatzailearen bankuari ordaindu egingo dio, azken horrek aurkeztu dion
dokumentazioa zuzen baldin badago. Horregatik, berebiziko garrantzia du
esportatzailearentzat kreditu dokumentarioan zehazten diren dokumentu
guztiak zuzen beteta, akatsik eta okerrik gabe, bidaltzea. Bestela,
inportatzailearen bankuak ez du ordaindu beharrik akatsak zuzendu arte.
Beraz, kreditu dokumentarioan inportatzaileak, inportatzailearen
bankuak, esportatzaileak eta esportatzailearen bankuak hartzen dute parte
eta prozesuak segida hau izaten du. Inportatzaileak agindua ematen dio
bere bankuari kreditu dokumentarioa irekitzeko; une berean horren berri
ematen dio esportatzaileari eta bidali beharreko dokumentazioa zehazten
dio. Horren ondoren, esportatzaileak salgaiak adostutako helmugara
bidaliko ditu eta inportatzaileak eskatutako dokumentazioa entregatuko dio
bere bankuari, horrek inportatzailearen bankuari bidal diezaion.
Inportatzailearen bankuak dokumentazioa jasoko du, eta, dena zuzen
dagoela ikusten badu, ordainketa egingo du.
13.1.1. Kreditu dokumentarioaren motak
Nahiz eta funtsean gauza bera izan, nazioarteko transakzioetan
erabiltzen diren kreditu dokumentarioen artean, badaude aldaerak. Kreditu
dokumentarioaren honako mota hauek ditugu:
1) Kreditu dokumentario ezeztagarria eta kreditu
dokumentario ezeztaezina.
Kreditu dokumentario ezeztagarria. Kreditu dokumentarioa
ezeztagarria bada, inportatzaileak, bere kabuz, bertan behera utz dezake
7. gaia. Esportazioa
111
eragiketa esportatzaileak dokumentazioa aurkeztu aurretik. Beraz, kreditu
dokumentario mota horrek esportatzaileari eskaintzen dion segurtasun
maila oso urria da. Hori dela eta, mota hori oso gutxitan erabiltzen da.
Kreditu dokumentarioa irekitzen denean, argi utzi behar da ezeztagarria edo
ezeztaezina den. Ezer jarriko ez balitz, ezeztaezintzat joko da.
Kreditu dokumentario ezeztaezina. Kasu horretan, ireki eta gero,
kreditu dokumentarioa ezin daiteke baliogabetu edo bertan behera utzi bi
aldeen adostasunik gabe. Kreditu dokumentarioaren mota horrek
esportatzaileari salmentaren dirua jasoko duen bermea ematen dio,
aurkezten duen dokumentazioa zuzen baldin badago.
2) Kreditu dokumentario berretsia. Kreditu dokumentarioaren
mota horretakoa denean, kobratzeko segurantza ia erabatekoa da
esportatzailearentzat, zeren, inportatzailearen bankuak ordainduko ez balu,
hirugarren banku batek egingo bailuke ordainketa. Banku horiek
nazioarteko merkatuetan aritzen direnak dira eta kaudimenari eta, beren
ibilbideari dagokienez, ospe ona dutenak izaten dira.
3) Ageriko kreditu dokumentarioa eta eperako kreditu
dokumentarioa.
Ageriko kreditu dokumentarioa. Mota horretako kreditu
dokumentarioetan, salmentaren zenbatekoa eskura ordaintzen du
inportatzailearen bankuak. Dokumentazioa jasotzen duen unean,
inportatzailearen bankuak ordainketa egingo du.
Eperako kreditu dokumentarioa. Kasu horretan, ordainketa
atzeratu egiten da. Esportatzaileak dokumentazioa entregatu arren,
adostutako epea iragan arte ez du dirurik jasoko inportatzailearen bankutik.
13.2. Esportaziorako kreditu-asegurua
(Export Credit Insurance, Seguro de crédito a la exportación)
Nazioarteko salerosketetan, esportatzaileek inportatzaileengandik
kreditu dokumentarioak lortu nahi izaten dituzte, horrela kobratuko duten
segurantza izango baitute.
7. gaia. Esportazioa
112
Baina inportatzaile batzuei kreditu dokumentarioa eskatzea ez da
komenigarri izaten. Hori gertatzen da inportatzailea konfiantzazkoa denean.
Hala ere, ordainketa jasoko dutela bermatzeko, batzuetan, esportatzaileak
gehiegi tematzen dira kreditu dokumentarioak lortzen, salmenta bera
arriskuan jarriz.
Negoziatzean, inportatzailea posizio sendoan badago eta hornitzaileak
ere elkarren arteko lehian jartzeko gai bada, esportatzaileak hobe du kasu
horretan kreditu dokumentariorik ez eskatzea. Dakigunez, kreditu
dokumentariorik ez badago, inportatzaileak ordainduko ez duen arriskua
bere gain hartzen du esportatzaileak. Baina horri aurre egiteko modua ere
badu esportatzaileak, esportaziorako kreditu-aseguru bat kontratatuz.
Inportatzaileak ordaintzen huts egingo balu, aseguru-konpainia egingo
litzateke ordainketaren zati handienaren kargu.
Aseguru-poliza horiek arrisku komertziala aseguratzen dute.
Arrisku komertzialari loturiko galerak inportatzailearen kaudimen-gabeziak
eragindakoak izaten dira. Eta kasu batzuetan, hala hitzartuz gero, poliza
horien bidez, arrisku politikoa ere asegura daiteke. Arrisku politikoak ere
galerak (ordainketa ez jasotzea, edo osorik ez jasotzea) ekar diezazkioke
esportatzaileari, baina, kasu horretan, inportatzailea ez da erruduna izaten,
Gobernuaren neurriren batek eragindako galerak izaten baitira.
7. gaia. Esportazioa
113
IV
14. Merkataritza-politikaren tresnak esportazioak
oztopatzeko eta bultzatzeko
Esportatu nahi duen enpresa batentzat, gobernuek (atzerrikoek zein
norbere herrialdekoak) ezartzen dituzten kanpo-merkataritzarako politikek
garrantzi berezia dute. Enpresa bat atzerriko herrialde batera esportatzeko
asmotan denean, enpresa gidatzen dutenek herrialde horren, baita bere
herrialdearen ere, merkataritza-politiken berri izan behar dute, politika
horiek eragin zuzena izango baitute bere esportazioetan.
Gobernuek hainbat tresna erabil ditzakete merkataritzan eragiteko.
Garrantzi handienekoak honako hauek dira:
Muga-zergak (Tariffs)
Inportazio-kuotak (Import Quotas)
Esportazioak borondatez mugatzea (Voluntary Export Restraints, VERs)
Esportatzeko diru-laguntzak (Export Subsidies)
Esportatzeko kredituetarako diru-laguntzak (Export Credit Subsidies)
Input lokalen betebeharra (Local Content Requirements)
Produktu nazionalen erosketa (National Procurement)
Hesi teknikoak (Technical Barriers)
Izapide burokratikoak (Red-Tape Barriers)
Antidumping politikak (Antidumping Policies)
15. Esportazioaren abantailak eta desabantailak
Atzerriko merkatuetarako sarbide gisa, esportatzeak baditu
abantailak eta desabantailak.
15.1. Esportazioaren abantailak
1) Esportatzeak ia ez du arriskurik enpresentzat, inbertsio txikia
eskatzen duelako.
7. gaia. Esportazioa
114
Esportatzeak enpresei nazioarteko merkatuetara diru edo giza
baliabide asko erabili gabe sartzea ahalbidetzen die. Atzerriko merkatuetara
sartzeko beste modu batzuk baino (joint venture, atzerriko inbertsio
zuzena…), antolaketa-lan, denbora eta kapital gutxiago eskatzen du
esportatzeak.
2) Esportatzea eskala-ekonomiak lortzeko bide oso egokia da
enpresentzat.
Toki bakar batean zentralizatu ekoizpena eta hortik esportatu
munduko beste merkatu batzuetara. Enpresak salmenta global handiak
baditu, lortuko dituen eskala-ekonomiak ere handiak izango dira.
