บทที่ 2res.scphc.ac.th/wp-content/uploads/2011/06/บท... · web viewการใช...

บทท 2

เอกสารและงานวจยทเกยวของ

ในการศกษาครงน ผศกษาไดศกษาคนควาเอกสารและงานวจยทเกยวของ เพอใชศกษาความร ทศนคตการปฏบตตนในการควบคมปองกนโรคไขเลอดออกของประชาชน ตำาบลพานทอง อำาเภอพานทอง จงหวดชลบร

2.1 แนวคด ทฤษฎโรคไขเลอดออก2.2 แนวคด ทฤษฎความร2.3 แนวคด ทฤษฎทศนคต2.4 แนวคด ทฤษฎการปฏบต2.5 การปฏบตงานทด Good Practice2.6 มาตรการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก2.7 งานวจยทเกยวของ

2.1 แนวคด ทฤษฎโรคไขเลอดออกโรคไขเลอดออกทพบในประเทศไทยและประเทศใกลเคยงใน

เอเซยอาคเนยเกดจากไวรสเดงกจงเรยกชอวา Dengue Hemorrhagic Fever (DHF)

2.1.1 สาเหตและการตดตอเชอสาเหตคอไวรสเดงก เชอไวรสเดงกเปน RNA virus จด

อยใน Family Flaviviridae (เดมเรยกวา group B arbovirus) ม 4 serotypes : DEN-1, DEN-2, DEN-3 และ DEN-4 ทง 4 serotypes ม antigen รวมบางชนดจงทำาใหม cross reaction และม cross protection ไดในระยะสน ๆ ถามการตดเชอชนดใดชนดหนงแลวจะมภมคมกนตอชนดนนไปตลอดชวต (permanent immunity) แตจะมภมคมกนตอไวรสเดงกชนดอน ๆ อก 3 ชนด ไดในชวงสน ๆ (partial immunity) ประมาณ 6-12 เดอน หลงจากน จะมการตดเชอไวรสเดงกชนดอน

ๆ ทตางจากครงแรกได เปนการตดเชอซำา (secondary dengue infection) ซงเปนปจจยสำาคญในการทำาใหเกดโรคไขเลอดออกเดงก

เชอทแยกไดจากผปวยในกรงเทพฯ มทง 4 ชนด โดย DEN-2 พบไดตลอดเวลา สวน DEN-1, DEN-3 และ DEN-4 อาจหายไปเปนชวง ๆ สดสวนของเชอไวรสเดงกทง 3 หรอ 4 ชนดแตกตางกนไปในแตละป โดยทวไปจะแยกเชอ DEN-2 ไดมากตลอดเวลา ในระยะหลง ๆ มบางชวงทพบ DEN-3 มากกวา DEN-2 จากการศกษาทางดานไวรสและระบาดวทยา สรปไดวาปจจยสำาคญททำาใหเกดโรคไขเลอดออกเดงก คอ มไวรสเดงกชกชมมากกวา 1 ชนด (simultaneously endemic of multiple serotype ) หรอมการระบาดของตางชนดเปนระยะ ๆ (sequential endemic) ซงในพนททมประชากรหนาแนน ทำาใหมการตดเชอซำาไดบอย และการตดเชอซำาดวย DEN-2 มโอกาสเสยงสงทจะเกดเปน DHF โดยเฉพาะอยางยงการตดเชอครงท 2 ภายหลงการตดเชอครงแรกดวย DEN-1 การตดตอ มยงลายเปนพาหะนำาโรค โรคไขเลอดออกตดตอไดโดยมยงลายบาน (aedes aehypti) เปนพาหะนำาโรคทสำาคญ โดยยงตวเมยซงกดเวลากลางวนและดดเลอดคนเปนอาหาร จะกดดดเลอดผปวยซงในระยะไขสงจะเปนระยะทไวรสอยในกระแสเลอด เชอไวรสจะเขาสกระเพาะยง เขาไปอยในเซลลทผนงกระเพาะเพมจำานวนมากขนแลวออกมาจากเซลลทผนงกระเพาะ เดนทางเขาสตอมนำาลายพรอมเขาสคนทถกกดในครงตอไป ซงระยะฟกตวในยงนประมาณ 8-12 วน เมอยงตวนไปกดคนอนอก กจะปลอยเชอไวรสไปยงผทถกกดได เมอเชอเขาสรางกายคนและผานระยะฟกตวนานประมาณ 5-8 วน (สนทสด 3 วน – นานทสด 15 วน) กจะทำาใหเกดอาการของโรคได

2.1.2 การตดเชอและปจจยเสยง

5

การตดเชอไวรสเดงกสวนมากจะไมมอาการ (รอยละ 80-90) โดยเฉพาะอยางยงในเดกเลกเมอตดเชอครงแรกมกจะไมมอาการ หรอมอาการไมรนแรง องคการอนามยโลกไดจำาแนกกลมอาการโรคทเกดจากการตดเชอเดงกไว ดงน

ไมมอาการ

ภาพประกอบท 2 การตดเชอไวรสเดงก (WHO) โรคไขเลอดออกฉบบเฉลมพระเกยรต : 9

ในประเทศทมโรคไขเลอดออก (Dengue Haemorrhagic Fever หรอ DHF ) มกจะมโรคไขเดงก (dengue fever หรอ DF ) อยดวย แตสดสวนของ DHF และ DF จะแตกตางกนในแตละพนทและแตละประเทศขนอยกบปจจยหลายประการ เชน อาย ภาวะภมตานทานของผปวย และชนดของไวรสเดงกในขณะนน จงทำาใหการแยกโรคระหวาง DHF และ DF เปนปญหาอย ลกษณะทางคลนกของการตดเชอไวรสเดงกทแบงออกเปน 3 รปแบบตามความรนแรงของโรค มดงน

6

ถกยงลายกดและตดเชอไวรสเดงก

ปวย แสดงอาการปวย

อาการอยางออน ไขเดงก(DF)

ไขเลอดออกเดงก

ไขเดงกแท ไขเดงกและมเลอดออก

พลาสมารว

ไมมอาการชอก มอาการชอก (DSS)

2.1.2.1Undifferentiated fever (UF) หรอ viral syndrome มกพบในทารกหรอในเดกเลกซงจะปรากฏเพยงอาการไขและบางครงมผนแบบ maculopapular rash

2.1.2.2 ไขเดงก (DF) มกเกดกบเดกโตหรอผใหญ อาจมอาการไมรนแรง คอมเพยงอาการไขรวมกบปวดศรษะ เมอยตว หรออาจเกดอาการแบบ classical DF คอมไขสงกระทนหน ปวดศรษะ ปวดรอบกระบอกตา ปวดกลามเนอ ปวดกระดก และมผน บางรายอาจมจดเลอดออกทผวหนง มผลการทดสอบทรนเกตเปนบวก ผปวยสวนใหญมกมเมดเลอดขาวตำา รวมทงบางรายกอาจมเกลดเลอดตำาได ในผใหญเมอหายจากโรคแลวจะมอาการออนเพลยอยนาน

2.1.2.3 ไขเลอดออกเดงก (DHF) มอาการคลายกบ DF ในระยะมไข แตจะมลกษณะเฉพาะของโรคคอมเกลดเลอดตำาและมการรวของพลาสมา ซงถาพลาสมารวออกไปมากผปวยจะมภาวะชอกเกดขนเรยกวา dengue shock syndrome (DSS) การรวของพลาสมาสามารถตรวจพบไดจากการทมระดบฮมาโตครตสงขน มนำาในเยอหมชองปอดและชองทอง

2.1.3 ปจจยเสยงในการเกด DHF/DSSทางดานระบาดวทยาตองพจารณาผปวย (host) ไวรส และ

พาหะนำาโรค (vector ) รวมกน2.1.3.1 ปจจยเสยงดานผปวย (host)

-เดกมความเสยงทจะเกดโรค DHF มากกวาผใหญ ในกรณทมการตดเชอซำาเหมอนกน เดกจะมความเสยงสงกวา มขอมลจากการระบาดในประเทศควบา และประเทศบราซลซงมผปวยอายมากกวา 30 ป เปนจำานวนมากแตพบ DHF/DSS ในเดกสงกวาผใหญ

7

-ภาวะโภชนาการผปวย DHF สวนใหญมภาวะโภชนาการดและดกวาเดกทตดกบเดกทเปนโรคตดเชออน ๆ ไดแก ปอดอกเสบ และโรคอจจาระรวง และเดกทมาคลนกเดกด

-เชอชาตและพนธกรรม จากการระบาดทประเทศควบาพบวา นโกรเปนโรค DHF/DSS นอยกวาชนผวขาว จากการทไมมการระบาดของ DHF ในทวปแอฟรกาทง ๆ ทมไวรสเดงก ทง 4 ชนด และมยงลายทำาใหคดวานาจะมปจจยตานโรคในดานพนธกรรมหรอเชอชาตซงจะตองศกษากนตอไป การศกษาทางพนธกรรมในผปวยไทยนนพบวา Class I LLA-A2 haplotype มความสมพนธกบการเกด DHF ซงจะตองศกษาตอไปในวงกวางกวาน

-เพศ พบวาในรายทเปน DSS และรายทตายจะพบเปนเพศหญงมากกวาเพศชาย

2.1.3.2 ปจจยเสยงดานไวรสและภมคมกน-พนททมไวรสเดงกหลาย ๆ serotype และม

ภาวะ hyperendemicity หรอมเชอหลาย serotype เปนเชอประจำาถนในชวงเวลาเดยวกน (simultaneously endemic of multiple serotypes) ทำาใหมโอกาสตดเชอซำาสง

-มการระบาดของไวรสเดงกตอเนองกน (sequentially epidemic) พบวาการตดเชอซำาดวย DEN-2 และ DEN-3 มอตราเสยงสงในการทจะเกด DHF การศกษาทจงหวดระยองพบวา การตดเชอซำาดวย DEN-2 ตามหลงดวย DEN-3 และ DEN-2 ตามหลงดวย DEN-4 ตามลำาดบ การศกษาระยะยาว 5 ป ทประเทศเมยนมาร กพบวาการตดเชอครงท 2 ดวย DEN-2 เปนปจจยเสยงในการเกด DSS สวนในประเทศมาเลเซยและประเทศอนนเซย พบการตดเชอครงท 2 ดวย DEN-3 มากกวา DEN-2

8

-การตดเชอทตยภม (secondary infection) มความเสยงสงทจะเกด DHF มากกวาการตดเชอครงแรกประมาณ 160 เทา พบวารอยละ 87-99 ของผปวย DHF/DSS เปนผตดเชอครงท 2 สวนใหญของผปวย DHF ทเปนการตดเชอครงแรกเปนเดกอายนอยกวา 1 ป ทกรายมแอนตบอดยตอเชอเดงกจากแม

-ความรนแรงในการกอโรค (virulence) ถงแมในปจจบนจะยงไมมวธตรวจหาความรนแรงในการกอโรคของไวรสเดงกไดโดยตรง แตจากความกาวหนาดานไวรสวทยาโมเลกล (molecular virology) ซง Rico Hesse ไดศกษา DEN-2 ทแยกไดจากผปวย DHF/DSS ในทตาง ๆ และไดเปรยบเทยบ nucleotide sequence จาก viral genome บรเวณรอยตอของยน E/NS1 สามารถจดแยก DEN-2 ออกไดเปน 5 กลม ตาม genetic subtype DEN-2 จากประเทศไทยนนอยใน 2 กลมซงมกลมทเปนกลมเดยวกบ DEN-2 จากประเทศเวยดนาม ทนาสนใจคอ DEN-2 ทแยกไดจากผปวยทมอาการรนแรง (DHF/DSS) จากประเทศบราซล เวเนซเอลา โคลมเบย และเมกซโก กอยใน 2 กลมน ผศกษาสรปวา DEN-2 subtype จากเอเซยอาคเนยใน 2 กลมนเปนไวรสทมความรนแรงในการกอโรคหรอมความสามารถทำาใหเกดโรค DHF/DSS ไดสงและเชอวา DEN-2 sybtype ทแยกไดจากผปวย DHF ในประเทศแถบทวปอเมรกาใตเหลาน มรกรากมาจาก subtype จากเอเซยอาคเนย มทางเปนไปไดท subtype เหลานถกนำาเขาไปในทวปอเมรกาในระยะหลงป 1980 ผศกษานสนบสนนวาการผลตวคซนปองกนโรคโดยใชไวรสเดงกทแยกไดจากประเทศไทยเหมาะสมอยางยงทงนเพราะ DEN-2 subtype จากประเทศไทย อาจเปนตวทมศกยภาพสงในการทำาใหเกด DHF

2.1.4 ปจจยเสยงดานพาหะนำาโรค (vector)

9

ยงลายบาน (Aedes aegypti) เปนพาหะนำาโรคทสำาคญ ถายงเหลานมปรมาณเพยงพอ ถงแมมจำานวนไมมากกจะทำาใหระบาดได สำาหรบยงลายสวน (Aedes albopictus) กสามารถแพรเชอไดแตไมดเทากบยงลายบาน ยงลายสวนเพราะพนธตามแหลงนำาขงตามโพรงตนไม หรอกระบอกไมไผสวนยงลายบานเพาะพนธในภาชนะขงนำาทคนทำาขน

ถาอณหภมและความชนพอเหมาะ โดยเฉพาะในฤดฝน ยงลายเพยง 2-3 ตวอาจแพรเชอใหสมาชกทงครอบครวได ปจจยสงเสรมใหมผปวยมากขนในฤดฝนอกประการหนง นอกจากการมจำานวนยงมากขนแลว คอในชวงทฝนตกทงเดกและยงจะอยในบานหรอในอาคาร เดกจงมความเสยงทจะถกยงกดมากขน

ในปจจบนยงไมทราบระดบความชกของยงทจะทำาใหเกดการระบาดของ DHF ได แตความชกของยงลาย Aedes aegypti ในประเทศไทยไมวาจะใชตวชวดใดมาใชกจะสงมาก และ อาจสงกวาประเทศอน ๆ ปจจยทง 3 ดานนจะตองมสวนรวมกนในการทำาใหเกดโรค DHF/DSS ขนการเพมจำานวนประชากร โดยเฉพาะการเพมของชมชนในเมอง จะเพมประชากรทงคนทงยง การเดนทางตดตอสะดวกและเพมมากขนจะทำาใหโรคกระจายไปในระยะไกลเพราะลำาพงยงจะมระยะบนไดเพยง 50-100 เมตร การกระจายจงไปกบคนในชวงทม viremia กอนเรมมอาการของโรคความเจรญกาวหนาทางดานคมนาคมจงเปนปจจยสำาคญททำาใหมการแพรกระจายโรค DHF ไปอยางกวางขวาง

2.1.5 อาการและอาการแสดงอาการทางคลนกของโรคไขเลอดออก หลงจากไดรบเชอจาก

ยงประมาณ 5-8 วน (ระยะฟกตว) ผปวยจะเรมมอาการของโรค ซงมความรนแรงแตกตางกนได ตงแตมอาการคลายไขเดงก ไปจนถงมอ า ก า ร ร น แ ร ง ม า ก จ น ถ ง ช อ ก แ ล ะ ถ ง เ ส ย ช ว ต ไ ด         โรคไขเลอดออกเดงกมอาการสำาคญทเปนรปแบบคอน

10

ขางเฉพาะ 4 ประการเรยงตามลำาดบการเกดกอนหลงดงน ไขสงลอย 2 -7 วน มอาการเลอดออก สวนใหญจะพบทผวหนง มตบโต กดเจบ มภาวะการไหลเวยนลมเหลว/ภาวะชอก

อาการไขผปวยโรคไขเลอดออกทกรายจะมไขสงเกดขนอยางเฉยบพลน สวนใหญไขจะสงเกน 38.5 องศาเซลเซยส ไขอาจสงถง 40-41 องศาเซลเซยส ซงบางรายอาจมชกเกดขนโดยเฉพาะในเดกทเคยมประวตชกมากอน หรอในเดกเลกอายนอยกวา 6 เดอน ผปวยม ก จ ะ ม ห น า แ ด ง (flushed face) อ า จ ต ร ว จ พ บ ค อ แ ด ง (infected pharynx) ได แตสวนใหญผปวยจะไมมอาการนำามกไหลหรออาการไอ ซงชวยในการวนจฉยแยกโรคจากหดในระยะแรกและโรคระบบทางเดนหายในได เดกโตอาจบนปวดศรษะปวดรอบก ร ะ บ อ ก ต า          ในระยะไขน อาการทางระบบทางเดนอาหารทพบบอย คอ เบออาหาร อาเจยน บางรายอาจมอาการปวดทองรวมดวย ซงในระยะแรกจะปวดโดยทว ๆ ไปและอาจปวดทชายโครงขวาในระยะทมตบโต          สวนใหญไขจะสงลอยอย 2-7 วน ประมาณรอยละ 15 อาจมไขสงนานเกน 7 วน และบางรายไขจะเปนแบบ biphasic ได อ า จพบ มผ น แ บ บ erythema ห ร อ maculopapular ซ ง ม ลกษณะคลายผน rubella ได

