arquitectura popular ourensa 02
Post on 04-Jun-2018
248 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
1/395
T O M S V E G A P A T O
Pechos d e c lausura s impl e e compl emen tos
Enc in tados , en ca lados e engad idos d e cora t i vos
rquitectura Popular
Ourens
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
2/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
3/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
4/395
Debuxos da portada e icono da contraportada do autor
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
5/395
D E P U T A C I N P R O V I N C I A L D E O U R E N S E
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
6/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
7/395
A R Q U I T E C T U R AP O P U L A R O U R E N S
sPECHOS DE CLAUSUR A SIMPLE E COMPLEMENTOS
ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS
O U R E N S E 2 0 0 7
TOM S VEGA PA TO
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
8/395
Direccin
Secr etar a
Coordina
dos textos, fotografas e debuxos:
da presente edicin:
Deseo e ma que ta
Impr esi n
Dep. Lega l
I.S .B.N .
Maril e Xulio Fernndez Senra
Fco. Xavier lvarez Campos
Centro Cultura PopularXaquin Lorenzo Fernndez, Xocas
Toms Vega PatoDeputacin Provincial de Ourense
disigna EDENIA | www.edenia.org
RODI Artes Grficas, S.L., Ourense
OU 106-2007
978-84-96503-56-4
RAIGAME
Aptdo. 484
Tlf. e Fax 988 249493
32080 - Ourense
e-mail: escdanza@depourense.eswww.depourense.es
Tdolos dereitos de reproduccin, adaptacin, traduccin ou
representacin dos textos, ilustracins e fotografas estn re-
servados, e s podern ser exercidos por terceiros previa soli-
citude e correspondente permiso dos editores ou dos autores.
Edita
S e r i e
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S PECHOS DE CLAUSUR A SIMPLE E COMPLEMENTOS
ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS
Toms Vega Pato
1 edicin Xuo de 2007
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
9/395
A Deputacin Provincial de Ourense, que teo o honor de presidir, ten
coma unha das sas principais lias de traballo a difusin e o coecemento
do patrimonio cultural da nosa provincia. A arquitectura popular forma parte
dese patrimonio e esta institucin qurese implicar na salvagarda de moitos
dos tesouros que temos na nosa terra.
Neste caso, presentamos un traballo de recollida e sistematizacin descri-tiva de determinados elementos como son os pechos de clausura simple e
complementos e tamn os encintados, encalados e elementos decorativos re-
lacionados, que forman parte da arquitectura popular ourens e que, baixo a
forma de manual - inventario, son profundamente estudados por Toms Vega
Pato, a quen felicito polo traballo feito, e o animo a que siga traballando pola
cultura de Galiza.
A obra ten o rigor, a metodoloxa e a amplitude de datos precisos para
que os nosos obxectivos se vexan cumpridos. Moita arquitectura popular foi
desaparecendo pouco a pouco dende os anos centrais do sculo XX, por iso oestudo que agora temos nas nosas mans adquire unha maior relevancia, xa que
permite pr en valor o que anda se conserva. Espero que publicacins coma
esta sirvan de estmulo para que o que anda temos non esmoreza.
Agardo que esta publicacin, ademais de facer un labor de difusin da nosa
cultura, serva de base a traballos de investigacin posteriores e atope a maior
receptividade posible nos lectores, quedando as totalmente compensado o es-
forzo editorial desenvolvido por esta institucin.
Jos Luis Baltar Pumar
Presidente da Deputacin provincial de Ourense
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
10/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
11/395
A R Q U I T E C T U R AP O P U L A R O U R E N S
PECHOS DE CLAUSURA SIMPLEE COMPLEMENTOS
ENCINTADOS, ENCAL ADOSE ENGADIDOS DECOR ATIVOS
O U R E N S E 2 0 0 7
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
12/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
13/395
A Carl os , meu neto ,
quen, porn os seus poucos anos
mailo seu nacemento e crianza no estranxeiro,
mostra un inusitado interese polo coecemento dos costumes
e as vellas tradicins da terra dos seus devanceiros.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
14/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
15/395
NDICE
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
16/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
17/395
19 Prlogo,Manuel Caamao Surez
25 Prembulo
29 INTRODUCIN
30 Mapa orogrfico da provincia
31 O territorio
32 Motivos
34 Unha cuestin a resolver: a linguaxe tecnolxica na arquitectura popular35 Obxectivos.
36 Estado da cuestin
36 Elementos de peche de clausura simple.
37 Encintados, encalados e elementos decorativos
39 Criterios metodolxicos
42 Conclusin
45 I.-PECHOS DE CLAUSURA SIMPLE E COMPLEMENTOS
47 Concepto de clausura simple
49 Criterio de seleccin
50 Terminoloxa
51 Terminoloxa segundo outros autores
54 Terminoloxa popular segundo o interrogatorio
55 Proposta terminolxica
58 Tipoloxa
58 Nomenclatura tipolxica
60 Tipoloxa en fotografas61 CADRO TIPOLXICO EN FOTOS
67 DEFINICIN XEOMTRICA DOS ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA
69 Concepto de definicin xeomtrica e obxecto da mesma
Px.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
18/395
16
71 LMINAS DE DEFINICIN XEOMTRICA
73 Lmina I. Envolvente, ou permetro, de camp (CAM)
75 Lmina II. Oval ou elptico (OVEL)
77 Lmina III. Doble argola (DAR)
79 Lmina IV. Circular (CIR)
81 Lmina V. Envolvente mixta (EMIX)
85 Lmina VI. Envolvente poligonal (EPOL)
87 Lmina VII. Formas complexas (OUT)89 Cronoloxa e decoracin dos elementos de torsin por argola
89 Apuntamentos para unha cronoloxa
90 Breve resea sobre a decoracin
93 II.-ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS
95 Concepto de encintado e de encalado
95 Encintado
96 Encalado
97 Criterio de seleccin
98 Terminoloxa
98 Os paramentos
100 Cinta e reserva
102 Terminoloxa segundo outros autores
104 Terminoloxa popular
104 Proposta terminolxica
105 Tipoloxa
105 Nomenclatura tipolxica106 Tipoloxa en fotografas
107 CADRO TIPOLXICO EN FOTOS
111 Cronoloxa e rarezas no encintado
Px.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
19/395
111 Apuntamentos para unha cronoloxa
111 Rarezas no encintado
113 III.-INVENTARIO FOTOGRFICO
115 Intencionalidade e estruturacin do inventario
117 Cadro fotogrfico n 1. Pechos de clausura simple e complementos
119 Interpretacin do cadro n 1
289 Cadro fotogrfico n 2. Encintados, encalados e engadidos decorativos291 Interpretacin do cadro n 2
385 BIBLIOGRAFA
Px.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
20/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
21/395
PRLOGO
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
22/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
23/395
A arquitectura popular est considerada, e as , como a arquitectura da
necesidade e da escaseza, ademais de annima. Por esa razn a maiora dos
seus estudosos insisten en que todo canto elemento construtivo conforma as
sas realizacins est encamiado a resolver problemas prcticos. Sen deixar
de ser certa esa percepcin, nas construcins populares galegas, como tamn
nas doutros pases, danse unha serie de aspectos dentro da elementalidade
das sas arcaicas, e mesmo primitivas e inxenuas, formas, que ademais de
resolver aquelas funcins de fasqua prctica, levan canda si ingredientes de-
corativos ou ornamentais. Non hai mis que reparar nos corredores e solainas
cos balastres torneados de diferentes xeitos sexan en madeira ou en granito,
nas chemineas, nos remates das cubertas tanto das casas-vivenda como dos
hrreos, nos cataventos que enriquecen grandemente algunhas desas contru-
cins, nos valados que delimitan as parcelas, ou no cromatismo das portas
e fiestras nos muros da casa-vivenda. Todos eses elementos de arte popular
son feitos polo construtor annimo, quen deixa sempre a sa pegada artesana
orixinal e creativa.
En Galicia, os membros do inesquecible Seminario de Estudos Galegos,
moi atentos e impostos nos movementos innovadores e nas correntes cultu-
rais do mundo, xa nas sas esculcas etnogrficas iniciticas, feitas con rigor e
amor pas, tian reparado nalgn daqueles aspectos. Os nomes de Vicente
Risco, Florentino Lpez Cuevillas, Xos Ramn e Fernndez-Oxea ou Xoaqun
Lorenzo, todos eles, por certo, fillos da patria ourens, fixeron a sa descu-
berta e plasmronos nos seus traballos tanto monogrficos como de conxunto,
como o cimeiro tratado Etnografa. Cultura materialdo recordado Xoaqun
Lorenzo, Xocas. Dende entn fronse facendo achegas, moi paseniamente,que os desenvolveron e completaron. Frescas anda as tintas, temos que re-
xistrar nestes ltimos anos a aparicin de publicacins relacionadas co eido
da arquitectura popular, unhas delas que a contemplan en conxunto e outras
que atinxen a temas sectoriais como acontece cos libros recn postos dispor
do pblico interesado por estas cuestins como son As lareiras en Galicia,
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
24/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 22
da autora dos arquitectos tcnicos J. Astray, M. Beiroa e J. Villares, O con-
xunto etnogrfico dos batns e muos do Mosquetn na Terra de Soneira, do
etngrafo X. M. Lema Surez e Roberto Mouzo Bermdez e Itinerarios de
arquitectura popular pola Terra Chde Carme Pernas Bermdez. De a que
saudemos con ledicia a aparicin do libro que temos nas mans,Arquitectura
popular ourens. Pechos de clausura simple e complementos. Encintados,
encalados e engadidos decorativosrealizado porToms Vega Pato, estudoso
de vello de temas etnogrficos, algn deles suxerido, como o caso do pre-
sente, polo seu mestre e amigo Xaqun Lorenzo, a quen lle dedica o texto
co gallo de se conmemorar os cen anos do nacemento do gran arquelogo e
etngrafo de Lobeira.
Froito de demorados traballos de campo, nesta magnfica investigacin,
o seu autor nos ofrece un cumprido e rigoroso estudo relacionado coas hu-
mildes obras artesanais dos pechos de clausura e dos seus complementos,
tanto dos realizados en madeira como en ferro nos obradoiros artesns, e cos
encintados, encalados e engadidos decorativos, todos eles con funcins
ben definidas dentro dunha ornamentacin primitiva.