Zenbat eta gehiago produzitu, kostu unitarioak hainbat eta gehiago
txikitzea lortuko du enpresak (kostu finkoak unitate gehiagoren artean
banatuko direlako). Horrela, bere produktuak lehiakideek baino prezio
merkeagoan saldu ahal izango ditu eta lehiakorragoa izango da nazioarteko
merkatuetan.
Adibidez, enpresa farmazeutikoak edo telefono mugikorren
konpainiak kapitalean, teknologian eta ikerkuntzan intentsiboak dira (diru
asko inbertitzen dute arlo horietan). Produktu horiek garraiatzea merkea
denez, sektore horietako enpresen joera herrialde batean enpresa indartsu
bat ezartzea izaten da, eskala-ekonomiak lortzeko, eta, gero, handik ahalik
eta gehien esportatzea mundu osora. Praktika hori ohikoa da enpresa mota
horietan, horri esker produktu berri bat sortzen egiten duten inbertsio
handia azkarrago amortiza baitaiteke.
3) Atzerrian, irabazi handiagoak lortzeko aukera egoten da
sarritan.
Askotan, enpresek beren produktuak atzerriko merkatuetan merkatu
nazionalean baino garestiago saldu ahal izaten dituzte, eta, horrela, mozkin
handiagoak lortu. Hori, honako arrazoi hauengatik gerta daiteke:
- lehia-egoera ezberdina izaten delako askotan etxean eta atzerrian.
Lehia atzerrian ahula bada, prezioek gora egingo dute. Gerta daiteke
7. gaia. Esportazioa
115
kanpo-merkatuetan esportatzailearen produktuek ordezkorik ere ez
izatea (salmenta errazten du).
- atzerrian, produktua bere bizitza-zikloaren beste fase batean egon
daiteke. Jatorriko herrialdean produktu heldua bihurtu bada, lehia
gogorra jasan beharko du, eta horrek salmenta-prezioak jaistera
behartzen ditu enpresak. Baina, atzerriko merkatuan hedakunde
fasean balego, prezio handiagoak ezarri ahal izango ditu enpresak.
4) Krisi ekonomikoei aurre egiteko estrategia oso egokia da
esportazioa enpresentzat.
Barne-merkatua krisiak jotzen duenean, atzerriko merkatuak izaten
dira gehienetan aurrera egiteko bide bakarra enpresentzat. Horixe
gertatzen ari da azken urteotan Espainiako Estatuan. Barne-merkatuaren
egoera larria dela eta, egoera ekonomiko hobean dauden merkatuetara
esportatzen ahalegintzen dira enpresak. Barne-merkatua alde batera utzi
gabe, batez ere atzerrian saltzen ahalegintzen dira.
Eta kanpo-merkatuei dagokienez ere, merkatu bakar edo gutxi
batzuetan zentratzea baino, dibertsifikazioa da estrategia onena
enpresentzat. Hazkunde ekonomikoaren tasak herrialde guztietan berdinak
izaten ez direnez, komeni zaie enpresei hainbat herrialdetara esportatzea.
Horrela, krisian dagoen herrialde batean jasan dezaketen salmenta-
beherakada ondo doan merkatu batean lortutako salmenten bidez
konpentsa dezakete.
Zenbat eta bezero eta merkatu gehiago izan, hainbat eta
zaurgarritasun txikiagoa erakutsiko du enpresak bezero edo merkatu batzuk
galtzean. Gainera, merkatu askotan eta bezero askori saltzeak botere
handia ematen dio enpresari negoziatzerakoan.
15.2. Esportazioaren desabantailak
1) Esportazioarekin lortzen diren mozkin-marjinak txikiak izaten
dira.
7. gaia. Esportazioa
116
Aipatu den bezala, esportazioak beste sarrera mota batzuek baino
arrisku txikiagoa du, baina, era berean, lortutako mozkinak ere txikiagoak
izaten dira. Esportazioaren arriskua ez da handia, baina ezta lortutako
mozkinak ere (beti, beste aukera batzuen aldean; batez ere, atzerrian
bertan ekoiztearekin).
2) Atzerriko banatzaileak lan egokia ez egitea.
Esportazioen beste desabantaila bat horri loturik agertzen da; alegia,
esportatzaileak bere salmentak atzerriko banatzaile baten (agente,
enpresa…) esku uzteari. Eta hori ohiko praktika da nazioarteko merkatura
irekitzen hasten diren enpresen artean.
Kontuan izan behar da atzerriko banatzaileek lehiakideen produktuak
ere merkaturatzen dituztela sarritan. Hori dela eta, esportatzaileak ezin du
konfiantza osoa izan banatzailearengan. Ahalegin guztia egingo du atzerriko
banatzaileak bere produktuak ahalik eta ondoen merkaturatzen? Seguru
asko, esportatzaileak emaitza hobeak lortuko lituzke bere produktuen
merkaturatzea berak kudeatuko balu. Horregatik, nahiz eta hasieran
atzerriko banatzaileak erabili, gero eta enpresa gehiagok hobesten dute
atzerriko salmentak ere enpresako pertsonalak kontrolatzea.
3) Garraio-kostu handiek esportatzea ez-ekonomiko bihur
dezakete.
Produktu batzuk esportatzea ez da errentagarria izaten enpresentzat.
Garraiatutako salgaien balio osoan garraioaren kostuak ehuneko
esanguratsua hartzen duenean gertatzen da hori. Esaterako, freskagarrien
edo garbiketa-produktuen kasuan.
Arazo horretarako irtenbidea horrelako produktuak munduan zehar
eskualdeka ekoiztea izaten da, gero handik inguruko herrialdeetara
esportatzeko (beraz, estrategia horrek, lehendabizi, inbertsio zuzenean
inplikatzea eskatzen dio enpresari). Adibidez, enpresa batek Lyon alboan
(Frantzian) ezartzen du ekoizpena, handik inguruko merkatuak hornitzeko
(Italia, Espainia, Portugal, Suitza, Belgika, Luxenburgo…).
7. gaia. Esportazioa
117
Enpresak eskualde bakoitzean produkzio-bolumen nahiko handiak
lortzeko gai badira, posible izango dute, horren ondorioz, eskala-ekonomiak
lortzea. Eta, jakina, aldi berean garraio-kostuak murriztea lortuko dute
estrategia hori erabiliz.
Gerta daiteke, halaber, garraio-kostuak handiegiak izatea herrialdea
oso urruti dagoelako. Euskal Herritik Europa aldera esportatzean garraio-
kostuen aldagaiak ez du, seguru asko, eragin handirik izango, baina bai,
beharbada, esportazio horiek Asia Ekialdera edo Australiara eginez gero.
4) Merkataritza-hesiek esportatzea ez-ekonomiko bihur dezakete.
Herrialde batek inportazioei muga-zerga handiak ezartzen badizkie,
herrialde horretara esportatzea ezinezkoa gertatuko da. Muga-zergen
ondorio zuzena produktuaren prezioa igotzea denez, produktu horiek ez-
lehiakor bihur daitezke atzerriko merkatuan.
Muga-zergez gain, beste merkataritza-hesi batzuk ere esportazioen
kalterako izaten dira: kuotak (esportatu ahal den kantitatea mugatuz), hesi
teknikoak (esportatzea oztopatuz), etab.
Merkataritza-hesiek esportazioetan duten eragin kaltegarria
gainditzeko, enpresa batzuek atzerriko herrialdean inbertitzea erabakitzen
dute, han ekoitziz gero produkzio horri ezin baitzaio inolako hesirik ezarri.
Dena den, han inbertitu ahal izateko, herrialde horretako merkatuak
erakargarriak izan behar du (esaterako, India, Txina, Brasil, Mexiko… edo
beste batzuk, produktuaren arabera).
Gobernu batzuek muga-zergak igotzeko eta beste hesi batzuk
ezartzeko egiten dituzten mehatxuak, batzuetan, aski izaten dira enpresek
esportatzea arriskuko jardueratzat hartzeko eta herrialde horietan
inbertitzeko aukera aztertzen hasteko.
5) Haren produktua munduan ekoizteko kostu txikiagoko tokiak
(lower-cost locations) badaude, jatorriko herrialdetik esportatzea ez da
egokia izango.