อาการเลอดออกทพบบอยทสดคอทผวหนง โดยจะตรวจพบวาเสนเลอดเปราะ แตกงายการทำา tourniquet test ใหผลบวกไดตงแต 2-3 วนแรกของโรค รวมกบมจดเลอดออกเลก ๆ กระจายอยตามแขน ขา ลำาตว รกแร อาจมเลอดกำาเดาหรอเลอดออกตามไรฟน ในรายทรนแรงอาจมอาเจยนและถายอจจาระเปนเลอดซงมกจะเปนสดำา (melena) อาการเลอดออกในทางเดนอาหารสวนใหญจะพบรวมกบภาวะชอกทเปนอยนาน

สวนใหญจะคลำาพบตบโตไดประมาณวนท 3-4 นบแตเรมปวย ในระยะทยงมไขอยตบจะนมและกดเจบ

11

ภาวะชอก ประมาณ 1 ใน 3 ของผปวยไขเลอดออกเดงกจะมอาการรนแรงมภาวะการไหลเวยนลมเหลวเกดขน เนองจากมการรวของพลาสมาออกไปยงชองปอด/ชองทองมาก เกด hypovolemic shock ซงสวนใหญจะเกดขนพรอม ๆ กบทมไขลดลงอยางรวดเรว เวลาทเกดชอกจงขนอยกบระยะเวลาทมไข อาจเกดไดตงแตวนท 3 ของโรค (ถามไข 2 วน) หรอเกดวนท 8 ของโรค (ถามไข 7 วน) ผปวยจะมอาการเลวลง เรมมอาการกระสบกระสาย มอเทาเยน ชพจรเบาเรว ความดนโลหตเปลยนแปลง ตรวจพบ pulse pressure แคบเทากบหรอนอยกวา 20 มม.ปรอท (คาปกต 30-40 มม.ปรอท) โดยมความดน diastolic เพมขนเลกนอย (BP 110/90, 100/80 มม.ปรอท) ผปวยไขเลอดออกเดงกทอยในภาวะชอกสวนใหญจะมภาวะรสตด พดรเรอง อาจบนกระหายนำา บางรายอาจมอาการปวดทองเกดขนอยางกระทนหนกอนเขาสภาวะชอก ซงบางครงอาจทำาใหวนจฉยโรคผดเปนภาวะทางศลยกรรม (acute abdomen) ภาวะชอกทเกดขนนจะมการเปลยนแปลงอยางรวดเรว ถาไมไดรบการรกษาผปวยจะมอาการเลวลง รอบปากเขยว ผวสมวง ๆ ตวเยนชด จบชพจรและ/หรอวดความดนไมได (profound shock)ภาวะรสตเปลยนไปและจะเสยชวตภายใน 12 - 24 ชวโมงหลงเรมมภาวะชอก หากวาผปวยไดรบการรกษาชอกอยางทนทวงท และถกตองกอนทจะเขาสระยะ profound shock สวนใหญกจะฟ นตวไดอยางรวดเรว

ในรายทไมรนแรง เมอไขลดลง ผปวยอาจจะมมอเทาเยนเลกนอยรวมกบมการเปลยนแปลงของชพจรและความดนเลอด ซงเปนผลจากการเปลยนแปลงในระบบการไหลเวยนของเลอดเนองจากมการรวของพลาสมาออกไปแตรวไมมากจงไมทำาใหเกด ภาวะชอก ผปวยเหลานเมอใหการรกษาในชวงระยะสน ๆ กจะดขนอยางรวดเรว

2.1.6 การวนจฉยโรค

12

การวนจฉยโรคไดอยางถกตองในระยะแรกมความสำาคญมากเพราะการรกษาอยางถกตองรวดเรวเมอเรมมการรวของพลาสมา จะชวยลดความรนแรงของโรคปองกนภาวะชอกและปองกนการสญเสยชวตไดจากลกษณะอาการทางคลนกของโรคไขเลอดออกเดงก ทมรปแบบทชดเจน ทำาใหสามารถวนจฉยโรคทางคลนกไดอยางถกตองกอนทจะเขาสภาวะชอก โดยใชอาการทางคลนก 4 ประการ รวมกบการเปลยนแปลงทางหองปฏบตการ คอ 1.ไขเกดขนอยางเฉยบพลน และสงลอยประมาณ 2-7 วน 2.อาการเลอดออก อยางนอยม tourniquet test positive รวมกบอาการเลอดออกอน เชน จดเลอดออกทผวหนง เลอดกำาเดา อาเจยน/ถายเปนเลอด 3. ตบโต 4. ภาวะชอก

การเปลยนแปลงทางหองปฏบตการ ไดแก ประการท 1. เมดเลอดขาวจะมคาตำากวาปกต (นอยกวา 5,000 เซล/ลบ.มม.) แตในวนแรกอาจจะปกตหรอสงเลกนอย โดยทม PMN รอยละ 70-80 เมอใกลไขจะลง เมดเลอดขาวและ PMN จะลดลง พรอม ๆ กบม lymphocyte สงขน (โดยม atypical lymphocyte รอยละ 15-35) บางครงเมดเลอดขาวจะมคาตำามากถง 1,000-2,000 เซล/ลบ.มม. ซงการตรวจเมดเลอดขาวจะชวยวนจฉยแยกโรคตดเชอแบคทเรย และชวยบอกระยะเวลาทไขจะลดลงได ประการท 2. เกลดเลอดจะลดลงอยางรวดเรวกอนไขลดและกอนระยะชอก สวนใหญเกลดเลอดจะลดลงตำากวา 100,000 เซล/ลบ.มม. และตำาอยประมาณ 3 - 5 วน ในระยะทมเกลดเลอดตำาจะม impaired function ดวย ประการท 3. ระดบความเขมขนของเลอดเพมขน (hemoconcentration) เปนผลจากการเสยพลาสมา ระดบ hematocrit (Hct) ทสงขนกวาปกต เทากบหรอมากกวารอยละ 20 (เชนเพมจาก 35 เปน 42) ถอเปนเครองชบงวามการรวของพลาสมาสวนใหญ HCT จะเพมขนพรอมกบเกลดเลอดลดลงหรอภายหลงเกลดเลอดลดลงการเปลยนแปลง

13

ทง 2 อยางนจะเกดกอนไขลดและกอนภาวะชอก จงมความสำาคญในการวนจฉยโรค ประการท 4 การตรวจ chest x-ray จะพบนำาในเยอหมปอดเสมอ สวนใหญจะพบทางดานขวาในรายทรนแรงมภาวะชอกอาจพบไดทงสอง ขางผลการตรวจทางหองปฏบตการมความสำาคญเพราะจะบอกความเปลยนแปลงใน hemostasis และการรวของพลาสมา (การรวของพลาสมาในผปวยไขเลอดออกมลกษณะจำาเฉพาะ คอ พลาสมาจะรวออกไปทชองปอดและชองทองโดยผปวยจะไมมgeneralized edema ใหเหน) จะชวยเพมความแมนยำาในการวนจฉยทางคลนกและชวยในการพยากรณโรค เพราะการเปลยนแปลงของเกลดเลอดและระดบ hematocrit มความสมพนธกบความรนแรงของโรค ทงบอกเวลาทเรมมการเปลยนแปลง โดยเฉพาะระดบ hematocrit ซงเปนตวบงชทดของการรวพลาสมา และบอกถงเวลาทจะตองเรมใหการรกษา

ในผปวยโรคไขเลอดออก (DHF) ESR จะอยในระดบปกตในระยะทมไขและจะลดตำาลงจากปกตในชวงทมการรวของพลาสมาและระยะทมภาวะชอก ซงจะชวยในการวนจฉยแยกโรค DSS จาก septic shock ได

การเกดภาวะชอกเกดจากสาเหต 2 ประการ คอ ก. มการรวของพลาสมาซงนำาไปสภาวะ hypovolemic shock ซงมขอบงชดงน

ประการท 1 ระดบ hematocrit เพมขนทนทกอนเกดภาวะชอก และยงคงอยในระดบสงในชวงทมการรวของพลาสมา/ระยะชอก 2. มนำาในชองปอดและชองทอง การวด pleural effusion index พบวามความสมพนธกบระดบความรนแรงของโรค 3. ระดบโปรตนและระดยอลบมนในเลอดลดตำาลงในชวงทมการรวของพลาสมา 4.central venous pressure ตำา 5.มการตอบสนองตอการรกษาดวยการใชสารนำาเกลอแร ละสาร colloid ชดเชย ประการท 2 ระดบ percipheral resistance เพมขน เหนไดจาก

14

ระดบ pulse pressure แคบ โดยมระดบ diastolic pressure สงขน เชน 100/90,110/100,100/100 มม.ปรอท ในระยะทมการชอก นอกจากนยงมการศกษาทาง hemodynamic ทสนบสนนวาม peripheral resistance เพมขน

การจดระดบความรนแรงของ DHF โดยการพจารณาวามภาวะชอกหรอไมนน แบงออกไดเปน 4 ระดบ (grade) คอ ในรายทไมมอาการชอกจดเปน grade1 และ grade 2 ซงจะแยกกนโดยท grade 2 ม spontaneous hemorrhage ถามภาวะชอกกจดอยใน grade 3 และ grade 4 ในรายทเปน grade 4 เปนผปวยทม profound shock วดความดนเลอดและชพจรไมได การแบงระดบความรนแรงของโรคนยงมความสบสน โดยบางครงพบวามการจด DF อยใน grade 1 และ grade 2 ซงทถกตองแลว grade1-4 นเปนการแบงระดบความรนแรงของ DHF เทานน ดงนน จะตองวนจฉยกอนวาเปน DHF หรอไม (โดยใชเกณฑการวนจฉยวามเกลดเลอดตำา มการรวของพลาสมา ซงอาจเปนระดบ HCT สงหรอพบวาม pleural effusion/ascites ) จากนนจงจะจดระดบความรนแรงของ DHF

การวนจฉยทางไวรสและทางนำาเหลองในระยะทมไขสงจะเปนระยะทมเชอไวรสอยในกระแสเลอด (viremia) จงสามารถแยกเชอไวรสเดงกจากเลอดได หลงจากไขลดลงแลวไวรสกจะหมดไปจากกระแสเลอดการตรวจทางนำาเหลองเปนการตรวจดระดบการเปลยนแปลงของ lgM และ lgG antibody ตอเชอเดงก ซงใชในการวนจฉยวาเปนการตดเชอครงแรกพบวาระดบ lgM:lgG จะมากกวา 1.8 อยางไรกตามวธ HAI ยงเปนวธมาตรฐาน การตรวจทางนำาเหลองจะตองเจาะเลอด 2 ครงหางกน 1-4 สปดาหนอกจากนยงมวธการวนจฉยโรค โดยใชเทคนคทเรยกวา PCR และ Rapid diagnosis เพอดระดบของ lgM และ lgG (ในวนท 1-3 lgM antibody อาจยงไมขนถงระดบทจะตรวจพบได)

15

การวนจฉยทางไวรสและทางนำาเหลองจะชวยยนยนวามการตดเชอเดงก แตการวนจฉยแยกโรคระหวาง DHF และก DF นนจะตองใชอาการทางคลนกรวมกบการเปลยนแปลงของเกลดเลอดและการรวของพลาสมา

2.1.7 การดแลรกษาผปวยขณะนยงไมมยาตานไวรสเดงกใชกตาม การรกษาแบบตาม

อาการและประคบประคอง โดยการแกไขชดเชย การรวของพลาสมาและ / หรอ เลอดทออก สามารถลดความรนแรงของโรคและปองกนการเสยชวตไดทงนแพทยผรกษา จะตองเขาใจธรรมชาตของโรคสามารถใหการวนจฉยไดเรวและถกตอง ใหการดแลผปวยอยางใกลชด ม nursing cares ทดตลอดระยะเวลาวกฤตซงเปนชวงเวลาประมาณ 24-48 ชวโมงทมการรวของพลาสมา

การดแลรกษาผปวยมหลกปฏบตดงน คอ 2.1.7.1 ในระยะไขสง บางรายอาจมการชกไดถาไขสง

มาก โดยเฉพาะอยางยงเดกทมประวตเคยชกหรอในเดกอายนอยกวา 6 เดอน หากจำาเปนตองในยาลดไข ควรใชยาพวด พาราเซตามอล หามใชยาพวกแอสไพรน และ ibuprofen เพราะอาจจะทำาใหเกลดทำางานผดปกต และ อาจระคายกระเพาะทำาใหเลอดออกงายขน และทสำาคญอาจทำาใหเกดอาการ ทางสมอง (Reye Syndrome) ควรใชยาลดไขเปนครงคราวเวลาทไขสงเทานน เพอใหไขทสงมากลดลงตำา กวา 39 องศาเซลเซยส การใชยาลดไขมากเกนไปจะมภาวะเปนพษตอตบได ควรจะใชการเชดตวชวยลดไขดวย

2.1.7.2 ใหผปวยไดนำาชดเชย เพราะผปวยสวนใหญมไขสง เบออาหาร และอาเจยน ทำาใหขาดนำาและเกลอโซเดยมดวย ควรใหผปวยดมนำาผลไมหรอสารละลายผงนำาตาลเกลอแร (โอ อาร เอส) ในรายทอาเจยนควรใหดมครงละนอย ๆ และดมบอย ๆ

2.1.7.3 จะตองตดตามดอาการผปวยอยางใกลชด เพอจะไดตรวจพบและปองกนภาวะชอกไดทนเวลา ชอกมกจะเกดขน

16

พรอมกบไขลดลง ประมาณตงแตวนท 3 ของการปวยเปนตนไป ทงนแลวแตระยะเวลาทเปนไข ถาไข 7 วนกอาจชอกวนท 8 ได ควรแนะนำา ใหผปกครองทราบหรอถายปสสวะนอยลง มอาการปวดองอยางมาก กระสบกระสาย มอเทาเยน ควรแนะนำาใหนำาสง โรงพยาบาลทนททมอาการเหลาน

2.1.7.4 เมอผปวยไปตรวจทสถานพยาบาลทใหการรกษาได แพทยตองตรวจเลอดดปรมาณเกลดและ Hct และอาจนดมาตรวจด การเปลยนแปลงของเกลดเลอดและ Hct เปนระยะ ๆ เพราะถาปรมาณเกลดเลอดเรมลดลง และ Hct เรมสงขน เปนเครองชบงวา พลาสมาเรมรวออกจากเสนเลอด และอาจชอกได จำาเปนตองใหสารละลายชดเชย

2.1.7.5 โดยทวไปแลวไมจำาเปนตองรบผปวยไวในโรงพยาบาลทกราย โดยเฉพาะอยางยงในระยะแรกทยงมไข สามารถรกษา แบบผปวยนอก โดยใหยาไปรบประทาน และแนะนำาใหผปกครองดแลเฝาสงเกตอาการตามขอ 3 หรอแพทยนดใหไปตรวจทโรงพยาบาลเปนระยะ ๆ โดยตรวจดอาการเปลยนแปลงตามขอ 4 ถาผปวยมอาการแสดงอาการชอก ตองรบไวรกษาในโรงพยาบาลทกรายและถอเปนเรองรบดวนในการรกษา

ในรายทไขลด และมระดบ hematocrit มากกวาหรอเทากบรอยละ 20 แตไมมภาวะชอก อาจใหการรกษาแบบผปวยนอก ให 5 % D1/2 NSS หรอ 5 % D Ringer acetate ประมาณเทากบ maintenance + 5% deficit โดยจดปรมาณตามการรวของพลาสมา ซงดจาก Hct, vital signsและ urine output ทงนจะตองมการปรบลดปรมาณและความเรวตาม HCT ตลอดชวงเวลา 24 - 48 ชม. เพอหลกเลยงการใหสารนำามากเกนไป ในรายทระดบ HCT ยงสงอยหลง 24 ชวโมง หรอผปวยทมเลอดออก แมไมมากควรรบเปนผปวยใน

