a iiª repÚblica e a guerra civil no bando … · a iiª repÚblica e a guerra civil no bando...
Post on 11-Oct-2018
217 Views
Preview:
TRANSCRIPT
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
255
1.- Contexto internacional O espacio político internacional aparece fracturado en tres modelos: o democrático que perdura nos países de tradición liberal; o comunista triunfante dende 1917 no espacio soviético, que sometido o “cordón sanitario” imposto polo capitalismo para evitar a súa difusión, sae do seu aillamento e é invitada a formar parte da Sociedade de Nacións ante o perigo nazi; e o fascista, con escasa influencia na década dos vinte, acada dimensións na dos trinta ó alcanzar o poder en Alemaña, unha potencia en Europa. Axiña países do entorno centro e oriental europeo imitan os modelos autoritarios e a democracia destérrase a imitación de xermanos e italianos. En España este modelo farase co poder, previa Guerra Civil. Na política interna, os Gobernos debátense entre deixar todo ó libre mercado ou correxir este con actuacións políticas. Invade o espacio privado nos modelos comunista e fascista e convértese en protagonista da colectividade nos democráticos. A crise económica que xurde na mayor potencia económica, os Estados Unidos de América, esténdese polo mundo e colapsa as premisas de funcionamento do sistema capitalista. Tódalas áreas integradas neste sistema sofren as súas consecuencias, nun intre no que a tecnoloxía instalada e anovado nos derradeiros anos presenta unha capacidade de producción desbordante, O Estado transfórmase en axente económico, ben con actuacións intervencionistas; ben elimina o mercado e planifica a economía socializada no modelo comunista; ben controla, dentro do respeto á propiedade privada, a actuación empresarial nos fascismos. As cifras confirman que os estados intervencionistas saen millor parados da crise económica, como o caso soviético que se converte en modelo a imitar. En España esta crise é de menor intensidade. As consecuencias sociais da crise manifestáronse no mundo campesiño ca perda do valor da producción agrícola e das propiedades hipotecadas; nas masas obreiras ca perda de valor salarial, a perda do traballo e a miseria. As organizacións sindicais tentan acadar a estensión dos seguros á meirande parte da poboación; fronte a uns gobernos que propugnan políticas restrictivas e austeras dos orzamentos; outros adoptan políticas sociais de gastos e inflacionistas. O resultado é unha violencia social inusitada. As propostas de reforma radicalízanse, ben cara posturas socializantes, revolucionaria ou non, polos grupos de esquerda que piden un maior protagonismo do Estado abandonando o carácter policial que tiña en aras dunha intervención económica e social para millorar as condicións de vida das masas traballadoras; ou ben cara posturas ultraconservadoras que desembocarán na consolidación dos fascismos, ideoloxía e praxe política aupada polas clases conservadoras ante o perigo de ameaza da socialización. En España o enfrontamento dase entre o movemento sindical e a violencia fascista. É a defensa da democracia como sistema e o medo ó nazismo o que fai que tendencias políticas enconadas en loita decidan unir forzas e enfrontarse a este perigo, pergueñando o que será a alianza antifascista da guerra. Os frontes populares, os gobernos pluripartidistas, nos que coalicións de democrátas, republicanos, socialistas e comunistas, conformarán alianzas e en ocasións acadarán o poder, son unha mostra desta alianza coiuntural. O caso do Frente Popular en España é un exemplo desta liña de actuación. Consecuencia dos problemas económicos, sociais, políticos e ideolóxicos, as relacións internacionais agríanse. A década dos trinta viuse afectada por conflictos puntuais, bilaterais e rexionais, que rematarán por misturarse e dar lugar a Guerra Mundial, É o resultado da loita polo espacio, os mercados e recursos nun intre no que se está a pechar cada estado na defensa dos
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
256
intereses nacionais, agochados baixo a etiqueta da defensa da raza, da nación, do pasado, do futuro, meses despois do remate da experiencia de Guerra española. 2.- Cambeos e permanencias: Debemos entende-lo período como unha paréntese democrática entre dúas dictaduras, a segunda producto dun golpe de Estado e Guerra Civil. O reducido tempo cronolóxico da República representa a opción política das clases medias, dos intelectuais e das masas obreiras urbanas por recuperar as ideas de renovación e democracia política. Ideas xa propostas polos rexeneracionistas e os partidos de esquerdas nos comenzos do século, fronte a opción do caciquismo e da dictadura dos grupos dominantes ante esta reivindicación. A República, entendida como sustitución da desacreditada monarquía da Restauración, tentará dar resposta os perennes problemas do país, entre os que destacan: � O problema da terra, arrastrado dende a consolidación do modelo liberal do século XIX, busca solución nunha reforma estructural da propiedade latifundista. Contará ca oposición frontal dos terratenentes, que verán compensada a súa axuda ó bando sublevado ca recuperación das terras repartidas. � O lastre que acarrea a estructuración político administrativa do Estado atopará unha proposta de solución na descentralización autonómica, que en nome da integridade da patria vai ser destruida pola nova dictadura. � O laicismo dos ilustrados e liberais, empeñados en antepoñer a estabilidade política e a orde social, fracasou ó precisar da Igrexa para ese cometido. A república vai lexitimar a separación de ambos poderes, o temporal e espiritual. O fracaso desta na Guerra converterá á Igrexa en protagonista. As propostas de renovación citadas, máis outras de carácter social relativas ó ensino, á sanidade, ós seguros e dereitos sociais, atoparon enormes trabas para se consolidar. As deficiencias económicas derivadas da coxuntura de crise mundial, o retraemento inversor do Estado, que pon fin a política expansiva anterior, e a postura inhibidora da inversión privada aceleraron as taxas de paro e dificultaron as relacións laborais; se lle engadimos a frustrada redistribución de rendas que solicitaban as clases traballadoras, podemos entender a radicalización medrante das bases sociais, que consideraban as reformas lentas e escasas, e a postura defensiva dos grupos dominantes, que as consideraban como desmesuradas e atentados á propiedade, a orde, a xustiza, a relixión, a patria. A conflictividade social non é unha característica exclusiva de España, senón complemento e consecuencia dos problemas económicos nos que se debate o capitalismo internacional, e nunca máis grave ca de calquera país do entorno europeo. O empecinamento de cada unha das posturas políticas, sociais, económicas dos diversos grupos traducido nunha dialéctica verbal enconada, nuns comportamentos agresivos e en feitos violentos, desembocou nunha solución de forza que asolou, a través da contenda , o territorio e pospuso, ó longo de demasiado tempo, os valores democráticos. Vista dende unha perspectiva global, o conflicto forma parte dos enfrontamentos locais e focos de tensión que preludian as nubes de guerra e avanzan o que será a segunda mundial, xa fora do período.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
257
3.- Coordenadas espacio temporais Etapa da República (14 de abril de 1931 a 1 de abril de 1939) cas fases que seguen: Bienio reformista (14-IV-31 a XI-33); Bienio radical-cedista (X-33 a II-36); Frente Popular (II-36 a 17-VII-1936) Guerra Civil (17-VII-1936 a 1-IV-1939) Eleccións municipais (12-IV-1931); Proclamación da República (14-IV-31); Creación da Generalitat de Cataluña (17-IV-1931); Lei de reforma militar de Azaña (maio de 1931); Lei electoral da República (maio de 1931); eleccións xerais a cortes constituíntes (28-VI-1931); presentación do proxecto de Constitución nas Cortes (18-VIII-1931); Lei de defensa da República (X-31); Aprobación da Constitución (9-XII-31); Sublevación de Sanjurjo (10-VIII-32); Lei de bases da Reforma Agraria (15-IX-1932); Lei de Reforma fiscal (20-XII-1932); Lei de Orde Pública (xullo-31); Sublevación de Asturias (6 a 9-X-34); Golpe de Estado de Franco (17-VII-36); Estatuto catalán (9-IX-1932); Supresión do Estatuto catalán (1934); Restablecemento da Generalitat (1936); Lei de Confesións e Congregacións relixiosas (2- VI-1933); Estatuto vasco (1936); plebiscito do estatuto galego (28-VI-1936); Exposición de Paris (1937); Estatuto Galego aprobado nas Cortes de Montserrat (1-II-1938); Disolución da Compañía de Jesús (23-I-1932); Acontecementos internacionais: nomeamento de Hitler como xefe de goberno (30-I-33), Xogos Olímpicos de Berlín (1936); Comenzo da guerra mundial (1-IX-39); Guerra Chino-xaponesa (1937); Abandono da S de N de Alemaña (1933?); Guerra italo-abisinia (1935); Conferencia de Munich (IX-38); ocupación dos Sudettes (X-38); anexión de Austria (1938= Anschlus) 4.- Mapa polinformativo: -Mapa da xeografía electoral (1931) -Mapa das autonomías ca data de recoñecemento ou votación no caso galego. -Ubicación da revolución de outubro de 1934 en Asturias, e outros conflictos resonantes -Señalización sobre o mapa da situación dos dous frentes na guerra (o de 1938)
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
258
Planeamento político: O novo Estado: o modelo republicano. Doc. 6/1
As posturas antimonárquicas, aglutinadas despois do Pacto de San Sebastián na idea
non só de recuperar a democracia política, senón tamén de mudar o modelo de Estado, gañan
parcialmente as eleccións municipais, primeiras que se convocaban en libertade dende 1923.