Bere produkzioa beste nonbaitera eramanez enpresa kokapen
ekonomiak (location economies) lortzeko gai bada, esan nahi du jatorriko
7. gaia. Esportazioa
118
herrialdean ekoiztea eta handik esportatzea ez dela egokia. Argudio horren
arabera, estrategia zuzena litzateke toki egokienean (faktoreen kalitatea eta
kostuak kontuan izanik) ekoiztea eta handik mundu osora esportatzea.
Kokapen ekonomiak zer dira? Enpresa batek kostuetan aurreztuko
lukeena kokapen egokienean jardungo balu. Kokapen hori, teorian,
munduko edozein tokitan egon daiteke (baina, gero, enpresak garraio-
kostuak eta merkataritza-hesiak ere kontuan izan beharko ditu).
Beraz, argudio hori ez da esportatzearen aurkakoa, enpresaren
jatorriko herrialdetik esportatzearen –kasu batzuetan– aurkakoa baizik.
Kokapen-ekonomiak lortzea, batez ere, estrategia benetan
transnazionala duten enpresek hartzen dute kontuan (ez da ahaztu behar
ekoizpena atzerrira eramatea eskatzen duela). Europar Batasuneko eta
Estatu Batuetako hainbat enpresek –mekanika eta elektronika
sektoreetakoak nabarmendu dira– eraman dute beren produkzioa Europa
Ekialdeko herrialdeetara (Txekiar Errepublika, Polonia, Eslovakia,
Hungaria…) han langileen prestakuntza- eta trebezia-maila handia delako
eta alokairuak askoz txikiagoak (low-cost, highly skilled labor). Eta gero,
handik, mundu guztira esportatzen dute, Europar Batasuna eta Estatu
Batuak barne.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
120
1. Sarrera
Atzerriko Inbertsio Zuzena (AIZ)
Foreign Direct Investment (FDI)
Inversión Directa Extranjera (IDE)
Herrialdeek inbertsioen beharrizana izaten dute garatzeko edo
hazkundea mantentzeko. Baina, sarritan, herrialde barruan ez da kapital
nahikorik izaten aurrera eraman nahi diren proiektuak finantzatzeko. Kasu
horietan, atzerriko inbertsio zuzena kapital-iturri garrantzitsua bilakatzen da
herrialdeentzat. Beraz, munduko herrialdeen artean gertatzen diren
transakzioetan, atzerriko inbertsio zuzenak (AIZ) aparteko garrantzia du.
Munduko ekonomiaren globalizazio-prozesua AIZ bultzatzen ari da.
Enpresak mundu osoa hartzen ari dira beren merkatutzat, eta, horretarako,
kasu askotan, beharrezkoa dute munduko hainbat herrialdetan ekoiztea.
Atzerriko inbertsio zuzenak duen garrantzi handia ukaezina da.
Herrialde hartzaileentzat produkzioan eta enpleguan duen eraginagatik eta
kanpoan inbertitzen duten herrialdeentzat negozio aukera berriak irekitzen
dituelako. Inbertsio zuzenak beti izan du inportantzia handia, baina
globalizazioarekin inportantzia hori areagotu egin da.
2. AIZ eta zorroko inbertsioa
FDI and Portfolio Investment
IDE e inversión de cartera
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
121
Herrialdeen arteko bi finantza-mugimendu horiek kontuan hartzen
baditugu –zorroko inbertsioa eta AIZ–, bigarrenak garrantzi berezia du
herrialdeen garapenerako eta hazkunde ekonomikorako.
Zorroko inbertsioa, nagusiki, izaera espekulatzailea duten epe
laburreko kapital-mugimenduek (akzioen eta bonoen epe laburreko
salerosketek) osatzen dute. Inbertsio mota horren helburua epe laburreko
errentagarritasuna lortzea izaten da (interesen eta dibidenduen, eta, batez
ere, akzioen balioa handitzearen bidez). Kapital mota hori, sartzen den
moduan atera daiteke herrialdetik. Horregatik, mugimendu espekulatzaileak
bortitzak direnean, ezegonkortasuna eragiten dute, batez ere moneta
ahuleko herrialdeetan (moneta horietan apreziazio/depreziazio gorabehera
handiak eragitean).
Atzerriko inbertsio zuzenak, berriz, izaera egonkorra du. Atzerriko
inbertsio zuzenari loturiko kapital-mugimenduek ez dute izaera
espekulatzailerik, eta, printzipioz, herrialdean luzaro egoteko asmoz egiten
dira. Beraz, AIZren kasuan, helburua ez da epe laburreko
errentagarritasuna lortzea –zorroko inbertsioekin gertatzen den bezala–
baizik eta enpresaren gidaritzan parte hartzea. Zorroko inbertsioa baino
neurri handiagoan, AIZ ziurgabetasunari eta arriskuari lotuta dago.
Inbertsioaren fruituak aurreikustea ez da erraza eta arrakasta zein porrota
izan daitezke emaitzak.
Baina AIZ kapital-mugimendu arrunt bat baino askoz gehiago da.
AIZk, herrialde hartzailean, ekoizpena areagotzen du, eta lanpostuak
sortzen ditu. Horrez gain, langileen eta kudeatzaileen gaitasunak hobetzen
ditu teknologiaren, kudeaketaren eta marketinaren alorretan.
3. AIZ zedarrituz
Atzerriko inbertsio zuzena gertatzen da herrialde bateko enpresa
batek beste herrialde batean enpresa berri bat sortzen duenean, edo hango
enpresa bat erosten duenean, baldin eta kapital sozialaren ehuneko 10 edo
gehiago eskuratzen badu (akzioak sozietate anonimoen kasuan, edo
partizipazioak beste sozietate mota batzuen kasuan).
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
122
Kasu batean zein bestean, inbertsioaren ondorioz inbertitzaileak
interes iraunkorra izango du atzerriko enpresan. Inbertitzaileak atzerriko
enpresan interes iraunkorra duela esango dugu enpresa horren kapital
sozialaren %10 edo gehiagoren jabe egiten denean (hori da Nazioarteko
Diru Funtsak ezarri duen kopurua inbertsio bat zuzentzat hartzeko; bestela,
zorroko inbertsiotzat joko litzateke).
Interes iraunkorra izateak esan nahi du epe luzeko harremana
ezarriko dela inbertitzailearen eta enpresaren artean, eta hark enpresa
kudeatzen eta kontrolatzen parte hartuko duela. AIZ burutu ondoren,
enpresaren asmoa ez da izaten herrialdetik epe laburrean irtetea, baizik eta
han luzaro egotea enpresa kudeatzen (eta horren bidez errentagarritasuna
lortzen).
4. AIZ sarrerak eta irteerak
AIZ sarrerek herrialde batera beste herrialde batzuetatik heltzen
den inbertsio zuzena adierazten dute. AIZ sarrerek herrialde horrek
inbertsioa erakartzeko duen gaitasuna adierazten dute. Inbertsioa da
herrialde baten egoera ekonomikoaren adierazle esanguratsuenetarikoa.
Beraz, atzerriko inbertitzaileek herrialde bat beren inbertsioetarako
aukeratu izanak esan nahi du herrialde hori erakargarria egiten zaiela
(merkatu handia duelako, kostu txikiagoak dituelako…) eta prest daudela
beren fondoak herrialde horretan inbertitzeko.
Herrialde baterako AIZ sarrerek duten garrantziaz ohartzeko, oso
modu aproposa da sarrera horiek herrialdearen kapital finkoaren moldaketa
gordinean duten ehunekoa kalkulatzea. Ekonomia batek urtebetean kapital
finkoan egindako inbertsio gordina adierazten du Kapital finkoaren
moldaketa gordinak; hau da, urtebetean lantegiak, biltegiak, bulegoak, eta
abar eraikitzen inbertitutako kapitalaren balioa. Zenbat eta handiagoa
kapital finkoan inbertitutakoaren balioa, hainbat eta baldintza
faboragarriagoak sortuko ditu herrialdeak etorkizunean hazteko. Beraz,
atzerriko inbertsio zuzena (AIZ sarrera) kapital-iturri garrantzitsua izan
daiteke herrialdearentzat, eta, horren ondorioz, etorkizuneko hazkundea
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
123
bermatzeko modu bat. Hori dela eta, munduko ekonomien artean, lehia
gogorra dago atzerriko inbertsioa erakartzeko.