Se ben os pechos de clausura podemos velos en todas as construcins
da arquitectura popular do noso pas, e foron merecedores dunha certa
atencin dende hai tempo, non ocorre o mesmo cos comunmente coe-
cidos como encintados, de longa tradicin en moitos paises europeos, xa
presentes nas obras italianas do medievo coa tcnica dos grotescos e moi
evidentes, anda hoxe, nos esgrafiados da arquitectura catal. As como
os primeiros estn presentes por todo o pas, a existencia dos segundos
adquiren relevancia e acadan personalidade propia nas terras luguesas do
sur como testemua o estudo Debuxo e ornamentacin na arquitectura
do sur da provincia de Lugo, realizado no 1991 polo arquitecto P. Lizan-
cos coa colaboracin dunha serie de especialistas, nos concellos de Sober,Monforte de Lemos e Pobra de Brolln, ou por toda a xeografa da demar-
cacin provincial de Ourense, con mis presencia nas zonas de val que de
montaa.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
25/395
P R L O G O
O libro que concita a nosa atencin afonda, logo de pescudas laboriosas,
no estudo de ambos elementos construtivos. Nel contense un intenso traballo
de campo e de gabinete no que se recollen uns aspectos existentes nas crea-
cins construtivas levadas a cabo longo do tempo polo pobo galego, hoxe
moi degradadas, desvirtuadas e en perigo certo de desaparicin. Este profuso
traballo, que constite unha achega do maior interese, iniciouno o seu autor
no ano 1980 e, logo de percorrer detidamente numerosas entidades poboacio-
nais das mis de 4.000 que se integran na provincia ourens, ofrcenos un es-
tudo que abrangue numerosas fotografas, bocetos e deseos, figuras e cadros
tipolxicos, que dan orixe a un nutrido banco de datos, acompaado dunha
clasificacin dos tipos estudados e co desexo de lograr una normalizacin do
lxico empregado nas das materias. Dese xeito, o seu autor denomina o tra-
ballo como manual-inventario e de certo que ese empeo lgrao de vez.
Sado, xa que logo, con ledicia, este galano co que, para conmemorar o
centenario do nacemento do mestre Xoaqun Lorenzo, nos ven de agasallar
Toms Vega Pato e, asemade, agradecer a confianza que depositou en min
para inicialo con estas breves lias na publicacin que promove a Deputacin
de Ourense.
S desexo que este exemplar e exhaustivo traballo sirva de estmulo para
que se prosiga a afondar no mellor coecemento do amplo universo que
conforma a arquitectura popular, as como na preservacin, ata onde sexa
posible, dun dos mis senlleiros sinais que nos identifican s galegos dende
tempos seculares como un pobo con personal idade propia.
Manuel Caamao Surez
A Corua, 20 de maio de 2007
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
26/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
27/395
PREMBULO
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
28/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
29/395
Recllese neste libro o labor de mis de vinte anos de investigacin sobre
os aspectos dos que trata, aspectos que ata agora permanecan espera dun
estudo pormenorizado. Estrutrase o libro en tres apartados precedidos dunha
extensa e imprescindible introducin; os dous primeiros conforman a parte
descritiva, mentres que o terceiro de contido exclusivamente fotogrfico. A
obra constite o que poderiamos considerar un manual-inventario, tanto pola
terminoloxa especfica que se propn no mesmo, como pola profusin de de-
buxos - definicin xeomtrica - e fotografas que contn.
As razns que impulsaron autor a realizacin do presente traballo ex-
pense tamn na introducin. Houbo, sen embargo, outros estmulos e apoios
mis prximos que, en principio, poden parecer de menor importancia, pero
que na realidad resultaron decisivos para levar a cabo a obra que nos propuxe-
mos.
O principal apoio e colaboracin recibiuno o autor da sa dona, Mara Luisa
Avelaira Villares, quen, coa sa capacidade de observacin e eficacia durante a
prospeccin, mailo seu tacto e afabilidade no trato coas persoas entrevistadas
no desenvolvemento do interrogatorio que se levou a cabo paralelamente, po-
sibilitou que o libro fora unha realidade. Sen a sa axuda e nimo nos momen-
tos cruciais do traballo este non se houbera logrado, cuestin da que estamos
absolutamente seguros.
Houbo outras persoas, cales informacins ou aportacins de material foto-
grfico antigo consideramos de gran valor; de entre elas debemos destacar as
de Jos Rodrguez Cruz, de A Gudia.
Deixamos, intencionalmente, para o final a manifestacin do noso profundo
agradecemento Centro de cultura popular Xaqun Lorenzo, pola favorable
acollida que os seus responsables prestaron proxecto, sen mis razns queavaliasen autor que a confianza no seu labor.
Para rematatar deberemos estende-lo agradecento Deputacin provincial
de Ourense na persoa do seu Presidente, pola sensibilidade demostrada a prol
da conservacin do legado cultural tradicional, cal decisin de apoio a publica-
cin do noso traballo non mis ca unha mostra.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
30/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 28
A data elixida para a edicin do libro non casual, xa que foi decidida por
darse a circunstancia de cumprirse neste ano o centenario do nacemento de D.
XoaqunLorenzo Fernndez, personaxe vencellado Deputacin de Ourense
e a quen o autor lle ten moito que agradecer, non s polo que del aprendeu,
senn por telo distinguido coa sa amizade.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
31/395
INTRODUCIN
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
32/395
Mapa orogrfico da provincia de Ourense
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
33/395
O territorio
Galicia, tanto por razns de ndole histrica como pola sa situacin xeo-
grfica e o seu particular relevo, presenta caractersticas especiais no que a
manifestacins da cultura popular e conservacin e trasmisin xeracional
das mesmas se refire se a comparamos con outras latitudes de Espaa. Dentro
de Galicia, a provincia de Ourense, nica interior da comunidade autnoma,
presenta tamn trazos que podemos adxetivar como diferenciais respecto do
resto do territorio galego, no que mencionado aspecto cultural atinxe, cues-
tin que dimana do feito de se-la nica provincia sen litoral e tamn da sa
particular orografa, constitundo un prodixioso enclave xeogrfico. Rodeada
dun anel montaoso que apenas se abre para dar entrada ou facilita-la sada
s seus grandes cursos fluviais, que discorren as veces por profundos canns e
gargantas, presenta grandes barreiras naturais as cales propiciaron un secular
illamento en extensas reas, circunstancia que s ben puido ter consecuen-
cias negativas sobre determinados aspectos do progreso derivadas da ausencia
dunha necesaria relacin de intercambios culturais, tamn certo que tales cir-
cunstancias posibilitaron o mantemento dunha rica endocultura, propiciando
tempo unha maior e mis xenuina conservacin dos elementos culturais,
materiais ou non, convertendo a provincia nun nutrido museo das artes e das
tradicins populares que perviviu de maneira intensa ata o comezo do ltimo
tercio do sculo XX, aprecindose posteriormente unha progresiva decadencia,
proporcional abandono do habitat rural.
A amplitude altitudinal acada diferenzas que resultan de por s esclarece-
doras de tan movido relevo e diversidade xeogrfica da provincia, xa que se
extende dende unha altitude mnima de 36 m.s.n.m., no curso do ro Mio entrar na provincia de Pontevedra, ata os 2.124 m.s.n.m. no cume de Pena Tre-
vinca. As diversas altitudes repr tense en tres grandes macizos: Manzaneda,
con mxima de 1.788 m; Trevinca coa maior elevacin mencionada dos 2.124 m,
e Xurs, con teito de 1.556 m. A isto hai que engadi-las profundas depresins
que en casos coma o do Cann do Sil chegan a acadar os cincocentos metros
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
34/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 32
de profundidade respecto das chairas adxacentes -; as grandes reas chairentas,
que en ocasins, como sucede en A Limia, abranguen extensas superficies; os
territorios ribeiraos, penichairas, mailos innumerables ros e regatos, confor-
man tan complicado e variado relevo. A complexidade de tal relevo deu lugar a
manifestacins etnogrficas singulares, nas que fcil detectar diferenzas nun
mesmo costume s se comparan entre s as distintas comarcas que conforman
a provincia, anda tratndose daquelas mis prximas. Do mesmo xeito detc-
tanse tamn entre as distintas reas xeogrficas, marcadas peculiaridades dia-
lectais, particularmente naquelas separadas por grandes ros.
A superficie da provincial comprende 7.092,30 quilmetros cadrados. Di-
vdese o territorio, administrativamente, en noventa e dous concellos que se
agrupan en sete partidos xudiciais. As diferenzas de extensin superficial entre
ditos concellos son moi marcadas, sendo o de maior superficie o municipio de
A Veiga con 291,0 Km2, e o de menor extensin o de Beade ( 8,0 Km2). Moder-
namente o territorio provincial estruturase tamn en doce comarcas de nova
implantacin.
Polo que se refire divisin eclesistica, a provincia pertence s diceses
de Ourense e Astorga; nesta ltima sitanse quince concellos da zona nor-
deste, dous dos cales teen unha parte mnima enclavada tamn na dicese de
Ourense; son os de Chandrexa de Queixa e A Pobra de Trives, reminiscencia
dos lmites entre os antigos conventos xurdicos romanos bracarense y asturi-
cense; neste caso o lmite esta formado polo ro Navea.
Motivos
A orixe do presente traballo obedece forte atractivo que sobre o autor
exerceu dende sempre a variedade e riqueza artstica dos elementos que confor-
man a faceta da arquitectura popular representada polos sistemas de suxeicin
e seguridade, particularmente a daqueles que denominamos como elementos de
clausura simple: pechos, picaportes, pasadores ou ferrollos, caravillas e outroscomplementos de peche utilizados na casa tradicional e nalgunhas construcin
adxetivas, os cales combinan sabiamente a funcionalidade coa aplicacin dos
coecementos xeomtricos e a creatividade dos artesns que os realizan. Estos
aspectos vense enriquecidos, tamn, por unha marcada tendencia busca da
singularidade nas formas, e inxeniosidade nos mecanismos de accionamento.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
35/395
I N T R O D U C I N
A observacin continuada destes complementos da arquitectura popular pro-
piciada polos frecuentes desplazamentos, relacionados con outros campos da
etnografa, por toda a xeografa provincial permitiranos a obtencin dunha
importante documentacin grfica, debuxos e fotografas, que s comezos non
tia un obxectivo que non fose a compilacin das imaxes
en s mesmas e algns apuntamentos, a modo de ficha
(Fig. 1), sobre materiais, funcionamento e caractersticas.
Esta afeccin pronto devira nun gran interese polo seu
estudo, clasificacin e catalogacin.