A insuficiente victoria do 12 de abril de 1931 das teses republicanas é o resultado da
vinculación do rei ca Dictadura militar. O triunfo acádase sobre todo nos núcleos urbanos
onde a manipulación do voto e o caciquismo son máis difíciles de exercer.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
259
Doc. 6/2.- Elección municipais do 12 de abril de 1931, cun censo de 5.440.103, e abstención do 33,1% Total de municipios
Total de Concellais
Identificados por tendencias
Designados polo Art. 29 da lei electoral de 1907
Elexidos Republicáns= 39.568 Monárquicos
9.259 81.099 78.892 29.804 50.688 Republicanos 34.688 Socialistas=4.813 Comunistas= 67
40.324
A proclamación da República* ha esperar a que tanto o exército como, sobre todo, a
Guardia civil , por boca da súa máxima autoridade, o xeneral José Sanjurjo*, garantan a
validez do resultado das votacións e non propicien unha intervención militar. O rei debe
abandonar España, o que fai sen renunciar ós seus dereitos dinásticos. O xúbilo parece
presidir o advenimento do novo réxime e, sobre todo, o fin da dictadura e da monarquía.
Doc. 6/3 Carta de renuncia de Alfonso XIII. Las elecciones celebradas el domingo me revelan claramente que no tengo hoy el amor de mi pueblo. Mi conciencia dice que ese desvío no será definitivo, porque procuré siempre servir a España, puesto el único afán en el interés público, hasta en las más críticas coyunturas. Soy el Rey de todos los españoles y, también, un español. Hallaría medios sobrados para mantener mis regias prerrogativas, en eficaz forcejeo con quienes las combaten. Pero, resueltamente, quiero apartarme de cuanto sea lanzar a un compatriota contra otro, en fraticida guerra. No renuncio a ninguno de mis derechos, porque más que míos son depósito acumulado por la Historia, de cuya custodia ha de pedirme, un día, cuenta rigurosa. Para conocer la auténtica y adecuada expresión de la conciencia colectiva, encargo a un Gobierno que la consulte convocando Cortes Constituyentes y, mientras habla la nación, suspendo deliberadamente el ejercicio del poder real y me aparto de España, reconociendola así como única señora de sus destinos. También ahora creo cumplir el deber que me dicta mi amor a la patria. Pido a Dios que tan hondo como yo lo sientan y lo cumplan los demás españoles.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
260
Doc. 6/4 Un xornal de Chantada, Lugo, recollía a recepción da República uns días despois do evento La proclamación de la República en Chantada constituyó el acto más sublime y hermoso que registra la historia de la hermosa villa gallega. Desde el momento que se recibieron las primeras noticias del fausto acontecimiento, la muchedumbre se echó a la calle, dando expansión de su alegría con gritos de ¡Viva la República!, que eran coreados por gran número de individuos cuya aspiración veían realizada después de tantos años de triste compás de espera. A institucionalización da República
O vacío de poder, que podería desembocar nunha inestabilidade política, de seguida vai
ser cuberto por un Goberno Provisional* de ampla representación, presidido por Niceto
Alcalá Zamora*, no que figuran republicanos de dereitas e de esquerdas, radicais,
socialistas, nacionalistas e outros, tal como se acordara en San Sebastián, no Pacto de 1930.
Esta autoridade emitirá un decreto de intencións no que se destacan os acuciantes problemas
que precisan resolverse:
1.- Instaurar un réxime democrático que teña no Parlamento o punto neurálxico
2.- Poñer fin ó caciquismo e sacudirse o poder e tutela ameazante das institucións castrense e
eclesiástica;
3.- Acadar a igualdade de dereitos políticos e civiles para homes e mulleres
4.- Amortiguar as inmensas desigualdades sociais, sobor de todo as derivadas das relacións
sociais na terra.;
5.- Corregir as carencias educativas;
6.- Modificar a estructura territorial do poder: defensa do modelo autonómico
Doc. 6/5 Primeiro decreto do Goberno Provisorio da República de 15 de abril de 1931 El Gobierno provisional de la República, al recibir sus poderes de la voluntad nacional, cumple con un imperioso deber político al afirmar ante España que la conjunción representada por este gobierno no responde a la mera coincidencia negativa de libertar a nuestra patria de la vieja estructura ahogizada del régimen monárquico, sino a la positiva convergencia de afirmar la necesidad de establecer como base de la organización del Estado un complejo de normas de justicia necesitadas y anheladas por el país. El Gobierno provisional, por su carácter transitorio de órgano supremo, mediante el cual ha de ejercer las funciones soberanas del Estado, declara: 1º .-Dado el origen democrático de su poder someterá su actuación colegiada e individual al discernimiento y sanción de las Cortes Constituyentes -órgano supremo y directo de la voluntad nacional- 3º.- El Gobierno Provisional hace pública su decisión de respetar de manera plena la conciencia individual mediante la libertad de creencias y cultos, sin que el Estado en momento alguno pueda pedir al ciudadano revelación de sus convicciones religiosas. 5º.- El Gobierno Provisional declara que la propiedad privada queda garantizada por la ley, en consecuencia, no podrá ser expropiada, sino por causa de utilidad pública y previa indemnización correspondiente. Mas este gobierno, sensible al abandono absoluto en que ha vivido la inmensa masa campesina española, al desinterés de que ha sido objeto la economía agraria del país, y a la incongruencia del derecho que la ordena con los principios que inspiran y deben inspirar las legislaciones actuales, adopta como norma de actuación el reconocimiento de que el derecho agrario debe responder a la función social de la tierra.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
261
A provisionalidade do Goberno esixe a convocatoria de eleccións á Cortes, que han ser
Constituintes para lexitimar o carácter republicano do Estado e dotalo das institucións de
poder. Para garantir a vontade popular modifícase a Lei electoral vixente, que databa de 1907,
e rebáixase a idade de exercicio ó voto ós 23 anos e permite á muller a ser elexida, máis sen
poder participar como cidadana activa; tamén se modifican as demarcacións electorais,
desaparecendo os distritos unielectorais, tan proclives á influencia caciquil.
As votacións de xuño aseguran unha ampla maioría no Parlamento dos partidos de
centro-esquerda, republicanos e socialistas, que axudarán a refrendar a legislación progresista
que se está a abordar, anque o goberno vai permanecer sen cambios, cando menos ata que o
debate constitucional obrigue a marxinarse ás tendencias conservadoras pola cuestión
relixiosa. Os representantes terán como cometido esencial aprobar a Constitución, da que se
recollen algúns aspectos destacados:
Doc. 6/6 Constitución da República de 1931 Artículo 1º.- España es una República democrática de trabajadores de toda clase, que se organiza en régimen de Libertad y de Justicia. Los poderes de todos sus órganos emanan del pueblo. Artículo 3º.- El Estado español no tiene religión oficial. Artículo 25.- No podrán ser fundamento de privilegio jurídico: la naturaleza, la filiación, el sexo, la clase social, la riqueza, las ideas políticas ni las creencias religiosas. Artículo 34.- Toda persona tiene derecho a emitir libremente sus ideas y opiniones, valiéndose de cualquier medio de difusión sin sujetarse a previa censura. Artículo 36.- Los ciudadanos de uno y otro sexo, mayores de 23 años, tendrán los mismos derechos electorales conforme determinen las leyes. Artículo 38.- Queda reconocido el derecho a reunirse pacíficamente y sin armas. Artículo 39.- Los españoles podrán asociarse o sindicarse libremente para los distintos fines de la vida humana, conforme a las leyes del Estado. Artículo 51.- La potestad legislativa reside en el pueblo, que la ejerce por medio de las Cortes o Congreso de los Diputados. Artículo 52.- El Congreso de los Diputados se compone de los representantes elegidos por sufragio universal, igual, directo y secreto. Artículo 60.- El Gobierno y el Congreso de los Diputados tienen la iniciativa de las leyes. Artículo 67.- El Presidente de la República es el Jefe del Estado y personifica a la Nación. Artículo 86.- El Presidente del Consejo y los Ministros constituyen el Gobierno. Artículo 90.- Corresponde al Consejo de Ministros, principalmente, elaborar los proyectos de ley que haya de someter al Parlamento; dictar decretos; ejercer la potestad reglamentaria, y deliberar sobre todos los asuntos de interés público. Artículo 94.- La Justicia se administra en nombre del Estado. Artículo 95.- La administración de Justicia comprenderá todas las jurisdicciones existentes.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
262
A conflictiva organización territorial e o problema da guerra
O modelo de organización político-administrativo do Estado liberal, marcado polo
centralismo e a homoxeneización, xa fora criticado polos emerxentes e cada vez máis
consolidados movementos nacionalistas. Estos, limitados por imperativos dictatoriais a se
refuxiar na cultura e na lingua, vólvense organizar políticamente.