AIZ irteerek herrialde batetik beste herrialde batzuetara doan
inbertsio zuzena adierazten dute. Beraz, AIZ irteerek herrialdeko enpresek
atzerriko ekonomietan inbertitzeko eta han aritzeko duten ahalmena
adierazten dute.
5. AIZ: fluxua eta stocka
FDI: Flow and Stock
Atzerriko inbertsio zuzenaz ari garenean, beharrezkoa da AIZ fluxua
eta AIZ stocka kontzeptuen artean bereiztea.
AIZ fluxuak adierazten du denbora-tarte batean (normalean
urtebete) jasotako –edo bidalitako– atzerriko inbertsio zuzenaren balioa.
AIZ fluxuek izaera ziklikoa dute. Hazkunde ekonomikoa sendoa
denean eta etorkizuna itxaropentsu ikusten denean, AIZk gora egiten du.
Aldiz, hazkunde ekonomikoa motela denean eta epe laburrean susperraldirik
aurreikusten ez denean, AIZk beheranzko joera hartzen du.
AIZ stockak adierazten du herrialde batek urteen zehar jasotako
(edo bidalitako) atzerriko inbertsio zuzen guztiaren balio metatua. Jasotako
AIZ stockaren balioak ekonomia nazionaleko enpresen zer ehuneko dagoen
atzerritarren esku adierazten digu.
6. AIZ motak: inbertsio berria eta enpresa-erosketak
Bi AIZ mota bereiz daitezke. Alde batetik, inbertsio berria, eta,
bestetik, enpresa-erosketak.
1) Inbertsio berria (greenfield investment)
Inbertsio berriaren bidez, inbertitzaileak enpresa berri bat (filial bat)
sortzen du atzerrian, eta bera izango da filial horren kapitalaren %100aren
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
124
jabe. Inbertsio mota horri «greenfield» inbertsioa deritzo (greenfield
investment).
Inbertsio berriak ekoizpena eta enplegua handiarazten ditu
herrialdean, baldin eta bertako lehiakideak merkatutik kanporatzen ez
baditu. Dena den, emaitza ohikoena ekoizpenaren eta enpleguaren handitze
netoa gertatzea izaten da.
Greenfield motako inbertsioa herrialde garatuetara zein garapen-
bidean daudenetara zuzentzen da, baina batez ere azken horietara.
2) Enpresa-erosketak (acquisitions or takeovers)
Enpresak erostea atzerriko inbertsio zuzenaren beste forma bat da.
Eragiketa horren bidez, enpresa batek atzerrian martxan dagoen beste
enpresa bat erosten du. Enpresa nagusiak (parent company, empresa
matriz) atzerriko enpresa osorik eros dezake edo haren zati bat.
Eskuratutako kapitalaren arabera, enpresa nagusiak hiru eratako
partaidetza lor dezake erositako enpresan:
1) partaidetza gutxiengoduna. Kapitalaren %10etik gora baina
%50 baino gutxiago eskuratzen badu. Beste akzioak oso bananduta
badaude, edo beste akziodun batzuekin elkartuz, horrelako partaidetzarekin
ere, posible da erosi den enpresaren kontrola izatea.
2) partaidetza gehiengoduna. Kapitalaren %50etik gora baina
%100 baino gutxiago eskuratzen badu. Kasu horretan, beti kontrolatu ahal
izango du enpresa filiala.
3) partaidetza osoa. Kapitalaren %100 eskuratuko balu.
Bestalde, erosketa-prozesuan enpresen artean lortutako adostasuna
kontuan hartzen bada, bi erosketa mota bereiz daitezke:
1) erosketa adiskidetsua (friendly acquisition, friendly takeover).
Kasu horretan, erosiko den enpresak bere oniritzia ematen dio eragiketari.
2) etsaitasunezko erosketa (hostile acquisition, hostile takeover).
Kasu horretan, erosiko den enpresaren oniritzirik gabe egiten da eragiketa.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
125
Horrelako kasuetan, enpresa erosleak ahalegin handia egingo du akzioak
erosten, partaidetza gehiengoduna izateko.
Sarritan, kasu batean zein bestean, enpresa erosleak akzioen truke
merkatuko prezioa baino gehiago ordaintzen du, akziodunak saltzera
bultzatzeko.
Erosketaren ondorioz, herrialdearen BPGa ez da handituko (gertatu
den gauza bakarra jabetza-aldaketa izan delako). Halaber, erosketek,
gehienetan, ez dute enplegurik sortzen, eta murriztu ere egin dezakete
eragiketaren ondorioz jarduera arrazionalizatzen bada (aurrerantzean
langile gutxiago erabiltzen badira).
Erosketa bidezko atzerriko inbertsio zuzen gehiena herrialde
garatuetara doa, ekonomia dinamiko horietan sortzen direlako enpresak
erosteko aukerarik onenak. Garapen-bidean dauden herrialdeetara doan
AIZren herena besterik ez da izaten erosketa forman. Horrek esan nahi du
herrialde horietan inbertitzaileek aukera gutxiago dutela enpresak erosteko.
7. Inbertsio berria ala erosketa?
Greenfield or Acquisition?
Inbertsio berriaren eta erosketaren (suposatuko dugu enpresaren
%100a erosten dela) artean hautatzea garrantzi handiko erabakia da
enpresentzat, baina ez da erraza. Bi moduek dituzte abantailak eta
desabantailak.
7.1. Inbertsio berriaren abantailak
Inbertsio berriak aukera ematen dio enpresa nagusiari berak nahi
duen moduko filial bat (subsidiary company, affiliate) sortzeko.
Inbertsio berriaren bidez, enpresa inbertitzaileak hasieratik bere
beharretara eta gustuetara egokitu ditzake jarduera ugari, hala nola
ekoizpen-prozesua, lan-harremanak, kudeaketa, marketina… Ez du izango,
erosketa-kasuetan gertatzen den bezala, erositako enpresako ohituretara
egokitu beharrik.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
126
Enpresa nagusiarentzat, askoz errazagoa da bere egiteko modua
enpresa berri batean ezerezetik ezartzea, erosten den enpresa bateko
kultura eta ohiturak aldatzea baino. Beste modu batera esanda: askoz
errazagoa da funtzionatzeko modu bat filial berri batean ezartzea, erosten
den enpresa bateko funtzionatzeko modua aldatzea baino.
Hori garrantzi handiko abantaila da enpresa askorentzat, ondo
funtzionatu ahal izateko beren egiteko modua (organizazioaren kultura) filial
berrira ere transferitu beharra dutelako.
Esperientzia txarrak bizi izan ondoren, enpresa asko ohartzen dira ia
ezinezkoa dela beren kultura (funtzionatzeko modua) erosi duten enpresara
transferitzea. Hori dela eta, atzerriko merkatuetara sartzeko inbertsio berria
hautatzea erabakitzen dute enpresa askok; alegia, zerotik hastea enpresak
erosi beharrean.
7.2. Inbertsio berriaren desabantailak
Garrantzi handiko abantaila hori dela eta, greenfield inbertsioak
desabantailak ere baditu:
1) Denbora. Erosketak ez bezala, inbertsio berria gauzatzeko
prozesuak luze jo dezake.
2) Arriskua. Inbertsio berriak arriskutsuak dira. Enpresak atzerriko
herrialdean lortuko dituen sarrerak eta mozkinak ziurgabetasunari loturik
daude. Alabaina, arriskua eta ziurgabetasuna ez dira hain handiak izango
enpresak aurretiaz esperientzia baldin badu beste merkatu batzuetara
sartzen eta haietan arrakasta lortzen.