Iniciado o estudo dos devanditos elementos a nosa
actividade investigadora comeza cara principios dos anos
oitenta ampliariamos dita actividade a outros detalles da
arquitectura popular: os encintados e os debuxos xeom-
tricos ou figurativos, de carcter ornamental, smblico
ou alegrico, realizados mediante encalados, ademais
doutros engadidos decorativos complementarios dos an-
teriores. Neste caso o noso interese foi espertado pola
suxestin que respecto nos fixo o insigne etngrafo Xoa-
qun Lorenzo Fernndez anos despois de ter comezado
cos elementos de peche, anda que trascorreran algns
anos mis antes de adicarnos a este nova faceta da investigacin, toda vez que
tiamos feito unha parntese no estudo dos pechos tamn. Mais, pronto ad-
vertiriamos a necesidade de retomar con urxencia os labores de prospeccin e
recollida de datos de campo, tanto do aspecto iniciado como do novo proxecto.
Das foron as circunstancias que motivaron tal urxencia, como veremos.
A primeira circunstancia constituuna a observacin da progresiva desapa-
ricin dos elementos a estudo, mis evidente nos encintados e encalados, que
comezaron a ser picados para despois ser substitudos por atpicos recheos me-
diante argamasa de cemento e area con aditivos colorantes, agregndolle barro
en certos casos (Figs. 2a e 2b). As accins conducentes eliminacin dos en-cintados prodcense principio de maneira lenta e espordica polo que, anda
sendo conscientes do problema, non percibimos de inmediato a sa magnitude,
realizando os traballos de prospeccin durante ese perodo con moderada in-
tensidade, ata que o problema se propagou con tal virulencia que nos vimos na
necesidade de traballar a reo, con prioridade sobre outras actividades.
Fig.1. Pxina do caderno de campo
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
36/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 34
A segunda motivacin da urxencia nas pescudas radicaba no proceso de
despoboacin no mbito rural, sobre todo na ausencia de persoas ancis, que,
ou ben emigraron s cidades a vivir cos fillos, ou an sendo pau-
latinamente trasladadas s residencias xeritricas, que comeza-
ban a proliferar nas capitalidades municipais. Esta circunstancia
dificultou en gran medida o interrogatorio, ou enquisa, que so-
bre as denominacins dos distintos elementos, materiais e pro-
cedementos viamos realizando, maiormente no que atinxe
denominacin e procedencia dos pechos.
Deberemos deixar constancia, as mesmo, dun feito diferen-
cial respecto dos dous aspectos da investigacin abranguidos:
a recollida de datos comprende mis profusin para os pechos
que para os encintados e encalados. As razns desta diferenza
son obvias, xa que cos primeiros comezamos dez anos antes, e
non se trata s dunha cuestin de tempo, senn das condicins
mis favorables para a investigacin naqueles intres, pola menor
desaparicin dos elementos a analizar.
Unha cuestin a resolver: a linguaxe tecnolxica na arqui-
tectura popular
A carencia dunha linguaxe tecnolxica, axeitada para a re-
daccin de estudos coma o presente, evidencia a necesidade
imperativa dun dicionario galego da arquitectura e, en xeral, da
construcin de edificios e obras.
A terminoloxa actual que se ven recorrendo polos estudo-
sos para as definicins na arquitectura popular en concreto, ven
sendo establecida, por unha banda, mediante prstamos da linguaxe especfica
da historia do arte; por outra, aproveita as definicins comns extradas do
pobo e que se veen aplicando dende sempre e son de emprego habitual poraqueles que investigamos a cultura popular en xeral. Mais, unha gran porcen-
taxe deste lxico que se ven utilizando est ausente do actual Dicionario da Real
Academia Galega (DRAG), por cal motivo queda dalgunha maneira invalidado.
Outros termos que o dicionario incle non son apropiados para o tcnico, que
os rexeita e recurre a denominacins que non son habituais, pero que o sacan
Fig.2a. Ante s da intervencin nun paramento
Fig.2b. Despois da intervencin
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
37/395
I N T R O D U C I N
do paso, resultando tempo admisibles seren xenricas. Afortunadamente,
grazas as achegas de etngrafos con formacin tecnolxica adecuada, comezan
a detectarse definicins acordes coa realidade e que o sentido comn obriga a
aceptar. Pero desafortunadamente non sempre as xa que outros investigado-
res, polo contrario, ancranse no inmobilismo e manteen termos empregados
por autores que nos precederon e que hoxe se consideran errneos. Dado o
estado da cuestin e na convicin de que non existe outra solucin, recorre-
remos a aquela terminoloxa que, coma outros autores, vimos utilizando habi-
tualmente. Tamn a aquelas outras denominacins de emprego tradicional
na linguaxe popular que obtivemos por medio da enquisa realizada parale-
lamente consecucin da restante informacin necesaria para levar a cabo
este traballo. Ampliarmola ademais, sen prescindir para a xeralidade do
DRAG, coa consulta doutros vocabularios e dicionarios anteriores de distin-
tas pocas e autores. Esta nosa ref lexin deber ser, polo tanto, entendida
coma unha contribucin superacin da discusin terminolxica no campo
que tratamos.
Obxectivos
Os obxectivos que nos propuxemos dende o comezo deste traballo son
basicamente dous. O primeiro, e tamn o primordial, en base a circunstancias
que xa se expuxeron, radica na compilacin fotogrfica do maior nmero po-
sible de elementos caractersticos en cada un dos dous aspectos abranguidos
na investigacin pechos e elementos de clausura simple e encintados mis
debuxos sobre encalados que puideran constituir unha informacin vlida
para a elaboracin do traballo e tamn logro das conclusin s que chega-
mos e que, a sa vez, conformaran un indispensable e nutrido banco de datos
apto tanto para novos traballos como para ser legado e posto disposicin de
futuras investigacins.
O segundo obxectivo consiste, por unha banda, na proposta dunha clasi-ficacin tipolxica e, por outra, no intento dunha desexable normalizacin do
lxico, na achega das denominacins que consideramos axeitadas e lxicas
para os dous aspectos estudados mailo establecemento da nomenclatura do
conxunto de elementos que conforman, respectivamente, cada un deles. Tr-
tase dunha proposta aberta baseada nunha investigacin ampla, que ademais
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
38/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 36
procuramos fose rigorosa, sen que por elo pretendamos dogmatizar sobre a
cuestin, a pesar do persoal convencemento de ter obrado na direccin co-
rrecta para que dita proposta, reforzada co material grfico recollido e os resul-
tados da enquisa que a complementan, resultase indispensable de cara a unha
solucin definitiva.
Estado da cuestin
A pesar de existir diversas publicacins relacionadas parcialmente cos as-
pectos concretos da arquitectura popular que tratamos, o feito de non seren
especficos nin estar suficientemente tratados fai que botemos en falta traba-
llos monogrficos dunha maior amplitude. Os traballos s que imos referirnos
constiten breves artigos, cando non simples pargrafos, dentro de estudos
etnogrficos xerais nos que se abranguen mltiples aspectos tanto da cultura
popular en xeral como da arquitectura tradicional en concreto. Por outra parte,
presentan outros problemas xa que comparar os traballos entre s detec-
tnse neles notorias contradicins no que atinxe as denominacins, tanto de
conxunto como especficas. Relacionamos de seguido os autores e obras mis
coecidos separando as sas aportacins en dous apartados, o primeiro versa
sobre os elementos de peche de clausura simple e o segundo sobre encintados,
encalados e elementos decorativos
Elementos de peche de clausura simple
Fermn Bouza Brey1 nun artigo sobre aspectos da arte popular galega
adica s pechos un moi breve espazo escrito e mesmo tempo pouco escla-
recedor, radicando o interese do seu traballo nas ilustracins de dito traba-
llo, debuxos propios, que nos permiten establecer comparacins e constatar
deste xeito que o feito daqueles o mesmo que o dos que ns comezamos
a recoller sesenta e cinco anos despois. Establece o autor no seu artigo a de-nominacin dos diversos elementos compilados considerando a algn deles
como exclusivo de Galicia.
Florentino Lpez Cuevillas, Vicente Fernndez Hermida e Xoaqun Lorenzo
Fernndez2 nun apartado do seu libro sobre a arquitectura da parroquia de
Velle insiren unha lmina especificando p da mesma as denominacins de
1Do arte p opular galego e de unha
das sas manifestazns, Ns21
(1925), pp. 6-13.2 Parroquia de Velle. Santiago:
Seminario de Estudos Galegos,
1936, p. 92.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
39/395
I N T R O D U C I N
cada elemento representado. Pasado o tempo Xoaqun Lorenzo asignaralles
nomes ben distintos.
Florentino Lpez Cuevillas e Xoaqun Lorenzo Fernndez3 na monografa
sobre avila deCalvos de Randn,nas notas de etnografa moderna, engaden
debuxos dos elementos de peche con definicins dos mesmos a p de lmina,
semellantes s da referencia anterior.
Vicente Risco4dentro do contexto das obras de forxa incle un curto texto
sobre pechos, petadores e outros ferros que complementa con tres lminas nas
que amosa setenta e nove debuxos de tales elementos de peche. As denomina-
cins empregadas para os mesmos presentan problemas que convn analizar.
Xoaqun Lorenzo Fernndez5nun apartado sobre as pezas de ferro ocpase
dos elementos de peche, tanto de clausura simple como absoluta, nun ben
estructurado e esclarecedor texto completado cunha lmina da sa autora.
Respecto das denominacins de certos elementos, entra en franca contradicin
coas recollidas nas obras dos autores anteriormente citados.
Xos Ramn Fernndez-Oxea6, no traballo sobre Santa Marta de Moreiras,
inclevarios debuxos de pechos mantendo as denominacins para os mesmos
de autores que o precederon e sobre as que xa nos pronunciamos.
Manuel Caamao Surez7, nunha extensa e ben concibida obra sobre a ar-
quitectura popular, no apartado de elementos de fixacin e seguridade refe-
rndose concretamente s ferraxes, insire debuxos con especificacin, p de
cada un deles, dos nomes dos elementos que representan, ademais dun texto
explicativo do emprego de cada elemento de fixacin ou seguridade.
Encintados, encalados e elementos decorativos
tema dos encintados e encalados ornamentais tnselle prestado menor
atencin que dos sistemas de peche, cuestin que se traduce nunha tamn
menor existencia de estudos sobre os mesmos. A autora da literatura que
respecto nos coecida tamn dos mesmos investigadores mencionadosno apartado anterior, salvo excepcin. As achegas e carencias son tamn do
mesmo teor. Procedemos a relacionalos.