17

สำาหรบผปวยทมภาวะชอก หรอเลอดออก แพทยตองใหการรกษาเพอแกไขสภาวะดงกลาว อยางรวดเรวดวยสารนำา เลอด หรอสาร colloid เพอชวยชวตผปวยและปองกนโรคแทรกซอน อยางไรกตาม ผปวยทมภาวะชอก ตองถอเปน medical emergency และใหการรกษาดงตอไปน คอ 1. ใหสารนำา isotonic salt solution 5 % D/R acetate 10-20 cc/kg/hr หรอ ใหเปน bolus ในรายทเปน profound shock ทนทเมอพบผปวย 2. เมอผปวยมอาการดขนชดเจนจากการ resuscitate แมจะเปนเวลา 1/2 - 1 ชวโมง ควรจะลด rate IV fluid ลงมา และปรบ rate หลงจากนน โดยใชอาการทางคลนก, Hct, vital signs และจำานวนปสสาวะเปนแนวทาง ซงสวนใหญจะไมเกน 24-48 ชม. หลกการทสำาคญคอให IV fluid ในปรมาณเพยงเทาทจำาเปนสำาหรบ การรกษา ระดบการไหลเวยนในชวงทมการรวของพลาสมาเทานน 3. แกไขภาวะ metabolic และ eletrolyte disturbance ทอาจเกดขน โดยเฉพาะ acidosis 4. ถาผปวยยงไมดขนตองนกถงภาวะเลอดออกซงอาจไมออกมาใหเกนภายนอก (comcealed bleeding) สวนใหญมกจะออกในระบบทางเดนอาหาร ผปวยทยงชอกอย (refractory shock) ภายหลงให crystalloid/colloid จำานวนมากพอ หรอผปวยทไมสามารถลด rate IV fluid ลงไดเลย และ Hct ลดลงแลว (เชนลดจาก 50 % เปน 40 % ) ตองนกถงภาวะเลอดออกภายใน จำาเปนตองใหเลอดซงควรจะเปน fresh whole blood ประมาณรอยละ 15 ของผปวยทชอกจะมเลอดออกมาก โดยเฉพาะผปวยทม profound shock อยนาน

สาเหตการตายทสำาคญ คอผปวยทม prolonged shock ผปวยทม internal bleeding ซงถาไมไดรบเลอดทดแทน จะมprofound shock การให IV fluid การให IV fluid มากเกนไปโดยไมใหเลอดทดแทนทำาใหม fluid overload เปนสาเหตตายทสำาคญอกสาเหตหนง ในรายทมภาวะตบวายใหการรกษาแบบเดยวกบ

18

ผปวยตบวายจากโรคตบอกเสบ ถงแมจะพบภาวะตบวายไดนอย แตเมอพบจะมอตราตายสงมาก

2.1.8 ยงลายพาหาหะนำาโรคไขเลอดออกยงลายเปนแมลงจำาพวกหนง ในประเทศไทยมยงลายมากกวา

100 ชนด แตทเปนพาหะ นำาโรคไขเลอดออกมอย 2 ชนด คอ ยงลายบาน (Aedes aegypti) เปนพาหะหลก และยงลายสวน (Aedes albopictus) เปนพาหะรอง ในวงจรชวตของยงลายประกอบดวยระยะตางๆ 4 ระยะ ไดแก ระยะไข, ระยะตวออน (ลกนำา) ระยะดกแดหรอตวกลางวย (ตวโมง), และ ระยะตวเตมวย (ตวยง) ทง 4 ระยะมความแตกตางกนทงรปรางลกษณะและการดำารงชวต

ระยะไขไขยงลายมลกษณะรคลายกระสวย เมอวางออกมาใหมๆ จะมส

ขาวนวล ตอมาจะเปลยนเปนสนำาตาลและดำาสนทภายใน 24 ชวโมงระยะลกนำาไมมขา สวนอกมขนาดใหญกวาสวนหว สวนทองยาวเรยว

ประกอบดวยปลอง 10 ปลอง มทอหายใจ บนปลองท 8 ใชในการหายใจ ทอหายใจของยงลายสนกวาทอหายใจของยงรำาคาญ และมกลมขน 1 กลมอยบนทอหายใจนน

ระยะตวโมงไมมขา รปรางคลายเครองหมายจลภาค (,) มอวยวะใชในการ

หายใจ 1 คอยบนสวน cephalothorax (สวนหวรวมกบสวนอก)ระยะตวเตมวย (ตวยง) มลกษณะดงน คอ 1.รางกายออนนม

เปราะบาง แบงเปน 3 สวนแยกออกจากกนเหนไดชดเจนคอ สวนหว สวนอกและสวนทอง ลำาตวยาวประมาณ 4-6 มม. มเกลดสดำาสลบขาวตามลำาตวรวมทงสวนหวและ สวนอกดวย 2.มขา 3 ค (6 ขา) อยทสวนอก ขามสดำาสลบขาวเปนปลองๆ ทขาหลงบรเวณปลายปลองสดทายมสขาวตลอด 3. มปกทเหนไดชดเจน 1 คอยบรเวณสวนอก ลกษณะของปกบางใส มเกลดเลก ๆ บนเสนปก ลกษณะของ

19

เกลดแคบและยาว บนขอบหลงของปกมเกลดเลกๆเปนชายครย นอกจากนยงมอวยวะททำาหนาทเกยวกบการทรงตว (เรยกวา halters) 1 คอยใกลกบปก 4. มปากยาวมาก ลกษณะปากเปนแบบแทงดด 5. เสนหนวดประกอบดวยปลองสนๆ 14-15 ปลอง ทรอยตอระหวางปลองมขนขนอยโดยรอบ ในยงตวผเสนขนเหลานยาวมาก (ใชรบคลนเสยงทเกดจากการขยบปกของยงตวเมย) มองดคลายพขนนก สวนในยงตวเมยเสนขนทรอยตอระหวางปลองจะสนกวาและมจำานวนนอยกวา เรยกวาหนวดแบบเสนดาย ลกษณะของหนวดยงจงใชในการจำาแนกเพศของยงไดงาย

2.1.8.1 ยงลายบานและยงลายสวนมลกษณะแตกตางกน ดงน

ยงลายบาน (Aedes aegypti)1. ตวเตมวย บรเวณระยางคปากปกคลมดวยเกลดส

ขาว ทสวนอกบรเวณกงกลางหลงจะมขนแขง และมเกลดสขาวเรยงตวกนเหนเปนลวดลายคลายพณฝรง

2. ลกนำา บรเวณปลองทแปดจะมเกลดอยหนงแถวประมาณ 8-12 อน บรเวณขอบตรงสวนปลายของเกลดจะแยกเปนแฉก และทบรเวณอกจะมหนามแหลม

ยงลายสวน (Aedes albopictus)1. ตวเตมวย มเกลดสดำาทระยางคปาก ดานหลงของ

สวนอกมแถบสขาวพาดอยตรงกลาง2. ลกนำา บรเวณปลองทแปดมเกลดอยหนงแถว

ประมาณ 8-12 อน สวนปลายของเกลดทบรเวณขอบไมแยกเปนแฉก สวนอกไมมหนามแหลม

2.1.8.2 วงจรชวตและชวนสยของยงลายยงลายมกวางไขตามผวภาชนะเหนอระดบนำาเลกนอย

โดยวางไขฟองเดยว ๆ อยรวมกนเปนกลม ตวเมยวางไขครงละประมาณ 100 ฟอง ยงลายจะวางไขมากนอยเปนจงหวะใน 24

20

ชวโมง โดยอาศยจงหวะทแสงแดดลดนอยลงในเวลาเยน จากการศกษาในหองปฏบตการพบวายงลายจะวางไขมากทสดกอนพระอาทตยตกดน โดยปจจยทควบคมใหเกดกจกรรมนคอ การเรมมด ตวออน ทอยดภายใน ไขจะเจรญเตบโตพรอมทจะฟกออกเปนลกนำาภายใน 2 วน (แตถาสภาพแวดลอมไมเหมาะสม เชน ขาดความชน ไขทมตวออนภายในเจรญเตบโตเตมทแลวจะทนตอสภาพแหงแลงในสภาพนนไดนานหลายเดอน เมอไขนนไดรบความชน หรอมนำามาทวมไข ไขกจะฟกออกเปนตวลกนำาไดในเวลาอนรวดเรวตงแต 20-60 นาท แตอตราการฟกออกเปนลกนำาจะลดนอยลงตามระยะเวลาทนานขน ) ตวออนของยงลายเรยกวาลกนำา ระยะเวลาทเปนลกนำากนเวลานานประมาณ 6-8 วน อาจมากหรอนอยกวานขนอยกยอณหภม อาหารและความหนาแนนของลกนำาภายใจภาชนะนน ลกนำาลอกคราบ 4 ครง จากลกนำาระยะท 1 เขาสลกนำาระยะท 2,3 และ 4 ลกนำายงลายจะใชทอหายใจเกาะทำามมกบผวนำาโดยลำาตวตงเกอบตรงกบผวนำา ลกนำาเคลอนไหวอยางวองไววายนำาคลายงเลอย ไมชอบแสงสวาง ลกนำาจะกนอนทรยสารและอาหารอน ๆ ทมอยในภาชนะนน ๆ เชน ตะไครนำา เศษอาหารทหลนลงไป แบคทเรย และพวกสตวเซลเดยวเมอลกนำาระยะท 4 ลอกคราบครงสดทายกจะกลายเปนตวกลางวยหรอดกแดหรอทเรยกวาตวโมงนจะเคลอนไหวชาลง หรอไมเคลอนไหวเลยเปนระยะทไมกนอาหาร แตจะมการเปลยนแปลงภายใน 1-2 วน กจะลอกคราบกลายเปนตวเตมวยหรอตวยงลาย วงจรชวตของยงลายในแตละทองทใชเวลาสนยาวไมเทากน ทงนขนอยกบประมาณอาหาร อณหภม ความชนและความสนยาวของกลางวน – กลางคน ยงตวผมอายขยสนประมาณ 6-7 วนเทานน สวนยงตวเมยอายขยนานกวาหากมอาหารสมบรณอณหภมและความชนพอเหมาะ ยงลายตวเมยอาจอยไดนานประมาณ 30-45 วนเมอออกจากครบตวโมงใหม ๆ ยงลายจะยงไมสามารถบนไดทนท ตองเกาะนงอยบนผวนำารอเวลาระยะหนงเพอใหระยางคตาง ๆ บน

21

สวนหวยดออกและเพอใหเลอดฉดเขาเสนปกทำาใหเสนปกยดออกและแขงแรงจงจะบนได ระยะนใชเวลา 1-2 ชวโมง เมอยงบนไดแลวกพรอมทจะหาอาหารและผสมพนธ โดยปกตยงตวผจะลอกคราบออกมากอนตวเมย 1-2 วน (จากตวโมงในรนเดยวกน) เนองจากยงตวผตองใชเวลาประมาณ 24 ชวโมง เพอใหอวยวะสบพนธเพยงครงเดยวและสามารถวางไขไดตลอดชวต หลงจากผสมพนธแลวยงตวเมยจะหาเลอดกน (ปกตภายใน 24 ชวโมงหลงลอกคราบออกจากตวโมง) อาหารของยงลายทงตวเมยตวผคอนำาหวานจากเกสรของดอกไมหรอนำาจากผลไม โดยใชเปนแหลงพลงงานสำาหรบการบน สวนยงลายตวเมยตองกนเลอดคนหรอสตวอนเพอนำาโปรตนในเลอดไปพฒนาใหไขเจรญเตบโต ตามปกตยงลายชอบกนเลอดคนมากกวาเลอดสตว หลงจากกนเลอดแลว 2-3 วน ยงลายตวเมยกจะหาทวางไขโดยทวไปยงลายออกหากนในเวลากลางวน แตถาในชวงเวลากลางวนนนยงลายไมไดกนเลอดหรอกนเลอดไมอม ยงลายกจะออกหากนเลอดในเวลาพลบคำาดวยหากในหองนนหรอบรเวณนนมแสงสวางเพยงพอ ชวงเวลาทพบยงลายไดมากทสดม 2 ชวง คอในเวลาเชา และในเวลาบายถงเยน บางรายงานระบวาชวงเวลาทยงลายออกหากนมากทสดคอ 09.00 – 11.00 น. และ 13.00 – 14.30 น. แตบางรายงานกระบแตกตางกนออกไปเชน 06.00 – 07.00 น. และ 17.00 – 18.00 น.ทงนแลวแตวาทำาการศกษาในฤดกาลใด จากการศกษาพฤตกรรมการกดของยงลายทกรงเทพฯ พบวายงลายบานชอบกดคนในบาน สวนยงลายสวนชอบกดคนนอกบาน มเพยงสวนนอยทเขามากดคนในบาน ยงลายไมชอบแสงแดดและลมแรง ดงนนจงออกหากนไมไกลจากแหลงเพาะพนธโดยทวไปมกบนไปครงละไมเกน 50 เมตร นอกจากนจะพบวามยงลายชกชมมากในฤดฝน ชวงหลงฝนตกชกเพราะอณหภมและความชนเหมาะแกการเพาะพนธ สวนในฤดอน ๆ จะพบวาความชกของยงลายลดลงเลกนอย

22

2.1.8.3 แหลงเพาะพนธของยงลายยงลายจะวางไขตามภาชนะขงนำาทมนำานงและใส นำานน

อาจจะสะอาดหรอไมกได นำาฝนมกเปนนำาทยงลายชอบวางไขมากทสด ดงนน แหลงเพาะพนธของยงลายบานจงมกอยตามโองนำาดมและนำาใชทไมปดฝาทงภายในและภายนอกบาน จากการสำารวจแหลงเพาะพนธของยงลายชนดนพบวารอยละ 64.52 เปนภาชนะเกบขงนำาทอยภายในบานและรอยละ 35.53 เปนภาชนะเกบขงนำาทอยนอกบาน นอกจากโองนำาแลวยงมภาชนะอนๆ เชน บอซเมนตในหองนำา จานรองขาตกนมด จานรองกระถางตนไม แจกน อางลางเทา ยางรถยนต ไห ภาชนะใสนำาเลยงสตว เศษภาชนะ เชน โองแตก เศษกระปอง กะลา เปนตน ในขณะทยงลายสวนชอบวางไขนอกบานตามกาบใบของพชจำาพวก มะพราว กลวย พลบพลง ตนบอน ถวยรองนำายาง โพรงไม กะลา กระบอกไมไผทมนำาขง ฯลฯ สำาหรบแหลงเพาะพนธสวนใหญในโรงเรยนพบวาเปนบอซเมนตในหองนำาและแจกนปลกตนพลดาง

2.1.8.4 การควบคมและกำาจดลกนำายงลายการควบคมและกำาจดลกนำายงลาย หมายถง การกำากบ

ดแล ไมใหมลกนำายงลาย (ในภาชนะขงนำาใดๆ) และการทำาใหลกนำายงลายหมดสนไป (หากพบวามลกนำายงลายอยในภาชนะขงนำานนๆ)

วธการควบคม และกำาจดลกนำายงลายมหลายวธ ตงแตวธทางกายภาพ วธทางชวภาพ และวธทางเคมภาพ จงควรเลอกใชใหเหมาะสมกบประเภทของแหลงเพาะพนธทพบลกนำายงลาย โดยตองพจารณาทงในดานความปลอดภยตอมนษย สตวเลยงและสงแวดลอม ดานความสะดวกในการใช ดานคาใชจาย ฯลฯ ซงแหลงเพาะพนธบางแหงอาจใชเพยงวธการใดวธการหนงกจะสามารถควบคมและกำาจดลกนำายงลายไดผลด เชน การใสปลาหางนกยงลงในอางบว เปนตน แตแหลงเพาะพนธบางแหงจำาเปนตองใชวธการหลายๆวธรวมกน เปนการบรหารจดการพาหะนำาโรคแบบผสมผสาน

23

(Integrated Vector Management หรอ IVM) เชน ยางรถยนตเกาทมอยเปนจำานวนมาก ทงนยางรถยนตบางสวนอาจนำาไปดดแปลงใชประโยชนไดทนท (ทำารว ปลกดอกไมหรอพชลมลก) ในขณะทบางสวนรอการดดแปลงเปนสนคา (ทำาเปนถงใสขยะ เปนเกาอ) ยางรถยนตในสวนนจงควรเกบในทรมหรอหาวสดปกคลมใหมดชด บางแหงมยางรถยนตเปนจำานวนมหาศาลไมอาจปกคลมใหมดชดทงหมดได ในกรณนจำาเปนตองฉดพนสารกำาจดลกนำารวมดวยซงอาจจะเปนสารเคมหรอสารชวภาพ

วธทางกายภาพ - การปดปากภาชนะเกบนำาดวยผา ตาขายไนลอน ฝา

อะลมเนยม หรอวสดอนใดทสามารถปดปากภาชนะเกบนำานนไดอยางมดชดจนยงลายไมสามารถเลดลอดเขาไปวางไขได