3) Lehiakideek aurrea hartzea erosketa bidez. Enpresa atzerriko
merkatu batera inbertsio berriaren bidez sartzen saiatzen bada, arriskua du
lehiakideren batek aurrea hartu eta merkatu-kuota handia bereganatzeko,
eta, hala, enpresaren aukerak mugatuz herrialde horretan.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
127
7.3. Erosketen abantailak
Azken hiru hamarkadetan, nazioarteko enpresa-erosketek azkar egin
dute gora. Enpresak erostea greenfield inbertsioa baino bide erabiliagoa da
atzerriko merkatuetara sartzeko. Erosketek hiru abantaila dituzte:
1) Azkarrak dira gauzatzeko. Dagoeneko funtzionatzen ari den
enpresa bat erosiz, inbertitzaileak berehala segurtatzen du presentzia
atzerriko merkatuan. Atzerriko enpresa bat erostea askoz eragiketa
azkarragoa da inbertsio berri batean saiatzea baino. Izan ere, enpresak
erostea da modurik bizkorrena azkar aldatuz doazen merkatuetan sartzeko.
2) Arrisku txikiagoa. Erosketek, oro har, inbertsio berriek baino
arrisku txikiagoa dute.
Gehienetan, enpresa batek beste enpresa bat atzerrian erosten
duenean, irabaziak lortzen dituen aktibo multzo bat erosten du. Aitzitik,
inbertsio berriaren bidez lortuko diren sarrerak eta irabaziak zalantzazkoak
dira, inbertsioa gauzatzen denbora behar delako.
Atzerriko enpresa bat erosten denean, baliozko zerbait duelako
erosten da (produkzio-sistema, banaketa-sistema, patenteak, marka
ezaguna, bezeria leiala…). Errazagoa da enpresarentzat, eta arrisku
txikiagoa du, aktibo baliotsu horiek erosketa bidez eskuratzea inbertsio berri
baten bidez berak ezerezetik sortzea baino.
3) Lehiakideei aurrea hartzea ahalbidetzen dute. Sarritan,
enpresek erosketak merkatuetara lehiakideak baino lehenago sartzeko
egiten dituzte. Horren bidez, merkatu-kuota irabazi eta tamaina handiagoa
izatea lortzen dute, eta, hala, aldi berean lehiakideen aukerak murrizten
dituzte merkatu horretan. Enpresak lasterketa antzekoan ari dira, besteak
baino merkatuetara lehenago sartzeko eta dimentsio globala lortzeko.
Gainera, enpresa askok uste dute berek erosten ez badute enpresa
lehiakideek erosiko dutela. Hortik etorri da erosketek mundu osoan izan
duten gorakada handia, batez ere herrialde garatuetan.
4) Herrialde berri baten kulturara egokitzea errazago. Atzerrira
doanean, enpresak testuinguru kultural berria aurkituko du. Kultura berrian
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
128
negozioak egiteak duen arriskua txikiagoa izango da enpresa berri bat sortu
beharrean dagoeneko funtzionatzen ari den enpresa bat erosiz.
7.4. Erosketen desabantailak
Abantailak kontuan izanik, ez da ahaztu behar erosketen emaitzak
ere ez direla sarritan aurreikusitakoak izaten. Batez ere, honako
desabantaila hauen ondorioz:
1) Enpresa-kultura ezberdinen arteko gatazka sortzeko
arriskua.
Enpresa inbertitzailearen eta erosi nahi den enpresaren kulturen
arteko gatazka sor daiteke erosketa-prozesuetan. Enpresen kultura
ezberdinek (kudeaketa-filosofia, antolatzeko modua…) integrazio-prozesua
oztopa dezakete. Eta kultura nazionalen arteko ezberdintasunek larriagotu
egin ditzakete arazoak.
Sarritan, erosten den enpresako kudeatzaileek ez dute enpresan
jarraitu nahi izaten, ez dutelako onartzen enpresa eroslearen gauzak
egiteko modua. Kudeatzaileak galtzea arazoa da, esperientziadunak izaten
direlako eta bertako merkatua ondoen ezagutzen dutenak izaten direlako.
Horrelako pertsonala ordeztea ez da erraza izaten.
2) Enpresen analisi zuzena egitea zaila da.
Atzerriko enpresa bat erosi ondoren, batzuetan, enpresa
inbertitzaileak ohartzen dira ondo kudeatutako enpresa bat erosi beharrean
arazoak dituena erosi dutela. Hori gertatzen da analisi batean erraza ez
delako erosi nahi den enpresaren alde guztiak ondo aztertzea.
Beste batzuetan, inbertitzaileak erostera ausartzen dira erosi nahi
den enpresaren (target firm) analisi sakon eta zehatzik egin gabe. Zenbait
kasutan, sarrera eta kostu potentzialen aurreikuspenik gabe. Gehienetan,
hori gertatzen da enpresak beldur direlako beste enpresa batek aurrea
hartzeko. Lehenak izatearren, presaz egiten dute eragiketa (enpresa
erostea), baina, sarritan, emaitza ez da nahi bezain ona izaten.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
129
3) Gehiegi ordaintzeko arriskua.
Enpresa inbertitzaileek gehiegi ordaintzen dute askotan atzerriko
enpresen aktiboen truke. Erosi nahi den enpresaren prezioak gora egin
dezake (eta egiten du), sarritan gertatzen den moduan, konpainia bat baino
gehiago enpresa hori erosteko prest agertzean.
Horrekin batera, askotan, enpresa eroslearen (acquiring firm)
kudeatzaileak baikorregiak izaten dira erosi nahi duten enpresaren (target
firm) posibilitateei buruz, eta prest agertzen dira enpresaren truke bere
balio erreala (merkatu balioa) baino gehiago ordaintzeko. Baina, gero, beti
ez dituzte aurreikusitako emaitzak lortzen.
8. Filialen jabetza osoa?
Wholly Owned Subsidiaries
Atzerriko enpresa filialen jabetza osoa izateak (inbertsio berriaren
bidez lortua edo erosketa bidez kapitalaren %100 eskuratu delako)
abantailak ditu enpresa nagusiarentzat, baina baita zenbait desabantaila
ere.
8.1. Filialen jabetza osoa izatearen abantailak
1) Filialek lortutako irabazi guztiak (%100) enpresa nagusiarentzat
izango dira.
2) Atzerriko eragiketa guztien kontrola. Filialak zenbait herrialdetan
izanez gero, kontrol hori beharrezkoa da koordinazio estrategiko globala
ezartzeko. Horrela, enpresak eginbehar produktiboak filialen artean banatu
ditzake, helburua filial bakoitza zerbaitetan espezializatzea eta balio erantsi
ahalik eta handiena lortzea izanik.
3) Enpresa nagusiak bere know-how teknologikoa (technological
know-how) kontrolpean izango du. Enpresak lehiarako abantaila bere
teknologian oinarritzen badu, filialaren jabetza osoa izanez ez du kontrol
hori galtzeko arriskurik izango.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
130
8.2. Filialen jabetza osoa izatearen desabantailak
1) Kostu ekonomiko handia. Filialen jabetza osoa izateak kapital-
inbertsio handia eskatzen du. Izan ere, atzerriko merkatuetara sartzeko
bide horrek du kostu ekonomiko handiena (inbertsio berri baten bidez zein
erosketa bidez izan).
2) Arriskua. Aurrekoarekin lotuta dago. Inbertsioan kapital handia
konprometitzen denez, atzerriko merkatuetara sartzeko dauden beste modu
batzuekin baino (esportazioak, lizentziak, joint ventures…) arrisku askoz
handiagoa hartzen du enpresak.
9. AIZ bultzatzen duten faktoreak
Determinants of Foreign Direct Investment
Enpresek atzerriko merkatuetan sartzeko inbertsio zuzena aukeratzen
dutenean, zerbaitek bultzatuta egiten dute aukera hori. Jarraian aztertzen
dira AIZ bultzatzen duten faktoreak (batzuk orokorrak, beste batzuk
espezifikoagoak).