A aceptación do proceso autonomista é moi desigual no goberno provisorio, no que
conviven posturas longamente defendidas de antinacionalismo, do que A. Lerroux pode ser un
ejemplo, ate defensores dunha república federal, como o
caso de Ezquerra republicana de Cataluña, ambas
formacións con representantes no Goberno provisional. A
esas posturas se lle engadían as opcións intermedias, que
aínda aceptando as aspiracións autonómicas, pretendía que
o Goberno central, como no caso do partido de M. Azaña ou
incruso a dereita republicana de N. Alcalá Zamora, tivera
capacidade de supervisión. Se entramos no campo dos
conservadores monárquicos ou incruso intelectuais como J.
Ortega y Gasset, rexeitaban calquere transferencia de
capacidade normativa. Por iso podemos afirmar que no
conxunto da cidadanía e nas forzas políticas a defensa da
descentralización, adquirira a forma que for, contaba con
moi escasos adeptos e era moi minoritaria. As diferentes visións que sobre o tema existen
levaron a crear dificultais na reorganización administrativa. Proclive no primeiro bienio,
opostos no segundo, retomado co triunfo do Frente Popular.
Vai ser o catalanismo quen reivindique capacidade de decisión política propia, que se
traduce no recoñecemento da autonomía* que se recolle no Estatuto*, despois de ter
cumplidos os requisitos esixidos: aceptación do proceso autonómico por unha mayoría de
concellos de 2/3 ou cando menos que os Concellos que o soliciten inclúan a 2/3 da poboación
(no Santuario de Nuria o 20-VI-1931); que o estatuto sexa sometido a plebiscito e confirmado,
cando menos, pola mesma proporción de poboación (vai ser aprobado polo 75% do censo
catalán); que o acepten a trámite as Cortes porque está axustado á Constitución (Maciá
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
263
entrégallo a N. Alcalá Zamora o 18-VIII-1931; que o debata (6-V-1932) e aprobe o poder
legislativo (9-IX-1932).
Outros territorios con aspiracións nacionalistas, entidade lingüística e cultural propias,
han esperar. O País Vasco vai ter dificultais internas para a súa aceptación e tramitación, dada
a diferente composición social e política do mesmo. Mentres o PNV, que segue a manter a
integridade da doctrina sabiniana, algo atemperada nos aspectos mais reaccionarios como o
racismo e clericalismo, e Tradicionalistas fan a proposta estatutaria e acéptano; a esquerda do
PSOE e republicanos rexeitano. Os primeiros elaboran o Estatuto de Estella (maio-1931) que
recollía a privación do dereito ó sufraxio ós inmigrantes e vinculaba o Estado Vasco ó
Vaticano a través do Concordato que lle permitira evitar o cumplimento de toda a legislación
laica da República. Entrega o proxecto de estatuto en Madrid (22-IX-1931) que vai ser
bloqueado pola Cámara ó consideralo con aspectos anticonstitucionais. Volve ó País Vasco
para ser reelaborado polas comisións xestoras que o volven aprobar en Vitoria (VIII-1933);
sométese a plebiscito e é refrendado polo 90% dos votantes en Guipúzcoa e Vizcaia, máis non
en Álava onde os carlistas promoven a abstención que acada o 41%. Preséntase nas Cortes en
decembro de 1933, máis a nova Cámara dominada polos conservadores nen a debate nen
aproba. O PNV entende que é imposible aprobalo durante o bienio conservador e escórase
cara o Fronte Popular, que agora si o vai tramitar e cando está listo para ser aprobado estala a
guerra civil, polo non verá recoñecido e refrendado o seu Estatuto ate agosto de 1936, en plena
contenda, o que garantiza a incorporación vasca ó bando republicano.
O estatuto galego terá un recorrido accidentado pola falla de apoio e entusiasmo da
mayoría das forzas políticas galegas. No decembro de 1931 constitúese o Partido Galeguista co
obxectivo primordial de acadar a autonomía; mais a amalgama dunha variedade de posturas
ideológicas, dende conservadoras católicas a ezquerda socializante, dificultará a propia
actividade. O proxecto de Estatuto vai se refrendado por unha asemblea de Concellos
(decembro de 1932) que representan ó 77,4% dos mesmo e son representativos do 84,7% da
poboación. O trunfo dos conservadores nas elección de novembro de 1933 fai fracasar o
intento de efectuar o plebiscito do mesmo ano. De novo ha ser o goberno da etapa do Fronte
Popular que convoque o plebiscito e sexa votado e aprobado en xuño de 1936. Cando é levado
ás Cortes para a súa discusión e aprobación estala a Guerra Civil, que impide a súa entrada no
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
264
Parlamento, polo que o Estatuto non adquire carácter parlamentario, anque o fará na sesión
do mermado parlamento de Montserrat, no 1938.
Non tódolos sectores políticos e sociais aceptan o recoñecemento das identidades
nacionalistas. Esgrimido como “desintegración da patria” e separatismo* vai ser utilizado
como elemento de loita contra a República.
Doc. 6/7 Artigos da Constitución referidos ó dereito de autonomía Art. 8.- El Estado español, dentro de los límites irreductibles de su territorio actual, estará integrado por Municipios mancomunados en provincias y por las regiones que se constituyan en régimen de autonomía . Art. 11.- Si una o varias provincias limítrofes, con características históricas, culturales y económicas, comunes, acordaran organizarse en región autónoma para formar un núcleo político-administrativo, dentro del Estado español, presentará su estatuto con arreglo a lo establecido en el Artículo 12. Una vez aprobado el Estatuto, será ley básica de la organización político-administrativa de la región autónoma, y el Estado español la reconocerá y amparará como parte integrante de su ordenamiento jurídico. Doc. 6/8 ESTATUTO DE GALICIA (28 de junio de 1936) Artigo 1º.- Galicia organízase como rexión autónoma no Estado español, con arreglo á Constitución da República e ó presente Estatuto. O seu territorio é o dos municipios dentro dos actuais límites administrativos das catro provicias da Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra. Artigo 2º.- Poderase agregar a Galicia calquera territorio limítrofe de características históricas, culturais, económicas e xeogràficas análogas, mediante os requisitos que leis xerais establezan. Apoiándose no que está a acontecer en Asturias, o
Presidente da Generalitat de Cataluña -Lluis Companys-
acorda levar máis aló do que supuña o estatuto a
capacidade de decisión política das institucións autonómicas e en carta ó Capitán Xeneral de
Cataluña invítao a poñer as súas forzas ó servicio da Generalitat, tendo como resposta a
decraración do estado de guerra
Doc. 6/9 Resposta do Capitán Xeneral de Cataluña á declaración do Presidente da Generalitat (7-X-1934) Hago Saber: Queda declarado el estado de guerra en todo el territorio de la región catalana, y asumo el mando de la misma, estando dispuesto a mantener el orden público a todo trance, empleando al efecto cuantas medidas de rigor sean necesarias . De acuerdo con los preceptos de la Constitución, Ley de Orden Público, Ordeno y mando: 2º. Serán considerados reos de tal delito, según la ley, entre otros, los que se alzasen en armas contra el Gobierno legítimo, hostilicen a las fuerzas del Ejército, Cuerpo de Seguridad y fuerzas de Asalto ; los que ataquen a los cuarteles, polvorines o dependencias militares, los que atenten contra las vías o redes de comunicación, metros o servicios públicos, incluso los a cargos de empresas particulares, Bancos, fábricas y establecimientos y edificios de todas clases. 3º. La mera tenencia de armas, artefactos explosivos, incendiarios, de gases
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
265
O golpe
de Estado e o
comenzo da
Guerra Civil
divide o terri-
torio, segundo
a aceptación
dun bando ou
outro, nos di-
ferentes espa-
cios que amo-
sa o mapa.
Será a marcha
dos aconte-
cementos bélicos a que determine a evolución do control espacial, sempre en detrimento do
bando republicano, que chegará a ocluirse ca derrota militar de abril de 1939.