- การหมนเปลยนนำาทก 7 วน วธนเหมาะสำาหรบภาชนะเลกๆทเกบนำาไมมาก เชน แจกนดอกไมสด ทงทเปนแจกนทหงบชาพระ แจกนทศาลพระภม หรอแจกนประดบตามโตะ รวมทงภาชนะและขวดประเภทตางๆทใชเลยงตนพลดาง พลฉล ออมทอง ไผกวนอม ฯลฯ

- การเตมนำาเดอดจดๆทก 7 วน วธนใชไดกบถวยหลอขาตกบขาวกนมด ซงถาหากในชวง 7 วนทผานมามลกนำาเกดขน ลกนำากจะถกนำาเดอดลวกตายไป

- การใชกระชอนชอนลกนำา เพอลดจำานวนลกนำายงลายในโองนำา บอซเมนตเกบนำาในหองนำาหองสวม ฯลฯ ใหลดนอยลงมากทสดและอยางรวดเรว

-การใสทรายธรรมดาในจานรองกระถางตนไมใหลกประมาณ 3 ใน 4 สวนของความลกของจานรองกระถางตนไมนน เพอใหทรายดดซมนำาสวนเกนจากการรดนำาตนไมไว ซงเปนวธทเหมาะสำาหรบกระถางตนไมทใหญและหนก สวนตนไมกระถางเลกอาจใชวธเทนำาทขงอยในจานรองกระถางตนไมทงไปทก 7 วน

24

- การเกบทำาลายเศษวสดทไมใชแลว เชน ขวด ไห กระปอง ฯลฯ และยางรถยนตเกาทไมใชประโยชน หรอการปกคลมใหมดชดเพอมใหเปนทรองรบนำาได

- การกลบ ถม หรอการระบายนำา ภาพท 8.5 แสดงกระถางทปลกตนโปยเซยน เนองจากดนปลกลกษณะคลายดนเหนยว มความแนน เมอเกดเปนหลมเปนแองจงขงนำาไวได และมลกนำายงลายสวนมาเพาะพนธอย ในกรณนควรปรบดนใหรวนซยเพอใหนำาไหลผานได หรอใสดนเพมลงไปเพอกลบแองนำาขงนนเสย สำาหรบรางระบายนำาฝนตามชายคาบานทอดตนเนองจากมใบไมรวงหลนลงไปทบถมกนอย หากมนำาขงกจะกลายเปนแหลงเพาะพนธทดของยงลายสวนได จงควรหมนตรวจตราทำาความสะอาดรางระบายนำาฝนเปนระยะๆ

- การใช polystyrene beads ในบอหรอถงเกบนำาขนาดใหญ เนองจาก polystyrene beads จะลอยตวอยบนผวนำา หากใชจำานวนมากพอให polystyrene beads แผคลมผวนำาไดอยางสมบรณจะทำาใหลกนำายงลายขนมาหายใจไมได ลกนำากจะตายไป ขนาดเสนผาศนยกลางของ polystyrene bead แตละเมดทเหมาะสมคอ 2 มลลเมตร ในพนท 3 ตารางเมตรตองใช polystyrene beads จำานวน 30 ลตรซงจะแผคลมพนทโดยมความหนา 1 เซนตเมตร

- การใชขนดกลกนำา ลอยไวในโองนำาหรอบอซเมนตเกบนำาทปดฝาไมได เมอลกนำาทลงไปหากนทกนโองหรอกนบอซเมนตลอยตวขนมาเพอหายใจทผวนำา ลกนำาจะลอยตวขนมาบรเวณใตขนนำาซงเปนเงามด เขาไปในปากกรวยและออกมาอยในขนนำา เมอเราใชหองนำาและพบวามลกนำาอยในขน กใชนำาในขนนนราดสวมไป

วธทางชวภาพ- ลกนำายงยกษ (Toxorhynchites spp.) มศกยภาพ

ในการกนลกนำายงลายดมาก โดยเฉลยแลวลกนำายงยกษระยะท 4

25

หนงตวสามารถกนลกนำายงลายระยะท 1 ได 940 ตวตอวน กนลกนำายงลายระยะท 2 ได 315 ตวตอวน กนลกนำายงลายระยะท 3 ได 60 ตวตอวน และกนลกนำายงลายระยะท 4 ได 20 ตวตอวน นอกจากนยงสามารถกนตวโมงของยงลายได 30 ตวตอวน การนำายงยกษไปปลอยในภาชนะขงนำาเพอควบคมกำาจดลกนำายงลายนนควรใชระยะทเปนไข เนองจากสะดวกแกการขนสง

- ปลากนลกนำา (larvivorous fish) ในประเทศไทยมปลาหลายชนดทกนลกนำายงเปนอาหาร (นอกเหนอจากการกนตะไครนำา พชนำา ไรนำา ฯลฯ รวมทงลกของมนเองในเวลาทอาหารอนๆขาดแคลน) เชน ปลาหางนกยง (Poecilia spp.) และปลาแกมบเซย (Gambusia spp.) เปนตน โดยใช 2ตวตอตมนำาจะใหประสทธผลในการควบคมยงลายดทสด

- แบคทเรย (มชอทางวทยาศาสตรวา Bacillus thuringiensis var. israelensis serotype H-14 หรอทเรยกกนโดยยอวา B.t.i.) B.t.i. มประสทธภาพดในการกำาจดลกนำายงลายและลกนำายงกนปลอง แตสำาหรบลกนำายงรำาคาญนนตองใชแบคทเรยอกชนดหนงคอ Bacillus sphaericus จงจะไดผลด มหลายแบบใหเลอก คอ แบบทเปนของเหลว แบบเปนผง แบบอดเมด แบบเคลอบเมดทราย แบบเคลอบซงขาวโพด แบบเปนกอน เปนตน อตราการใชแบคทเรยแบบเคลอบเมดทราย คอ 2.5 กรมตอนำา 200 ลตร และแบบเมด คอ 1-2 เมดตอนำา 200 ลตร

- ไรนำาจด (cyclopoid copepods) มหลายชนด ไรนำาจดบางชนดใชควบคมลกนำายงลายได โดยไรนำาจด 1 ตวสามารถกนลกนำา ยงลายระยะท 1-2 ได 15-20 ตวตอวน

- โปรโตซวบางชนด เชน Ascogregarina culicis เปน parasite ของลกนำายง โปรโตซวชนดนถกคนพบครงแรกในยงลาย Aedes (Stegomyia) sp. ทประเทศอนเดย ตอมาม

26

รายงานการคนพบในยงลาย Ae. aegypti ทบงคลาเทศ อเมรกาใต อาฟรกา ฟลปปนส และ อเมรกาเหนอ

- เชอราหลายชนดสามารถใชควบคมลกนำายงลายได เชน Metarhizium anisopliae และ Tolypocladium cylindrosporum โดยเชอราจะเขาไปเจรญเตบโตอยในตวของลกนำา Metarhizium anisopliae ผลตสารพษ ชอวา depsipeptidase destruxin B และ desmethyldestruxin B ฆาลกนำา

- ตวออนแมลงปอ เปนตวหำา (predator) กนลกนำายงและสงมชวตขนาดเลกอนๆทอยในนำาเปนอาหาร

- ดวงดง มวนวน มวนกรรเชยง อาศยอยในนำาและเปนศตรธรรมชาตของลกนำายง มกพบตามแหลงนำาธรรมชาตตางๆรวมทงบอซเมนตเกบนำาทอยนอกบาน (เอาไวสำาหรบใชรดนำาตนไม ลางจาน ฯลฯ) จะพบแมลงเหลานในเขตชนบทมากกวาเขตเมอง

- ไสเดอนฝอย (mermithid nematodes) เปนตวเบยนของลกนำา โดยตวออนของไสเดอนฝอยจะเขาไปอาศยอยภายในบรเวณสวนอกของลกนำา เมอเจรญเตบโตไดระยะหนงแลวกจะไชออกมาทำาใหลกนำาตาย

ในจำานวนศตรธรรมชาตทงหมดน การใชปลากนลกนำาดจะเปนวธทไดผลด สะดวก และประหยดมากทสด เนองจากแพรพนธงาย กนลกนำาเกง มชวตอยไดทงในนำาสะอาดและนำาสกปรก และทนทานตอสภาพแวดลอมทไมเหมาะสมไดคอนขางด

วธทางเคมภาพ- การใสทรายกำาจดลกนำา เปนทรายทเคลอบสารเคมใน

กลมออรแกโนฟอสเฟตซงมความปลอดภยสงตอคนและสตว ใชใสนำาเพอกำาจดลกนำายงลาย อตราสวนทแนะนำาใหใชคอทรายกำาจดลกนำา 1 กรมตอนำา 10 ลตร ไมควรใสทรายลงในโองนำาดม แจกน ขวดเลยงพลดาง อางบว

27

- การใชเกลอแกง นำาสมสายช ผงซกฟอก หรอนำายาซกลางทวไป ทงสอยางนเปนของคบาน/คครวทสามารถนำามาใชในการควบคมและกำาจดลกนำายงลายได โดยเฉพาะทถวยหลอขาตกบขาว

- การใชสารยบยงการเจรญเตบโต (Insect Growth Regulator หรอ IGR) เชน methoprene เปนตน methoprene เปนสารเคมสงเคราะหเลยนแบบ juvenile hormone ทำาใหการเจรญเตบโตของลกนำาผดปกตไปและตวโมงไมสามารถลอกคราบออกเปนตวยงได จงมผลทำาใหลกนำาและตวโมงตายไป

2.1.9 การปองกนและกำาจดยงลายการปองกนและกำาจดยงลาย หมายถง การกนหรอตานทานไว

ไมใหมยงลายภายในบานรวมทงการหลกเลยงการถกยงลายกดและหากพบวามยงลายในบานจะตองทำาการขบไลหรอทำาใหหมดสนไป การปองกนและกำาจดยงลายมหลายวธดงน

2.1.9.1 การปองกนไมใชถกยงกด ทำาไดดงน -การนอนในมง-สวมเสอแขนยาว กางเกงขายางและควรใชสออน

ๆ -การใชสารไลยง (Mosquito Repellents)

สวนใหญมสารออกฤทธจำาพวก deet (N, N - Diethyl - m - toluamide) ในระดบความเขมขนตางๆกนและมหลายรปแบบ เชน ชนดเปนขด เปนแผน เปนครม เปนนำา ฯลฯ ซงเหมาะสำาหรบการใชงานทแตกตางกนไป เชน ใชทาผว ใชชบเสอผา ใชชบวสดปพน เปนตน สารปองกนยงใชทาผวหนง เนองจากมกลนทยงไมชอบ ทำาใหยงบนหนไปไมเขามาใกล (มคณสมบตเปน Repellents) จงชวยปองกนมใหยงกด สารนนอาจเปนพษหรอไมเปนพษตอยงกได แบงเปน 2 ประเภท คอ 1)สารทสกดไดจากพช เชนนำามนตะไครหอม

28

นำามนจากตนนำามนเขยว (ยคาลปตส) เปนตน 2) สารทสงเคราะหขนมา เชน N,N-Diethyl-m-toluamide เปนตน

2.1.9.2 การกำาจดยงลาย ทำาไดดงน วธท 1 การใชสารเคม มทงแบบทเปนกระปองทรง

กระบอกอดนำายาเคมทสามารถฉดพนไดทนท เมอใชหมดแลวไมสามารถเตมนำายาเคมใหมได และแบบทเปนกระปองสเหลยม ซงตองเตมนำายาเคมลงในกระบอกฉดและผใชตองสบฉดนำายาในขณะพนดวยตนเอง เมอนำายาเคมหมดกระบอกฉดแลวสามารถเตมนำายาใหมได ปจจบนสารเคมกำาจดยงมทงชนดสตรนำามน (oil base) และชนดสตรนำา (water base) ซงชนดสตรนำาจะปลอดภยตอคน สตวและสงแวดลอมมากกวารวมทงไมทำาใหเครองเรอนหรอสงของเปรอะเป อนดวย กลมของสารเคมกำาจดแมลงทแพรหลายและใชกนมากในขณะนแบงเปน กลมใหญ ๆ ตามโครงสรางและปฏกรยาเคมออกเปน 4 กลม คอ

1) Chlorinated hydrocarbon compounds ประกอบดวยธาตไฮโดรเจน (H) คารบอน (C) และคลอรน (Cl) ซงสารละลายกลมนสลายตวชา พบวามการสะสมตามดน นำา รางกายมนษย ไดแก ดดท ดลดรน ออลดรน เปนตน

2) Organo-phosphorus compounds มการใชสารกลมนมากขนทงในการเกษตรและสาธารณสข เนองจากสลายตวเรวกวา ไดแก มาลาไธออน เฟนนโตรไธออน เปนตน

3) Carbamate compounds เปนสารเคมทเกดพษเรว สลายตวเรว ไดแก แลนดรน เปนตน

4) Synthetic pyrethroids เปนสารเคมกลมทสงเคราะหขนโดยมความสมพนธตามโครงสรางของ pyrethrins ซงสกดไดจาก pyrethrum (ดอกเบญจมาศ) เปนสารทมความเปน

29

พษตอแมลงสงแตมความเปนพษตอสตวเลอดอนตำา ไดแก เดลตาเมทรน เพอรเมทรน เปนตน

วธท 2 การใชอปกรณกำาจดยง มอย 2-3 ชนด 1) ชนดทเปนกบดกไฟฟา ใชไฟบาน 220 โวลท โดยหลกการคอใชแสงไฟลอใหยงบนเขาไปหากบดก เมอยงบนไปถกซกรงทมไฟฟากจะถกไฟฟาชอตตายไป 2) อปกรณกำาจดยงไฟฟาแบบใชแบตเตอร (ถานไฟฉาย) รปรางคลายไมเทนนสแตแทนทจะเปนเสนเอนกเปนซลวด ซงเมอเปดสวทซกจะมกระแสไฟไหลผานผใชตองโบกซลวดใหถกตวยง ยงกจะถกไฟชอตตาย (สำานกงานควบคมโรคไขเลอดออก.2545:762)

2.1.10 มาตรการในการควบคมยงลายเนองจากในวงจรชวตหนง ๆ ของยงลายประกอบดวย 4 ระยะ

ทมความแตกตางกนทางชววทยาและนเวศวทยา ทำาใหวธการควบคมกำาจดยงลายในแตละระยะกแตกตางกนไปดวย

ระยะไข ไขลกนำามขนาดเลกมาก ทนตอความแหงแลงและสารเคม การกำาจดระยไขอยางงาย ๆ กระทำาไดโดยการขดลางตามผวภาชนะตาง ๆ แตมกไมสะดวกในทางปฏบต

ระยะลกนำาและตวโมง การควบคมกำาจดระยะลกนำาและตวโมงกระทำาไดงาและสะดวกทสด เนองจากลกนำายงลายและตวโมงอยในภาชนะขงนำาตาง ๆ ทงทอยภายในและภายนอกบาน จงเปนเปานงใหควบคมกำาจดไดผลดกวาระยะอน ๆ วธทงายและสะดวกในการควบคมกำาจดลกนำาและตวโมงคอ การลดและทำาลายแหลงเพาะพนธ ซงมอยหลายวธไดแก 1) การปกปดภาชนะเกบนำาดวยฝาปดใหมดชด บางครงปากภาชนะกบฝาปดเขากนไดไมสนทมรหรอชองใหยงลายแทรกตวเขาไปวางไขได กควรปดปากภาชนะนนดวยผามง,ผายาง,หรอพลาสตกกอนชนหนง แลวจงปดฝาชนนอกภาชนะทปกปดไมได เชน บอซเมนตในหองนำา ใหใสทรายอะเบทเพอกำาจดลกนำา (ในอตราทเจาหนาทสาธารณสขแนะนำา) หรอหมนขด

30

ลาง เปลยนนำาทก 7 วน หรอเลยงปลาหางนกยงจำานวนหนง (2-10 ตว แลวแตขนาดของบอ) เพอชวยกนลกนำา 2)การควำาภาชนะทยงไมไดใขประโยชนเปนการปองกนไมใหรองรบนำาและมนำาขง 3)การเผา ฝง ทำาลาย หรอกลบเศษวสดทอาจเกบขงนำาและเปนแหลงเพาะพนธยงลายไดเชน ไหแตก กะลา ยางรถยนตเกา กระปอง ขวด ฯลฯ 4) ใสเกลอ ½ ชอนชา หรอนำาสมสายช 2 ชอนชา หรอผงซกฟอก ½ ชอนชา ลงในจานรองขาตกนมด จะใหยงลายไมวางไข (แตวธนจะตองเปลยนนำาใหมและใสสารดงกลาวใหมทกเดอน มฉะนนนำาจะเกดฝาทำาใหมดเดนผานผวนำานนได) หรอเทนำาเดอดลงไปในจานรองขาตกนมดทก 7 วน เพอฆาลกนำาทเกดขน หรอใสชนหรอใสขเถาแทนการใสนำา เพราะชนและขเถาสามารถปองกนไมใหมดขนตกบขาวได 6)จานรองกระถางตนไมทมนำาขงกเปนแหลงเพาะพนธยงลายได ใหใสทรายธรรมดาลงในจานรองนนประมาณ 3 ใน 4 ของความลกของจาน เพอใหทรายดดซบนำาสวนเกนจากการรดนำาตนไมไว 5)หมนเปลยนถายนำาในแจกนหรอภาชนะทปลกพลดางทก 7 วน หรอใชกระดาษนม ๆ อดปากแจกนไว

