bildts hizkuntzaren kontzientzia berri...
Post on 10-Oct-2020
14 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Arrastoak buztinean
Bildts hizkuntzaren kontzientzia berri baterantz
Gerard Marcel de Jong 2017ko abendua, Pasai Donibane / Donostia / St. Anne
1
Hitzaurrea
1984an, nire aitonak, bizitza osoan Bildtse Post astekariaren irudi izan zen eta bere bizia
bildtshizkuntzarenaldeemanzuenGerrytDirks-ek,HerbehereetakotelebistakoVanGewest
tot Gewest saioko kamerak izan zituen bulegoan gonbidatu, egun neuk zuzentzen dudan
egunkariaren albisteen solairuan. Bildts hizkuntzaren etorkizunari eta mehatxuei buruzko
programaegitenariziren(bai,baitagaraihaietanere,duela30urte).
Aurkezleakhonakohaugaldetudio:
—Zureustez,zenbatdenborageratzenzaiobildtseraridesagertuarte?
Irribarretxikibategindu.
—Galderaona…
Nireaitonakgutunak irekitzekoariheldudio,gorabegiratudu,gogoeta laburbategin,eta
erabakidu:
—Nibizinaizenartekodenborageratzenzaiobildtserari.
2018kourtarrilaren1etik,HetBildtudalerriaezdaexistitzen.513urteetagero,bildtsdunek
beren autonomia galdu dute, eta desegin egin dira Waadhoeke udalerri berria sortzeko.
Autonomia desagertzearekin batera, hizkuntzak eta kulturak are presio handiagoa jasan
beharko dute. Baina ez da gauza berria: Bildts hizkuntza presiopean egon da nire bizitza
osoan.BesteHitzak–OtherWordsprogramariesker,neronek,bildtsdunbatek,maiatzaeta
ekaina Hego Euskal Herrian igarotzeko aukera izan nuen. Bertan, Bizkaiko golkoan,
Donostiatik gertu, Hugoenean bizitzeko eta lan egiteko askatasuna izan nuen, eta
euskaldunak beren nortasunaz, hizkuntzaz eta kulturaz zer harro dauden ikustekoa. Nire
egonaldia nortasunari, zerbait geure dugula sentitzearen izaera unibertsalari, hizkuntza
gutxituen berezitasunari, eta norberak bildtsera bezalako hizkuntza txiki bat babestu eta
zabaltzekoegindezakeenariburuzkoikerketabatbilakatuzen.
2
1.Mehatxuekinbatera,aukerak
Euskal Idazleen Elkarteak egonaldiak antolatzen ditu urte osoan zehar Hugoenea etxean
hizkuntza gutxituetan idazten duten idazleentzat. Hugoenea etxeak Victor Hugo frantziar
idazlearengandik hartu zuen izena, arrantzale herri txiki horretara joan baitzen naturak,
itsasoarenikuspegiaketaEuskalHerrikojendeonakekartzenzioninspirazioarenbila.
Etxeaherrikoplazafotogenikobateandagokokatuta;tokikobizitzarikoloreaematendioten
etxe alai, tabernatxo eta aurpegi berrien artean. Hasieran begiradak barnerakoiak ziren,
baina behin izotza apurtuta eta elkarri irekita, lotura berezi bat sortu zen –kultur trukea,
gurehizkuntzeietakultureiburuzkoistorioakemanetajasotzekoa–.EuskalHerriraetortzeko
nahiko ondo prestatu nuen neure burua: liburuak irakurri nituen, bertako historiaz,
hizkuntzazetakulturazikasinuen.Bainajendeakegitenduhizkuntzabat,kulturabat,baita
historiaberaere,jendeakdaramahoriguztiaberebizkargainean,etajendeaktransmititzen
du. Liburuakaldebaterautzi etahaienmunduan sartunintzen. Etabi aldeentzat izan zen
abentura: euskaldunak bildtserari buruz ikasteko gogotsu ziren. Euskaldun mordo batek
–gazteaketazaharrak,pertsona"arruntak"etakulturelitekokideak–bildtshizkuntzariburuz
edozeinnederlandarrekbainogehiagodakiorain.
EuskalHerrianeginikoegonaldiankonturatunintzenzergatikdaudeneuskaldunakhainharro
beren idiosinkrasiaz, hizkuntzaz eta kulturaz. Ikusi dut nola egiten duten aurrera haiekin,
nekaezin,nolazaintzendituzten,bideanoztopoakaurkituarren.
Egonaldiaeginnuenherria,Donibane,herritxikiada,bertakojendeaosoelkartutadagoeta
tradizioei jarraitzeamaite dute, eta beharrezko denean, batera ekiteko prest daude beti.
Herrianikurrinakdaudenbalkoietatikzintzilika,eta"Etxera!"diotengraffitiakirakurdaitezke
hormetan, Espainiako gobernuari eskatuz eskualdeko seme-alabak –zuzen edo bidegabe
atxilotuak, gehienetan ETAko kide izatea egotzita– Gipuzkoara ekar ditzatela (horixe da
probintziaeuskaldunena).Etxeraekarditzatela.
Badirudi Europa post-globalizazio aro batean murgilduta dagoela. Bruselak eguzkitik
hurbilegi egin zuen hegan; azkarregi joan zen jende askorentzat. “Batasuna aniztasunaren
bitartez”, horixe izan behar zuen, baina agian batasunerako nahi horrek larrialdietarako
irteerarantz bultza zuen aniztasuna. Post-globalizazioan begirada berriz ere barrualdera
zuzendudaheinhandibatean.Eta, tamalez,badirudihorreneskutikdatozela (muturreko)
nazionalismoa,xenofobia,etaenpatianahizsolidaritatefaltahandibat.
3
ErresumaBatuakBrexitaaukeratuzuen,Italiakoeskualdeekautonomiahandiagoanahidute;
eta, noski, Katalunian gertatzen ari den independentziaren aldekoborroka guztion ahotan
dagoorain.Adibideokezindiraelkarrenarteankonparatu–jatorriosodesberdinakdituzte–,
bainagauzabatpartekatzendute:(eskualde)nortasunarenetakulturarenbabesa.