Estabrecemento dun Estado laico
A Constitución recolle no artigo 3º a separación entre o Estado e a Igrexa
(aconfesionalidade) e establece o principio de laicismo*, que se verá reforzado por leis,
decretos e ordes ministeriais, que consagrarán a separación entre os dominios civil e relixioso,
pretendendo con elo eliminar os privilexios dos que disfroitaba a Igrexa e non condicionar a
vida pública — leis, usos, moral, medios de comunicación, educación, etc—
á súa particular cosmovisión coartando, directa ou indirectamente, a
liberdade. Elo afondará nas diferencias de ambos poderes e dificultará as
relacións mútuas
Doc. 6/10 Manuel Azaña explicita a súa postura no debate da cuestión relixiosa. 13 de outubro de 1931 La revolución política, es decir, la expulsión de la dinastía y la restauración de las libertades públicas ha resuelto un problema específico de importancia capital , pero no hizo más que plantear y enunciar aquellos otros problemas que han de transformar el Estado y la sociedad española de raíz. Estos problemas son tres: el problema de las autonomías locales, el problema social en su forma más urgente y aguda, que es la reforma de la propiedad, y éste que llaman
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
266
problema religioso y que es, en rigor, la implantación del laicismo del Estado con todas sus inevitables y rigurosas consecuencias. Ninguno de estos problemas los inventó la República . No me refiero a los dos primeros, me refiero a esto que llaman problema religioso. La premisa de este problema, hoy político, lo formulo yo de esta manera: España ha dejado de ser católica; el problema político consiguiente es organizar el Estado . El verdadero problema religioso no puede exceder de los límites de la conciencia personal donde se formula y se responde a la pregunta sobre el misterio de nuestro destino . Nuestro Estado excluye toda preocupación ultraterrena . Se trata de organizar el Estado español con sujeción a las premisas que acabo de establecer . Que haya en España millones de creyentes, yo no os lo discuto; pero lo que da el ser religioso de un país, de un pueblo y de unha sociedad no es la suma numérica de creencias o de creyentes, sino el esfuerzo creador de su mente, el rumbo que sigue su cultura . España ha dejado de ser católica, a pesar de que existan ahora muchos millones de españoles católicos y creyentes.
Doc. 6/11 Algunhas leis, decretos e ordes de laicidade Data rango Tema
18-IV-31 Orde Suprímese a obriga militar de asistir a misa e actos relixiosos nos festivos
29-IV-31 Orde Disolución das ordes militares
6-V-31 Decreto Declárase o carácter voluntario do ensino religioso
4-V-31 Suprímense as exencións tributarias á Igrexa
22-V-31 Decreto Consagra a plena liberdade de conciencia e culto
31-V-31 Decreto Obriga a inscribir no Rexistro da Propiedade os bens fundacionais das capellanías privadas
30-VI-31 Decreto Disólvense os corpos eclesiásticos do Exército
3-VII-31 Decreto Suspéndese o presuposto do culto e clero
10-VII-31 Decreto Disólvense os corpos eclesiásticos da Armada
9-XII-31 Lei Artigos 3, 26 e 27 da Constitución
16-I-32 Orde Retíranse os crucifixos das escolas
23-I-32 Decreto Disolución da Compañía de Jesús
2-II-32 Lei Apróbase a lei do divorcio
6-II-32 Lei Secularización dos cementerios
11-III-32 Lei Suprímese a asignatura de relixión nos centros docentes
28-VI-32 Lei Validez do matrimonio civil
2-VI-33 Lei Confesiones e Congregacións religiosas
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
267
As relacións internacionais e a internacionalización da Guerra Civil
As vicisitudes internas da República e a escasa
relevancia do país na escena internacional, nun intre no que
os fascismos* son os protagonistas, dificultaron unha
política exterior activa. Esta limitouse a participar na
Sociedade de Nacións, á atención prestada a Méjico e ós
intentos fracasados de recoñecer a Unión Soviética.
A Guerra fará virar as miradas cara España, que se
converte en parte do conflicto político que se vislumbraba en
Europa. Mentres as democracias británicas e francesas
organizan un Comité de non Intervención*, os países
fascistas non tiveron ningún reparo en axudar a un
movemento que ten concomitancias cos seus modelos. Pola
contra a República ha contar ca axuda da URSS, de México, así como de Brigadas
Internacionais*, milicias non profesionais decididas a defender o sistema democrático.
Doc. 6/12 Resolución do Comité de non Intervención Ministro de AA.EE., Ivon Delbos, al embajador de Reino Unido en París, sir George Clerk, 15 de agosto de 1936. Señor embajador: Las negociaciones llevadas a término entre (ambos gobiernos) han permitido comprobar su común acuerdo acerca de la actitud que debe ser observada respecto a la situación en España (...). El Gobierno de la República Francesa, deplorando los trágicos momentos de que es teatro España; decidido a abstenerse rigurosamente de cualquier injerencia directa o indirecta en los asuntos internos de ese país; animado de la voluntad de evitar cualquier complicación perjudicial al mantimiento de las buenas relaciones entre los pueblos; declara: 1. El Gobierno francés prohibe la exportación directa o indirecta, la reexportación y el tránsito con destino a España, posesiones y material de guerra, así como de todas las aeronaves montadas o desmontadas y de toda nave de guerra. 2. Esta prohibición se aplica a los contratos en curso de ejecución (...). El Gobierno francés pondrá en ejecución esta declaración apenas se hayan adherido a ella los gobiernos británico, alemán, italiano, soviético y portugués.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
268
Doc. 6/13 Ilustracións
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
269
Dinámica política e participación cidadana
A República non só supuxo un cambio de réxime, senón que veu acompañada da
liberdade de se organizar politicamente e participar con plena capacidade cidadana, ó
redactar unha lei de reforma electoral que se recolle no artigo 36 da Constitución.
Doc. 6/14 Proceso de elecciones na España democrática da República (1931-1936): xuño-1931 novembro-1933 febreiro-1936 censo 6.199.750 12.913.783 13.553.710votantes 4.348.691 8.727.416 9.864.783abstencións 1.851.050 4.188.267 3.688.927
A novedade máis salientable está no
recoñecemento á muller da cidadanía activa ó
concederlle o dereito ó voto por primeira vez, o
sufraxio universal pleno, non sen polémica na
tramitación parlamentaria. A participación efectiva
ha esperar ás eleccións de 1933; pero a posibilidade
de ser elexibles é anterior.
A organización de partidos na Republicana
estivo dirixida por veteranos que xa formaran parte
do entramado político da monarquía e da dictadura,
máis novos protagonistas que van capitalizar o voto. A aceptación da República quedou fora
de toda dúbida, agás para os monárquicos recalcitrantes.
Doc. 6/15 Mulleres nas Cortes da República (1931-1936) Período Mulleres electas Partido ó que representan Primeiras eleccións (xuño de 1931)
Clara Campoamor Rodríguez Victoria Kent Siano Margarita Nelken Mausberger
Radical (Madrid) Radical-socialista (Madrid) Socialista (Badajoz)
Segundas eleccións (novembro de 1933)
Margarita Nelken Mausberger María Lejarraga y García Matilde de la Torre Gutiérrez Veneranda García-Blanco Manzano Francisca Bohigas Gavilanes
Socialista (Badajoz) Socialista (Granada) Socialista (Oviedo) Socialista (Oviedo) Agraria (León)
Terceiras eleccións (Febreiro de 1936)
Margarita Nelken Mausberger Matilde de la Torre Gutiérrez Victoria Kent Siano Dolores Ibarruri Gómez Julia Álvarez Resano
Socialista (Badajoz) Socialista (Oviedo) Radical-socialista (Xaén) Comunista (Oviedo) Socialista (Madrid)
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
270
A participación cidadana dentro da liberdade e conforme á lei electoral de maio de
1931, experimenta algúns cambios:
1.- Establece unha Cámara só, suprimindo o Senado;
2.- reduce a idade electoral dos 25 anteriores ós 23 anos;
3.- mantense o sufraxio masculino, anque a muller pode ser candidata e elexida, mais
non poderá votar ate 1933, ó pospoñer para as futuras Cortes constituíntes o debate
sobre a conveniencia ou non da concesión do dereito ó voto,
4.- o voto ha ser por circunscripcións provinciais, poñendo fin ó modelo de distritos
uninominais, nun intento por reducir e diluir o control caciquil;
5.- á distribución dos escanos aplícase un sistema maioritario, anque con correccións;
permite ós electores votar ás mayorías, é dicir ó 80% do número de diputados da súa
circunscripción, reservando ás minorías o 20% restante. Favorécese ós partidos
maioritarios e ás coalicións, anque levou ó Parlamento a infinidade de tendencias que
dificultaron a formación de gobernos estables. Somentes as coalicións, o diálogo e
consenso político permitiron o labor lexislativo.