Florentino Lpez Cuevillas, Vicente Fernndez Hermida e Xoaqun Lorenzo
Fernndez8fan unha descricin precisa dos encintados sobre muros de cacho-
3Vila de Calvos de Randn.Santia
Seminario de Estudos Galeg1930, p. 38.4Etnografa: Cultura Espiritua
en R. OTERO PEDRAYO (dir.): H
toria de Galiza.Madrid: A kal Ed
1979, Tomo I, pp. 756-758 (ob
de forxa).5Etnografa: Cultura Material,
R. OTERO PEDRAYO (dir.): His
ria de Galiza. Madrid: Akal Edi
1979, Tomo II, pp. 48-51 (pe
de ferro).6Santa Marta de Moreiras. Mo
grafa dunha parroquia ouren
(1925-1935), Cuadernos do Se
nario de Sargadelos, 41. Sada
Corua): Edicis do Castro, 19
p. 152.7As construcccins de Arquitect
Popular. Patrimonio Etnogrfico
Galicia.Santiago: Consello Gal
de Colexios de Aparelladore
Arquitectos Tcnicos, 2003,
112-113 (elementos de fixaci
seguridade. As ferraxes).8Op. cit. (nota 2), pp .77-78, 1
y 197.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
40/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 38
tera e tamn dos encalados, refirndose aproveitamento de ambos procede-
mentos como labor axeitado para o deseo de figuras e smbolos nos paramen-
tos das construcins populares. As ilustracins permtennos concretar algunhas
datas na difcil cronoloxa desta manifestacin da arquitectura popular.
Xoaqun Lorenzo Fernndez9adcalle s encintados e debuxos decorativos
mediante encalado, un texto que, non sendo moi extenso, resulta de gran utili-
dade xa que facilita definicins moi concretas, tanto sobre ditos procedementos
en s como sobre os paramentos de soporte. Completa a informacin cunha
descritiva serie de debuxos.
Xos Ramn Fernndez-Oxea10na monografa sobre a parroquia de Santa
Marta de Moreiras refrese s encintados nunhas concisas lias e incle unha
lmina con dous tipos de dito aspecto constructivo.
Begoa Bas11nun estudo sobre as construcins populares fai unha intere-
sante descricin dos encintados e da creacin de figuras humanas con finali-
dade decorativa mediante este procedemento. O texto acompase de das
significativas fotografas.
Manuel Caamao Surez12na sa extraordinaria obra sobre as construcins
na arquitectura popular galega flanos do acabado dos muros e da ornamenta-
cin mural distinguindo varios tipos.
Existen tamn interesantes traballos doutros autores, tanto sobre elementos
de peche de clausura simple como sobre encintados e encaladaos decorativos,
que se ocupan de comarcas doutras comunidades autnomas limtrofes coa
provincia de Ourense , concretamente das de Zamora e Len, moi tiles noso
propsito, xa que as fronteiras culturais entre si son difusas toda vez que van
moito ms al dos lmites establecidos nos mapas. A consulta destas obras ta-
mn nos permitiu detectar paralelismos moi afastados dos citados lmites, cara
interior de ditas provincias. Consideramos tamn de utilidade a informacin
contida na bibliografa doutras latitudes da pennsula que obra no noso po-
der13.
As as cousas, os nosos obxectivos amplanse intento de contribuir a en-cher o baleiro que ata o de agora, sen dbida, existe sobre os aspectos que
eliximos para ser tratados con certa amplitude, se ben somos conscientes que,
anda as, quedan cousas sen facer, xa que os elementos de clausura absoluta,
tales como pechaduras, trancas empotrables e outros artiluxios de seguridade e
accionamento dende o interior, non nos foron, salvo excepcins, accesibles nin
9Op. cit. (nota 5), pp. 12-14 (Ele-
mentos da casa. A parede).10 Op. cit. (nota 6), pp. 134 y 137.11As constru ccin s p opular es: un
tema de etnografa en Galicia, Cua-
dernos do Seminario de Sargadelos,
44. Sada (A Corua): Edicis do
Castro, 1983, pp. 41-44.12Op. cit. (nota 7), pp. 107-108.13Vid. ALONSO GONZLEZ, J.M.:
La casa popular sanabresa: formas
y elementos decorativos, Coleccin
de Etnografa Luis Corts Vzquez,
2. Zamora: Instituto de Estudios
Zamoranos F lorin Ocampo,
Diputacin, Caja Espaa, 1991; La
arquitectura tradicional en tierras
de Len. Len: Fundacin Hullera
Vasco-Leonesa., 2005; PONGA
MAYO, J.C. & RODRGUEZ RODR-
GUEZ, M A.: Arquitectura popular
en las comarcas de Castilla y Len.
Valladolid: Junta de Castilla y Len,
2000; GONZLEZ RODRGUEZ, A.:
Extremadura popular. Casas y pue-
blos.Mrida: C onsejo Ciudadano de
la Biblioteca Pblica Municipal Juan
Pablo Forner, 1990; FLORES DELMANZA NO, F.: La vida tradicional en
el Valle del Jerte.Mrida: Asamblea
de Extremadura, 1992, en especial
pp. 265 ss. y GARCA GRINDA, J.L.:
Arquitec tura popular de l a A lcarria
Conquense. Cuenca: CEDER Alca-
rria Conquense; Colegio Oficial de
Arquitectos de Castilla-La Mancha
Delegacin de Cuenca, 2005.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
41/395
I N T R O D U C I N
resultan doados de estudar xa que a sa anlise implicara coecer en detalle
os seus mecanismos, moi diferentes entre si, accedendo o seu interior para tipi-
ficalos polo sistema de funcionamento, cousa a todas luces inviable. respecto
tase en conta, ademais, o gran nmero de casas pechadas deshabitadas ou
de ocupacin ocasional que existen nas vi las e lugares, maila privacidade que
preciso vencer nas habitadas permanentemente, para o logro dun acceso p-
timo de cara toma de datos minuciosos e suficientes.
Criterios metodolxicos
Unha vez fixados os obxectivos, e analizado o estado da cuestin, era pre-
ciso establecer os criterios de actuacin na prospeccin e recollida de datos.
Para elo contabamos coa anterior experiencia na obtencin ocasional de datos
especficos, aproveitando, como xa se dixo, os frecuentes desplazamentos que,
para outros traballos, faciamos pola provincia. Revisamos, por conseguinte, o
contido e alcance do arquivo que as tiamos xerado cuantificando os lugares
prospectados, a informacin conseguida, as fotografas vlidas, etc., e proce-
demos de seguido, apoindonos na cartografa adecuada, establecemento
dos distintos itinerarios precisos a efectos de completar a informacin e docu-
mentacin necesarias nunha accin continua e intensiva por toda a superficie
provincial. Tendo en conta que as entidades de poboacin pasan das catro mil
tivemos que fixar un mnimo necesario e realizable dentro das nosas posibili-
dades. Decidimos este mnimo en base s nosos coecementos da provincia,
a informacin previa, e facilidade de acceso os distintos lugares segundo
tanteos previos.
O proceso de informacin previa establecmolo mediante contactos
con persoas vlidas, case sempre investigadores, que nos puxeran en
condicins de localizar peculiaridades e outras manifestacins que, por
recnditas, puideran non ser localizadas por ns. Tamn nos proporcio-
naran estos in formantes coecemento do estado actual nos seus mbitosde influencia respecto da dispersin xeogrfica e a concentracin en
determinadas entidades de poboacin dos elementos do noso interese,
maiormente no que atinxe a encintados e decoracin sobre encalados.
As mesmo a sa axuda resultou de gran valor para o coecemento das
distintas denominacins locais.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
42/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 40
A pesar desta planificacin verimonos na necesidade de recorrer a itine-
rarios alternativos derivados da informacin que iamos obtendo dos oriundos
interrogados. Outras veces a prospeccin resultou maior prevista realizar
certos percorridos nun tempo inferior estimado, fose por previsin excesiva
ou por resultar pouco fructfera a prospeccin, a teor dos baleiros producidos
pola masiva desaparicin dos elementos buscados14.
Actuando deste xeito, calculamos que o nmero de entidades de carcter
rural nas que intervimos equivale a un trinta por cento da totalidade das mes-
mas, pero con mis incidencia nas de maior poboacin e extensin superficial,
o cal non implica que en todas obtivesemos resultados positivos, pois en moi-
tos casos non se conservaban nin siquera restos de utilidade. A intensidade
de prospeccin foi diferente nos respectivos concellos, toda vez que a conser-
vacin en cada un dos mesmos tamen dist inta, pero non s infle na maior
ou menor existencia dos elementos buscados o conservado en cada municipio,
as diferenzas veen tamn marcadas por outras circunstancias coma o medio
fsico, toda vez que existen reas nas que proliferan e outras onde apenas se
recorre a tales solucins construtivas, caso, por exemplo, da maior prolifera-
cin dos encintados no val que montaa. Da mesma maneira, son tamn mis
abundantes nas zonas granticas que nas de xisto ou gneis, estando practica-
mente ausentes naquelas latitudes onde os muros se constren a base de pedra
moi fragmentada (Fig. 3) beiras do ro Tmega, ou mediante cuarcita rodada,
procedente das beiras fluviais, rezas e coiais; terreos de aluvin, etc., s veces
mesturada con xisto (Fig. 4) curso medio do ro Sil e o baixo Xares.
A maior ou menor presenza dos encintados depende tamn dos costumes
locais, xa que existen zonas onde este sistema de estanqueidade e decoracin
mis intenso e se realiza en calquera tipo de soporte ou paramento: cante-
ra de labra, perpiao, cachotera con fragmentos de diversas proporcins, e
mesmo se simula sobre paredes de ladrillo enlucido, caso do curso medio do
ro Arnoia. En algns concellos de A Limia son moi frecuentes, singulares e
artsticos, abundando os debuxos sobre pedra, realizados mediante encalado;esto parece obedecer a unha cuestin non s decorativa senn de prestixio;
exemplo singular o do lugar de Trandeiras (Xinzo de Limia). Algo semellante
acontece en Barrio (A Pobra de Trives).