Indarrean diren botereek kontrako patua inposatu dioteHet Bildt udalerriari: nire herriak
existitzeari utzi dio 2018ko urtarrilaren 1ean; 513 urteren ostean, bildtsdunon autonomia
amaitu egin da. Hagak hala aginduta, eta probintziaren eta Bildts eremuko udalaren
babesarekin, udalerria desegin egin daWaadhoeke herria sortzeko. Hainbat arrazoi eman
dituzte erabakia justifikatzeko: eraginkortasuna, botere handiagoa, erronkei aurre egiteko
ahalmena;baina,azkenfinean,zentzukomunezmozorroturikotontakeriamordoabesterik
ezda,halaudalerritxikiezdesegitealortzeko.
Orain, euskaldunak eta bildtsdunak ezin ditugu konparatu ia ezertan ere. Euskaldunek
izugarrizko sufrimendua pairatu behar izan dute. Odola isuri da eta bizi asko galdu dira
hizkuntzarietakulturaribizirikeutsiahalizateko.Bildtsdunonbideaaskozerrazagoaizanda.
Ez dugu bizitzarik galdu gure hizkuntzan hitz egiteko eskubidea defendatzeko; ez dugu
torturarik jasan,ezgaituzteatxilotu,ezta isilaraziere.Euskaldunekbai.Etahalakoak jasan
behardituzteoraindik, katalanekbezalaxe.Haiekezagutzekoaukera izandut.Haiekinhitz
egindut.Zapalketahorreneraginakikusiditut.Horriburuzezergutxientzutendugu,baina
oraindikgertatzendirahalakoak,2018an.
Bildtsdunok zorionekoak garela esan dezakegu, ez baitugu inoiz halako sufrikariorik jasan
behar izan. Baina kausa beraren alde egiten dugu borroka. Beste eskala batean, beste
herrialdebatean,bestelakokonstelaziopolitikobatenpean.Bainahelburuberapartekatzen
dugu:bildtserarenetaeuskararenbiziraupena.
Bildts hizkuntzaren patuari atxikitako bildtsdun naizen aldetik, bildtserak forma eman dio
nirenortasunari,neureburuamoldekatudu;aukeraizanduterrezelenatzeanbegiratueta
bere hizkuntza babesteko eta bere kultura zaintzeko ahal duen guztia egiten duen jendea
ezagutzeko.Blau fandagen,griis fanônrust (Egunenurdina, ezinegonarengrisa) eleberria
idazteko lanari heltzearekin batera, nire egonaldiaren helburu nagusietako bat honako
galdera honen inguruan ikertzea izan zen: Zer da nortasuna? Nola babes eta iraunaraz
dezakegu hizkuntza gutxitu bat? Posible da geure hizkuntza eta kultura gutxituaren alde
borrokaegitea,etaaldibereanpentsaerairekibatizatenjarraitzea(huranazionalismoaren
bilaketabihurtugabe)?
4
Neronek,adibidez,gorrotodutbanderakastintzendituennazionalismohori.Bereziki,atzean
dagoena beste pertsona batzuen ahotsak isilarazteko borondatea denean. Ez dut inolako
interesikHerbehereetakobanderanetaereserkian.
Baina bandera batek, eta hori euskaldunengandik ikasi dut, nazionalismoa edo
“harrotasuna” ez den zerbait irudika dezake, betiere testuingurua ulertzen badugu; eta,
bereziki,atzeandagoennahia.
Euskaldunen eta bildtsdunon artean alde ugari dagoen arren, argi dago “nortasunek” eta
hizkuntza gutxituek ezaugarri unibertsal bat partekatzen dutela: biek ala biek bizi ditugu
zenbait egoera eta bi-biek borrokatzen dugu zerbaiten alde –horixe baita egin behar
duguna–.Erditxantxetan“bildtsdunenenbaxadore”deituizannauteproiektuhonetanparte
hartu dudalako. Baina, egia esan, halaxe sentitu naiz Euskal Herrian bildts hizkuntzaz eta
kulturazarituizannaizenean,jakindazenbatbildtsdunekutzidutengaihaunireeskuetan.
Eman didaten rol hori besarkatu dut: bildtseraren alde nire esku dagoen guztia egitea,
apaltasunosoz.Nirekazetarekin,poesiarenbitartez,proiektuhonekin.Laster, literaturaren
bitartez;eta,unehonetan,saiakerahonekin.Etaguztiahizkuntzarenetorkizunariekarpena
egiteko xedez. Hizkuntza ofizialaren izendapena ukatzea eta udalerrien birbanaketa
mehatxuakdirabildtserarentzat;horiargidago.Bainamehatxuhoriekinbateraaukerakere
sortzen dira, eta agian, baita kontzientzia berri bat ere: halakoak sarri ikusi ditut gurean
iraganean. Eta lur emankorra dugu hizkuntza eder, temati, gogor, gordin eta erromantiko
horrentzat.Bildtserakkontzientziaberribatmerezidu,emantzipazioolatuberribat,estatus
baterronkazbeterikdatozengaraietan.
Gauregun6.000pertsonakhitzegitendutehizkuntzabakanhau.Heriotzadahizkuntzatxiki
batenamaierakopatua,bainaezinaurreikusinoizhilkodenbildtserahitzegitenduenazken
pertsona. Gurekin hasten da, eta gurekin amaitu: hiztunokin. Eta hizkuntza baten
halabeharrezko patuak ez du zertan esan nahi gobernu batek ezin duenik hizkuntza edo
kultura bat babestu, ezin denik ezer egin “edonola ere amaitu egingo delako”. Hamaika
aukeradaude–baldinetajabetzenbagarazerbereziadenbildtshizkuntza–,etainonbaino
gehiago,bildtsdunoneskuetan.
5
2.Bermeo
Euskal Herriko kostalde malkartsuan barrena gidatzen ari gara, Donostiatik (Gipuzkoa)
Bermeorako (Bizkaia) bidean. Mendeetan zehar, haizeak eta itsasoak eman diote forma
kostaldeari.Elementuekdiseinubitxiaaukeratudute:ezdago lerrozuzenik.Ezdago itxura
beraduenhamarmetrokotarterik.