การควบคมกำาจดลกนำาและตวโมงโดยไมใชสารเคมเปนการรกษาสภาพแวดลอม ไมสนเปลองคาใชจาย (เทยบกบการใชสารเคม) แตทงนจำาเปนตองอาศยการมสวนรวมของชมชนและความรวมมอจากหนวยงาน/องคกรทกฝายทเกยวของทงภาครฐและเอกชนระยะยงเตมวย ควบคมกำาจดโดยการใชสารเคม การใชกบดก และการปองกนตนเองไมใหถกยงกดดงน

การใชสารเคมกระทำาได 2 วธ คอ 1) การพนละอองฝอย หรอการพนแบบ ultra low volume (ULV) เปนการพนนำายาเคมจากเครองพน โดยใชแรงอดอากาศผานรพนกระจายนำายาออกมาเปนละอองฝอยทมขนาดเลกมาก ละอองนำายาจะกระจายอยในอากาศและสมผสกบตวยงทบนอย เครองพนนำายาเคมประเภทนมทงแบบสะพายหลงแบบทตองตดตงบนรถยนต 2) การพนหมอก

31

ควน (thermal fogging) เปนการพนนำายาเคมออกจากเครองพนโดยใชอากาศรอน พนเปนหมอกควนใหนำายาฟงกระจายในอากาศเพอใหสมผสกบตวยง เครองพนหมอกควนมทงแบบหวและแบบตดตงบนรถยนต

การใชกบดก เปนการลอใหยงบนเขามาตดกบดกเพอทำาใหตายตอไป เชน กบดกยงแบบใชแสงลอ (แสงจากหลอด black light), กบดกยงไฟฟาใชแสงลอยงเขามา เมอยงบนมากระทบถกซกรงทมไฟฟากจะตายไป, กบดกยงแบบใชคลนเสยง เปนตน การปองกนตนเองไมใหยงกด ควรกระทำาดงนคอ 1)นอนในมง (แมวาจะเปนเวลาเชา กลางวน บาย หรอเยน เนองจากยงลายออกหากนในเวลากลางวน) จะใชมงธรรมดาหรอมงชบสารเคมกได หรอจะนอนในหองทบดวยมงลวดกไดแตตองแนใจวาในหองนนไมมยงลายเลดลอดเขาไปอาศยอย 2)ใชทายากนยงกด ยาเหลานมทงชนดนำา ชนดผง และชนดทเปนครม สวนใหญมคณสมบตในการไลยงไมใหเขามาใกล, หรอการใชเครองไลยงไฟฟา แตควรใชดวยความระมดระวงเปนพเศษ เนองจากแผนกระดาษชบสารเคมทมคณสมบตไลยงนนอาจเปนอนตรายตอเดกออนและทารกได รวมทงอาจกอใหเกดความระคายเคองเมอสมผสถกผวหนง รวมทงไอระเหยอาจทำาใหเคองตาดวย จงควรศกษาวธใชใหเขาใจกอนการใชงาน (กองโรคตดตอทวไป กรมควบคมโรคตดตอ กระทรวงสาธารณสข,2541:19-20)

สรปไดวาโรคไขเลอดออก เปนโรคทเกดจากเชอไวรส มยงลายเปนพาหะนำาเชอโรคยงลายตวเมยกนเลอดคน เมอยงลายไปกดกนเลอดคนของผปวยไขเลอดออกจะไดรบเชอและนำาเชอไปถายทอดใหผอนทกครงทกดกนเลอด ผปวยไขเลอดออกจะมอาการไขสงลอย 2-7 วน มอาการเลอดออกสวนใหญจะพบทผวหนง ตบโตและกดเจบ อาการรนแรงทำาใหมภาวะชอก แหลงเพาะพนธยงลายจะวางไขในภาชนะขงนำาทมนำานงและใส ดงนนแหลงเพาะพนธยงลาย

32

จงมกอยตามภาชนะเกบนำาทอยภายในบานและภายนอกบาน การปองกนโรคไขเลอดออกโดยการลดหรอทำาลายแหลงเพาะพนธยงลายใชวธทางกายภาพ ชวภาพ และเคมภาพ ซงตองปฏบตใหมความครอบคลมมากทสดในชมชนหนง ๆ ควรดำาเนนการทกหลงคาเรอน

2.2 แนวคดทฤษฎความร 2.2.1 แนวคดเกยวกบความร (Knowledge)วทยากร เชยงกล อธบายวา ความร หมายถง การตระหนก

ถงหรอการคนกบบางสงหรอบางคน หรอความเชอมนในความถกตองแมนยำาของความจรงหรอขอมลอน บอยครงทความรมกจะถกนยามวา คอความเชอทแทจรงทมความสมเหต สมผลใหนาเชอถอได (Justified)

บญธรรม กจปรดาบรสทธ กลาววา ความร หมายถง การระลกถงเรองราวตาง ๆ ทเคยมประสบการณมาแลวและรวมถงการจำาเนอเรองตาง ๆ ทงทปรากฏและเกยววพนกนแบงเปน 3 ประเภท

ประเภทท 1 ความรเฉพาะสง (Knowledge of Specifics) เปนความสามารถในการระลกหรอจำาไดในเรองราว ประเภท คำาศพทเฉพาะ และขอเทจจรงบางประการ

ประเภทท 2 ความรเรองวถและการจดกระทำากบสงเฉพาะสง (Knowledge of Ways and Means of Dealing with Specifics ) เปนเรองเกยวกบแบบแผนนยม แนวโนมและลำาดบเหตการณการจดพวกและประเภท เกณฑ และระเบยบวธ

ประเภทท 3 ความรเรองสากลและนามธรรมในสาขาตาง ๆ (Knowledge of the Universals and Abstracts in a Field) เกยวกบหลกการและขอสรปทวไป ทฤษฎและโครงสราง

วจารณ พานช กลาววาความรคอ สงทนำาไปใชจะไมหมดไปหรอสกหรอแตจะงอกเงยหรองอกงามขน เปนสารสนเทศทนำาไปสการปฏบต เปนสงทคาดเดาไมไดเปนสงทเกดขน ณ จดทตองการใช

33

ความรนน และเปนสงทเกดขนกบบรบททกระตนใหเกดขนตามความตองการแบงชนดของความร 3 ลกษณะทปราฏดงน

ลกษณะท 1 ความรทเปดเผย (explicit knowledge) รกนทวไปพบเหนในหนงสอตำารา สอตาง ๆ เขาถง และแลกเปลยนไดไมยาก

ลกษณะท 2 ความรทแฝงอยในองคกร (embedded knowledge) แฝงอยในกระบวนการทำางาน คมอ กฎกตกา ขอตกลง ตารางการทำางาน บนทกจากการทำางาน

ลกษณะท 3 ความรทฝงลกในคน (tacit knowledge) ฝงอยในความคด ความเชอ คานยม ทคนไดจากประสบการณ ขอสงเกตทสงสมมานาน จากการเรยนรทหลากหลาย และเชอมโยงจนเปนความรทมคณคาสงแลกเปลยนยาก และไมสามารถเปลยนมาเปนความรทเปดเผยไดทงหมด แบงความร เปน 4 ระดบ คอ 1)Know-what เปนความรเชงทฤษฎลวน ๆ เมอนำาความรไปใชอาจใชไดบาง ไมไดบาง 2)Know-how เปนความรทมทงเชงทฤษฎ และบรบท และรจกปรบสภาพได 3) Know-why เปนความรในระดบทอธบายเหตผลได และ 4) Care-why เปนความรในระดบคณคาความเชอ ซงจะเปนแรงขบดนมาจากภายในจตใจใหตองกระทำาสงนน ๆ เมอเผชญสถานการณ

จากการศกษาเกยวกบแนวคดเรองความร สรปวาความร หมายถง การระลกรในขอเทจจรงกฎเกณฑ และโครงสรางทไดจากการศกษา หรอประสบการณทมนษยไดรบและสะสมไว ซงถอเปนพฤตกรรมขนตน การแบงชนดของความรม 3 ลกษณะ คอ 1) ความรทเปดเผย 2) ความรทแฝงอยในองคกร 3)ความรทฝงลกในคน

ประภาเพญ สวรรณ (2526:10) ใหความเหนวา ความเปนพฤตกรรมขนตน ซงผเรยนเพยงแตจำาไดหรอโดยการมองเหนหรอ

34

ไดยน ความรขนนไดแกความรเกยวกบคำาจำากดความความหมาย ขอเทจจรง ทฤษฎ กฎโครงสรางและวธการแกปญหา เปนตน

ชม ภมภาค (2533) ไดอางถง Benjamin S.Bloom ชาวอเมรกนกลาวถงความรเปนเรองทเกยวกบการระลกถงสงเฉพาะ ระลกถงวธและกระบวนการตาง ๆ หรอระลกถงแบบกระสวนโครงสราง วตถประสงค ในดานความรนนยำาในเรองกระบวนการทางจตวทยาของความจำาเปนกระบวนการเชอมโยงเกยวกบการจดระเบยบใหม ความรประกอบดวยสงตาง ๆ หลายอยาง เชน

1) ความรเกยวกบสงเฉพาะ เปนการจดจำาสงตาง ๆ อยางโดดเดยวเปนเรองการเชอมโยงสญลกษณกบสงทเปนรปธรรม เปนรากฐานของการสรางความคดทเปนนามธรรม

2) ความรเกยวกบความหมายของขอความ เปนความรเกยวกบความหมายของสญลกษณของศพทตาง ๆ เปนขอความหรอศพททางเทคนค

3) ความรเกยวกบขอเทจจรงเฉพาะ เชน ความรเกยวกบชอบคคล สถานท เหตการณ เวลา

4) ความรเกยวกบวธทางในการจดการกบสงเฉพาะเชน ความรในการจดระเบยบการศกษา การวจารณ สงนรวมถงวธการ สบสวน สอบสวนมาตรฐานในการตดสนเปนความรอยกลางระหวางสงทเปนรปธรรมกบนามธรรม

5) ความรในระเบยบวธของกลมเชน นกขาวมความรในการเขยนขาวเปนตน

6) ความรเกยวกบแนวโนมหรอเหตการณตามลำาดบตอเนองเปนความรเกยวกบกระบวนการ

7) ความรเกยวกบการแยกประเภท เชน ประเภทของวรรณคด

8) ความรเกยวกบเกณฑ เชน ความรในการตงเกณฑประเมนผลกจกรรมนนทนาการ

35

9) ความรเกยวกบวธการ เชน ความรเกยวกบวธการสบสวนเทคนค หรอกระบวนการทใชในวชาเฉพาะ ๆ เปนความเขาใจในวธ มใชความเขาใจในการใชวธ หรอความสามารถในการใชวธ เชน ความรเกยวกบวธการทางวทยาศาสตร ในการประเมนผลรวบยอดเกยวกบสขภาพ

10) ความรเกยวกบนามธรรมของวชาดานตาง ๆ ดานใดดานหนง สวนมากเปนทฤษฎกฎเกณฑเปนระดบสงสดของนามธรรม

11) ความรเกยวกบหลกและการสรป12) ความรเกยวกบทฤษฎและโครงราง เปนการรวมหลกการ

หรอการสรปเขาเกยวพนกนเปนระบบ2.2.2 การวดความรการวดความรเปนการวดสมรรถภาพสมองดานการระลกของ

ความจำา ซงเปนการวดเกยวกบเรองราวทเคยมประสบการณหรอเคยรเคยเหนและทำามากอนทงสน โดยสามารถสรางคำาถามวดสมรรถภาพดานนไดหลายลกษณะดวยกน ลกษณะของคำาถามกแตกตางกนออกไปตามชนดของความร ความจำา แตกมลกษณะรวมกนอยอยางหนง คอ เปนคำาถามทใหระลกถงประสบการณทผานมาทจำาไดไวกอนแลว ไมวาจะอยในรปของคำาศพท นยาม ระเบยบแบบแผนหรอหลกการทฤษฎตาง ๆ (ชวาล แพรตกล.2526: 201-205)

เครองมอทใชวดความรมหลายชนด แตละชนดกเหมาะสมกบการวดความรตามคณลกษณะซงแตกตางกนออกไป ซงในทนจะกลาวถงเครองมอทนยมใชกนเปนสวนใหญคอแบบทดสอบ (Test) (พวงรตน ทวรตน.2540:96-98)

แบบทดสอบคอ ชดของสงเราทนำาไปใชกระตนบคคลใหตอบสนองออกมา ชดของสงเรานมกจะอยในรปของขอคำาถาม ซงอาจใหเขยนตอบ ใหแสดงพฤตกรรมหรอพดออกทางวาจาโดยสามารถ

36

วดได สงเกตได และนำาไปสการแปลความหมายได แบงออกเปน 3 ชนด ดงน

ชนดท 1)แบบทดสอบวดผลสมฤทธ (Achievement Test) เปนแบบสอบถามทมงวดความร ทกษะ และสมรรถภาพทางสมองของบคคล อนเปนผลสบเนองมาจากการเรยนการสอนวาผเรยนไดเกดพฤตกรรมการเรยนรอะไรบาง มการเปลยนแปลงหรอพฒนาการอยางไร

แบบทดสอบประเภทนแบงออกเปน 2 ชนด คอ แบบทดสอบทครสรางขนเอง (Teacher made Test ) และแบบทดสอบทเปนมาตรฐาน (Standardized Test) ซงอาจจะถามเนอหาเหมอนกน คอ ถามสงทผเรยนไดรบการเรยนการสอน โดยจดเปนกลมพฤตกรรมได 6 ประเภท คอ ความร ความจำา ความเขาใจ การนำาไปใช การวเคราะห การสงเคราะหและการประเมนคา

รปแบบของแบบทดสอบ วดผลสมฤทธทนยมใชม 3 รปแบบคอ

1)แบบทดสอบปากเปลา (Oral Test) เปนการทดสอบทอาศยการซกถามเปนรายบคคล ใชไดผลดถามผเขาสอบจำานวนนอย เพราะตองใชเวลามาก ถามไดรายละเอยดเพราะสามารถโตตอบกนได

2) แบบเขยนตอบ (Paper-pencil Test) เปนแบบทดสอบทใชกนทวไป ซงจะมกระดาษและดนสอหรอปากกาเปนอปกรณชวยตอบ แบงได 2 แบบ คอ

1. แบบความเรยง (Eassay Type ) เปนการทดสอบทใหผตอบไดรวบรวมเรยบเรยงคำาพดของตนเอง แสดงเจตคต และความคดไดอยางอสระภายใตหวขอเรองทกำาหนดให

2. แบบจำากดคำาตอบ (Fixed – response Test) เปนแบบคำาตอบทมคำาตอบถกภายใตเงอนไขทกำาหนดใหอยางจำากด แบงออกเปน 4 แบบ คอ แบบถกผด (True - False) แบบเตมคำา (Completion) แบบจบค (Matching) แบบเลอกตอบ (Multiple Choice)

37

3) แบบทดสอบปฏบต (Performance Test) เปนแบบทดสอบทผสอบไดแสดงพฤตกรรมออกมาโดยการกระทำาหรอลงมอปฏบตจรง ๆ

ชนดท 2. แบบทดสอบวดความถนด (Aptitude Test) เปนแบบทดสอบทใชวดศกยภาพระดบสงสดของบคคลวา สมรรถภาพในการเรยนรมากนอยเพยงใด และควรเรยนดานใดจงจะประสบความสำาเรจเปนอยางด แบงออกเปน 2 ชนด คอ

2.1 แบบทดสอบความถนดในการเรยน (Scholastic Aptitude Test) เปนแบบทดสอบความถนดทวดความสามารถทางวชาการวา มความถนดวชาใดและสามารถเรยนไปไดมากนอยเพยงใด

2.2 แบบทดสอบวดความถนดจำาเพาะ (Spectific Aptitude Test) เปนแบบทดสอบทใชวดความสามารถพเศษของบคคล เชน ความถนดทางดนตร ทางการแพทย ทางศลปะ เปนตน