No que respecta grao de conservacin e mantemento do encintado tra-
dicional deberemos mencionar dous casos exemplarizantes: a capitalidade de
14A este respecto consideramos de
interese citar algunha das nosas
reflexins feitas durante a prospec-
cin, tanto positivas como nega-
tivas, que anotamos no caderno
de campo:
a) Algunhas casas provocan a
hilaridade dende o mis profundo
ridculo, resultante do afn de prota-
gonimo e a busca da singularidade,
cuestin que noutras edificacins se
consegue mediante creativos e arts-
ticos encintados de feito tradicio-
nal da man de artesns que saben
continuar con mestra a arquitec-
tura popular, que algns estudosos
veen definindo como arquitectura
sen arquitectos (15-06-06).
b) (...) aqu [en referencia a lugares
do concello de Meln ] o rexun-
tado que substite desaparecido
encintado non est tinguido con
ocre, senn con cal, solucin que
pala considerablemente o efecto
negativo(10-06-06).
c)Foi esta incursin a varios conce-
llos [Entrimo, Lobios, Muios, Rairiz
de Veiga, Vilar de Santos e Sandis]
decepcionante. Neles puidemos
observar a devastadora accin sobre
fachadas que tiveron encintados.
Eliminados estos, e despois de
lava-los muros, reenchronse as
xuntas con morteiro imitando a cor
da pedra; agora semellan casas fan-
tasmagricas e despersonalizadas
que homoxeneizan a paisaxe urb
facndoa montona e carente de
interese(23-04-06).
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
43/395
I N T R O D U C I N
Vilardevs e o lugar de Leboreiro (Montederramo). Existen outros exemplos
sobre o costume de encintar que debemos destacar, coma no caso dos lugares
de Vide, Froufe e Francos (Baos de Molgas), onde as novas construcins de
perpiao encntanse de maneira habitual.
Respecto da destrucin sistemtica os exemplos son, desafortunadamente,
numerosos na maiora dos concellos.
A distr ibucin xeogrfica do outro aspecto que tratamos, os sistemas de
peche de clausura simple, mis homoxnea no que atinxe
dispersin global, - anda recoecendo reas, mnimas, con
mis presenza que outras -. As di ferenzas entre reas consis-
ten mis nos matices formais e dimensins que no nmero,
e veen propiciadas polo maior grao de ruralidade dos di fe-
rentes ncleos, en base s puntos de abastecemento; os mis
rurais, ou afastados, mercan no comercio das pequenas vilas
e nas feiras locais. Os lugares da periferia das grandes vilas
e da capitalidade provincial aprovisinanse nestes ncleos,
nos que a oferta mis variada e selecta. Tamn incide a este
respecto a riqueza comarcal: nas comarcas menos deprimidas
detctase unha elaboracin mis cuidada, mis suntuosidade
e singularidade na decoracin, e mesmo maior tamao.
Os elementos de peche son practicamente incuantificables, a
pesar das faltas que se detectan, case sempre en base influen-
cia dun incontrolado afn de coleccionismo, nunha sociedade
na que xa nin o consumismo frea os desexos insatisfeitos de po-
sesin e exhibicin de obxectos singulares; anda as son moitos
os que se conservan, tanto nas portas exteriores como nas das
dependencias interiores.
Preparamos tamn un cuestionario tipo para o interroga-
torio, ou enquisa, que sobre os nomes populares locais doselementos obxecto de anlise e o lxico relacionado tiamos
planeado realizar simultaneamente coa recollida do resto da informacin. Es-
tableceuse tamn en dito cuestionario o perfil idneo das persoas que an a
ser interrogadas. A realizacin do interrogatorio produciu resultados de gran
utilidade, pero tamn presentou certas dificultades e unha notoria ausencia
Fig. 3. Parede de xisto no val do Tmega
Fig. 4. Parede mixta de coios e xi sto, no val do Sil
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
44/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 42
de persoas ancis. Houbo que desbotar as respostas dos interlocutores que
xulgamos non vlidos, nos que se detectaba descoecemento, protagonismo
ou improvisacin. Durante as interrogacins tamn advertimos que o fluxo
migratorio das aldeas s vilas, ou a afluencia a lugares de mellores condicins,
orixina certa promiscuidade nos nomes das cousas, dndose o caso de obter
nun mesmo lugar sete denominacins diferentes para un mesmo elemento, o
que nos conducira a constatar a presencia de persoas procedentes de lugares
moi afastados daquel no que residen, pertencentes a outros concellos ou pro-
vincias e mesmo cidadns da vecia nacin portuguesa. De calquera maneira
consideramos este feito como moi positivo de cara s resultados, ampliarse a
informacin co acceso a un maior nmero de denominacins locais doutros lu-
gares introducidas polos oriundos. Estas circunstancias, tanto se son negativas
como positivas, adoitan darse na periferia das vilas ou en lugares moi prximos
s mesmas.
Considerando que na investigacin de campo xogara un papel fundamental
a calidade da documentacin grfica, necesaria para unha tan imprescindible
como minuciosa anlise de gabinete de cara a un correcto establecemento
da tipoloxa, e mis tendo en conta que certos detalles non son detectables a
primeira vista in situ, procedemos eleccin do equipo fotogrfico adecuado
para a recollida de imaxes precisas. Durante o proceso de informacin tamn
conseguimos localizar fotografas antigas, anda que en nmero moi reducido,
de elementos que hoxe estn en mal estado ou xa desaparecidos. O debuxo
tamn tivo o seu protagonismo para a obtencin daqueles detalles formais que,
polas circunstancias reinantes en certos momentos ou situacins, non resulta-
sen suficientemente esclarecedores mediante o fotografado.
Cos resultados obtidos despois da aplicacin desta planificacin, realizmo-
lo definitivo estudo, establecmo-las tipoloxas dos dous aspectos abranguidos
e procedemos inventariado dun nmero suficientemante representativo de
fotografas dos elementos compilados.
Conclusin
Esperamos que este noso traballo serva de base para a continuacin de fu-
turos estudos sobre os pechos e encintados, lembrando respecto que xa, hai
mis de tres lustros, os membros do Grupo Arqueolxico Larouco no nmero 1
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
45/395
I N T R O D U C I N
da sa revista (publicada en 1991), e nun artigo baixo o significativo ttulo de
A fermosura da cal,alertaban sobre a necesidade de estender s encintados o
labor de catalogacin que en diversas reas estaba realizando naquel intre a
Direccin Xeral do Patrimonio da Xunta de Galicia.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
46/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
47/395
PECHOSDE CLAUSURA SIMPLEE COMPLEMENTOS
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
48/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
49/395
CONCEPTO DE CLAUSURA SIMPLE
Dada a especificidade da parcela da arquitectura popular que motiva esta
primeira parte do traballo, deberemos xustificar o concepto do que denomi-
namos xenericamente como pechos de clausura simple, concepto que engloba
elementos de funcin moi semellante, pero de carctersticas formales e de
accionamento ben diferentes, dando lugar a unha variada tipoloxa morfol-
xica. A terminoloxa habitual para dito concepto, tanto popular como erudita,
tamn variada, resultando concreta nalgns tipos, e inespecfica, cando non
contradictoria, noutros. O nome comn depechoque lle asignamos, como mis
adiante veremos, responde definicin que para este vocabulo inferimos dos
resultados do interrogatorio realizado15.
No concepto de pecho de clausura simple englobamos aqueles elementos
de peche situados polo regular nas portas exteriores16, accesibles s veces s
dende fora, que xeito dos mis antigos, de madeira, teen como fin impedi-
la sada non desexada do gando, ou evita-la entrada de animais oportunistas
domsticos ou bravos, cal presencia poida entraar perxuzo, tanto para os
animais que alberga a corte, como para preserva-la bodega maila despensa
da casa. Tamn ten como obxectivo este tipo de pecho evitar que as portas
se batan como consecuencia da accin do vento17, as como o de impedir
os efectos perxudiciais doutros axentes atmosfricos: choiva, sarabia, neve,
xeada, calor, etc.
A final idade que se destinan estos mecanismos de peche non precisa
necesariamente duna clausura absoluta, cal se recorre nos casos de ausencia
prolongada por realizacin de labores en eidos moi afastados da casa, que obri-
guen s moradores a permanecer fora da ma noite. Non obstante, presumi-mos que na poca na que se establece o emprego dos sistemas que tratamos,
existe confianza entre a vecianza e as ausencias con permanencia nocturna
lonxe do domicilio apenas se producen e, anda as, s en casos excepcionais
adoita permanecer a casa sen ningun, por mor da necesidade de atende-la
facenda.
15 En CARBALLEIRA ANLLO, X.
(coord.): Diccionario Xerais da L
gua.Vigo: Edicins Xerais de G
cia, 2004 (2 edicin, actualiza
e adaptada norma ortogrf
e morfolxica da Real Academ
Galega do ano 2003), s.v. pech
p. 914, as acepcins 1 e 2 par
vocbulo, non describen, en xe
os distintos tipos de pecho de cl
sura simple que tratamos, xa q
se refiren a mecanismos accio
dos mediante chave. A acepc
3 resulta aplicable s pecho
pasador e de madeira.16En certos casos tamn se emp
gan nas portas das dependencinteriores das vivendas, maiorme
nas habitacins.17 O brazo de atrancamento d
pechos de torsin ou de pres
maila peza de aprisionamento
me s mo , po s i b i l i t a o pe c
automtico ser impulsada a po
sexa de maneira intencional
fortuita.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
50/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 48
A pesar do que vimos dicindo, o pechode clusura simple
pode ser transformado, se as convn, complementndoo con
dispositivos especficos para o logro da clausura absoluta, tanto
se son de feito en madeira como en ferro.
Nos de madeira este dispositivo de clausura total, manipu-
lable interior e exteriormente, radica na propia chavella que
dentada ou de gramalleira, o pecho sitase neste caso na cara
interior da porta e implica certo grao de seguridade, sempre e
cando quen pretenda acceder fur tivamente interior non coeza
a existencia do artiluxio, xa que coecido de doada violacin,
pois bloquase cun sinxelo gancho de pao traveso dun furado
disposto a tal fin, a semellanza dun ollo de pechadura (Fig. 5).
En certos casos moi limitados, os pechos de madeira
comns,ou de chavella lisa, dispoen dun rudimentario seguro
para evita-lo deslizamento fortuito e a conseguinte apertura,
pero elo non implica funcin concreta de seguridade, xa que
accesible a calquera que queira desbloquealo (Fig. 6).