6.- Haberá unha segunda volta cando os candidatos non acaden un 20% dos sufragios.
Na reforma feita en 1933, no segundo bienio, esta porcentaxe mínima elévase ó 40%.
A dialéctica partidista amosou na República movementos de péndulo que van dunhas
primeiras eleccións que aupan ó centro esquerda- bienio republicano socialista-, para dar
paso nas segundas a unha coalición conservadora- bienio radical cedista- e decantarse nas
últimas a un Frente Popular* de esquerdas.
Doc. 6/16 Distribución de escanos nas Cortes da República (1931-1936) Partidos e coaliccións Xuño de 1931 Novembro de 1933 Febreiro de 1936
Centro-Esquerdas PSOE Esquerda Repubicana Acción republicana Radical socialistas Federais ORGA Unión Republicana Ezquerra Partido Comunista Outros partidos
11711627591416
n.e.32
--
587
n.e.32
n.e.n.e.23
16
88 81 n.e n.e n.e n.e 36 29 17 18
Total de centro esquerda 256 100 272
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
271
Centro-Dereita Agrupación ó Servicio da República 14 - - CEDA Partidos Monárquicos Vasconavarros Partido Agrario Lliga Partido Radical P.Republicano Conservador P. Liberal Demócrata Falanxe Outros partides
n.e.361426
39327
4n.e.
2
11332
-39248018
91
70
84 24
- 13 11
8 3 1 -
58 Total Dereitas 219 386 212 Total Xeral 484 486 484 Se no fin da monarquía estaban dacordo a maioría dos partidos políticos participantes,
na construcción do modelo de Estado xurdían claras diferencias que se manifestan nos
programas. Así a agrupación católica Acción Nacional, ou a Confederación Española de
Dereitas Autónomas defende a preeminencia da Igrexa na vida política; algo descartable para
Esquerda Republicana ou para o Partido Socialista Obreiro Español, ou cualquera dos
integrantes do pacto do Fronte Popular. Dentro desta agrupación destaca o Partido
Comunista, que anque con representación parlamentaria moi reducida, vai xogar un
destacado papel durante a Guerra Civil, que ó contar co apoio da URSS converterase no
director da escena militar.
Ó mesmo tempo hai partidos de marcado carácter antidemocrático e profascistas, como
o fundado por Ramiro Ledesma de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista, ou a Falage
Española de José Antonio Primo de Rivera; ou agrupacións sindicalistas antisistema como os
anarquistas da Federación Anarquista Ibérica.
Nesta comprensión política de construir un modelo de Estado renacen os partidos
nacionalistas, como Esquerra Republicana, de Cataluña; a Organización Regional Gallega
Autónoma (ORGA), de Galicia; ou o Partido Nacionalista Vasco (PNV) que representan os
intereses de cadanseu territorio.
Doc. 6/17 Programa político da Confederación Española de Derechas Autónomas (CEDA), 1933 I. Religión: 1.- La CEDA declara que en el orden político-religioso no quiere otro programa que el que representa la incorporación al suyo de toda la doctrina de la Iglesia católica. 2. CEDA formula su más enérgica protesta contra el laicismo del Estado y contra las leyes de excepción y de la persecución de que se ha hecho víctima a la Iglesia católica española. III. Regionalismo. 1. La CEDA expone su criterio regionalista, opuesto a todo nacionalismo. Proclama que el Estado debe favorecer (...) el prevalecimiento del idioma castellano. VI. Familia.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
272
1. Defensa de la institución familiar contra todo intento de disolución y corrupción (...) combatiendo todas aquellas leyes que, como la del Matrimonio civil y la del Divorcio, viene a atacar la esencia, unidad e indisolubilidad del matrimonio. 2. Respeto a la familia legítima y oposición a todo intento de equiparación por el legislador de la transmisión legítima e ilegítima de la vida.
VII. Enseñanza. 1. Se proclama el perfecto derecho de la familia a la educación de sus hijos y el supremo magisterio de la Iglesia, por razón de su divina misión y maternidad sobrenatural. VIII. Programa femenino. 1. En principio se aspira a la permanencia de la mujer obrera en el hogar, mediante el establecimiento del salario familiar y el fomento de la industria doméstica. IX. Cuestiones sociales. 1. Se rechaza el principio marxista de la lucha de clases. 2. Se admite la intervención del Estado en materia económica-social. 3. Es lícita la existencia de economía dirigida, pero a través de la organización corporativa de la economía misma. 12. Seguro obligatorio integral, al que deben contribuir el Estado, los patronos y los obreros. 14. Debe tenderse a que la mujer casada no se vea precisada a trabajar.
Doc. 6/18 Programa do Fronte popular ante as eleccións de 1936 Los partidos republicanos han llegado a comprometer un plan político común que sirva de fundamento y cartel a la coalición de sus respectivas fuerzas en la inmediata contienda electoral y de norma de gobierno en el caso de victoria. I. Como suplemento indispensable de la paz pública, los partidos coaligados se comprometen: 1º a conceder por ley una amplia amnistía de los delitos político-sociales cometidos con posterioridad a noviembre de 1933 . III. Los republicanos no aceptan el principio de la nacionalización de la tierra y su entrega gratuita a los campesinos . Consideran convenientes las siguientes medidas: 1º como medidas de auxilio al cultivador: Rebaja de impuestos y tributos; disminución de rentas abusivas; intensificación del crédito agrícola; revalorización de los productos de la tierra; estímulo del comercio de exportación . 3º. Como medidas para la reforma de la propiedad de la tierra: derogación inmediata de la vigente ley de Arrendamientos y dictado de una nueva; revisión de los desahucios practicados ; consolidarán en la propiedad, previa liquidación, a los arrendatarios antiguos y pequeños; estímulo a las formas de cooperación; una política de asentamiento de familias campesinas; derogación de la ley que acordó la devolución y el pago de las fincas a la nobreza . No aceptan los partidos republicanos las medidas de nacionalización de la banca propuesta por los partidos obreros. VII. La República que conciben los partidos republicanos no es una República dirigida por motivos sociales o económicos de clase, sino un régimen de libertad democrática, impulsado por razones de interés público y progreso social ; la política republicana tiene el deber de elevar las condiciones morales y materiales de los trabajadores . No aceptan los partidos republicanos el control obrero . Convienen en: 1º. Restablecer la legislación social en la pureza de sus principios . 3º. Rectificar el proceso de derrumbamiento de los salarios del campo, verdaderos salarios de hambre, fijando salarios mínimos, a fin de asegurar a todo trabajador una existencia digna, y creando el delito de envilecimiento del salario . VIII. La República tiene que considerar la enseñanza como atributo indeclinable del Estado . Los partidos coaligados repondrán en su vigor la legislación autonómica .
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
273
A tensión política do período
Parece unha das características da etapa, e non somentes de España, derivada dos
problemas económicos que están a sufrir os países de economía capitalista. As ameazas e
chamadas a un cambio na situación política por derroteiros non democráticos,
revolucionarios nuns caso, como o de 1934 ou os movementos anarquistas de 1932 e 1933; e
golpistas conservadores noutros, como os de 1932 e 1936, aparecen dende os primeiros
momentos do réxime republicano, nas homilías ou cartas pastorais de determinados sectores
eclesiásticos, nos movementos de sables militares, nos encendidos discursos políticos ou nas
algaradas e tiros das milicias paramilitares de determiñados partidos. Os gobernos pudieron
reestablecer a orden na mayoría das veces, agás no 36 que desencadeou unha guerra civil.