Leku jakinbatzuetanuradezentesartzendabarrualdera,etabadirudinaturaren jainkozko
asmoetanzegoelamilakaurtegeroago,ErdiAroan, itsasoindartsutikbabesturikoherrixkak
jaioahalizateabertan.Herriaknonitsasgizonekberenaterpeaketabaseakeraikiahalizango
zituzten, handik Bizkaiko golko aurresanezinera atera eta etxera itzultzeko, arrainez lepo.
Etxe perfektua, naturak ahalbidetua. Euskaldunei aberastasuna ekarri zien: mundu osoko
itsasohandienetanbarrena ibili zirenErrenazimenduko itsasgizonhandiakbainoaskozere
lehenago. Bilbotik, Donostiatik eta haien artean diren hamaika herri txikietatik irten ziren
euskaldunak izan ziren Groenlandiara eta Kanadara iritsi ziren lehenak. Haiek izan ziren
lehenengo baleazaleak, halako bidaiak jasateko gai izango ziren ontziak eraikitzeko behar
adinakoabileziaizanzutenlehenak,janariakiraunzezangazitueginbeharzelaulertuzuten
lehenak.Herrijakintsua,euskalduna.
Baina lurraldea ez zuten haiek eraiki. Naturari eman behar dizkiote eskerrak. Jaso
dutenarekin konpontzen jakin izan dute. Euskaldunak herri mendizale bezain itsaso zalea
dira. Hiri handietan bizi dira, baina berdin-berdin dakite bizitzen 400 biztanleko edo
gutxiagoko herrixketan. Asmamen handiko jendea dira, eta bi muturretako onena
hartzendute.
Urteetanzehar,itsasoapetatsuakharrianetalurreanbarrenairekiduberebidea,etahorren
ondorio da mosaiko itxurako kostaldea: senadiak, mokorrak, badiak, pasa(b)i(de)ak.
Hondartza txiki bat hemen, harkaitz puska izugarri bat han. Euskal Herriko paisaiaren
aldakortasunajendearenganislatzenda:moldatuzaitezemandizutenarekin,izanmalguaeta
eduki abiaduraz aldatzeko gaitasuna, baina hori guztia egin batzeko, bat bilakatzeko
helburuarekin.
Maiatzeko egun distiratsu bat da. Inoiz ez du bero handiegia egiten hemen, Espainia
barrualdeangertatzendenbezala,bainahalaeresargoridago,etakresaladakarhaizeak.—
Ez zaizu ederra iruditzen?—galdetu didate hainbat aldiz kostaldean barrena gidatzen ari
naizela.Hitzakezinbilatunabil.
6
—Bai, ederra—erantzuten dut behin eta berriz. Autoan bero egiten du: eskolako txango
batean doazen haurrak ematen dugu, erdi zorabiatuta, literaturaz eta bizitzaz eta
maitasunaz hizketan. Konplizeak gara. Bakoitza bere ingeles azentuarekin, ezagutza
desberdinekin,bainaanbizioberberarekin.
Niitsasoarieskuraturikopolderlurlauetakoanaiz.Ezmendirik,ezsenadirik.Naturak–gutxi
gorabehera– gauzabera zuenpentsatuta Frisiarentzat eta EuskalHerriarentzat.Middelsee
zaharrasakonsartuzenfrisiarlurreanbarrena,bananabatenkurbamarraztuta.Leeuwarden
itsasoanzegoen.HetBildtametsbatbainoezzen.BainaMiddelseepixkanakabuztinezestali
zen,eta1505ekootsailaren22an, lurhorietandikeakeraikieta itsasoari irabazteaerabaki
zuten; lur hori sortzea erabaki zuten. Ondorioz, 261 egunetan Oudebildtdijk dikea altxa
zuten,baitabikonportaere,gehienbatHolandahegoaldetiketorritako700-1.500gizonek.
Nire jaioterriaren jatorria, eta hortaz, nirea bera, XV.mendekomarraztekomahai batean
dago. Mondrianek marrazturikoak diruditen lerro zuzenak pergaminoan taxutu zituzten
benetako bihurtu baino askoz ere lehenago. Zoru emankorra lurra itsasoari irabazteko
prozesuaren ondorio logikoa zen. Herri bat, bildts hizkuntza eta kultura bat, guztiak dira
asmatuak. Oraindik sortzeke zeuden. Asmatutako eta lapurtutako lur zati horretan ere,
organikokijaiozenberezkohizkuntzazuenkomunitatebat.Hizkuntzagordin,errebeldeeta
erromantiko bat; edozer gizarte iraultzarentzat abegitsuago izan den zoru bat Frisian, ia
aurrekomendearenamaieraraarteFrisiakoSodomaetaGomorraizenezereezagutudena.
Alderdi askotan, Euskal Herriaren historiaren guztiz kontrakoa da. Eta, hala ere, bildtsdun
hau autoan doa euskal idazle gazte batzuekin, Donostiatik Bermeo herri arrantzale
pintoreskorakotxez.Euskalidazlegaztebatenherriadelakogoazhara.
Bidean Gernikatik igaro gara. Lutwaffek ankerki bonbardatu zuen herria 1937an, Gerra
Zibileanzehar,FrancoetaHitlerrenarteko itunbatenondorioz.Gernikakohobikomunetik
euskaldun belaunaldiak sortu eta loratu ziren, beren hizkuntza eta kultura are sendoago
besarkatu zutenak, haren hauskortasuna agerian geratu baitzen historian zehar. Beste
batzukhainbataldizsaiatuzirelakohurasuntsitzen.
Nirekinautoandatozenidazlegazteekereosobarruansentitzendutenzerbaitda.Aurreko
belaunaldietatik jasoduten zerbait; baina2017an,oraindikpasiozheltzendiote,bakoitzak
beremodura. Gernikan geratu eta horri buruz hitz egin dugu, baina ez dugu hor amaitu.
Gidatzeariekindioguberriz.