Polo que respecta s elementos de clausura simple de ferro,
a condena, nos de torsin ou de presin, consiste nun gancho
ou caravilla, situado no interior, manipulable s dende dentro;
est fixado receptculo do brazo mediante un perno que lle
permite o xiro (Fig. 7). O gancho ser xirado pasa sobre o brazo,
tempo que o aprisiona, introducndose nunha argola disposta
efecto, na que queda fixado ata ser novamente liberado para a
apertura. Tamn se pode realiza-la condena do brazo de peche
por medio dunha tarabela que, ser xirada sobre o seu eixe,
encase actuando a modo de freo (Fig. 8).
Existe outro pecho de ferro, polo xeral de clausura simple
que, anda que hoxe non se detecta con frecuencia, nalgn tempo
debeu estar moi estendido; trtase do pasador ou ferrollo, quepode ser tamn de clusura absoluta; esta prodcese mediante
incorporacin dunha bisagra, que sa vez serve de pomo do pasador, pro-
vista dun encaixe sainte no extremo distal, a xeito de anga, o cal se introduce
na fenda dunha sinxela pechadura incorporada, na que se produce a clausura
ser atravesado por un pecho (Fig. 9). S opererativa dende o exterior, polo
Fig.5. Pecho de madeira con clausura por gramalle ira
Fig.6. Pecho de madeira con seguro de deslizamento
Fig.7. Pecho de ferro, condena mediant e gancho
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
51/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S
que o seu emprego redcese habitualmente s portas das cons-
trucins adxetivas.
Establecido o concepto de clausura simple mailas excepcins de
clausura absoluta que ocasionalmente poden darse nalgns casos,
cuestin que nos obrigou a estendernos anticipadamente sobre as
caractersticas dos mesmos, procederemos a expoer os criterios
de eleccin dos tipos a estudo. Despois fixaremos unha pre-defini-
cin xenrica de cada variante obxecto da sa descricin formal
previa concrecin dunha posterior proposta de asignacin de
nomes concretos que facilite a nomenclatura tipolxica.
CRITERIO DE SELECCIN
Procurouse que os elementos de peche recollidos respon-
deran, basicamente, concepto de manufactura artesanal de
forxa, pero sen por elo restrinxir concepto elaboracin ex-
clusiva por ferreiros locais. Incluronse algn tipo e subtipo nos
que certos compoentes proceden de fundicin en molde, pero
respondendo concepto de feito artesanal en obradoiros de
forxa. As mesmo recollemos outros que, obedecendo criterio
global de artesn, alternan nos mecanismos internos procede-
mentos de forxa con outros, tales como: pomos, angas, argolas, etc., que ten
orixe noutros mtodos de elaboracin ferro coado en molde, torneado, estam-
pacin, etc.
A lia que separa o puramente artesanal do industrial non , en xeral, ntida, polo
que o criterio de eleccin resulta tamn complicado, sendo case imposible poder esta-
blecer en certos casos un lmite preciso entre ambos procesos de elaboracin.
Excluronse do estudo salvo rarsimas excepcins de evidente antigi-
dade os elementos de fundicin en bronce, latn e outras aliaxes de proce-dencia claramente industrial e fabricacin en serie, datables nos derradeiros
anos do sculo XIX e primeiro terzo do sculo XX, merecedores sen dbida
dun estudo monogrfico, pero que consideramos non teen cabida no presente.
Achegamos, sen embargo, polo seu interese, no apartado Anexos da cataloga-
cin, unha escolma fotogrfica de ditos elementos na que se recollen os mis
Fig.8. Pecho de fe rro, condena mediant e tarabela
Fig.9. Ferr ollo con pechadura
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
52/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 50
habituais: petadores e tiradores. Case todos os que se mostran proceden das
grandes vilas da provincia e uns poucos da capitalidade.
A inclusin dos pechos de madeira, case non precisa de explicacin, pois
constiten o sistema de peche mis simple e antigo dos coecidos. tamn o
pecho por antonomasia, sendo a sa denominacin popular pecho comn a
toda a provincia sen excepcin.
Polo que atinxe s petadores, ademais da sa funcin caracterstica de aviso
ou chamada que o tipifica como complemento de seguridade, moitos deles teen
a dobre funcin de pecho e petador, polo que resultan de obrigada inclusin. Por
outra banda a morfoloxa de moitos destes pechos-petadores practicamente igual
de certos pechos de torsin; refermonos concretamente s de argola.
Consideramos importante tamn ocuparnos dos tiradores, e non s por por
constituir un complemento de peche, senn pola achega de datos sobre va-
riantes morfolxicas dos pechos de presin dactilar que conteen, constitur
moitos deles a peza principal, aproveitada, de ditos pechos, s que, para adap-
talos nova funcin, se lle eliminaron os mecanismos de liberacin e atran-
camento. Mis do 50% dos tiradores que figuran no inventario, concretamente
os de anga, teen esa procedencia. Outro subtipo de tirador consiste nunha
argola de idntica morfoloxa que outro tipo de pecho, s se diferencian pola
ausencia de mecanismos de peche. Finalmente, os tiradores de pndulo poden,
en ocasins, alternar a sa funcin como tal coa de petador.
TERMINOLOXA
Dentro do concepto global de elementos de clausura simple e outros comple-
mentos de peche, distinguimos nove grupos distintos, que sa vez dividimos
en subgrupos con funcin idntica do grupo, pero con distinta morfoloxa
entre s. Dos nove grupos, sete son de peche; os outros dous son complemen-
tos relacionados. Necesitados dunha referencia provisional para cada tipo, cofin de extrapolar s mesmos os resultados do interrogatorio e poder chegar as
proposta de denominacins definitivas, faremos alusin a ditos grupos de
forma xenrica, baseada nos diferentes modos de funcionamento, antepon-
dolles unha letra correlativa en cada caso para unha mis fluda e fcil identi-
ficacin. Relacionmos os grupos a continuacin:
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
53/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S
Elementos de torsin por argola
Elementos de torsin por argola con funcin de petador
Elementos de torsin por pomo
Elementos de presin dactilar
Elementos de pasador
Elementos de madeira
Elementos de gancho e gonzo
Complementos de chamada
Complementos de peche
A precedente clasificacin realizouse partindo da funcin e da morfoloxa
da peza de accionamento, pero podera terse feito basendonos noutros fac-
tores diferenciais; sen embargo, se a clasificacin obedecese a certas carac-
tersticas, diversificarase excesivamente o nmero de grupos e subgrupos,
resultando ademais pouco prctica.
A cont inuacin ocuparmonos das diferentes denominacins exis ten-
tes para os elementos de peche de clausura simple, analizando dous
aspectos esenciais: a terminoloxa doutros autores que se ocuparon do
estudo de ditos elementos e a terminoloxa popular obtida mediante
interrogatorio. Coas conclusins s que cheguemos elaboraremos unha
proposta de normalizacin terminolxica que, sen tratar de erradicar
nomes tradicionais, posibilite unha maior coherencia nas futuras inves-
tigacins que sobre o aspecto poidan facerse polos distintos autores, no
intento de evitar as a confusin existente, orixinada nas denominacin
contradictorias.
Terminoloxa segundo outros autores
Antes de proceder a anlise dos resultados do interrogatorio, consideramos
conveniente tratar da terminoloxa utilizada polos distintos autores que nosprecederon nesta parcela da investigacin e cal informacin tivemos acceso.
Comezaremos pola elaboracin dun cadro que posibilite dispoer dunha visin
de conxunto, rpida e cmoda, dos particulares nomes que cada un dos autores
consultados lle asignou s diferentes elementos, comparada cos nomes xenri-
cos que ns provisionalmente establecemos.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
54/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 52
18Vid. supra nota 1.
Mediante o exame da literatura que serveu para extrae-los datos do cadro
precedente, chegamos s conclusins, que a continuacin expoeremos, sobre
a distinta terminoloxa que os respectivos autores empregaron na sa obra,
referndonos a cada un deles por separado.
Fermn Bouza Brey18 deduce o nome de caravilla de torsin das defini-cins que para este vocablo dannos seus respectivos dicionarios os seguintes
autores: Rodrguez, Cuveiro e Valladares. Non podemos subscribir a interpre-
tacin de Bouza Brey en base a ditas definicins, que el mesmo trascribe na
sa obra; son as seguintes: clavija, pedazo pequeo de hierro para cerrar
una puerta(Rodrguez), clavija sea de madera o de hierro y hastra(sic) en
AUTOR
ELEMENTO
BOUZABREY
CUEVILLASHERMIDA,E LORENZO
CUEVILLAS, LO-RENZO
VICENTERISCO
XOAQUNLORENZO
MANUELCAAMAO
ELEMENTOSDE TORSINPOR ARGOLA
Caravilla detorsin
Caravilla detorsin
AldabaPicaporte
Picaportede
torsin
ELEMENTOSDE TORSINPOR ARGOLA CONFUNCIN PETADOR
Pechopetador
Petadorde argola
ELEMENTOSDE TORSINPOR POMO
ELEMENTOSDE PRESINDACTILAR
Caravillade
presin
Caravillade
presinAldaba
Picaportede
presin
ELEMENTOSDE PASADOR
FiadorFerraxe de
seguridade concaravilla
ELEMENTOSDE MADEIRA
Pecho PechoCerradura
de madeiracon tranca
ELEMENTOSDE GANCHOCON GONZO
Caravilla Caravilla
COMPLEMENTOSDE CHAMADA
Petador Petador
COMPLEMENTOSDE PECHE
Tiradoiro
C A D R O I . T E R M I N O L O X A S E G U N D O O U T R O S A U T O R E S
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
55/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S
forma de pasador(Cuveiro), e clavija, pedazo de hierro con gancho de saca y
pon (Valladares). Entendemos que a primeira e a terceira definicin se refirn
con claridade s elementos do nosogrupog (elementos de gancho e gonzo); a
segunda, pola sa ambigidade, pode ser aplicable a calquera dos grupos de
peche que tipificamos.
Florentino Lpez Cuevillas, Vicente Fernndez Hermida e Xoaqun Lorenzo
Fernndez19no estudo da parroquia de Velle, apenas se ocupan do asunto, a
nica e indiscutible achega que fan respecto o nome de pecho, para o de
madeira, que se corresponde co grupof (elementos de madeira).
Florentino Lpez Cuevillas e Xoaqun Lorenzo Fernndez20recollen, en Cal-
vos de Randn, os nomespetadore tiradoiro, coincidentes, respectivamente, co
grupoh (complementos de chamada)e cogrupo i (complementos de peche).