Doc. 6/19 Carta do Cardenal Segura, do 17 de abril de 1931 ó Cardenal Pacelli, futuro Papa Pío XII El actual poder ciertamente no representa la mayoría verdadera, ni responde a criterios de equidad y justicia; siendo también completamente inexacto que ha tenido lugar la absoluta afirmación de la voluntad nacional. Los que vivimos intensamente esta vida nacional, sabemos que la actual revolución, promovida por la Masonería y el Bolcheviquismo ruso y que ha utilizado los elementos sociales y políticos menos estimables de España, no responde ni con mucho a la mayoría verdadera de la nación, ni exterioriza la voluntad nacional. Salvo las manifestaciones externas de estos días de muchedumbres abigarradas, constituidas por muchachos, jovenzuelos y gentes sin relieve, la verdadera España en estos momentos está consternada y se considera víctima de una gran catástrofe. Doc. 6/20 O diario Crisol, de 25 de setembro de 1931, recolle as parolas do Abade Rosendo Ávila: Hai que escupir e negar ate o saúdo ós republicanos. Debemos chegar á Guerra Civil antes de consentir a separación da Igrexa e do Estado. As escolas normais sen o ensino relixioso, non forxarán homes, senón salvaxes Doc. 6/21 Discurso de Calvo Sotelo, 12 de xaneiro de 1936, en Madrid Se predica por algunos la obediencia a la legalidad republicana; mas cuando la legalidad se emplea contra la patria y es conculcada en las alturas, no es que sobre la obediencia, es que se impone la desobediencia. No faltará quien sorprenda en estas palabras una invocación directa a la fuerza. Pues bien, sí la hay (...). Para que la sociedad realice una defensa eficaz, necesita apelar a la fuerza. ¿A cuál? A la orgánica; a la fuerza militar, puesta al servicio del Estado (...). Hoy, las naciones, minadas por las grandes discordias -la social, la económica, la separatista- necesitan un Estado fuerte, y no existe un Estado fuerte sin Ejército poderoso (...) Prefiero ser militarista a ser masón, a ser marxista, a ser separatista e incluso a ser progresista. Hoy el ejército es base de sustentación de la Patria. Ha subido de la categoría de brazo ejecutor, ciego, sordo y mudo, a la columna vertebral sin la cual no se concibe la vida. Como no se concibiría la de España si el 6 de octubre no la hubiese salvado un ejército en que la ponzoña política y masónica no había extinguido del todo los brotes sobrehumanos del patriotismo y la espiritualidad. (...) Cuando las hordas rojas del comunismo avanzan, solo se concibe un freno: la fuerza del Estado y la transfusión de las virtudes militares -obediencia, jerarquía, disciplina- a la sociedad misma. Por eso invoco al Ejército y pido patriotismo al impulsarlo. Hoy el ejército es la Nación en armas, y la nación, el Ejército de la paz. (...) A por España, a por ella, a continuar nuestra historia, a liberarla de las tretas que la combaten, de los traidores que la saquean, del marxismo que la divide, y del separatismo que la fracciona, y de la masonería que la persi-gue, y del laicismo que la emponzoña, y del parlamentarismo inorgánico que la descuartiza, y de los partidos políticos que la corrompen, y del marasmo económico que la arruina, y de la indisciplina social y política.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
274
Doc. 6/22 Discurso de Largo Caballero, no 12 xaneiro de 1936 Sean mis primeras palabras de saludo a todos los hombre y mujeres presos, perseguidos y emigrados como consecuencia de su participación en la defensa y en la lucha por la emancipación de la clase trabajadora. Sean también un recuerdo para todas las víctimas ocasionadas por la brutal represión de octubre (...). Declaro paladinamente que antes de la República nuestro deber era traer la República; pero, establecido este régimen, nuestro deber es traer el socialismo (...) el socialismo marxista, el socialismo revolucionario. No se pueden mantener posiciones equívocas. Hay que ser marxista, y serlo con todas las consecuencias (...). (...) la clase trabajadora no renuncia de ninguna manera a la conquista del poder político. Está en su programa y se halla decidida a obtener ese poder político de la manera que pueda. Entendemos nosotros que ésa es nuestra obligación y nuestra aspiración: que la República burguesa hay que transformarla en una República socialista. Y a eso no renunciamos.
O desigual comportamento do Exército na República
A institución castrense, protagonista da etapa anterior, aceptou pasivamente o
advenimento da República, retirándose momentáneamente da vida política.
A Lei Constitucional republicana establece a supremacía do poder civil. O ministro da
guerra do goberno provisional e do primeiro bienio republicano-socialista, Manuel Azaña*,
adoptou unha serie de medidas tendentes a buscar a fidelidade dos militares, reducir a
macrocefalia do exército; disminui-las rexións militares e rebaixar o coste; e conseguer demo-
cratizalo. Tamén aboliu a Lei de xurís-
dicción militar e outros privilexios, co que
igualaba a estes ó resto da cidadanía.
Doc 6/23 Decreto do Goberno Provisional, Gaceta de Madrid, de 23 de abril de 1931 La revolución de abril, que por voluntad del pueblo ha instaurado la República en España, extingue el juramento de obediencia y fidelidad que las fuerzas armadas de la Nación habían prestado a las instituciones hoy desaparecidas .La misión del ejército es sostener la independencia de la Patria. (...) El Ejército es nacional, así como la Nación no es parimonio de una familia. La República es la Nación que se gobierna a sí misma. El Ejército es la Nación organizada para su propia defensa. (...) Al tender hoy la República a los Generales, Jefes y Oficiales de su Ejército, la fórmula de una promesa de fidelidad, de obediencia a sus Leyes, y de empeñar su honor en defenderla con las armas, les brinda la ocasión de manifestar libre y solemnemente los sentimientos que, como a todos los ciudadanos españoles, dirigen hoy su conducta. (...) El Gobierno provisional de la República
decreta:
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
275
Artículo 1º.- Todos los generales en situación de actividad o reserva, y todos los jefes, oficiales y asimilados (...) habrán de prestar en el plazo de cuatro días, contados desde el de la publicación de este decreto en la Gaceta de Madrid, solemne promesa de adhesión y fidelidad a la República. Artículo 2º.- El texto de la promesa se ajustará a la siguiente fórmula: "Prometo por mi honor servir bien y fiel-mente a la República, obedecer sus leyes y defenderla con las armas". Anque as disposicións republicanas
contaron co acatamento inicial disciplinario, o
exército non se republicanizou e axiña comeza
unha politización que levará a división interna e
a manifestacións contra o Goberno como amosa
o intento de golpe de Estado de José Sanjurjo, de
agosto de 1932, que se consegue sofocar. En
maio de 1933 os militares conservadores
constitúen unha Xunta Central da Unión Militar
Española (UME) integrada por categorías de
oficiais e xefes, fundamentalmente.
A victoria dos radicais cedistas nas
eleccións de 1933 e o seu talante conservador
confieren de novo ó exército un papel
protagonistas na orde pública, como se ve na
represión da revolución de Asturias de outubro
de 1934. En decembro de 1935, ante as dificultais de formar goberno o Presidente da
República pensa na disolución das Cortes. O ministro da Guerra, José Mª Gil Robles convoca
a catro xenerais, Fanjul, Franco, Varela e Goded para avaliar a oportunidade dun
pronunciamento militar, que non ven viable.
O triunfo do Frente Popular nas eleccións de febreiro de 1936 veu precedido dunha
campaña política radicalizada, con peticións explícitas de intervención militar na orde política
(Doc. 4/21).
O xeneral Emilio Mola* urde unha conspiración, que conta co apoio dos cadros
medios de capitáns e comandantes organizados na Unión Militar Española (UME). A
incorporación do xeneral Francisco Franco Bahamonde* arrastrará a maioría do exército
contra a República. As protestas de parlamentarios ante o que se estaba a tramar dentro do
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
276
exército non fructificaron e o Goberno limitouse a disgregar ós supostos cabecillas polas
rexións militares, co que contribuiu, inconscientemente, a difundir a idea de apoio á rebelión.
Tamén tentou colocar nas rexións militares e ó mando das tropas a xenerais proclives a
Republica.
O exército
non trunfa no
seu golpe de
estado que se
converte nunha
guerra civil, can-
do a poboación
decide defender o réxime democrático e non someterse de novo ós militares.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
277
A ausencia de tropas regulares leva á República a organizar unhas milicias
populares* con voluntarios afiliados ós partidos vencedores das últimas eleccións e ós
sindicatos, para conseguer unha tropa disciplinada e con capacidade de loita.
Doc. 6/25 Decreto de agosto de 1936 recoñecendo ás milicias populares Es propósito del Gobierno premiar la heroica actuación de los milicianos populares que al lado de las fuerzas leales a la República contribuyen de manera decisiva al aplastamiento de la subversión. Quiere el Gobierno (...) encuadrarse en organizaciones regulares de combate, ajustándose a normas de disciplina que multiplique la eficacia del esfuerzo y permitan obtener, con el mínimo sacrificio, el máximo rendimiento. Todo ello determina al gobierno a crear los Batallones de Voluntarios. Vengo en decretar: Artículo 1º Se crea en Madrid los Batallones de Voluntarios, cuya recluta se hará entre los actuales milicianos cuya edad esté comprendida entre los veinte y los treinta años. Serán mandados por oficiales y clase del Ejército, Guardia o Carabineros. Los que presten sus servicios a la República en los Batallones de Voluntarios creados en virtud de este decreto: a) Tendrán derecho preferente para el ingreso en Asalto, Guardia y Cuerpos subalternos de auxiliares del Estado, provincia o municipio. b) Durante el tiempo que permanezca en filas le será reservado el puesto de trabajo. Podrá designar persona que les sustituya mientras dure su compromiso militar, y si el patrono no aceptara la sustitución, estará obligado a abonar el 60% del jornal a los familiares del voluntario que éste designe.