9.1. Merkatu erakargarrietan sartzea
Atzerriko inbertsio zuzen askoren helburua merkatu erakargarrietan
sartzea izaten da. Merkatu horietan presentzia zuzena izan, han ekoitzi eta
saldu. Oro har, suspertzen ari diren ekonomien merkatuak (Txina, India,
Mexiko, Turkia, Indonesia…) bihurtu dira oso erakargarri azken urteotan,
handiak direlako eta hazteko potentziala erakusten dutelako. Herrialde
garatuetako merkatuek ere erakargarri izaten jarraitzen dute, hango
kontsumitzaileen erosahalmen handiagatik, egonkortasun politikoagatik,
segurtasun juridikoagatik…
Beraz, inbertitzeko urratsa eman aurretik, honako aldagai hauek
garrantzi handia izango dute enpresen azterketan: i) merkatuaren tamaina,
ii) merkatu horren hazkunde potentziala, iii) eskualdeko merkatuetara
sartzeko aukera; hots, herrialde batean ekoitzi eta gero herrialde horretan
eta ingurukoetan saltzeko aukera izatea, iv) kontsumitzaileen
erosahalmena, eta v) egoera politiko-legala.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
131
9.2. Imitaziozko jokabidea
Imitative Behavior
Enpresa batzuek atzerrian inbertitzeko erabakia beste enpresa baten
jokabidea (aitzindaria izan dena merkatu berrira sartzen) aztertu ondoren
hartzen dute. Gehienetan, aitzindariak sektorean liderrak diren enpresak
izaten dira. Merkatu berriak hasieran ezezagun izaten dira enpresa
guztientzat. Merkatu horiek erakargarriak izan daitezke, baina arriskua ere
ager daiteke.
Enpresek duten jokatzeko modu horri hainbat izen eman zaizkio:
imitaziozko jokabidea (imitative behavior), liderrari jarraitzeko jokabidea
(follow-your-leader behavior), artalde-jokabidea (herd behavior), edo elur-
pilotaren jokabidea (snowball behavior). Burtsan, eta, oro har, finantza-
mugimenduetako salerosketetan ezaguna da portaera hori. Baina inbertsio
zuzenari loturiko erabakietan ere ager daiteke.
Enpresa batzuk aitzindari izaten dira merkatu berrietara sartzen.
Gero, horien jokabidea eta emaitzak ikusi ondoren, beste enpresa batzuek
ere inbertitzeko erabakia hartzen dute. Portaera horren bidez, merkatu berri
ezezagun batera sartzeko arriskua minimizatzea lortzen dute. Izan ere,
enpresen helburuetariko bat arriskua minimizatzea da, eta atzerriko
merkatu berri batera sartzerakoan beste enpresa batzuen esperientziatik
ikastea izaten da aukeretariko bat.
Imitaziozko jokabidea gertatzen denean, enpresek, gehienetan, beren
sektoreko enpresa baten (aitzindaria, liderra) urratsei jarraitzen diete. Baina
beste sektore bateko enpresek atzerrian izandako esperientziatik ere,
informazio oso baliagarria lor dezakete.
Azken urteotan, imitaziozko jokabidea enpresa askok erabili dute
suspertzen ari diren herrialdeen merkatuetara sartzeko. Txinan, Indian,
Brasilen, Mexikon… enpresa gutxi batzuk hasi ziren inbertitzen. Baina,
gerora, aurrekoen esperientziaren berri izan ondoren, beste batzuek ere
bide bera hartu dute. Enpresen artean, jokabide hori Europa Ekialdeko
merkatuetara sartzean ere agertu da.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
132
9.3. Lehia estrategikoa
Strategic Rivalry
Zenbait kasutan, merkatu globalean enpresek euren artean duten
lehia estrategikoa izaten da AIZ bultzatzen duen faktorea. Hori, batez ere,
azpisektore industrial oligopolistikoetan gertatzen da. Azpisektore
batean, enpresa kopurua mugatua bada, oligopolioa dagoela esaten dugu
(adibidez, azpisektore industrial bat lau enpresaz osaturik badago eta
lauren artean merkatu globalaren %80 kontrolatzen badute, oligopolio bat
litzateke).
Lehiari dagokionez, enpresek elkarren artean duten menpekotasuna
da oligopolioen ezaugarri nagusiena. Enpresa batek egiten duenak eragin
zuzena izan dezake lehiakideengan, eta horiek erantzutera behartu. Xake-
jokoan bezala, lehiakide bakoitzak hurbiletik jarraituko ditu besteen
mugimenduak. Baten batek herrialderen batean inbertitzeko urratsa ematen
badu, besteak ere gauza bera egiten saiatuko dira, oligopolio barruan
indarrik ez galtzeko. Helburua izaten da ezein enpresari ez uztea
nagusitasun-posiziorik hartzen merkatu globalean. Izan ere, enpresa batek
merkatu berri batean lortutako irabaziak (salmentengatik, ekoizpen-kostu
txikiagoengatik, edo biengatik) erabili ditzake beste merkatuetan bere
kideei erasotzeko (merkatutik ateratzeko ere, lortutako irabazien ondorioz
prezio txikiagoak ezarriz).
Beraz, oligopolioa osatzen duten enpresen arteko merkatu globaleko
lehia estrategikoak bultzatzen ditu, batzuetan, enpresak atzerrian
inbertitzera.
9.4. Baliabide naturalen kokapena
Kokapenari loturiko faktoreek garrantzi handia dute inbertsioaren
zergatia eta norabidea azaltzerakoan. Sarritan, atzerrian kokatzen diren
baliabideak (naturalak, lana, teknologia…) erabili ahal izateko modu bakarra
inbertsio zuzena izaten da.
Adibide argiena baliabide naturalena da, beren izaeragatik toki zehatz
batera loturik agertzen baitira (petrolioa edo beste mineral batzuk,
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
133
esaterako). Petrolio-konpainiek petrolioa dagoen tokian inbertitu behar
dute.
Kasu batzuetan, baliabide naturalak ustiatzen dituzten enpresek
nazionalizazioaren arriskua izaten dute.
9.5. Giza baliabideak
Kokapenari loturiko beste adibide bat giza baliabideek ematen dute.
Lanaren kostuari eta langileen prestakuntzari dagokienez, alde handiak
daude herrialdeen artean. Lan-faktorea herrialde batetik bestera eraman
ezin denez, logikoa da enpresek ekoizpena kokapen hoberenean ezartzea,
lan-faktorearen kostua eta prestakuntza kontuan izanik. Bi aldagai horiek
(kostua eta prestakuntza) eta bere produkzio-prozesuari zein konbinazio
dagokion ondoen aztertu ostean aukeratuko du herrialdea enpresak.
Lan-kostu txikiak (low-cost labor). Atzerriko inbertsio zuzena
azaltzen duten faktoreen artean, garrantzitsuenetarikoa da lan-kostuak
murriztea. Inbertsio zuzena aztertzen duten aditu gehienen ustez, lan-
kostuak ahalik eta gehien murriztea funtsezko faktorea da enpresen
kokapena atzerrian erabakitzeko. Hala ere, faktore horren garrantzia asko
aldatzen da enpresen jarduera motaren arabera.
Kualifikazio txikiko lanean intentsiboak diren jarduerak (manufaktura
tradizionalak eta estandarizatuak, esaterako) garapen-bidean dauden
herrialdeetan ezarriz joan dira, ekonomia garatuetako enpresek han
inbertitu dutelako lan-kostuak murrizteko.
Lan kualifikatua (highly-skilled labor). Zenbait kasutan, alokairu
txikiak ordaintzea ez da nahikoa arrazoi izaten inbertsioa erakartzeko.
Enpresa batzuentzat, atzerriko herrialdean langile prestatuak (teknologiari
zein kudeaketari dagokionez) aurkitu ahal izatea bihurtzen da arrazoi
nagusia han inbertitzeko. Langile horiek hezkuntzaren eta esperientziaren
bidez hartutako trebezia baliotsuen jabe dira, eta beren alokairuak
erlatiboki handiak izango dira. Baina enpresa batek mota horretako
langileak behar baditu, hori eskaintzen duen herrialderen batean ezarri
beharko du ekoizpena.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
134
Bestalde, alokairuak produktibitatearekin batera aztertu behar dira.
Alokairuak herrialde batean beste batean baino handiagoak izan daitezke,
baina lan-produktibitate handiagoak konpentsa dezake alokairuetan dagoen
alde hori.
Esaterako, Estatu Batuetako eta Europar Batasuneko langileen
produktibitate maila handia erabakigarria izan da Japoniar inbertsioak toki
horietara erakartzeko. Bi alde horietan, alokairuak erlatiboki handiak dira,
baina baita lanak lortutako produktibitatea ere.