ชนดท 3. แบบทดสอบวดความสมพนธของบคคลตอสงคม (Personal – social Test) เปนแบบทดสอบทใชวดเกยวกบบคลกภาพหรอการปรบตนเองของบคคลในสงคม มกอยในรปแบบทดสอบ

2.3 แนวคด ทฤษฎทศนคต กงแกว ทรพยพระวงค ไดใหความหมายวา หมายถง ความ

พรอมของสภาพจตหรอระบบประสาททจะตอบสนองทางดานบวกหรอดานลบตอสงเราตาง ๆ ซงสงเราอาจเปนคน สตว สงของ ลทธความเชอ ประเพณ หรอสภาพใด ๆ กได และการแสดงทศนคตออกมาใหปรากฏโดยใชภาษาเปนสอเรยกความคดเหนและสามารถวดทศนคตโดยพจารณาจากความคดเหนทเขาแสดงออกมา

อรวรรณ ปลนธนโอวาท กลาววาลการะของทศนคตเปนสงทเกดจากการเรยนรหรอประสบการณของแตละบคคลมใชเปนสงท

38

ตดตวมาแตกำาเนดเปนสภาพทางจตใจทมอทธพลและมความถาวรพอควรตอการคดและการกระทำาของบคคลเปนอนมาก

จำาเนยร ชวงโชต และคณะ (2519:17) กลาววาทศนคตคอ สภาพจตใจหรอความรสกนกคดหรอความเหนทมตอสงหนงสงใด พฤตการณอยางใดอยางหนงตอบคคลหนงบคคลใดหรอกลมบคคลคณะหนงคณะใดจะเปนเอกเทศหรอคละรวมกนกได เชน ความชอบ ความนยม ความไมชอบ ความไมนยม ความศรทธา ไมศรทธา ความหวงด เปนตน ซงจะแสดงออกมาเปนการกระทำาอนเกดจากทศนคตทมอย

เทพนม เมองแมน และสวง สวรรณ (2529:7) อธบายวาทศนคตเปนสภาพความพรอมทางดานจตของบคคล ซงเปนผลรวมของความคดเหนความเชอของบคคลทถกกระตนดวยอารมณความรสก และทำาใหบคคลพรอมทจะกระทำาสงหนงสงใดหรอเปนตวกำาหนดแนวโนมของบคคลในการทจะมปฏกรยาตอบสนองในลกษณะทชอบหรอไมชอบตอสงนน สงนนในทนอาจจะเปนบคคล สงของ การกระทำา สถานการณ

นภา มนญปจ (2531 : 68) กลาววาทศนคต หมายถง ความสนใจ ความรวก ทาท ความชอบการใหคณคาหรอปรบปรงคานยมทยดถอ เปนสงทเกดขนภายในจตใจคน การเกดพฤตกรรมดานทศนคตจะเปนไปตามขนตอนดงน คอการรบรหรอการใหความสนใจ การตอบสนองดวยความเตมใจ พอใจ การใหคา การจดกลมคำา และการแสดงลกษณะตามคานยมทเชอถอ

ประภาเพญ สวรรณ (2520 : 1) ใหความหมายวา ทศนคตเปนความเชอความรสกของบคคลทมตอสงตาง ๆ เชน บคคล สงของ การกระทำา สถานการณและสงอน ๆ รวมทงทาทแสดงออกทบงถงสภาพจตใจทมตอสงใดสงหนง

สมจตต สพรรณทสน (2525) ใหความหมายทศนคตคอ ความพรอมทแสดงออกมาของบคคล หรออาการไมแสดงออกของ

39

บคคลอยางหนงเสมอตอบคคลอนหรอความคดใด ๆ กไดหากบคคลจะกระทำาหรอแสดงออกอะไรสกอยางออกมาตอสงใด เขายอมมแนวโนมทจะทำาตามทศนคตทมตอสงนน

สรปไดวา ทศนคตในการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก หมายถงเปนความเชอความรสกของประชาชน ในเขตตำาบลหนองไขนำา อำาเภอหนองแค จงหวดสระบร เกยวกบโรคไขเลอดออก

องคประกอบของทศนคตแบงออกเปน 3 องคประกอบ (ประภาเพญ สวรรณ 2520:3)

1) องคประกอบดานพทธปญญา (Cognitive Component) ไดแกองคประกอบทมนษยใชในการคด ความคดอาจอยในรปใดรปหนงแตกตางกน

2) องคประกอบดานทาทรสก (Affective Component) ไดแกอารมณ ความรสกทมตอสงหนงสงใดดานบวกหรอดานลบ

3) องคประกอบดานปฏบต (Behavior Component ) เปนองคประกอบทมแนวโนมในทางปฏบต หรอถามสงเราทเหมาะสมจะเกดการปฏบตอยางใดอยางหนง ถามทศนคตทดตอเปาหมายเขากจะมความพรอมทจะแสดงพฤตกรรมสนบสนนออกมา

การวดทศนคตมหลกการวด ดงน (อทย หรญโต 2519 : 81) คอ ทศทาง (Direction ) หมายถง ทศนคตทเหนดวยหรอไมเหนดวย ชอบหรอไมชอบ องศา (Degree) คอการแสดงออกมากหรอนอย พอใจ ไมพอใจ ในระดบมากนอยเพยงใด ความแนนอน (Intensity) คอความรสกชอบ ไมชอบ ลกษณะนจะคอนขางแนนอน ไมเปลยนแปลงเรว

ในการวดทศนคตอาจใชวธวดทแตกตางกนดงน1)ใชการสงเกตจากพฤตกรรมของบคคล ซงเปนวธการท

ทำาไดยาก ผลลพธอาจยงสรปไมไดแนนอนวาเปนทศนคต

40

2) วธรายงานถอยคำาพดโดยการใชแบบทดสอบหรอการสมภาษณ ซงจะมลกษณะแบบปรนยเปนทนยมใชกนมากและใชไดกบกลมคนเปนจำานวนมาก

3) การแปลความ เปนวธแบบอตนย เหมาะสำาหรบการใชบคคลในจำานวนนอย ตองอาศยเวลามาก โดยผถกวดจะแสดงความรสกนกคดและตอบคำาถามไดอยางไมจำากดดานเวลาและเนอหา

วธวดทศนคตโดยใชวธ ลเคอร (Likert Method)ลเคอร (Likert) ถอวาผมทศนคตตอสงใด โอกาสทจะตอบ

เหนดวยกบขอความทสนบสนนสงนนมมากและโอกาสทจะตอบเหนดวยกบขอความทตอตานสงนนกจะมนอย ลเคอรจงใชการวดทศนคตจากเลอกคำาตอบวา เหนดวยอยางยง เหนดวย ไมแนใจ ไมเหนดวย ไมเหนดวยอยางยง เพยงอยางใดอยางหนงตอขอความแตละขอ เปรยบเทยบทศนคตใหเปนคะแนนขอความทสนบสนนคำาตอบวา เหนดวยอยางยงให 5 คะแนน ลดลงเรอย ๆ จนถงไมเหนดวยอยางยงให 1 คะแนน สวนขอความทตอตาน ถาตอบวาไมเหนดวยอยางยง ให 5 คะแนน ลดลงเรอย ๆ จนถงเหนดวยอยางยง ให 1 คะแนน ดงนนคะแนนรวมของทกขอเปนเครองชใหเหนถงทศนคตของผตอบ ในแบบวดทศนคตของแตละคน

ประเภทของทศนคตนกจตวทยาสงคมไดแบงทศนคตออกเปน 2 ประเภทคอ 1)ทศนคตทางบวก (Positive Attitude) หมายถง ความรสกของบคคลทพรอมจะเขาหาเมอเกดความรสกชอบหรอพอใจตอสงใดสงหนงหรอบคคลใดบคคลหนง 2)ทศนคตทางลบ (Negative Attitude) หมายถง ความรสกของบคคลทพรอมจะถอยหนหรอหลกหนเมอเกดความรสกไมชอบ หรอไมพอใจตอสงหนงสงใดหรอบคคลหนงบคคลใด

ในการศกษาครงนไดวดทศนคตแบบลเคอรท ขอความแตละขอความจะมทางเลอกตอบได 3 ทาง คอ เหนดวย ไมแนใจและไมเหนดวย

41

2.4 ทฤษฎการปฏบตความสมพนธระหวาง ความร ทศนคต และการปฏบตประภาเพญ สวรรณ ไดใหขอคดเหนวาความสมพนธระหวาง

ความร ทศนคต และการปฏบตนน คอ การทบคคลมความรเกดขน แตความรเพยงอยางเดยวไมไดเปนขอยนยนวาบคคลจะปฏบตตามสงทตนรเสมอไป ทศนคตเปนตวเชอมระหวางความรกบการกระทำาหรอการปฏบต ถามทศนคตทดรวมกบองคประกอบอน ๆ ทจะกระตนใหปฏบตแลวบคคลจะมแนวโนมทจะกระทำาหรอปฏบตมากกวาบคคลทมทศนคตไมด ดงนนความรมผลตอการปฏบตทงทางตรงและทางออมสำาหรบทางออมมทศนคตเปนตวกลางทำาใหเกดการปฏบต

อรวรรณ ปลนธนโอวาท ไดกลาวถงความสมพนธระหวางความร ทศนคต และพฤตกรรมในกระบวนการสอสารเพอโนมนาวใจ ไดใหความสำาคญ 3 ตวแปร คอความร (knowledge) ทศนคต (Attitude) และการยอมรบการปฏบต (practice) บางครงเรยกวาแบบจำาลอง KAP เปนการใหความรเพอการเปลยนแปลงทศนคตอนนำาไปสพฤตกรรมหรอการปฏบตในทสด

ชยพร วชชาวธ (2523) ไดใหคำาจำากดความของพฤตกรรม (Behavior) วาหมายถงการกระทำาของมนษย การกระทำาทกอยางของมนษยไมวาการกระทำานน ผกระทำา กระทำาโดยรตวหรอไมรตวและไมวาคนอนจะสงเกตการณกระทำานนไดหรอไมกตาม การพด การเดน การกระพรบตา การไดยน การเขาใจ การรสกโกรธ การคด ฯลฯ ตางเปนพฤตกรรมทงนน

โสภา ชพกลชย (2521 : 2 ) ไดใหคำาจำากดความของพฤตกรรม (Behavior) วาหมายถงการกระทำากจกรรมตาง ๆ ซงสงทมชวตและบคคลอนสามารถสงเกตไดหรอใชเครองมอทดลองได เชน การหวเราะ การรองไห การกน การเลน การนอน ฯลฯ

42

นภา มนญปจ (2531 : 76) กลาววา การปฏบตของบคคลเปนกจกรรมทบคคลสามารถแสดงออกใหปรากฏซงสงเกตเหนไดและประเมนได

สรปไดวา การปฏบตในการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก หมายถงพฤตกรรมทตองใชความร ความสามารถ ทแสดงออกทางรางกายในการปองกนโรคไขเลอดออก เชน การสำารวจและทำาลายแหลงเพาะพนธยงลาย

การวดการปฏบตการวดการปฏบตเปนการประเมนการกระทำากจกรรมตาง ๆ

ของบคคลทอาจสงเกตเหนไดหรอไมกตาม จงตองอาศยเครองมอในการวดผลทมหลกเกณฑและมความเชอถอได

เครองมอทใชวดผลการปฏบต แบงออกเปน 5 ประเภท ดงน (วรตน ศรนพคณ ม.ป.ป. :39-44)

1)การสงเกต (Observation)การสงเกตเปนการพจารณาปรากฏการณตาง ๆ ดวยตนเอง

เพอใหไดขอมลทตองการโดยจะตองมการวางแผนกอนวา จะสงเกตเหตการณใด มจดมงหมายของการสงเกตอยางไร และจะสงเกตเมอไร เพราะจะทำาใหการสงเกตนนไดขอมลทครอบคลม

2) การจดอนดบ (Ranking) การจดอนดบเปนวธการทจะเรยงลำาดบการปฏบตตนหรอผล

งานของผถกทดสอบในคณสมบตหนง ๆ ตามทกำาหนดไว ซงการจดอนดบจะมความเชอมนสงขน ถาผทำาการทดสอบสามารถแยกคณสมบตใหละเอยดและจำาเพาะเจาะจง

3) มาตรสวนประมาณคา (Rating Scale)มาตราสวนประมาณคา เปนเครองมอทนยมใชกนมากในการ

ประเมนผลทางดานการปฏบต โดยทว ๆ ไปจะใชมาตราประมาณคาแบบตวเลขหรอใชมาตราสวนประมาณคาแบบกราฟซงจะตองกำาหนด

43

คณลกษณะทจะวดใหชดเจน ทงคณลกษณะของวธการและคณลกษณะของผลงาน

4) แบบสำารวจพฤตกรรม (Check Lists)แบบสำารวจพฤตกรรม ประกอบดวยรายการของพฤตกรรม

ตาง ๆ ซงจะทำาใหผสงเกตบนทกวา พฤตกรรมนนเกดขนหรอไม แตไมมการประเมนคาสงทเกดขนวามความเขมระดบใด

5) การบนทก (Record)การบนทก เปนวธการทไมไดกำาหนดรปแบบไวอยางชดเจน

เหมอนวธอน ๆ การบนทกนนควรทำาอยางตอเนอง เพอใหไดขอมลทชดเจนขนและจะตองบนทกแตพฤตกรรมทเกดขนหรอไมเกดขนเทานน จะไมบนทกความเหนไวดวย

ในการศกษาครงนไดวดการปฏบตเปนแบบมาตราสวนประมาณคา ขอความแตละขอความจะมทางเลอกตอบได 3 ทาง คอ ปฏบตทกครง ปฏบตบางครง ไมเคยปฏบต

นภา มนญปจ (2528:68) แสดงความสมพนธของความร ทศนคตและการปฏบตได 4 ลกษณะคอ

ลกษณะท 1 ความสมพนธกบทศนคต สงผลใหเกดการปฏบตK A Pความรมความสมพนธกบทศนคต สงผลใหเกดการปฏบตเชน

ประชาชนกลมเสยงมความร เรอง สาเหต อาการ การตดตอ การปองกนโรค ทำาใหเกดทศนคตตอการปองกนโรค สงผลใหมพฤตกรรมปองกนโรคดวย

ลกษณะท 2 ความรและทศนคตมความสมพนธกน ทำาใหเกดการปฏบตตามมา

K

P

A

44

ความรและทศนคต มความสมพนธกนและทำาใหเกดการปฏบตตามมา ในกรณนความรทศนคต กตองดดวย จงจะสงผลใหเกดการปฏบตทดทถกตอง ถาความร ทศนคต ไมด กไมสงผลใหเกดการปฏบตทดได ในทำานองเดยวกน ถาความรไมด ทศนคตด กไมสงผลใหเกดการปฏบตได เพราะความรกบทศนคต มความสมพนธในทางเดยวกนจงสงผลใหเกดการปฏบต

ลกษณะท 3 ความรและทศนคต ตางกทำาใหเกดการปฏบตได โดยทความรและทศนคตไมจำาเปนตองมความสมพนธกน

K

PA

ความรและทศนคตตางกทำาใหเกดการปฏบตได โดยทความรและทศนคตไมจำาเปนตองมความสมพนธกน ถาความรดสามารถสงผลใหเกดการปฏบตได และถาทศนคตดกสงผลใหเกดการปฏบตไดเชน ประชาชนกลมเสยงมความรเรอง สาเหต อาการ การตดตอ ความรนแรงของโรคและวธการปองกนทถกตอง จะสงผลใหเกดการปฏบตตอการปองกนโรคไดและทศนคตในการปองกนโรคดกสงผลใหเกดการปฏบตทถกตองได โดยไมตองมความสมพนธกน

ลกษณะท 4 ความรมผลตอการปฏบตทงทางตรงและทางออม สำาหรบทางออมมทศนคตเปนตวกลางทำาใหเกดการปฏบตตามมา

A

K P

K = ความรA = ทศนคตP = การปฏบต

45

ความรมผลตอการปฏบตทงทางตรงและทางออม สำาหรบทางออมมทศนคตเปนตวกลางทำาใหเกดการปฏบตตามมา จากความสมพนธของความร ทศนคตและการปฏบตทเกดจากการเรยนร ประสบการณและความเชอของบคคลนำาไปสการปฏบตไดทงสน ตางกนกเพยงรปแบบททำาใหเกดการไปปฏบตเทานน

ในการศกษาครงนไดนำารปแบบลกษณะท 3 มาเปนแบบในการประเมนความร ทศนคตและการปฏบตของประชาชนในการปองกนโรคไขเลอดออก

2.5 การศกษาแนวปฏบตทด(Good Practice) ในการควบคมปองกนโรคไขเลอดออก กรณศกษา จงหวดชลบร ระยอง ปราจนบร