Mais a desunión, desorganización e división nas tropas republicanas, segundo as
tendencias ideológicas, dificultaron calquera posibilidade de triunfo.
Dentro do Goberno republicano, en loita contra os militares sublevados, non hai unha
unidade de acción: os anarquistas obran libre e impunemente onde estaban desplegadas as
súas milicias, levando a cabo accións contra persoas e propiedades; os socialistas divididos
entre os partidarios da revolución e os defensores da democracia liberal; os comunistas que
buscan protagonizar a dirección da guerra aproveitando o conflicto para acadar unha
preeminencia que non tiñan recoñecido nas eleccións de febreiro; os nacionalistas que
tentaban ampliar os seus poderes e interese, e por último as tendencia republicanas
democráticas, que defenden o modelo político republicano e que estaban ben lonxe de apoiar
calquera revolución social. A derrota era só cuestión de tempo.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
278
A Igrexa fronte á República
A Igrexa tiña na súa xerarquía episcopal unha composición maioritaria de integristas e
carlistas, derivada dos nomeamentos feitos durante a Dictadura. Como institución non
significou un obstáculo nin adoptou unha postura hostil, senón de acatamento, ante a
instauración da República, anque non ocultaron a súa preocupación polo cambio de réxime,
como manifesta o Cardenal Primado Pedro Segura ó considerar como un rudo golpe para a
Patria os sucesos de abril.
Hai un cambio de actitude durante o debate do proxecto constitucional que recolle a
liberdade de cultos e establece un Estado laico e ó se aprobar leis, decretos e ordes que
transforman o seu papel dentro do Estado. A inserción na Constitución das cuestións
eclesiástica, que deberían ser desenvolvidas en leis orgánicas, dificultou o consenso da masa
social católica que tentará modificar o marco legal. Doc. 6/26 O Cardenal Vidal y Barraquer ó presidente da República Alcalá Zamora de 14 de xuño de 1931 Veo con satisfacción los propósitos del Gobierno por mantener a todo trance el orden público, reparar el derecho vulnerado castigando a los autores de los desmanes que hemos lamentado ; pero precisa también que el Gobierno y sus funcionarios den pruebas de serenidad, benevolencia y comprensión para con los sentimientos religiosos, de gran arraigo en nuestro país, profundamente cristiano, y uno de los fundamentos básicos de toda sociedad bien organizada. Respecto al decreto referente a la enseñanza del Catecismo, ¿no le parece que se respetaría mejor el sentimiento religioso de los padres y resultaría de mayor elegancia si, en vez de obligar a aquéllos a pedir por escrito su enseñanza en la escuela, se hubiese impuesto esta obligación a quienes no deseen tal enseñanza para sus hijos? ; por ello creo que muchos jóvenes saldrán de la escuela a los doce o catorce años sin instrucción religiosa, siendo materia apta para que se infiltren en sus inteligencias las ideas más extremistas, y en sus corazones el odio y el rencor. De estos jóvenes saldrán algunos funcionarios del Estado, p.e., maestros, telgrafistas, empleados de correos, etc., ¿y no teme V.E. que en tales condiciones se conviertan en vehículos apropiados para la propaganda comunista ?. ¿Qué le diré para terminar, Sr. Presidente, de las manifestaciones que no respetan lo más sagrado de la familia, cual es el sacramento del matrimonio, base y fundamento de la misma; de las disposiciones que dicen relación con la propiedad de la Iglesia, amparadas en el Concordato y por las leyes civiles, y de los mítines, en alguno de los cuales se ha excitado al degüello de sacerdotes? . Yo por mi parte continuaré instruyendo a los fieles sobre sus deberes como católicos, aconsejándoles calma, respeto y cooperación, para ver si entre todos logramos encaminar la cosa pública y salvar al país. O triunfo dos conservadores nas eleccións de novembro de 1933 deu á Igrexa un
respiro, pois esta conta no Goberno con grupos políticos católicos organizados e dispostos a
defendela. A maioría insuficiente para cambeos constitucionais na cuestión relixiosa obrigou a
hibernar a aplicación dos artigos máis conflictivos, co que a igrexa amosouse menos
belixerante. A xerarquía seguía a insistir en que calquera acordo co réxime debería pasar antes
pola rectificación do marco legal.
A partires das eleccións de febreiro de 1936 a Igrexa abandona a súa serenidade e
participa na campaña a través da coalición encabezada pola CEDA. O triunfo do Fronte
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
279
Popular e a recuperación da política laica, inclina á xerarquía eclesiástica a aceptar a
necesidade dun cambio de rumbo e a buscar outro poder que lexisle segundo a vontade de
Deus.
Doc.6 4/27 A división das españas recóllea esta obra de José L. Castillo Puche, Como ovejas al matadero, Recordaba también con dolor los días de las elecciones de febrero, cuando la mayoría de los teólogos, en listas hechas por los superiores, habían salido a repartir propaganda, octavillas y hojas de candidaturas con las listas del censo. Los diputados de la Ceda habían pedido esta asistencia al seminario. Fulgencio se había encontrado en el barullo de organización, improvisando y dirigiendo prácticamente la campaña . Al regresar al seminario después de cada jornada, se encontraba abatido, desconcertado, en lucha consigo mismo. ¡Qué fácil resultaba poner vallas a las bienaventuranzas! En realidad, las gentes conservadoras y católicas del país no tenían otra cosa que conservar que sus riquezas y el miedo, y el catolicismo se estaba inventando razones para justificar la violencia. Con qué ceguedad se armaban cruzados los unos y con qué inconsistencia se aprestaban los otros a la revolución. El acercamiento a las organizaciones derechistas y el contacto directo con los sindicatos obreros le produjo a Fulgencio una tristeza radical. Los que ponían por delante el nombre de Dios no urgían por el milagro de convertirse a conductas de justicia sino que el único milagro que pedían era la destrucción del enemigo con todas sus peticiones, algunas de ellas muy justas; mientras que los que no se quitaban de la boca la palabra "pueblo" y la "causa del pueblo", más que normales niveles de existencia lo que reclamaban eran armas y armas para imponer por la fuerza, a costa de lo que fuera, la revancha también total. Con una sociedad así, llena de agresividad, arcaísmo, hipocresía, matonismo, resentimiento, falsos mesianismos y falta de honestidad, no era
posible ninguna reforma y todo se desbordaría en conflictos cada vez más sangrientos. A Fulgencio lo que más le hería era que los que defendían la propiedad, el orden, la familia, el trabajo, no querían en absoluto corregir sus defectos esenciales y se pasaban el día hablando de persecución. ¿Y qué se les había enseñado a ellos en el seminario de aquel mundo en pugna? La Teología Moral sólo hablaba del sexo y de otras pasiones de la carne, con mucho código matrimonial, pero los problemas de justicia social y de civismo responsable, ni por el forro.. Doc. 6/28 O diario, El Debate, 20 de maio de 1936 propiedade da Igrexa, amosa a súa visión sobre a victoria do Fronte Popular Las medidas que ahora se toman contra las prácticas y los ministros de la Religión católica, el plan general de persecución que viene desenvolviéndose, difiere, en lo exterior, de lo que se hizo durante el primer bienio de la República. El Gobierno no se muestra tan espectacular y abiertamente sectario, pero lo que hace y deja es peor que lo que entonces hizo, porque hay en ello más cálculo y mayor refinamiento. Desde el Gobierno se prosigue con constancia digna de mayor empeño el cierre o el desalojamiento de las escuelas católicas, la expulsión de religiosas de hospitales y otras iniciativas que tienden, negando las más elementales libertades, a descristianizar a España (...).
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
280
COMPOSICIÓN DE TEXTO (tema de tipo histórico). Xuño 2002 OPCIÓN 1
Os documentos seguintes, ós que debes referirte na túa exposición, tratan sobre a Guerra Civil. Iniciada coa sublevación de xullo de 1936, o conflicto será presentado en térmos ideolóxicos como unha loita antifascista (Doc. 1) ou anticomunista (Docs. 2 e 7), segundo o bando de que se trate. A impotencia do Comité de Non Intervención fixo que a participación estranxeira (Doc. 2) fose esencial no desenvolvemento do conflicto. A evolución política das dúas zonas foi distinta: mentres as disensións e a división foron permanentes entre as forzas republicanas (Docs. 3, 4 e 5), na España nacional instaurouse un réxime de partido único (Doc. 6), concentrándose os poderes na persoa de Franco, a quen a victoria na guerra (Doc. 7) permitiralle perpetuarse no poder.