7
Gaur askatasunez gainezka gaude, zirrarak jota gure berdinekin gaudelako –etxera
itzultzearen antzeko sentimendu batekin–. Amets beraren alde lanean ari garen eta hura
partekadezakegunsentimendubiziadugu.
Behatoki bat izan zen aspaldian. Handik begiratu ahal izateko jarritako postu karratu bat,
Bermeoherriarrantzalekoharkaitzikgoreneaneraikitakoa.Pintoreskohitzakontzeptuhutsa
irudituko zaizue honezkero, baina, sinetsi iezadazue, Bermeo pintoreskoa da benetan.
Hainbat kolorez margoturiko etxeak itsasertzean, euskal kostaldea lanbro artean
desagertzen,geurebegiekzerumugaribegiratzendiotenbitartean,etaitsasontziakkulunkan
portuan. Eraikina urte luzez izan zen kostaldeko behatokia –trabatutako baleak ikusteko,
kontrabandistak harrapatzeko, edo beste behatzaileei adierazteko etsaia (espainolak, edo
guardiazibila)bideanzela–.
Orain, 2017an, "kantina" txiki baina oso atsegina da, hortxe, harkaitzik altuenean eta
ikuspegiederrenarekin.Ekaitzeketabilagunekhartuzuten.Hala,idazleizatenjarraidezake,
tabernako txandak partekatuz. Haren esanetan bide hau aukeratu zuen euskaraz idazteko
ametsabeteahalizateko.Horixeesatendutebertakoidazleguztiek–segurtasunhandiarekin
baina nolabaiteko arduragabetasunez, horrenbesterako ez balitz bezala–. Euskal idazleen
belaunaldirik gazteena hogei eta hogeita hamabost urte arteko jendea da, eta ez dirudi
idazle izatea aukera gisa ikusten dutenik, guztiz kontrakoa: badirudi euskarazko idazketak
aukeratudituelahaiek.
Nortasunaeraikitzekoadreilurikgarrantzitsuenahizkuntzada.Ezdiotbaieztapenhorri ihes
egingo.JandeVriestrobalariakdioenbezala,“Ikhew‘taltydweten,‘tisdetaal,datmaakt‘t
ferskil”(Betijakinizanduthizkuntzadelabereiztengaituena);guztiahastenetaamaitzenda
hitz egiten dugun hizkuntzarekin, besteengana zuzentzeko erabiltzen dugun horrekin.
Hizkuntzaren bitartez konektatzen gara elkarren artean. Ez dago beste bitartekorik.
Nortasunahizkuntzada.
Euskaldunek ondo dakite hori. Eta badakite, modurik gogorrenean irakatsi dietelako:
errepresioaren bidez. Francoren erregimenean eta 1975era arte, euskaldunek ezin izan
zuten euskaraz jendaurrean hitz egin. Horrek izandako ondorioei buruz gogor hitz egiten
duten euskaldun asko ezagutu ditut. Bost urteko haurtxo batek eskolan “eskerrik asko”
esaten bazuen oharkabean, “gracias” esan beharrean, behatzetan jotzen zioten erregela
batekin,etaizkinanzutikegoterazigortzenzuten.
8
Haurren kasuan “hurrengorako ikasiko du” zen premisa, baina helduak atxilotuta eraman
zitzaketeneuskarazhitzegitenbazutenjendaurrean,etazortetxarraizanezgero,torturatu
ere egiten zituzten. Jende askok izan zuen zorte txarra. Francoren erregimenarentzat
hizkuntzaaniztasunaerresistentziamodubat zen,botereakentzekomodubat.Eta zakarki
erreprimituzuten.
“Het Bildtentzat hobe izango litzateke frisiarrek ‘hemendik aurrera bildtsera debekatuta
egongo da' esango balute. Orduan ikusiko zenukete horren aurkako ekintzailetza. Orduan
loratuko litzateke zuenhizkuntza".Gutxienez bi pertsonak esan zidaten gauzabera Euskal
Herrian.Zapalketaketaneurrizorrotzekaurkakomugimenduindartsuaksorraraztendituzte.
Euskaldunak dira lehenengoak onartzen hein batean zapalketa hori izan dela euskarak
aurreraegitearenarrazoia.
Horixe baita halako neurriek eragiten dutena. Euskal Herriko haur guztiek jasotzen dute
gaztelaniazko eta euskarazko hezkuntza. Adierazpen mota oro aurki daiteke euskaraz:
literatura, haurrentzako liburuak, filmak, hedabideak. Haurrek “zaharrak” –esaterako aita
etaama–euskarazhitzegitenentzunditzaketeherrian,etabereganatuegitendutehori.Ez
daateaitxietamundubasatianjauziegitenduteneanatzeangeratzendenzerbait.Mundu
hori euskalduna baita, edo gutxienez, elebiduna. Eskola ere euskalduna da. Hedabideak.
Museoak. Seinaleak. Haurrek euskara eta gaztelania arnasten dituzte bizitzako urrats
guzti-guztietan.
Argi eta garbi hitz egingo dut: guk, bildtsdunok, eskerrak eman beharko genituzke
euskaldunek bezalako historia garratz eta izugarria eduki ez dugulako. Bildtsdunok ez
gaituzte inoiz zapaldu –ez nederlandarrek, ez frisiarrek– hitz egiten genuen hizkuntza zela
eta. Zapalketa nahi izatea, horrek erreakzio indartsua ekarriko lukeelako, tontakeria
hutsada.
Eta hortaz, ez gara ari euskaldunak eta bildtsdunak konparatzen. Baina igarri dut zer ikas
dezakegun euskaldunengandik. Hain zuzen kontraste horretan daude gure aukerak.
Euskaldunek euskarazko hezkuntza sortu dute, honako pentsamendu honetan oinarrituta:
“Inoizgehiagoez.Ezgaituztezapalduko.Hitzegitendugunahitzegitendugu,etaguretzat
garrantzitsuada.Transmititudiezaiegunhoribelaunaldiberriei”.