วทยาลยการสาธารณสขสรนธร จงหวดชลบร ไดจดทำาโครงการศกษาแนวปฏบตทด(Good practice) ในการควบคมปองกนโรคไขเลอดออก กรณศกษา จงหวดชลบร ระยอง ปราจนบร เพอ รวบรวมวธการควบคมปองกนโรคไขเลอดออกของแตละตำาบล เพอหาแนวปฏบตทด(Good practice) ของแตละพนท และวเคราะหแนวปฏบตทด(Good practice) ในแตละพนท เพอสรปเปนแนวทางการควบคมปองกนโรคไขเลอดออก โดยใชเวทประชมการจดการความร(Knowledge Management) จำานวน 3 เวท คอ จงหวดชลบร จดประชมท วทยาลยการสาธารณสขสรนธร จงหวดชลบร จงหวดปราจนบร จดประชมท สำานกงานสาธารณสขอำาเภอศรมหาโพธ จงหวดระยอง จดประชมท สำานกงานสาธารณสขอำาเภอเมองระยอง โดยสรปเปนภาพรวม 3 ประเดน ดงน

1. แนวปฏบตทด(Good Practice) ในการควบคมปองกนโรคไขเลอดออก

2. ปจจยททำาใหการควบคมปองกนโรคไขเลอดออกประสบความสำาเรจ(Key Success Factors)

46

3. ปญหาและอปสรรคทพบในการดำาเนนงานควบคมปองกนโรคไขเลอดออกโดยมรายละเอยดในแตละประเดนดงน คอ

1. แนวปฏบตทด(Good Practice) ในการควบคมปองกนโรคไขเลอดออก ไดขอสรปเปน 2 ระยะ คอ

ก. ระยะกอนการเกดโรค1. มการประชมวางแผนการควบคมโรคไขเลอดออกรวมกบ

ทองถน เพอตงงบประมาณจดซอทรายอะเบท การพนหมอกควน และกจกรรมการรณรงคตางๆ

2. ใหความรกบทองถน ผนำาชมชน ชาวบาน เรอง การควบคมปองกนโรคไขเลอดออก และกระตนใหตระหนกถงอนตราย ความรนแรงของโรค อยางตอเนอง

3. มการสรปผลการดำาเนนงานควบคมปองกนโรคไขเลอดออก และตดตามการสำารวจแหลงเพาะพนธลกนำายงลาย และรายงานคา HI ,CI ในเวทการประชม อสม.ทกเดอน ๆ ละ 1 ครง

4. แจงสถานการณการเกดโรคไขเลอดออก และรายงานคา HI ,CI ใหกบผนำาชมชน ใหทราบทกเดอน เพอใหเกดความตระหนกตอการควบคมปองกนโรค

5. จดตงทมทำางานควบคมปองกนโรคไขเลอดออก(SRRT) ทงระดบอำาเภอ ตำาบล และควรมทม SRRT ระดบหมบาน ซงประกอบดวย ทองถน เจาหนาทสาธารณสข อาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบาน และผนำาชมชน

6. จดเตรยมวสดอปกรณสำาหรบใชในการรณรงคปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกใหพรอมเพอรองรบการออกปฏบตงานไดทนท ไดแก ทรายอะเบท เครองพนหมอกควนพรอมวสดและนำายา

7. จดกจกรรมรณรงคกำาจดลกนำา ไดแก ใสทรายอะเบท ปรบปรงสงแวดลอมไมใหเออตอการเกดลกนำายงลาย โดยเฉพาะภาชนะทมนำาขง การปลอยปลาหางนกยง โดยความรวมมอของทอง

47

ถน อสม. ผนำาชมชน และนกเรยน ปละ 4 ครง ทก 3 เดอน โดยรณรงคทกหมบานพรอมกน

8. มการประกวดโรงเรยน บานสะอาด และบานปลอดลกนำายงลายรวมกบทองถนอยางตอเนองทกป

9. มการประกวดหมบานปลอดลกนำายงลาย เพอใหเกดการแขงขนกนระหวางหมบานอยางตอเนอง

10. มการอบรม อสม.จว โดยการอบรมนกเรยนใหกลบไปสำารวจและกำาจดลกนำาทบานตนเอง และเพอนบาน สปดาหละ 1 ครง และทำารายงานสงครเพอเปนคะแนนในการเรยนการสอนในบางวชา

11. มการพนหมอกควนกอนเปดภาคเรยนทโรงเรยน อยางนอยปละ 2 ครง

12. ม Call Center ทสถานอนามย เพอใหประชาชนและ อสม.แจงเหตหากพบประชาชนทสงสยวาอาจจะเปนไขเลอดออก เพอใหทม SRRT ออกไปดำาเนนการควบคมโรคไดทนทวงท ข. ระยะหลงการเกดโรค

1. เมอไดรบรายงานการเกดโรคไขเลอดออก ทม SRRT ตองเขาไปควบคมโรคภายใน 24 ชวโมง โดยมการสอบสวนโรค และดำาเนนการควบคมโรค ไดแก พนหมอกควนทบานผปวย และบรเวณละแวกบานในรศม 100 เมตร ตดตอกน 3 วน และพนซำาอกครงเมอครบ 7 วน การใสทรายอะเบท และปรบปรงสงแวดลอมบรเวณละแวกบานในรศม 100 เมตรเชนกน

2. มการตดตามเฝาระวงหลงจากมการดำาเนนการควบคมโรคโดย อสม.ทรบผดชอบในละแวกบานทพบผปวย

3. หากพบประชาชนทสงสยวาอาจจะเปนไขเลอดออก ใหแจงทม SRRT ออกไปดำาเนนการสอบสวนโรค และควบคมโรคไวกอน ไมตองรอการวนจฉยจากแพทย วธการนจะชวยใหเกดควบคมโรคไดทนทวงท

48

2. ปจจยททำาใหการควบคมปองกนโรคไขเลอดออกประสบความสำาเรจ(Key Success Factors) ไดขอสรป ดงน

2.1 ผนำาชมชน องคการบรหารสวนตำาบลหรอเทศบาล ใหความสำาคญกบการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก โดยใหการสนบสนนทงดานงบประมาณ กำาลงคนและวสดอปกรณอยางตอเนอง

2.2 มการวนจฉยของแพทยและรายงานผปวยจากโรงพยาบาลใหกบทม SRRT อยางรวดเรว

2.3 เจาหนาทสาธารณสข ตงใจปฏบตงานอยางจรงจง ดแลเอาใจใส ตดตามผปวยอยางตอเนอง

2.4 อาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบานมความเขมแขงในการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก มการเยยมบานอยางสมำาเสมอ

2.5 ประชาชนมความร และมความตระหนกตอการปองกนโรคไขเลอดออก

2.6 ประชาชนในแตละบานมการปรบปรงสงแวดลอมและกำาจดลกนำายงลายอยางสมำาเสมอ ทำาใหสภาพแวดลอมไมเอออำานวยตอการเกดโรค และมการผสมผสานภมปญญาชาวบานในการกำาจดลกนำายงลาย ไดแก การใชปนแดงกนหมากใสตมนำา เปนตน

2.7 การจดใหมการประกวดโรงเรยน บานสะอาด บานปลอดลกนำายงลาย และการประกวดหมบานปลอดลกนำายงลาย รวมกบทองถนอยางตอเนองทกป ทำาใหอตราการเกดโรคไขเลอดออกลดลง

2.8 มทม SRRT ในระดบอำาเภอลงตดตาม และใหการสนบสนนการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกในระดบตำาบลอยางตอเนอง

2.9 มสอประชาสมพนธทหลากหลาย เพอกระตนใหชาวบานตระหนกถงความรนแรงของโรคไขเลอดออก

49

3. ปญหาและอปสรรคทพบในการดำาเนนงานควบคมปองกนโรคไขเลอดออก ไดขอสรปดงน

3.1 โรงพยาบาล แจงผลการวนจฉยโรคใหกบทม SRRT ลาชา ทำาใหการควบคมโรคไม

ทนทวงท สงผลใหเกดการแพรกระจายของโรค3.2 ชาวบานกลวพษของทรายอะเบท เนองจากขางซองเขยน

วา สารเคมอนตราย จงไม“ ”นำาไปใสในตมนำา

3.3 มขดจำากดเรองงบประมาณ3.4 คนไขไปรกษาทคลนก อาการไมดขนจงไปรกษาตอโรง

พยาบาล ทำาใหทราบผลลาชาสงผลใหเกดการแพรกระจายของโรค

3.5 ประชาชนนยมนำาภาชนะตางๆมารองรบนำาชวงหนาฝน และไมมฝาปด จงเปนแหลง

เพาะพนธยงลาย3.6 บานทไมมคนอย ไมมคนดแล เปนแหลงเพาะพนธยงลาย

ได3.7 บานทประชาชนออกไปทำางานนอกบานแบบไปเชาเยน

กลบ ภาชนะทมนำาขงภายในบานอาจเปนแลงเพาะพนธยงลายได ชวงทมการรณรงค อสม.เขาไปดแลไดแตภายนอกบาน

3.8 อปกรณพนหมอกไมเพยงพอ และไมพรอมในการใชงาน โดยเฉพาะชวงทมการ

ระบาดของโรค3.9 เจาหนาทสาธารณสขผรบผดชอบงานควบคมปองกนโรค

ไขเลอดออก มภารกจหลายดาน สถานอนามยบางแหงมบคลากรไมเพยงพอ ทำาใหขาดการตดตามเฝาระวงอยางใกลชด

2.6 มาตรการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก

50

โรคไขเลอดออกจะเกดขนไดตองมองคประกอบ 3 ประการดวยกน คอ

คน คอ บคคลทเสยงตอการเกดโรคไขเลอดออก จากขอมลการเฝาระวงทางระบาดวทยาพบวา กลมอายตงแต 10 - 14 ป เปนกลมทมจำานวนผปวยมากทสด รองลงมาคอ กลมอาย 15 - 24 ป และกลมอาย 5 - 9 ป ตามลำาดบ สำาหรบกลมอาย 0 - 4 ป และมากกวา 25 ป จนถง 65 ป ยงพบวามผปวยโรคไขเลอดออก แตพบนอยกวากลมอนๆ

เชอไวรส เปนไวรสเดงก ม 4 Serotypes (ไดแก DEN1, DEN2, DEN3 และ DEN4)

ยงลาย เปนพาหะนำาเชอมาสคน ม 2 ชนด คอ ยงลายบาน และยงลายสวน

หากชมชนใดมองคประกอบทง 3 ประการอยครบถวน โรคไขเลอดออกสามารถเกดและระบาดในชมชนนนได ในขณะนวคซนปองกนโรคไขเลอดออกยงอยในระหวางการพฒนา สำาหรบเชอไวรสเดงกยงไมมยาฆาเชอโดยเฉพาะ ดงนน กลวธควบคมโรคไขเลอดออกในปจจบน คอ การควบคมยงพาหะนำาโรคใหนอยลง ซงทำาไดโดยการควบคมแหลงเพาะพนธ การกำาจดยงตวเตมวยและลกนำา

วธการควบคมแหลงเพาะพนธยงลาย หากบานหรอชมชนใดไมมแหลงเพาะพนธยงลาย ชมชนนน กจะไมมยงลายทจะนำาเชอไวรสมาตดถงคนได ดงนน การควบคมโรคโดยการลดหรอ กำาจดแหลงเพาะพนธยงลาย จงเปนการกำาจดตนเหตของการเกดโรคไขเลอดออกอยางแทจรง วธการควบคมม 3 วธ ดงตอไปน

1. ทางกายภาพ ไดแก การปดภาชนะกกเกบนำาดวยฝาปดเพอปองกนไมใหยงลายเขาไปวางไขได สำาหรบภาชนะเกบนำาทยงไมตองใชนำา อาจจะใชผามง ผายาง หรอ พลาสตก ปดและมดไว สำาหรบภาชนะทยงไมไดใชประโยชนควรจะควำาไวมใหรองรบนำาเพอจะไมกลายเปนแหลงเพาะพนธยงลาย สำาหรบสงของทไมมประโยชนหรอสงของ

51

เหลอใช เชน กะลา กระปองควรเผาหรอฝงแลวแตความสะดวก แจกนดอกไมสดควรเปลยนนำาทก 7 วน เปนตน วธการเหลานตองทำาอยางสมำาเสมอและตอเนองตลอดทงป

2. ทางชวภาพ วธทไดผล คอ การปลอยปลากนลกนำาลงในภาชนะเกบกกนำา เชนโอง ตม ภาชนะละ 2 - 4 ตว ควรหมนดแลอยางนอยสปดาหละครง หากปลาบางตวตายกใสตวใหมทดแทน วธนเปนวธทงาย ประหยด และปลอดภย เหมาะสมสำาหรบภาชนะเกบนำาใชทปดไมได สำาหรบปลากนลกนำา สามารถขอพนธปลาไดจากสำานกงานปองกนควบคมโรค ศนยควบคมโรคตดตอนำาโดยแมลง และสำานกงานสาธารณสขจงหวด

3. สารเคม เปนสารทใชฆาลกนำายงลายซงองคการอนามยโลกแนะนำาใหใชและรบรองความปลอดภย ไดแก ทรายทมฟอส ควรใชเฉพาะกบภาชนะเกบนำาทไมสามารถปดหรอใสปลากนลกนำาได นอกจากนยงมเกลอ ซงเปนของใชประจำาในครวเรอนทสามารถนำามาใชในการควบคมและกำาจดลกนำายงลายได โดยเฉพาะทถวยหลอขาตกบขาว โดยใสเกลอ 2 ชอนชา ในถวยหลอขาตกบขาวขนาดความจ 250 มลลลตร พบวา ควบคมลกนำาไดนานมากกวา 7 วนการพนเคมกำาจดยงตวเตมวย

เปนวธควบคมยงลายทมประสทธภาพสง คอ กำาจดยงไดผลด แตใหผลเพยงระยะสนนอกจากนยงมขอดอย คอ ราคาแพง ตองใชเครองมอพน และควรปฏบตโดยผทมความรเพราะเคมภณฑอาจเปนพษตอคนและสตวเลยง ดงนน จงควรใชการพนเคมภณฑเฉพาะเมอจำาเปน

สำาหรบประชาชนทวไป หากควบคมแหลงเพาะพนธในบานเรอนของตนโดยวธตางๆ แลว ยงมยงลายตวเตมวยอยอาจหาซอเคมภณฑกำาจดยงท ขายตามทองตลาดมาใชฉด ฆายงในบาน และในบรเวณบานเปนครงคราว ควรใชและเกบรกษาอยางระมดระวง โดยปฏบตตามคำาแนะนำาการใชทแนบมากบเคมภณฑนนอยางเครงครด

52

แผนงานการดำาเนนงานปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก จงแบงออกเปน 2 ระยะ คอ

1. การปองกนโรคลวงหนา2. การควบคมเมอเกดโรคระบาด

การปองกนโรคลวงหนาการดำาเนนงานทสำาคญทสดในการควบคมไขเลอดออก คอ การ

ปองกนโรคลวงหนาเพอมงเนนการเฝาระวง ปองกน ควบคมโรคไขเลอดออก ซงตองดำาเนนการกอนโรคเกด หากเกดการระบาดแลวการควบคมจะทำาไดลำาบาก และสญเสยงบประมาณในการดำาเนนงานเพมมากขน

พนทเปาหมายของการปองกนโรคลวงหนา คอ หมบาน และชมชนทกแหง ไมมพนทยกเวนเพราะในปจจบนโรคไดแพรกระจายไปในพนทเกอบทกแหงทวประเทศแลว ฉะนนการดำาเนนงานปองกนโรคอยางมประสทธภาพทกพนทจงควรปฏบตงานตามมาตรการปองกนโรคลวงหนา เพอตดวงจรการแพรเชอไวรสในหนาแลง ดงน

1. วเคราะหสาเหตการระบาด และสอบสวนแหลงรงโรค2. กำาจดศกยภาพของแหลงรงโรคในพนทเสยง เพอลด

จำานวนลกนำายงลายใหเหลอนอยทสด คอ ใหมคาดชนลกนำายงลาย (HI ≤ 10, CI = 0)

3. ระงบการแพรเชอในพนท ดวยการเฝาระวงโรค คนหาผปวย และตรวจวนจฉยโดยเรวการควบคมเมอเกดโรคระบาด

เมอมผปวยโรคไขเลอดออกเกดขนในชมชนหรอหมบาน เจาหนาทตองดำาเนนการควบคมโรคดวยวธการตางๆ เพอใหโรคไขเลอดออกสงบโดยเรวทสด โดยดำาเนนการพนสารเคมกำาจดยงตวเตมวยทมเชอไวรสไขเลอดออก กำาจดหรอทำาลายแหลงเพาะพนธและลกนำายงลายในบรเวณบานและรอบๆ บานผปวย เพอไมใหแพรระบาดไปยงชมชนอนๆ หากเรมดำาเนนการควบคมไดชาโรคจะแพรกระจายออกไปอยางกวางขวางจนเกนกำาลงทจะควบคมได โดยปกตแลวโรคไขเลอด