Vicente Risco21utiliza tamn os nomes de caravilla de torsin, ou caravilla
depresin, basendose posiblemente na opinin de Fermn Bouza Brey, sin
que poidamos aseveralo rotundamente. Coincide con ns no que define como
petadores de torsin, que se corresponde co nosogrupob (elemento de torsin
por argola con funcin de petador).
Xoaqun Lorenzo Fernndez22da definicins para case tdolos elementos tipi-
ficados na clasificacin xenrica previamente establecida por ns. Procedemos a
comparar mbalas das terminoloxas entre s.
Elementos de torsin por argola: aldaba-picaporte
Elementos de torsin por argola,
con funcin de petador: petador
Elementos de torsin por pomo: -
Elementos de presin dactilar: aldaba
Elementos de pasador: fiador
Elementos de madeira: pecho
Elementos de gancho e gozno: caravilla
Complementos de chamada: petadorComplementos de peche: -
Xos Ramn Fernndez-Oxea23 en Santa Marta de Moreiras menciona en
tres notas p doutras tantas lminas, diversos tipos de pecho. A primeira das
lminas, ou figuras, amosa un debuxo nico, consistente nunha argola inespe-
19Vid. supra nota 2.20Vid. supra nota 3.21Vid. supra nota 4.22Vid. supra nota 5.23Vid. supra nota 6.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
56/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 54
cfica que tanto pode representar un elemento de torsin coma un suplemento
para tirar da porta, asgnalle o nome de caravilla. Na segunda lmina, na que
aparecen elementos: de torsin, de madeira, de gancho e gonzo, de presin
dactilar e outro de ferro, cal uso descoecemos, reza a seguinte nota p:
Pechos, caravillas, taravelos e ferros de portas.A teor do orde en que os cita
e a disposicin secuencial dos debuxos, deducimos o seguinte: pechosson os
elementos de torsin; caravilla o nico de gancho e gonzo; taravelos, os de
madeira; os demais constiten ferros de portas. A nota da terceira lmina di:
Petadores. Polo seu orde corresponden a casas de: Penedo (). En dita l-
mina observamos que ademais dos petadores figuran: das angas de tirar, un
pecho de madeira, unha argola de tirar, unha anga de moble e un espello.Estas
achegas, se ben debemos dalas a coecer, non son, por contradictorias, tiles
noso propsito de establecer unha terminoloxa coherente.
Manuel Caamao Surez24 aglutina baixo a denominacin de picaportesos
elementos de torsin e de presin dos grupos seguintes da nosa clasificacin:
grupoa(elementos de torsin por argola), grupob (elementos de torsin por
argola con funcin de petador,grupo c (elementos de torsin por pomo), e grupo
d(elementos de presin dactilar). s do grupoe (elementos de pasador), deno-
mnaos como ferraxes de seguridade con caravilla; s do grupof (elementos
de madeira), califcaos como cerradura de madeira con tranca, e finalmente,
grupog (elementos de gancho e gonzo), asgnalles o nome de caravilla.
Terminoloxa popular segundo o interrogatorio
Realizado o interrogatorio cos criterios xa expostos en anteriores apar-
tados, procedemos anlise dos resultados do mesmo. Dita anlise permi-
tiunos chegar a conclusins moi satisfactorias, quedando de mani festo unha
cuestin: o pobo elabora o seu propio lxico en funcin dos novos utensi-
lios e procedementos que van xurdindo, e que el incorpora para o seu uso
longo da historia con obxecto de solucionar as sas necesidades cotis,adoutando as nomes importados cando o elemento que incorpora non ten
unha designacin enraizada nin paralelismo formal por serlle descoecido,
tanto polo adianto tecnolxico que entraa como pola par ticular morfoloxa
e novedosa funcin, non habitual no seu entorno. Diante de tales denomi-
nacins, por estridentes ou forneas que poidan resultarnos, haber que24Vid. supra nota 7.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
57/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S
valorar a sa aceptacin, pois non podemos ignorar que as denominacinspopulares adecuadas ou non de certos elementos cal existencia non vai
mis al de cento cincoenta anos, sexan as mesmas ao longo de toda a pro-
vincia, empregndose por mis da mitade da poboacin interrogada, convi-
vindo con outras acepcins extrapoladas de elementos mis tradicionais, de
funcin ou emprego semellante.
Os resultados da enquisa vrtense no cadro que achegamos, no que se in-
cle a totalidade das variantes dos nomes recollidos, maila porcentaxe de cada
unha dentro do grupo que pertencen.
Proposta terminolxica
Realizdo-los dous apartados anteriores sobre terminoloxa procedemos
a expoe-los fundamentos nos que se apoia a nosa proposta teminolxica
e clasificatoria.
ELEMENTO NOMES RECOLLIDOS PARA CADA ELEMENTO E % DENTRO DO GRUPO
ELEMENTOS DE TORSINPOR ARGOLA Postillo1
(9,61) Pestillo(36,53) Pecho(11,54) Manilla(13,46) Arandela2
(7,69) Aldraba(5,77) Aldaba(3,85) Anilla2
(3,85) Picaporte(3,84) Argola(3,86)
ELEMENTOS DE TORSINPOR ARGOLA CON FUNCINDE PETADOR
ELEMENTOS DE TORSINPOR POMO
Manilla(60)
Pestillo(40)
ELEMENTOS DE PRESINDACTILAR
Picaporte(50)
Pestillo(50)
ELEMENTOS DE PASADOR Ferrollo
(16,60)Cerroxo(58,40)
Pasador(25)
LEMENTOS DE MADEIRA
Pecho(100)
ELEMENTOS DE GANCHOCON GONZO
Clavilla(12,25)
Caravilla(12,75)
Clavixa(50)
Caravixa(6,25)
Fiador12,50
Pestilo(6,25)
COMPLEMENTODE CHAMADA
Petador(55,57)
Petadoiro(11,11)
Aldaba(16,66)
Aldraba(16,66)
COMPLEMENTO DE PECHE Tirador
(100)
1 Restrinxido s vales do Bibei e Navea.2 Restrinxido val do Tmega
C A D R O I I . T E R M I N O L O X A S E G U N D O O I N T E R R O G A T O R I O
Resultados practicamente iguais que para o grupo a
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
58/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 56
Comezamos polas denominacins populares recollidas para o grupoa(ele-
mentos de torsin por argola):pestillo e postillo, que interpretamos como a
mesma palabra con diferentes pronunciacins dialectais dependendo da rea
de recollida que empregada polo 46,14% dos entrevistados. Semella ser a
de proposta mis lxica atendendo a profusin do seu uso, pero entendemos
que sera interpretada coma un castelanismo, cuestin que desaconsella a sa
aceptacin25. Pola mesma razn deberemos desbotar anilla e manilla. Tam-
pouco nos parece aceptable o termo arandela, localismo que s se detectou
nos concellos de Castrelo do Val e Vern. Os termos aldaba ealdraba, anda
que poderan ser vlidos, levaran a confusin co petador. O nome de argola
inespecfico e s resultara aplicable a un subgrupo. Qudannos para o grupo
que comentamos, dous vocbulos: pecho(11,54%) epicaporte(3,84%); este l-
timo mis empregado para designar os elementos do grupo d (elementos de
presin dacti lar).
Para o grupo b (elementos de torsin por argola con petador), as conclu-
sins son as mesmas, xa que os resultados do interrogatorio son idnticos s
do grupo a.
Polo que atinxe grupo c (elementos de torsin por pomo), as denominacins
recollidas: manilla(60%) e pestillo(40%) semellan ser inaceptables polas razn
que xa se expuxeron para outros grupos26.
Sobre os componentes do grupo d (elementos de presin dactilar), vlvense
a detectar denominacins xa empregadas en grupos precedentes: picaporte
(50%) epestillo(50%), polo que non precisan comentario27.
Referente grupo e (elementos de pasador), as denominacins po-
pulares que recollemos son: pasador (25%); ferro llo(16,60%), e cerroxo
(58,40%). As das primei ras resultan aceptables, polo que estimamos que
poden utilizarse indistintamente, pero a terceira, a mis comn, conside-
rmola inadecuada, xa que semella ser galeguizacin do nome casteln
cerrojo. Non obstante, tamn puidera tratarse dunha corrupcin do
vocbulo cerrollo, recollido por outros autores, anda que hoxe non sedetecte o seu uso.
A resposta para o grupo f (elementos de madeira), non precisa maior
comentario, toda vez que a denomonacin de pecho, non deixa lugar a d-
bidas, e non s por ser xeral na terminoloxa popular (100%) senn na de
case tdolos autores.
25 respecto queremos suliar que
no vecio pas de Portugal empr-
gase o vocablo pestilopara definir
elementos similares.26Vid. supra nota 25.27Vid. supra nota 25.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
59/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S
Os nomes recollidos para o grupo g (elementos de gancho e gonzo), resul-
tan aceptables sen lugar a dbidas; clavilla, caravilla, caravixa eclavixa, non
son mis que variantes locais, ou corrupcins dun mesmo vocablo. Aparece
tamn comofiador, pero esta acepcin refrese a unha caravilla de maior lonxi-
tude, que se emprega para suxeita-las vents cando estn abertas, evitando as
que se batan coa accin do vento, mentres que a caravilla ten funcin de peche.
Adoptaremos, por lxica, as mis consol idadas: caravilla e fiador segundo a
funcin respectiva.
Tampouco presenta problemas o grupo h (complementos de chamada), pois
os termos:petador, petadoiro ealdrabason correctos, sen embargo a primeira
e a mis comn.
Finalmente, sobre o grupo i (complementos de peche), as persoas i n-
terrogadas case non se pronuncian, a pesar de tratarse de elementos de
emprego profuso, anda as as que responderon asignronlle o nome de
tirador.