“Bildtsera irakastea gure haurrekiko dugun betebehar morala da”, zioen Henk Kas
bildtserako irakasle eta aktibistak ni jaio nintzen urtean, 1979an. Eta badugu hori egiteko
aukera,abantailahandibatekingainera:abiapuntubaketsubatetikirakatsdezakegu,betiere
horretarakobeharadinababesjasotzenbadugu;bildtsdunokhalaeginnahidugunbitartean.
9
Bildtserak irakasgai bat izan beharko luke bildts lurraldeko lehen hezkuntzako
ikastetxeguztietan.
Teorian halaxe beharko luke dagoeneko, baina errealitatea egoskorra da. St. Annako
‘t Fonnemint lehenhezkuntzako eskolan, adibidez, haurrek bildtserazkohezkuntza bikaina
jasotzen dute; baina bakarrik hizkuntza ezagutzen duen eta hezitzaile ona den bildtsdun
irakasle bat dutelako. Bildts eremuko beste eskola batzuek ez dute horrenbesteko zortea.
Haietanhaurrekezdutebildtserakoeskolarik,ezbaitago irakatsinahiduenedoahalduen
inor. Bildtsera bezalako hizkuntza oso-oso txiki baten Akilesen orpoa da: jende gutxi,
trebetasungutxi.Apetatsuadaoso.
Orainkantinabatdenbehatokiarenatean“hoi"hitzamargotuduteniriongietorriaegiteko.
Bildtserazzuzenidatzitazegoenegiaztatuzuten!Ekaitzekpintxoakeginetabarranjarriditu.
Inguruandarabilgunhaizeaonespenezkoada,etabaditubaikortasunukitubizibatzukere.
Josebak nahiko azkar eten zuen unibertsitateko karrera –mundu akademikoaren bolizko
dorreeznekatuta–etaBigarrenHezkuntzan irakastera itzuli zen, idaztekodenboragehiago
izateko.Ekaitzekkantinahauhartuzuendenbora librean idatziahal izateko.Nirekideetan
gazteena, Beatriz, atsedenik hartzen ez duen horietakoa da; atzerrian bizi izan da 17 urte
zituenetik (Ingalaterra, Txina, Italia, Indonesia). Eta egun honetan gauza batez ohartu da:
“Joaten naizen bakoitzean, are bereziagoa da itzulera, orduan eta gehiago baloratzen dut
EuskalHerria”. EtaniBildtsePost astekaria kudeatzeazarduratzennaiz, aitonaren lekukoa
hartuta. Hortxe, Bermeora garamatzan autoan, ausartu naiz esatera lan hori nire bizkar
gainean hartu dudala, horixe dela nire helburua, bildtseraren alde lan egitea. Lehen aldiz,
primeranegitendubatninaizenarekin.
10
3.Gurehitzak
GurehitzakGurehitzak,EsanberrizesanEzdaitezelaahaztuEzdaitezelagal,ElurgaineanTxorihankaarinekUtzitakoarrastosailederrabezalaxeOnswordenOnswoorden,Sêg‘topnijenopnijKinnenietfergetenworreSillenietferlorengaan,AsdegrasjeuzeSporen,defoetstappenDie’tdunnefeugelpoatsysachterlateindesnee.
Gurehitzak,MikelLaboarenabestia,BernardoAtxagarentestubateanoinarritua.(Itzulpena:GerardMarceldeJong.)
“Euskara hautsita dagoen tresna da". Horiek dira Eider Rodriguezek joan den ekainean
RealarenegoitzadenAnoetakoestadioarenkatakonbatan,ErnestLluchkulturetxean,esan
zituenhitzak.Nireegonaldiabaliatuta,literaturarietahizkuntzagutxitueiburuzkoeztabaida
publikobatantolatuzutenbertan,hainbatidazleeuskaldungarrantzitsurekin.
Hautsitako tresna bat; sentimendu bera dugu bildtserarekin tarteka. Nola erabili edo zer
egiten duenoso ondo ez dakizun tresna bat. Ez dagobildtseraz esan ezin dezakezun ezer
–ama hizkuntza dut, nire emozio sorta osoa biltzen du hizkuntza horrek–, baina irismen
benetan txikiadu.Gauzaberaesandezaketeberenhizkuntzan idaztenduteneuskaldunek
etafrisiarrek,nolaezesanbildtsdunek.
11
Aurkezle aritu zen Iñigo Astiz kazetariari eleberri bat –Blau fan dagen, griis fan ônrust
(Egunenurdina,ezinegonarengrisa)– idaztekonireasmoezhitzeginnion,halabildtserako
literatur tradizioari hasiera emateko. Edo lehenengo adreilua jartzeko, beste batzuek
ondoreneraikinaaltxatzekooinarriaizanzezaten.
“Zertan sartzen ari zaren jakingo duzula espero dut”, erantzun zidan. “Zure lehenengo
liburuakhasinahiduzuntradizioaeraillezake”.Txantxetanarizen,noski,bainaarrazoizuen
heinbatean.Nolaidatziliteraturlanbatliteraturtradiziorikezduenzurehizkuntzan?Posible
da galzorian dagoen hizkuntza bat betiko jazarriko duen mamuari ihes egitea?; alegia,
bildtseraz idaztea, hein batean, bildtseraren existentziari edo desagertzeari buruz idaztea
deladioenhorri?Izandaitekebildtseraidatzizkohizkuntzazintzoetaadierazkorra,ezkutuan
bada ere, bildtserari buruz hitz egin gabe? Existitu daiteke hizkuntza bat den
horretatikkanpo?
Galdera potoloak. Nire borroken xede diren galderak, baina Euskal Herrian oraindik oso
bizirik daudenak (eta etxetik hurbilago, frisiar idazleei ere eragiten dietenak); eta horrek
lasaituegitennau.Galderahoriekplanteatzehutsagaiarenosasunegoeraonarenseinaleda.
Idazlegisahizkuntzarenliteraltasunazharagojoannahidugu.Goragokomailabateraeraman
nahi dugu hizkuntza. Literaletik harago, maila metaforikora, abstraktura, haren
meta-erabilera batera. Ez duzu hizkuntza bat hori bakarrik izatea nahi, baina hori ere
izandaiteke.