9.6. Kanpo-ondorio positiboak
Positive Externalities
Kokapen batzuetan, enpresek abantailak aurkitzen dituzte bertako
kanpo-ondorio positiboek eraginda. Kasu argiena Silicon Valley izan daiteke,
Kalifornian.
Kanpo-ondorio positiboen beste kasu argi bat ere aipa daiteke, hori
ere Estatu Batuetan: Bostonen, MIT Massaschussets Institute of
Technologyren eta Harvard-eko Unibertsitatearen inguruan gertatzen dena.
Biomedikuntza, industria farmazeutikoa, bioteknologia, genetika,
medikuntzarako ekipoak… Alor horretako ikerkuntza eta produktu berrien
puntako garapena lurralde horretan gertatzen ari da. Hori dela eta, enpresa
farmazeutiko handienek (Novartis, Sanofi, Pfizer, Genzyme,
Takeda/Millennium…) han kokatzeko erabakia hartu dute.
9.7. Produktuaren bizitza zikloa
The Product Life-Cycle
Raymond Vernon-ek sortutako produktuaren bizitza-zikloaren teoria
(Raymond Vernon's product life-cycle theory) ere erabil daiteke AIZren
norabidea azaltzeko.
Teoriaren arabera, herrialde garatuetako enpresek produktu berriak
sortzen dituztenean, eta beren merkatuetan arrakasta izan badute, beste
herrialde garatu batzuetan inbertitzeko joera izango dute (uste badute
nahiko eskari izango dutela).
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
135
Teoriarekin jarraituz, produktuaren estandarizazioak eta merkatuaren
saturazioak prezio-lehia eta kostuak murriztu beharra dakartenean, AIZ
garapen-bidean dauden herrialdeetara zuzenduko da. Lan-kostuak
txikiagoak direnez, herrialde horietan inbertitzea izaten da kostuak
murrizteko modurik egokiena. Beraz, teoriaren arabera, produktuak
helduak direnean (baita ekoizteko moduak ingurumena kaltetzen duenean
ere), ekoizpena (inbertsio zuzena) garapen-bidean dauden herrialdeetara
zuzentzen da.
9.8. Merkataritza-hesiak saihestea
Avoidance of Trade Barriers
Zenbait kasutan, muga-zergak eta beste merkataritza-hesi batzuk
saihestu beharrak bultzatzen du AIZ. Kasu horietan, AIZk merkataritza
ordezten duela esan daiteke.
A herrialdeko gobernuak B herrialdeko esportatzaileei bere merkatuak
ixteko mehatxu (sinesgarria) egiten badie, B herrialdeko enpresarien
aukeretariko bat A herrialdean bertan ekoiztea izan daiteke. Modu horretan,
B herrialdeko enpresek A herrialdean duten merkatu-kuota mantendu ahal
izango dute (edo handiagotu).
Adibidea:
Europar Batasuneko eta Japoniako enpresa askok hartu izan dute
Estatu Batuetako enpresa nazional bihurtzeko erabakia (han inbertituz),
herrialde horretako merkataritza-politikako aldaketetatik etor daitezkeen
arriskuak uxatzeko.
Merkataritza-hesiak saihestearen faktore horrek garrantzia galdu du,
merkatu nazionalen babes maila orokorra jaitsiz joan delako
merkataritzaren liberalizazioaren ondorioz. Orain, oro har, enpresek ez dute
muga-zergen eta merkataritza-hesien gainetik jauzi egiteko beharrizan
handirik. Dena den, eta nahiz eta azken hiru hamarkadetan merkataritza-
hesiak murriztuz joan diren, enpresek neurri protekzionisten beldur izaten
jarraitzen dute. Hori dela eta, etorkizunean ezar daitezkeen merkataritza-
hesiak saihesteko tresnatzat hartzen dute AIZ.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
136
9.9. Zerga-pizgarriak
Tax Incentives
Munduan, herrialde askok eskaintzen dituzte zerga-pizgarriak AIZ
erakartzeko. Gehien erabiltzen den pizgarri mota opor fiskalak deiturikoa
da; alegia, aldi batean zergarik ez ordaintzea (ehuneko txikiagoa ordaintzea
ere izan daiteke). Pizgarri horiek, batez ere, sozietateen irabazien gaineko
zergarako (corporate tax) izaten dira.
Sozietateen irabazien gaineko zerga murrizten edo ezabatzen duten
herrialdeen helburua AIZ erakartzea izaten da, horren bidez herrialdearen
hazkunde ekonomikoa bultzatzeko. Batzuetan, opor fiskalak sektore edo
azpisektore ekonomiko zehatz batzuei ematen zaizkie, arlo horiek
suspertzeko asmoz.
Dena den, ikerketen arabera, zergak oso gutxitan izaten dira
atzerrian inbertitzeko zio nagusiena. Zenbait faktorek azalduko lukete hori:
a) zerga-pizgarriak eskaintzea herrialdearen lehiakortasun ezaren
seinaletzat har dezakete inbertitzaileek, eta, horren ondorioz, herrialde
horretan ez inbertitzea erabaki.
b) zerga txikiagoen baino handiagoen alde egon daitezke enpresa
inbertitzaileak, zerga horiek azpiegiturak modernizatzeko edo hezkuntza-
sistema hobetzeko erabiltzen badira. Enpresen funtzionamendua
eraginkorra izan dadin beharrezkoa da herrialdeak arlo horietan inbertitzea.
Eta zergak izaten dira finantzatzeko modua. Horregatik, kalitatezko
azpiegiturak (aireportuak, autopistak, komunikazio-sareak…) hobesten
dituzte atzerriko inbertitzaileek zerga-pizgarrien ordez.
c) transferentzia-prezioak
Transferentzia-prezioa da multinazional bereko filial batetik beste
batera transferitutako ondasun edo zerbitzuen truke ezarritako prezioa.
Transferentzia-prezioen bidez, zergek irabazietan duten eragina
minimizatzea lortzen dute enpresa multinazionalek.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
137
Esan bezala, transferentzia-prezioa multinazional bereko bi enpresek
euren artean ondasunak edo zerbitzuak trukatzen dituztenean adosten
duten prezioa da. Enpresak jabetza berekoak ez direnean, euren arteko
salmenta-prezioak merkatuak ezarritakoak izaten dira, baina enpresak
multinazional bereko filialak direnean, beren arteko transferentzia-prezioa
merkatu-baldintzetatik kanpo adostu dezakete. Horrek esan nahi du filial
batek beste bati saldutakoaren prezioa modu artifizialean (merkatu-
preziotik kanpo) igo edo jaitsi dezakeela, dagokion herrialdeko zerga-
eskakizunen arabera. Oro har, enpresa multinazionalek transferentzia-
prezioak erabiltzen dituzte kostuak zerga-maila handiko herrialdeetako
(high-tax countries) filialetan kontabilizatzeko eta sarrerak zerga-maila
txikiko herrialdeetako (low-tax countries) filialetan kontabilizatzeko.
Horrek kezka handia sortzen du gobernuengan, eta, bereziki, zergez
arduratzen direnengan, badakitelako enpresa multinazionalek zergapetu
daitekeen irabazia murriztu dezaketela beren transakzioetan transferentzia-
prezioak erabiliz. Gai honen inguruan arauak egon arren, transferentzia-
prezioak erabiliz zergen eragina murriztea praktika arrunta bilakatu da
enpresa multinazionalen artean.
* Esan dugu zergak gutxitan izaten direla atzerrian inbertitzeko
erabakia hartzeko arrazoi nagusia. Baina horrek ez du esan nahi garrantzirik
ez dutenik. Atzerrian inbertitzeko erabakia hartu ondoren, herrialdeen
arteko zerga-desberdintasunek garrantzi handia hartzen dute tokia
aukeratzerakoan. Kontuan izan behar da hainbat herrialde ordezkagarriak
izan daitezkeela inbertitzailearentzat. Egoera horretan, zerga-pizgarriek
eginkizun garrantzitsua izan dezakete inbertsioa erakartzeko. Beraz,
herrialde bat atzerriko inbertsiorako erakargarria denean, zerga-pizgarriek
are erakargarriago bihurtzen dute.