53

ออกมกจะระบาดในฤดฝน คอ ประมาณเดอนพฤษภาคมถงเดอนกนยายนหรอตลาคมของทกป แตทงนสภาพภมอากาศในแตละทองถนมความแตกตางกน จงทำาใหชวงเวลาทโรคไขเลอดออกระบาดมความแตกตางกน สงทสำาคญทสดสำาหรบการควบคมการระบาด คอ การเฝาระวงโรคทรวดเรว ถก ตอง และครบถวน เพอใหรการเกดโรคไดโดยรวดเรวตองปฏบต ดงน

1. ประกาศเตอนประชาชนใหทราบวามโรคไขเลอดออกระบาดในชมชนนน พรอมกบใหสขศกษาแกประชาชนใหรจกวธการปองกนตนเองและครอบครวไมใหยงลายกด ใหความรวธปฏบตเมอเดกปวยหรอสงสยวาปวยเปนโรคไขเลอดออก และวธการควบคม แหลงเพาะพนธยงลายในบานและขอใหประชาชนใหความรวมมอ กำาจดแหลงเพาะพนธยงลายทอาจมหลงเหลออยในชมชนใหหมดไป

การกำาจดลกนำายงลายในบานผปวย และบรเวณรอบบานผปวยควรดำาเนนการในรศมอยางนอย 100 เมตร และประเมนคาดชนลกนำายงลายในพนททเกดโรค ซงหลงการควบคมโรคแลวควรมคา HI = 0 หรอมคาใกล 0 มากทสด

2. ใชมาตรการเรงดวนสำาหรบการควบคมการระบาด คอ การพนเคมกำาจดยงตวเตมวย วธการนจะลดจำานวนยงลายทมเชอไขเลอดออกในชมชน การพนเคมตองครอบคลมพนท จะชวยตดวงจรการระบาดของโรคลงได ทงนทมควบคมโรคตองมความพรอมในการควบคมพาหะอยางมประสทธภาพเมอไดรบแจงวามผปวย โดยจะสามารถปฏบตการไดทนทดำาเนนการควบคมแหลงแพรโรคภายใน 24 ชวโมง เมอไดรบการยนยนจากการสอบสวนผปวยโดย สสอ./สอ. วาเปนพนททเปนแหลงแพรโรคจรง ลกษณะการพนเคมควรปฏบตตามการกระจายของผปวย ดงน

2.1 หากเกดมผปวย ควรดำาเนนการควบคมแหลงแพรโรค (หมบานหรอชมชน)โดยพนสารเคมในบานผปวย และพนทรอบ

54

บานผปวยในรศมอยางนอย 100 เมตร การพนสารเคมควรดำาเนนการอยางนอย 2 ครง แตละครง หางกน 7 วน

2.2 หากเกดมผปวยกระจายทวไปในชมชนหรอ หมบาน ควรพนทกหลงคาเรอนในชมชน และควรพนเคมใหมบรเวณกนกลาง (Barrier Zone) ทปลอดยงรอบชมชนนนดวย หากมหมบานอนอยขางเคยง กควรพจารณาพนเคมเพมเตมใหแกหมบานทอยใกลเคยงนนดวย

สำาหรบเจาหนาทสาธารณสขทมหนาทรบผดชอบในการควบคมโรคไขเลอดออกการใชเคมภณฑพนกำาจดยงลาย จะดำาเนนการใน 2 กรณ

กรณแรก คอ การพนเคมเพอปองกนโรคลวงหนา ควรดำาเนนการเฉพาะพนททมความเสยงตอการเกดโรคสง โดยเปนมาตรการเสรมใหกบมาตรการหลก คอ การควบคมแหลงเพาะพนธยงลาย ถาหากควบคมแหลงเพาะพนธไดอยางสมบรณแลวอาจไมจำาเปนตองพนเคมกำาจดยงตวเตมวย

กรณทสอง คอ การพนเคมเพอควบคมการระบาดในชมชนทเกดมผปวยขนแลววตถประสงคเพอกำาจดยงลายทมเชอโรคไขเลอดออกใหหมดไปโดยเรวทสดเพอตดวงจรการแพรเชอ

การพนเคมกำาจดยงลาย ไมวาจะใชในกรณใด จะมผลลดจำานวนยงอยเพยงระยะสนจำาเปนตองมการควบคม แหลงเพาะพนธยงลายรวมดวยเสมอ เพอสงเสรมใหการควบคมยงลายมประสทธภาพในระยะยาววธการพนเคมกำาจดยงลายสำาหรบเจาหนาทสาธารณสขทใชกนทวไป ม 2 วธ คอ

1. การพนฝอยละออง หรอ ยแอลว (Ultra Low Volume or ULV) นำายาเคมจะถกพนจากเครองพนโดยแรงอดอากาศผานรพน กระจายออกมาเปนฝอยละอองขนาดเลกมาก ซงจะกระจายอยใน

55

อากาศเพอใหสมผสกบตวยง เครองพนมทงแบบตดตงบนรถยนตและแบบสะพายหลง

2. การพนหมอกควน นำายาเคมจะถกพนโดยอาศยอากาศรอนชวยในการแตกตวของสารเคมจากเครองพนกลายเปนหมอกควนฟงกระจาย เครองพนหมอกควนมทงแบบตดรถยนตและแบบหว

สารเคมทใชในการควบคมแมลงพาหะนำาโรค เปนสารเคมทไดเลอกสรรมาแลววามประสทธภาพสงในการกำาจดแมลง แตมพษนอยตอคนและสตว และควรมคณสมบตทำาใหแมลงตายทนทเมอแมลงโดนสมผสดวยสารเคม หรอมฤทธตกคางนาน อยางไรกตามการพนเคมตองทำาอยางระมดระวงเพอลดอนตรายตอเจาหนาทผดำาเนนการพนตอประชาชนและสตวเลยง เจาหนาทตองปฏบตใหถกวธเพอใหประสทธผลในการควบคมยงไดด นอกจากนยงตองเกบรกษาสารเคมเหลานใหถกตอง เพอไมใหเกดอนตรายและใหสารเคมคงสภาพไดนานทสดไมเสอมคณภาพ ซงจะทำาใหควบคมยงไมไดผล

การปองกนโรคไขเลอดออก โดยการควบคมยงพาหะนน จะไดผลดตองผสมผสานทงการควบคมแหลงเพาะพนธ และการกำาจดยงตวเตมวย จะทำาเพยงอยางใดอยางหนงไมไดและจะตองปฏบตใหมความครอบคลมสงสด ในชมชนหนงๆ ควรดำาเนนการทกครวเรอน หากมการควบคมทดในครวเรอนสวนใหญ แตยงคงมแหลงเพาะพนธและยงลายในบางครวเรอนยงพาหะทเหลออยจะมจำานวนเพยงพอทจะทำาใหโรคระบาดได นอกจากนจะตองปฏบตอยางตอเนองและสมำาเสมอ หากเปนไปไดควรมการควบคมยงลายตลอดทงป โดยมเปาหมายการควบคมทงในบานเรอน โรงเรยน โรงพยาบาล และศาสนสถาน

นอกจากน ยงใชมาตรการใหสขศกษาแกประชาชน เปนการใหความรแกประชาชนในเรองสาเหตและปจจยททำาใหเดกปวยเปนโรคไขเลอดออก เพอจะไดปองกนบตรหลานของตนมใหปวยเปนโรคไข

56

เลอดออกได โดยการจดการบานเรอนของตนไมใหมแหลงเพาะพนธยงและเปนทอยอาศยของยงลาย รวมถงวธการปฏบตเมอสงสยวาบตรหลานจะปวยเปนโรคไขเลอดออก การใหสขศกษาแกประชาชนอาจจะทำาไดหลายทางดวยกน คอ

1. ทางสอมวลชน โดยกระจายขาวทางวทย, โทรทศน, หนงสอพมพ, เสยงตามสายในเขตเทศบาล อาจรวมถงหอกระจายขาวตามหมบาน

2. ทางโรงเรยนโดยใชชวโมงสขศกษาตามหลกสตรของทางโรงเรยนใหความรเรองโรคไขเลอดออกแกเดกนกเรยนหรออาจใหความรแกครอาจารยทสอนวชาสขศกษาในโรงเรยนเพอใหนำาไปถายทอดแกเดกนกเรยน และเนนใหเดกนกเรยนปฏบตตามทไดรบความรจากครรวมทงนำาไปถายทอดใหแกพอ แม และญาตพนองทบาน

3. แจกเอกสารสขศกษา เชน แผนพบ ตดโปสเตอร รปภาพ ตามสถานทซงประชาชนมกจะมาชมนมกนมากๆ เพอใหไดอานกนอยางทวถง

4. ใหสขศกษาแกประชาชนทมารบบรการทสถานบรการ และเมอออกไปเยยมบานหรอออกปฏบตงานในทองท กควรจะถอโอกาสใหความรแกประชาชนไปดวย

5. ขอความรวมมอจากหนวยงานราชการตางๆ ในทองทนน ใหชวยเผยแพรความรเรองโรคไขเลอดออกแกเจาหนาทและประชาชน

6. ขอความรวมมอจากผนำาทองถนหรอกราบเรยนขอความอนเคราะหจากพระหรอผนำาทางดานศาสนาในทองถน ใหชวยเผยแพรความรและกระตนใหประชาชนรวมมอกนควบคมแหลงเพาะพนธยงลายในชมชน เพอปองกนบตรหลานมใหปวยเปนโรคไขเลอดออก

57

การใหสขศกษาจะไดผลด จะตองใหขอมลความรทเหมาะสมกบผรบอยางตอเนองสมำาเสมอ จนประชาชนเกดความเขาใจ คนเคย และสามารถนำาไปปฏบตในชวตประจำาวนจนเปนปกตวสย

ดงนน ความรวมมอของชมชนเปนปจจยสำาคญทสดในการควบคมโรคไขเลอดออก เพราะการควบคมโรคจะมโอกาสประสบผลสำาเรจหากเจาหนาทสามารถกระตน และสงเสรมใหประชาชน เขารบเปนภาระทจะรวมมอกนควบคมยงลายในชมชนและบานดวยตนเองอยางสมำาเสมอและตอเนอง

อยางไรกตามในสวนของเจาหนาทสาธารณสขเองควรปฏบตหนาทอยางเตมทในการดำาเนนการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกดวย สำานกโรคตดตอนำาโดยแมลงไดแบงระยะในการควบคมโรคเปน 3 ระยะ เพอเปนแนวทางในการปฏบตงานของเจาหนาทสาธารณสขในการเตรยมพรอมรบสถานการณการระบาดของโรคไขเลอดออก ดงน

ระยะท 1 การปองกนโรคลวงหนากอนชวงระบาด เพอตดวงจรการแพรเชอไวรสในหนาแลง

เปนการดำาเนนงานระยะท 1 (Phase 1) จากรปท 1 แสดงสถานการณโรคไขเลอดออกรายเดอน จะเหนไดวาตงแตปลายป คอ ประมาณเดอนตลาคม - เดอนมนาคม เปนชวงทมความหนาแนนของยง แหลงเพาะพนธยง และจำานวนผปวยนอยทสด จงมเชอไวรสหมนเวยนในชมชนนอยทสด ดงนนในชวงนหากสามารถดำาเนนการควบคมโรคโดยจดการใหมแหลงเพาะพนธและจำานวนลกนำายงลายลดตำาลงไดมากเทาไหร จะยงเปนการชวยลดจำานวนยงพาหะทจะกอใหเกดโรคในชวงทกำาลงจะเขาสระยะการระบาดไดมากขน เปนการชวยลดการเกดโรคไขเลอดออกใหนอยทสด หากดำาเนนการในชวงทเกดการระบาดแลว คอ ในชวงเดอนเมษายน -พฤษภาคม ซงจากรปท 1 จำานวนผปวยกำาลงสงขนอยางรวดเรว การควบคมจะทำาไดยากและ

58

สญเสยงบประมาณเพมมากขน พนทเปาหมาย คอ หมบาน ชมชน ซงมขนตอนทตองพจารณา ดงน

รปท 1 แผนภมแสดงจำานวนผปวยดวยโรคไขเลอดออกรายเดอน ป 2551-2552

ณ วนท 19 ธนวาคม 2552

แหลงขอมล: รายงานโรคเรงดวน E2 จากสำานกระบาดวทยา กรมควบคมโรค

ขนท 1 วเคราะหตนตอการระบาดและสบคนแหลงรงโรค วตถประสงค เพอเพมความเขมแขงในการจดการในขนตอนท 2 และ 3 ตอไป

ขนท 2 กำาจดศกยภาพของแหลงแพรโรค- กำาจดภาชนะเสยงทอาจเปนแหลงเพาะพนธทสำาคญในพนท- จดการแหลงเพาะพนธโดยเลอกใชวธทเหมาะสม ไดแก วธ

ทางกายภาพ ชวภาพ หรอการใชสารเคม- กวาดลางลกนำายงลายใหลดลงตำาทสด คา HI ใน

หมบาน/ชมชนมคาใกล 0 มากทสด หรอเทากบ 0, CI = 0ขนท 3 ระงบการแพรเชอ- เฝาระวง คนหาผปวย สงตรวจวนจฉย และควบคมยงพาหะ

โดยเรว- แนะนำาวธการปองกนยงกด

59

ระยะท 2 การควบคมโรคชวงระบาดระยะท 2 (Phase 2) ตงแตเดอนเมษายน - พฤษภาคม

จากรปท 1 เสนกราฟมความชนมาก ดงนนเพอเปนการปองกนโรคมใหมการระบาดเพมมากขน ควรเรงรดในการทำาลายแหลงเพาะพนธลกนำายงลายในชมชน โรงเรยน สถานบรการสาธารณสข โรงพยาบาล วด มสยด และแหลงทองเทยว รวมทงควรม

- ระบบการรายงานทรวดเรว- ความทนเวลาในการควบคมโรค- มาตรฐานการควบคมโรคไขเลอดออกในพนทระยะท 3 การควบคมหลงการระบาดของโรคระยะท 3 (Phase 3) ตงแตเดอนมถนายน - กนยายน เปน

ชวงทเกดการระบาดของโรคแลว ตองมการควบคมการระบาดของโรคใหเกดนอยทสด (นอยกวาคา Target line) ตองระงบการแพรเชอ เฝาระวงโรค คนหาผปวย สงตรวจวนจฉย และควบคมยงพาหะ โดยดำาเนนการตามมาตรการ ดงน

- ระบบการรายงานทรวดเรว- การสอบสวนโรค- ความทนเวลาในการควบคมโรค- มาตรฐานการควบคมโรคไขเลอดออกในพนท- ประเมนผลการดำาเนนงาน ไดแก การประเมนคาดชนลกนำา

ยงลาย การประเมนประสทธภาพของการควบคมโรคระดบอำาเภอ

2.7 งานวจยทเกยวของ บญลวน พนธมจนดาและคณะ ไดศกษาการควบคมยงลาย

โดยอาศยความรวมมอของประชาชนในภาคตะวนออกของประเทศไทย (ชลบร ระยอง จนทบร และตราด) ป พ.ศ.2521-2523 ดวยการผสมผสานวธการตาง ๆ เขาดวยกนเพอใหมประสทธภาพโดยใหความรแกนกเรยนและประชาชนในหลายรปแบบ

60

และนทรรศการ สรปปญหาและอปสรรคในการควบคมปองกนโรคไขเลอดออกได ดงน

สงวาล เจรญรบและคณะ ศกษาความร ทศนคต และการปฏบตตนในการปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกจงหวดรอยเอดป พ.ศ.2539 สม 60 กลม 610 รายพบวา กลมทมความรเฉลยระดบดมาก ทศนคตอยในระดบปานกลางคอนขางด สวนการดแลภาชนะในหองนำา/หองสวม 2 ใน 5 ของกลมตวอยาง จะเทนำา/ระบายนำาทงเมอมนำาเหลอนอยมเพยงรอยละ 31.60 นอกจากเทนำาทงแลวขดลางใหสะอาดทกสปดาห และ 4 ใน 5 ของกลมตวอยางจะใชฝาปดภาชนะทเกบนำาใหมดชดรอยละ 44.4 ดแลตมนำาดมนำาใชโดยเทนำาทงแลวขดลางใหสะอาดทกสปดาหพบความชกชมของลกนำายงลายมากทสดในภาชนะหองนำา/หองสวมรอยละ 62.53

61