Badirudihizkuntzatxikibatenzaurgarritasunakbetibegiratzenzaituelasorbaldarengainetik,
beti ohartarazten dizula hantxe dagoela. Horretaz oso kontziente naiz bildtseraz prosa
idaztendudanean. Saihesten zailadenoztopobatda; alegia, bildtseraz idaztendudanean,
sarri, hizkuntzaren zaurgarritasunaz idazten ari naizela. Oso zaila da horretan ez erortzea.
Bainaziurnagoegindaitekeela.
Bernardo Atxagak, euskaraz idatzitako lan gehien saltzen dituen idazleak (Obaba fikziozko
herrieuskaldunbatiburuzkoistorioenbildumadenObabakoaklanarenmilakaalesalduditu,
eta20hizkuntzatarabainogehiagotaraitzulidute),hizkuntzatxikieiburuzkometaforaeder
bat egin zuen. “Hizkuntza gutxitu baten zaurgarritasuna txori hanka arinek elur gainean
utzitako arrastoak bezalakoa da". Bi makil ñimiño elur erori berritan. Txoriak bere esku
dagoenguztiaegitenduaztarnabatuzteko.Bainaminutubatenburuanelurmalutekarrasto
guztiakdesagerrarazikodituzte.Elurrezkogeruzazuri-zuridagoberriz,txoriaharengainean
inoizibiliizanezbalitzbezala.
12
Ziurnaizhizkuntzagutxitubathitzegitenduenedonorkulertukoduelakorrontearenkontra
joatekosentsaziohori.Gureaztarnakatzeanuztenditugu,bainaelurberarengainetik ibili
behar dugu behin eta berriz arrasto horiek ikusgarri izaten jarrai dezaten. Eta gutako
batzuek, esaterako nik, horixe egiteko behar adinako erotasun puntua dugu. Ez baitakigu
nolaezegin.
Ramon Saizarbitoria idazleak bestelako ikuspegia du. Haren arabera, hizkuntza bat txikia
izateabedeinkapenada,ezmadarikazioa.Eskalatxikia izateaaskatzaileada,hala literatura
merkatu nagusiaren arauei ihes egiten baitie. Hizkuntza gutxituetan idazten dutenek ez
lukete mamu horren beldur izan behar –gure hizkuntzaren hurbileko desagertzearen
mamua,beti kalekantoianzainduguna–.Horrenordez,atea irekibeharkogeniekehorrek
eskaintzendizkigunaukerei.Gurehizkuntzanidatzibeharkogenuke.Geurehaurreiirakurri.
Hitz egin. Gure hizkuntzan pentsatu eta amestu. Hori ezin digu inork galarazi. Erabili egin
behar dugu. Gure hizkuntza gure nortasuna da. Hortaz, ez utzi pragmatismo eta
gutxiagotasunpentsamenduei gubidehorretatik apartatzen.Aberats izannahi baduzu, ez
dut uste bildtseraz idatzi beharko zenukeenik. Baina bildtsdun batentzat helburua ez da
aberats izatea, baizik eta berehizkuntzanhitz egin eta idaztea.Aberastasunahortxedago
dagoeneko: gure hizkuntza da. Geratzen dena anarkiaren antza duen askatasuna da.
Helduhorri.
13
4.Handienaizanezin?Orduan,txikiena!
“Ezin baduzu handiena izan, agian txikiena izatea beharko zenuke helburu. Hori bada
zerbait”, esan zuen Aldert Cuperus historialari bildtsdunak, hitz gutxitan, berriki telebista
nazionaleanemanzutenHetBildtiburuzkodokumentalbatean:MyBildt,youareakingdom
(EneBildt,erresumabatzara).Dokumentalarenzuzendariak,AlbertJensma-k,niganajozuen
joandenudaberrian,HetBildtietabildtsduneiburuzkofilmbateginnahibaitzuen;aurten
existitzeariutzidionWaddenkostaldeko lekuberezihorriburuz,alegia.Berehalaerantzun
nionnireeskuzegoenaegingonuela,berezikigaiarenikuspegiosomaitekorrazuelako.
Bildtsera hain hizkuntza txikia izateak –6.000 hiztun inguru baino ez ditu– egiten du hein
handi batean erakargarri Het Bildtekoak ez direnen begietara. Gaiak bildtsdunok gutxietsi
egitendugunmodubateanpiztendu irudimena.EuskalHerrian jendeaaho zabalik geratu
zenentzunzutenean6.000pertsonakbakarrikhitzegitenzutelaegunerokoan,etahalaere
kazetabat,liburuaketahizkuntzababesteazarduratzendirenelkarteakdituela.
Jensma ez zen izan iaz, udalerrien birbanaketaren aurretik, bildtserari buruzmintzatu zen
bakarra.Biltserakezzueninoiz2017anbezainbestearretapiztuhedabideenaurrean.
Het Bildt herriak existitzeari uzteko erabakia 2014an hartu zuten, eta udalak 2016ko
apirileanemanzuenbehinbetikoonespena.(Hortikkanpo,euskaldunekerabakilizunadela
diote. “Nola da posibleHet Bildtekoudalak berak erabakitzea herria desegitea?”.Oso zail
eginzitzaidanhorihaieiazaltzea.Eznuenlortu.Eta,azkenean,eznuengehiagosaiatunahi
izan.Logikarijarraituta,sentimenduakaldebaterautzitabainoezindaazaldu;emozionalki,
gaizkidagoaldeguztietatik.)
Bildtsdunakgehienmindudituena,politikariekhaiensorbaldagaineanjarridutenzama,zera
da,ezzela inoizerreferendumikegin.Erresumaezzen inoizausartu.Nahikoa izanzituzten
parte hartze jardunaldiak –zazpi bildtsdunherritan eginak– arnasten zen giroaz jabetzeko.
Etalegeazutenalde,nahizetazazpiherrietanikusitakoaantzekoaizan:haserreaherriakez
zuelakoherriizatenjarraituko,etajendeariezziotelakogaiariburuzzuteniritziagatikgalde
egin. Hori dela eta, Bildtse Post aldizkarian galdeketa geuk egitea erabaki genuen.