Expsta-las precedentes consideracins sobre terminoloxa popular, proce-
demos a facer a nosa proposta de terminoloxa alternativa, ordenada por gru-
pos tipolxicos, que despois completaremos dividndoa en subgrupos dentro
do apartado relativo nomenclatura tipolxica. a seguinte:
Pechos de ferro de torsin por argola (PAR)
Pechos-petadores de ferro de torsin por argola (PPTA)
Pechos de ferro de torsin por pomo (POM)
Pechos de ferro de presin dactilar ou picaportes (PPR)
Pechos de ferro de pasador ou ferrollos (PPF)
Pechos de madeira (PMD)
Caravillas e fiadores de ferro (CAR)
Petadores de ferro ou aldrabas (PT)
Tiradores de ferro en portas (TIR)
As siglas maisculas entre parnteses que figuran a carn das denomina-
cins, constiten abreviaturas de cada grupo que mis adiante nos resultarn
de gran utilidade, sern as que identifiquen cada elemento representado me-
diante fotografa, tanto no cadro tipolxico que complementa a nomenclatura
como na catalogacin.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
60/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 58
TIPOLOXA
Nomenclatura tipolxica
A nomenclatura tipolxica realizouse a partir das denominacins que para
cada grupo se propuxeron no anterior apartado; partindo de cada grupo establ-
cense subgrupos que, de igual maneira, irn precedidos da letra que os diferenza
seguida dun nmero correlativo (a.1, a.2, etc.). A continuacin figura a abreviatura
que xa deixamos establecida (PAR, etc.) mis outra nova abreviatura, similar a
anterior que tipifica o subgrupo (PAR-CAM, etc.); o significado da mesma figurar
a continuacin, entre parnteses (Envolvente ou permetro de camp, etc.).
Esta solucin proporciona unha esquemtica, pero ampla informacin dos
respectivos grupos e subgrupos, xa que nos indica: nome, tipo e morfoloxa
do elemento; funcionamento; material do que est elaborado, e caractersticas
xeomtricas ou peculiares que o diferencian dos demais.
a- PAR: Pechos de ferro de torsin por argola
a.1-PAR-CAM (Envolvente, ou permetro, de camp)
a.2-PAR-OVEL (Oval ou elptico)
a.3-PAR-DAR (Dobreargola)
a.4-PAR-CIR (Circular)
a.5-PAR-EMIX (Envolvente xeomtrica mixta)
a.6-PAR-EPOL (Envolvente poligonal)
a.7-PAR-OUTR (Formas complexas)
a.8-PAR-ZOO (Zoomorfo)
b-PPTA: Pechos-petadores de ferro de torsin por argola
b.1-PPTA-CAM (Envolvente, ou permetro, de camp)
b.2-PPTA-OVEL (Oval ou elptico)
b.3-PPTA-DAR (Dobre argola) b.4-PPTA-CIR (Circular)
b.5-PPTA-EMIX (Envolvente xeomtrica mixta)
b.6-PPTA-EPOL (Envolvente poligonal)
b.7-PPTA-OUTR (Formas complexas)
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
61/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S
c-POM: Pechos de ferro de torsin por pomo
c.1-POM-ANT (Antropomorfo)
c.2-POM-CIR (Circular)
c.3-POM-OVF (Ovoide ou fusiforme)
c.4-POM-ENS (en S)
c.5-POM-ENT (en T)
c. 6-POM-PEN (Pndulo)
c.7-POM-ENC (en cbado)
d- PPR: Pechos de ferro de presin dactilar, ou picaporte
d.1-PPR-AS (Ascendente)
d.2-PPR-DES (Descendente)
e-PPF: Pechos de ferro de pasador, ou ferrollos
f-PMD: Pechos de madeira
f.1-PMD-CHAL (Chavella- externa- lisa)
f.2-PMD-CHAG (Chavella interna- dentada, ou de gramalleira)
g- CAR: Caravillas e fiadores de ferro
h- PT: Petadores de ferro
h.1-PT-ANT (Antropomorfo)
h.2-PT-ZOO (Zoomorfo)
h.3-PT-ARG (Argola)
h.4-PT-VOL (Voluta: laminado e masivo)
h.5- PT-OUT (Masivos pendulares, de martelo e outros)
i- TIR: Tiradores de ferro en portas
i.1-TIR-ANG (Anga)i.2-TIR-AR (Argola)
i.3-TIR-PEN (Pendular)
Acontinuacin inclumos dous anexos. O primeiro deles incle a xeito de
mostra, algns mecanismos internos-brazos de atrancamento e condenas-dos
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
62/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 60
pechos de torsin e presin dactilar. No segundo anexo figuran outros elemen-
tos que consideramos poderan ser de utilidade como complemento documen-
tal do aspecto que vimos tratando. Algns proceden do reaproveitamento de
pechos semellantes s que figuran nesta nomenclatura. Outros son versins
evolucionadas, notoriamente mis modernas, de elementos da devandita no-
menclatura, procedentes de producin industrial moi cuidada. Tamn inclu-
mos outros complementos de feito antigo vencellados a outros sistemas de
seguridade.
Anexo n 1. Mecanismos internos dalgns pechos de torsin e presin
dactilar
Brazos de atrancamento e condenas
Anexo n 2. Argolas, petadores industriais e espellos
ARPU: Argolas de pecho reutilizadas noutros mesteres
PTIN: Petadores e tiradores industriais modernos (bronce e latn)
PTMA: Petadores industriais en forma de man (fundicin de ferro
ou latn)
ESP: Espellos de pechaduras, ou bocas de chave
Tipoloxa en fotografas
Realizada a nomenclatura tipolxica elixiuse, para ilustracin da mesma,
unha escolma fotogrfica na que figura un elemento significativo, como m-
nimo, de cada un dos subgrupos que conforman os diferentes grupos. As que
corresponden s grupos a-PAR e b-PPTA recllense conxuntamente, mestu-
rando compoentes dos dous grupos, xa que a nica diferenza entre ambos
non morfolxica nin de funcionamento no aspecto de peche reside uni-
camente na condicin engadida de petador que ten o segundo. Son as que serepresentan no cadro tipolxico en fotos que figura a continuacin.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
63/395
CADROTIPOLXICOEN FOTOS
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
64/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
65/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S C A D R O T I P O L X I C O
a-PAR / b-PPTA-1-CAM
a- PAR: PECHOS DE FERRO DE TORSIN POR ARGOLA /b- PPTA: PECHOS-PETADORES DE FERRO DE TORSIN POR ARGOLA
a-PAR / b-PPTA-2-OVEL
a-PAR / b-PPTA-3-DAR a-PAR / b-PPTA-4-CIR
a-PAR / b-PPTA-5-EMIX
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
66/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 64
a-PAR / b-PPTA-6-EPOL
a-PAR / b-PPTA-7-OUTR
c.1-POM-ANTa-PAR / b-PPTA-8-ZOO
c- POM: PECHOS DE FERRODE TORSIN POR POMO
c.2-POM-CIR
c.3-POM-OVF c.4-POM-ENS c.5-POM-ENT c.6-POM-PEN
c.7-POM-ENC
d- PPR: PECHOS DE FERRO DE PRESIN DACTILAR,OU PICAPORTEd.1-PPR-AS d.2-PPR-DES
e- PPF: PECHOS DE FERRODE PASADOR OU FERROLLOS
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
67/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S C A D R O T I P O L X I C O
g- CAR:CARAVILLAS E FIADORES DE FERRO
h.1-PT-ANT
h- PT:PETADORES DE FERRO
h.5- PT-OUT
i.3-TIR-PEN
f- PMD:PECHOS DE MADEIRAf.1-PMD-CHAL f.2-PMD-CHAG
h.2-PT-ZOO h.3-PT-ARG h.4-PT-VOL
i.1-TIR-ANG
i- TIR:TIRADORES DE FERRO EN PORTAS
i.2-TIR-AR
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
68/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
69/395
DEFINICIN XEOMTRICADOS ELEMENTOS
DE TORSIN POR ARGOLA
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
70/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
71/395
CONCEPTO DE DEFINICIN XEOMTRICA E OBXECTO DA MESMA
Sorprendidos polo descubremento da correcta aplicacin das formas xeom-
tricas regulares no deseo dos elementos de peche que denominamos de tor-
sin por argola grupos a-PAR e b-PPTA, mailos distintos subgrupos que os
conforman consideramos conveniente materializar a definicin xeomtrica dos
mesmos. Por definicin xeomtrica deberemos enterde aquel concepto referido
o estudo grfico-xemetrico que reflicte as figuras regulares elementais mailas
envolventes, superpostas en lia discontinua, que conforman o contorno global
de cada deseo en particular. Exceptanse os elementos de carcter antropo-
morfo (PAR/PPTA-ANTRO) e zoomorfos (PAR/PPTA-ZOO), ags un exemplar
simtrico do subgrupo de doble argola zoomorfa; tamn aqueloutros de parti-
cular conformacin que non respondan criterio rigoroso de xeometra regular
non admitindo polo tanto unha definicin xeomtrica precisa e que, en todo
caso, son de moi mnima presenza no inventario.
s veces reitranse debuxos dun mesmo tipo de envolvente co fin de mos-
tra-las distintas seccins transversais que poden darse en cada un deles.
A cada debuxo de dita definicin asgnaselle unha nova terminoloxa com-
plementaria derivada das figuras xeomtricas envolventes que xeran a mor-
foloxa global do elemento que se representa, sexa simple ou composta; por
exemplo: circular, oval, elptica, poligonal, bitrapecial, bicuadrilongo, circu-
lar-triangular, cuadrilongo triangular, curvas tanxentes, etc. Nalgns casos
en particular, para unha mis lograda descricin, utilizamos outros termos, que
tamn dimanan da singular morfoloxa xeomtrica que ostentan: dobre argola
superposta ou contigua, argola trilobulada, argola en T invertida, argola en
estribo, argola en media la, argola en ncora, etc. Non nos estendemos sobreo particular, toda vez que as figuras que se achegan son suficientemente expl-
citas por s mesmas, sen necesidade de maiores comentarios.
Outra cuestin que valoramos hora de establece-la tipoloxa dos devan-
ditos elementos, constitea a seccin transversal, ou tanxencial, dos mes-
mos, solucin que a tal respecto houbemos de desbotar polo simple feito de
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
72/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 70
termos decantado pola mis lxica tipificacin que realizamos en base s
formas xeomtricas. Considerando, non obstante, dita caracterstica un dato
relevante, decidimos representala graficamente, a carn de cada tipo de
pecho materializado na definicin xeomtrica. As variables da seccin son
realmente poucas, pois redcense s seguintes: circular, oval, cuadrada,
rectangular, de transicin rectagular a circular, circular en aumento e
diminucin progresivos do dimetro, mixta, rebaixada, estriada, e, final-
mente, helicoidal ou parafusada.
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
73/395
L M I N A SD E D E F I N I C I N
X E O M T R I C A
( a.PAR e b.PPTA. Elementos de torsin por a rgola)
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
74/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
75/395
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
76/395
A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 74
I-5. Bicuadrilongo-circular I-6. Bielptico
-
8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02
77/395
I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E
top related