Nazioarteko Diru Funtsaren, Munduko Bankuaren eta zerga-gaiez
arduratzen diren nazioarteko erakundeen gomendioa AIZ erakartzeko
zerga-pizgarririk ez erabiltzea da, distortsioak sortzen dituztelako. Ez dira
bidezkoak, inbertitzaile atzerritarrek bakarrik, ez nazionalek, jasotzen
dituztelako zerga-pizgarrien onurak. Eta pizgarriak atzerritarrei bakarrik
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
138
eskaintzen zaizkienean, 'round-tripping' sor daiteke (inbertsioaren
joan-etorria). Esan nahi du kapital nazionala herrialdetik irten egingo dela,
hara AIZ gisa berriro itzultzeko, atzerritik datorren inbertsioari eskaintzen
zaion faborezko tratu bera (zerga-pizgarriak) jasotzeko.
Zerga pizgarriek planteatzen duten arazorako, irtenbide egokiena
herrialdeen artean nazioarteko akordioa lortzea litzateke, AIZren inguruko
zerga-pizgarri guztiak ezabatzeko (edo adostutako eran mugatzeko). Baina
akordio hori lortu ez denez, oso zaila da herrialderen batek bere kabuz
erabakiren bat hartzea norabide horretan.
10. AIZri buruzko jarrerak
AIZri egin zaion harrera ez da beti bera izan. Harrera horretan,
ideologia politikoak zerikusi handia du. Hiru ikuspegi bereiz ditzakegu:
10.1. Jarrera marxista klasikoa
Ikuspegi marxista klasikoarentzat, enpresa multinazionalak –AIZren
eragile nagusiak– herrialde inperialistaren tresna dira. Enpresa horiek
inbertsioaren herrialde hartzaileak esplotatu egiten dituzte; mozkin handiak
lortu, eta jatorriko herrialde kapitalista-inperialistaren nagusitasuna indartu
egiten dute. Ikuspegi horrek argudiatzen duenez, enpresa multinazionalek
herrialde anfitrioian lortzen dituzten mozkinak jatorriko herrialdera
eramaten dituzte eta teknologia estu kontrolatzen dute. Horrez gain,
multinazionalen filialetako lanpostu garrantzitsuenak jatorriko herrialdeko
enplegatuentzat izaten dira.
AIZren eta multinazionalen jokabidearen ondorioz, garapen-bidean
dauden herrialdeak atzeratuta jarraitzen dute, eta herrialde kapitalista
aurreratuen menpeko dira inbertsiorako, teknologiarako eta enplegua
sortzeko.
Beraz, ikuspegi horren arabera herrialdeek ez liekete atzerriko
enpresei AIZ bidez sartzen utzi behar herrialdera, ez direlako garapen
ekonomikorako tresnak, menpekotasuna ezartzeko baizik. Horrekin batera,
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
139
herrialdean egon daitezkeen enpresa multinazionalak nazionalizatu egin
behar lirateke lehenbailehen.
Ikuspegi horrek indar handia izan zuen ideologia marxista eta
herrialde komunistak indartsu mantendu ziren bitartean. Baina, 1980ko
hamarkadaren azkenetatik aurrera, indarra galduz joan da mundu guztian.
Dena den, indartsu agertu denean ere, herrialdeek praktikan ez dute
zorroztasun osoz aplikatu orientabide hori.
10.2. Jarrera neoliberala
Ikuspegi neoliberalaren jatorria ekonomialari klasikoetan dago; Adam
Smithen eta David Ricardoren nazioarteko merkataritzari buruzko teorietan,
alegia. Horien esanetan, herrialde bakoitza eraginkortasun handienaz ekoitz
ditzakeen produktuetan espezializatu behar litzateke, eta, gero,
merkataritza askearen bidez, produkzioak beste herrialde batzuekin trukatu.
Ikuspegi horretarako, AIZ eta enpresa multinazionalak ondasun eta
zerbitzuen ekoizpena munduko toki egokienetan (eraginkorrenetan) egin
ahal izateko tresnak dira. Horren ondorioz, munduko ekonomiaren
eraginkortasun globala eta ongizatea handitzen dituzte.
Ikuspegi neoliberala indartuz joan da mundu osoan 1980ko
hamarkadatik aurrera. Horren ondorioz, atzerriko inbertsio zuzena ahalik
eta libreen egin ahal izateko dauden oztopoak kentzeko joera nagusitu da.
Ikuspegi neoliberalari hertsiki jarraituz gero, herrialdeek edozein
herrialdetatik datorren edozein motatako inbertsioa onartzeko prest egon
behar lukete. Praktikan ezein herrialdek ez du jarraitu orientabide
neoliberala bere forma garbian.
10.3. Jarrera pragmatikoa
AIZri dagokionez, herrialde gehienek praktikan ez dute ez ikuspegi
marxista hertsia ez ikuspegi neoliberal zorrotza erabili. Horren ordez,
ikuspegi pragmatikoa, alde gutxirekin, nagusitu da ia mundu guztian.
Ikuspegi horren arabera, AIZk onurak eta kostuak ditu herrialderako.
8. gaia. Atzerriko inbertsio zuzena
140
AIZren onurak hainbat modutakoak dira, herrialdera kapitala,
teknologia berriagoa, kudeaketa aurreratuagoa eta enpleguak dakartzalako.
Baina onura horiek kostua ere badute. Produktuak edo zerbitzuak ekoizten
dituena enpresa nazionala izan beharrean, atzerriko konpainia bat bada,
inbertsio horren mozkinak kanpora doaz (normalean). Atzerriko enpresek
inputak beren herrialdetik inportatzeko joera ere izaten dute, eta, hala,
herrialde anfitrioiko ordainketa-balantzaren egoera txartu egiten dute.
Bestalde, enpresa multinazional boteretsuenek ahalmena dute gobernuei
eskakizunak egiteko eta baldintzak jartzeko, eta, hainbat kasutan,
herrialdeen politika ekonomikoko neurrietan eta sistema legalean eragin
dezakete (zerga-politika, hezkuntza- politika, legeak…).
Adibidea. Eurovegas Madrilen kokatzeko enpresa amerikarrak egin
zituen eskakizunak.
Bibliografia
Ball, Donald A.; J. Michael Geringer; Jeanne M. McNett; Michael S. Minor
(2013), International Business: The Challenge of Global Competition.
McGraw-Hill.
Daniels, John D.; Lee H. Radebaugh; Daniel P. Sullivan (2014),
International Business. Environments and Operations. Pearson.
Gannon, Martin J.; Pillai, Rajnandini (2013), Understanding Global Cultures:
Metaphorical Journeys Through 31 Nations, Clusters of Nations,
Continents, and Diversity. SAGE Publications.
Hill, Charles W. L. (2013), Global Business Today. McGraw-Hill.
Hill, Charles W. L. (2014), International Business: Competing in the Global
Marketplace. Irwin/McGraw-Hill.
Johnson, Debra; Colin Turner (2010), International Business: Themes and
Issues in the Modern Global Economy. Routledge.
Krugman Paul R.; Maurice Obstfeld; Marc Melitz (2014), International
Economics: Theory and Policy. Pearson.
Maesso Corral, María; Raquel González Blanco (2011), Manual de economía
mundial. Pirámide.
McKellar, Robert (2010), A Short Guide to Political Risk. Gower Publishing
Company.
142
Morrison, Janet (2008), International Business: Challenges in a Changing
World, Palgrave Macmillan
Ritzer, George (2011), Globalization: The Essentials. Wiley-Blacwell.
Rugman Alan M.; Simon Collinson (2012), International Business, Pearson.
Satoshi, Machida (2012), “Does Globalization Render People More
Ethnocentric? Globalization and People's Views on Cultures”, The
American Journal of Economics and Sociology, Vol. 71, No.2, April
2012.
Stiglitz, Joseph E. (2007), Making Globalization Work. W.W. Norton &
Company.
Wild John J.; Kenneth L. Wild (2014), International Business: The
Challenges of Globalization. Pearson.
top related