Bildtsdunen%72 kontra zegoen. Emaitzak argitaratu ostean, galdeketak berehala erakarri
zuen politikarien arreta. Noski. Ez zegoen horrentzako lekurik haien agendan, haiek
aukeratutako“etorkizunekobidean”.
14
Biltserakaurtenhedabideengandikhorrenbestekoarreta jaso izanaezdapolitikariei esker
izan,baiziketahaiengogozbestera.Bildtsdunakizandiraahotsaaltxadutenak,inoizbaino
ozenago gainera. Bildts hizkuntza Eskualde eta Hizkuntza Gutxituen Aldeko Europako
Gutuneanaintzatestekoeskabidea,ehunkabildtsdunekastegutxibatzuetansinatua.Gurera
etorri zen telebistako talde kopuru izugarria, idatzitako artikuluak, Radio1 irrati kateak
programakastebetezegunero-eguneroHetBildtetiktransmitituizana.NireEuskalHerrirako
ibilbidea, bildtsdun gisa, Frisiako programa baten baitan. (Atzerrira joateko hautatu
nindutelajakinnuenegunekoarratsaldeanVPROkoirratidokumentalgilebatezagutunuen.
Het Bildti buruz, bildts hizkuntzari buruz, de Bildtse Post astekariari buruz, udalerriaren
amaierari buruz jakin zuen; eta bere buruari esan zion: zerbait egin behar dut honekin.
Atzetik izan dut urte osoan –Donostiara ere joan zen ni ikustera–, eta hori guztia 2018ko
urtarrileanemangoduten45minutukoirratidokumentalbatengatik).
Ez dut uste hori nigatik egiten ari denik, per se; uste dut Het Bildt herriari eta gure
hizkuntzariburuzentzunetajakinminasortzenzaionkanpokonorbaitenbesteadibidebat
dela. Frisieratik eredesberdinadelako;udalerria, horrenbesteurterenondoren,desagertu
egingodelako;horgoian, iparraldean, jendeahizkuntzababestensaiatzenaridelako,egun
bat joan, bestea etorri. Ahotsa altxatzea eta arreta eskatzea ez da, berez, gure modus
operandia.Bainabildtsdunokere jabetubeharduguezdugulazertangarrasietaoihuegin
gure istorioa kontatzeko. Aurten zerbait ikasi badut, behar den gauza bakarra entzule
konprometitubatdelada, etahortxepiztenda interesa–frisiarrekin, “holandarrekin”edo
euskaldunekin–.Ezgarahortazbeharadinajabetu,ezbehintzatduelagutxiraarte–ezginen
konturatuzerbereziadengurehizkuntza–.Gureistorioakudalerrien,probintzien,baitagure
herrialdearenmugakgainditzeakaskoesatendubildtsdunoiburuz.
Bildtsera aintzat hartzen ari dira. Jada ez danederlanderaren irri bazka, iraganeanbezala.
Nire aitona, Gerryt Dirks de Jong, Herbehereetako hedabideen hiriburu zen Hilversumera
gonbidatuzuten80kohamarkadan,StichtingOnsBildtelkartekozuzendaribaitzen.Spijkers
metKoppenirratsaioezaguneanbildtshizkuntzariburuzzerbaitesatekoaukeraemanzioten.
Oso ondo prestatu zuen bere burua, eta inoiz baino gertuago zegoen horretarako. Harro
zegoen aukera izango zuelako Herbehereetako jende guztiaren aurrean bere hizkuntza
txikiariburuzhitzegiteko,herrialdemailakoirratibatean!
Desastrehutsaizanzen.LotsarazitaetanazkatutaitzulizenHetBildtera.Berebizitzaosoko
esperientziariklotsagarrienaizanzen.Interesaedojakin-minapiztuordez,solasaldiaezzen
“Normalhitzegitekogaizara?"edo"Zerhizkuntzatxobitxia"ideietatikharagojoan.
15
Irrigarri utzi zuten, entzuleek barre egin zezaten. Bere bildtsera maitea barrea eragiteko
bakarrikerabiliizanakolpegogorraizanzenharentzat.
Oso garbi gogoratzen dut guztia. Nik ere ikusi dut kameralari andana hona etortzen
mendebaldetik, gauza apalgarri eta estereotipikoak bakarrik grabatzeko. Baina ausartzen
naizesateragaraiakaldatuegindirelazentzuhorretan.Eskualdemailakonortasun“txikien”
ideiakgeroeta indarhandiagoadu.BesteHitzak–OtherWords idazketaproiektuahorren
adibideda;arretaEuropakohizkuntzagutxituenganazuzentzeaduhelburu,Europanditugun
hizkuntza aberastasun ezkutukoak argitara ekartzea; aniztasunak elkartu egiten duela
erakustea. Lehen eskutik bizi izan dut hori nik. Euskaldunak bildtseragatik interesa dute
–ezduaxolazenbatdesberdintasundaudeneuskararekiko–bienarteanantzekotasunugari
daudelako.Kausaberarenaldeegitenduguborroka:gurehizkuntzarenalde.Horrekegiten
gaitugarena.
Nieznagobildtserazharro.Oinordetzanjasonuen.Halaere,harronagobildtsdunekberen
adierazpenak egin dituzten moduaz, gure historia kontatu duten moduaz, gure hizkuntza
–gazteek zein helduek– defendatu duten moduaz, bitarteko mugatuekin eta jende
taldetxikiarekin.
Niretzathorrekerakustendubildtserariburuzkokontzientziaberribatsortzenaridela,eta
horierabakigarriadagurehistorian.Hauda,bildtserakezgaituelalotsatzen,etaaldiz,hasiak
garelahuraaktibokihedatzen.Duelahogeiurteezzenhalakorikgertatzen,ezmoduberean
behintzat. Agian udalerrien birbanaketa izan da katalizatzailea: hizkuntzari buruzko
pertzepzioahazieginda,harenedertasunarietajarraipenaematearengarrantziariburuzko
kontzientziaberribatekinbatera.
Gauzak aurten nola garatuko diren jakiteko gogo handia dut, hedabideen zirkoak herritik
aldeeginetaitzaltzendenean;ikustekoeagaiizangogarenaurrerajarraitzekoWaddenhoek
(bildtseraz, Waddenhoek) herriaren ekialdeko zati bilakatzen garenean. Aurreko urtearen
ondoren inoiz baino gehiago sinesten dut baietz, gai izango garela. Horren gainean eraiki
ahalizangodugula–Cuperusekesanzuenbezala,txikienakgarenaldetik–kulturalki,sozialki
etaliterarioki.
Iraungodutenarrastoakelureroriberrian.Elurrakestalikoezdituenarrastoak.
16
5.Arrastoakbuztinean
Iaz hizkuntza ofizialaren estatusa ukatu zioten bildtserari. Etsigarria da, eta mespretxatu
gaituztensentsazioauztendu;aregehiagoirizpideakhainzuri-beltzakizandirenean.Politika
errege. Bildtsdunontzat azken hitza zuen Ronald Plasterk Estatu idazkariak benetan uzkur
jokatuzuen. Ikerketazientifikoakondoriobatera iristetikurrundaudenbitartean,bildtsera
linguistikakokasu interesgarrienetakobatdaaskorentzat.Hizkuntza,hizkuntzamistoaedo
dialektoa?Jarraitukodu...
Baina horrek ez du kentzen bildtsera hitz egiten duten 6.000 biztanleentzat hizkuntza bat
bainoezdela.“Horibainoez izateak”aditzeraemannahiduhoridelahitzegitenduguna,
horidelaelkarrenarteankomunikatzekoerabiltzenduguna.Bildtsdunontzatezinbestekoada
aliatuak bilatzea. Eta hor kanpoan daude, inoiz baino gehiago. Waadhoeke herri berriak
aintzakotzat hartu behar du hizkuntza aniztasuna irmo babesten duen probintzia batean
dagoela.Estatusofizialaukatukozioten,bai,bainaFrisiakoprobintziak inoizbainogehiago
babestunahidubildtshizkuntzarenbiziraupena.Etaardurahorihizkuntzapolitikarenbidez
indartu dute berriki, tartean diren alkate guztien sinadurarekin. Probintziaren mezua
–Sietske Poepjes diputatua buru dela– honako hau da: babestu hizkuntza aniztasunak
ematen dizun aberastasuna. Funtsak ditugu erreserbatuta horretarako, baina zabarkeriaz
jokatuzgero,entzunbeharkogaituzte.
Frisiakoprobintziaaliatubilakatuda.Egoeraosobestelakoazenduela40urte,bildtsdunak
lehenengoaldizaltxazireneanberehizkuntzarenaldeetafrisiarhezkuntzakHetBildtentzat
zekarrenhurbilekomehatxuaren aurka.Huraxe izan zen lehenengobildtsmugimenduaren
pizgarria;nireaitonaetabesteaskopartehartzaileizanzituenmugimendua.
Bigarren bildts mugimenduaren olatua globalizazioaren ertzetan mugitzen da. Lehenengo
borrokalaritaldeabainobelaunaldibatgazteagoakdira.Bestelakomundubatduteagertoki,
baitabestelakohedabidepaisaiabatere,garaidesberdinakbaitira.Adibidez, sare sozialek
eskaintzenduten irismenhandiagoarekinbildtsdunenetabildtserarenhistoriak inoizbaino
oihartzun handiagoa du. Lekukoa beste eramaile batzuen eskuetan dago orain, esku
gazteagoetan. Bildtsera bezalako hizkuntza txiki batentzat, bada zerbait hurrengo
belaunaldiariesanahal izateabildtseragurearteangeratukodela,bestepixkabatgehiago
behintzat.Esperodutnirebelaunaldiaklekukoabestebatzueneskugeratukodelaziurtatzea.
Nahikoa jende ari da bere esku dagoen guztia egiten, hori badakit, nahiz eta
udalerriadesagerrarazi.
17
“Ez zaraaitonabezalako fanatikohorietakobatbihurtuko,ezta?”esatendit tartekaamak
txantxetan.Ustedutberanduegidela,mim… Idazle izannahiduenetaEuskalHerrianegon
denbildtsdunbatbesterikeznaiz.Bideanhainbatmaletaemandizkidate,baitaadoreaere,
bildtsera nazioarte mailan aurkez dezakeen enbaxadorea banintz bezala. Eta inoiz amets
nezakeena baino babes handiagoa jaso dut. Bildtsdunok baditugu aliatuak. Frisian, Euskal
Herrian.Hizkuntzagutxitubathitzegitenduenjendeadagoenlekuguztietan.Borrokabera
partekatzenbaituguguztiok.
Mugaz bestalde lehenago begiratu izana gustatuko litzaidake. Borroka berbera ikus baitut
han,etaaliatugogotsuakaurkituditut.Berehizkuntzaetakulturadirelaetagori-gorianden
Bildtbatera itzuli naiz.Aurten, gureudalekogehiengoakHetBildtezabatzeaerabakiduen
urtehonetan,horibedeinkazioada.
Bildts hizkuntzaren eta kulturaren etorkizuna ez dago udaleko hamabost kide horietako
batenmende.Gure eskuetan dago. Ziur naiz elurretan uzten ditugun arrastoek luze iraun
dezaketela,baibehintzatgukhaiekuztenjarraitzendugunbitartean.Azkenfinean,ibiltzea,
ibiltzeaetaibiltzeadagakoa.Oinhoriekgogorestutzeabildtserarenbuztinarenkontra.
~
“Zure ustez, zenbat denbora geratzen zaio bildtserari desagertu arte?” galdetu zion
kazetariaknireaitonari1984an.Etahonakohauerantzunzion:
“Nibizinaizenartekodenborageratzenzaiobiltserari”.
Aitona2000.urteanhilzen,etabildtserakerrazgaindituduharenaurreikuspena.Norbaitek
galderaberaegingobalitgaur,usteosozerantzungoniokegauzabera.
~
top related