Doc. 1.-Dolores Ibarruri, Pasionaria, chama á resistencia no seu discurso do 19 de xullo de 1936:
Traballadores, antifascistas, pobo laborioso: todos en pé para defender a República, as liberdades populares e as conquistas democráticas do pobo (...). Todo o país vibra de emoción ante eses desalmados que queren polo fogo e o terror sumir á España democrática e popular nun inferno (...). Pero non pasarán; España enteira está en pé de loita (...). ¡Viva a Fronte Popular! ¡Viva a unión de tódolos antifascistas! ¡Viva a República do pobo!.
Doc. 2.-Galeazzo Ciano, ministro italiano de Asuntos Exteriores, informa así da situación en
España: En España xa se formaron dúas frontes. Cunha están alemáns e italianos; con outra franceses, belgas
e rusos. O Duce está de acordo con Hitler en opinar que a determinación das dúas frontes é xa un feito consumado. Italia apoiou e segue a apoiar ós españois sen condicións (...). A nosa acción en España é unha proba efectiva da nosa participación na loita antibolxevique.
Doc. 3.-Boletín informativo da CNT-FAI, xaneiro de 1937: Que quede ben entendido que non estamos a loitar pola República democrática. Estamos a loitar polo
triunfo da revolución proletaria. A revolución e a guerra son inseparables. Todo o que se diga en sentido contrario é contrarrevolución reformista.
Doc. 4.-Postura defendida en Mundo Obrero, órgano de expresión do PCE, marzo de 1937: ¿De que nos acusan os camaradas da CNT? Segundo eles, afastámonos do camiño do marxismo
revolucionario. ¿Por qué? Porque defendemos a República democrática (...). Unha República democrática e parlamentaria dun contido social como non existiu endexamais.
Doc. 5.-Discurso de Largo Caballero, presidente do Goberno e secretario xeral da UGT: Primeiro debemos gañar a guerra e despois xa poderemos falar de revolución. Doc. 6.-O 20 de abril de 1937, Francisco Franco, Xefe do Estado e Xeneralísimo das forzas nacio-
nais asina o Decreto de Unificación: Art. 1. Falange Española e Requetés, cos seus actuais servicios e elementos, intégranse, baixo a Miña
Xefatura, nunha soa entidade política de carácter nacional que, de momento, se denominará Falange Tradicionalista y de las JONS.
Esta organización, intermedia entre a Sociedade e o Estado, ten a misión principal de comunicar ó Estado o alento do pobo e de levar a este o pensamento de aquel a través das virtudes político-morais, de servicio, xerarquía e irmandade (...).
Quedan disoltas as demais organizacións e partidos políticos. Doc. 7.-Último parte de guerra: No día de hoxe, cautivo e desarmado o exército roxo, acadaron as tropas nacionais os seus últimos
obxectivos militares. Aguerra rematou. Francisco Franco. Burgos, 1-IV-1939. Ano da Victoria.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
281
COMPOSICIÓN DE TEXTO (tema de tipo histórico) Setembro 2002 OPCION 2
A instauración da Segunda República supón o inicio dunha serie de reformas en diversos ámbitos, como os que aparecen reflectidos nos documentos que se propoñen. Á luz dos textos, debes comentar cada unha das cuestións que se citan neles, sen esquecer tratar no seu conxunto a política de reformas atendendo á caracterización xeral da mesma, ás forzas sociais e políticas que a promoveron e a aquelas que se opuxeron, e aludindo ás derivacións ou desenlace da confrontación en torno a tales medidas.
Doc.1.-A Constitución de 1931 aborda así a cuestión relixiosa: Art. 3. O Estado español non ten relixión oficial (...). Art. 26. Tódalas confesións relixiosas serán consideradas como Asociacións sometidas a unha lei
especial. O Estado, as rexións, as provincias e os Municipios, non manterán, favorecerán, nin auxiliarán
economicamente ás Igrexas, Asociacións e institucións relixiosas. Unha lei especial regulará a total extinción, nun prazo máximo de dous anos, do presuposto do Clero. Quedan disoltas aquelas Ordes relixiosas que estatutariamente impoñan, ademais dos tres votos canó-nicos, outro especial de obediencia a autoridade distinta da lexítima do Estado (...). As demais Ordes relixiosas someteranse a unha lei especial votada por estas Cortes Constituíntes e axustada ás seguintes bases:
1ª. Disolución das que polas súas actividades constitúan un perigo para a seguridade do Estado (...). 4ª. Prohibición de exercer a industria, o comercio ou o ensino. 5ª. Submisión a todas as leis tributarias do país.
Doc.2.-O decreto de 23 de abril de 1931 obriga ós militares a prometer fidelidade á República: A revolución de abril, que por vontade do pobo instaurou a República, extingue o xuramento de
obediencia e fidelidade que as forzas armadas da nación prestaran ás institucións hoxe desaparecidas (...), a unha dinastía ou unha persoa. A misión do Exército é soster a independencia da Patria (...).
O Goberno provisional da República decreta: Art.. 1º. Tódolos xenerais en situación de actividade ou reserva, e tódolos xefes, oficiais e asimilados
(...) haberán prestar no prazo de catro días (...) solemne promesa de adhesión e fidelidade á República.
Doc.3.-Lei de Bases da Reforma Agraria (1932): Base 5ª. Serán susceptibles de expropiación as terras incluídas nos seguintes apartados: 1º. As ofrecidas voluntariamente polos seus donos (...). 4º. As fincas rústicas de Corporacións, fundacións e establecementos públicos que as exploten en
réxime de arrendamento, aparcería ou calquera outra forma que non sexa explotación directa (...). 5º.As que polas circunstancias da súa adquisición, por non seren explotadas directamente polos
adquirentes (...), deba presumirse que foron compradas con fins de especulación ou co único obxecto de percibir a súa renda.
6º.As que constituíron señoríos xurisdiccionais (...). 7º. As incultas ou manifestamente mal cultivadas (...).
Doc.4.-O 21 de setembro de 1932, a Gaceta de Madrid publicou o Estatuto de Autonomía de Cataluña:
.Art. 1º. Cataluña constitúese en rexión autónoma dentro do Estado español, de acordo coa Constitución da República e o presente Estatuto. O seu organismo representativo é a Generalitat (...).
Art. 2º. O idioma catalán é, como o castelán, lingua oficial en Cataluña (...). Dentro do territorio catalán, os cidadáns, calquera que sexa a súa lingua materna, terán dereito a elixir o idioma oficial que prefiran nas súas relacións cos tribunais, autoridades e funcionarios de todas clases, tanto da Generalitat como da República (...).
Art. 11º. Corresponde á Generalitat a lexislación exclusiva en materia civil, agás o disposto no artigo 15, número 1, da Constitución, e a administrativa que lle estea plenamente atribuída por este Estatuto.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
282
COMPOSICIÓN DE TEXTO (tema de tipo histórico) Setembro 2003 OPCION 2
Os documentos seguintes permiten elaborar unha composición sobre a evolución política da Segunda República ata o golpe de estado de xullo de 1936. Tal evolución estivo en gran parte marcada polos resultados das diferentes eleccións a Cortes (Doc.l). Na primeira etapa, a composición do Parlamento posibilita a promulgación dunha Constitución (Doc.2) que abre o camiño a importantes reformas en diferentes ámbitos; o triunfo das dereitas en 1933 supon un xiro esencial, manifesto xa no programa electoral que se pretende aplicar (Doc.3); por último, o resultado electoral de 1936 reinicia de xeito acelerado a política de reformas (Doc.4), pero coa ameaza crecente dun golpe como o que se denuncia no Doc.5. Lembra que debes apoiarte nas fontes subministradas para elaborar a túa redacción.
Doc.l.-Gráfico simplificado (esquerdas /dereitas) dos resultados electorais de 1931,1933 e 1936:
Doc.2.-Constitución de 1931: “Art.1. España é unha República democrática de traballadores de toda clase, que se organiza en réxime de liberdade e de xustiza (...). A República constitúe un Estado integral, compatible coa autonomía dos municipios e das rexións (...). Art.3.-O Estado español non ten relixión oficial (...). Art.39. Os españois poderán asociarse ou sindicarse libremente (...). Art.44. Toda a riqueza do país, sexa quen for o seu dono, está subordinada ós intereses da economía nacional (...). A propiedade de toda clase de bens poderá ser obxecto de expropiación forzosa por causa de utilidade social mediante adecuada indemnización (...). Cos mesmos requisitos a propiedade poderá ser socializada (...). Art.48. A ensinanza primaria será gratuita e obrigatoria. A ensinanza será laica (...)”.
Doc.3.-En outubro de 1933, o xornal ABC publica o programa electoral da candidatura antimarxista por Madrid: “Os candidatos da coalición antimarxista defenderán resoltamente e por riba de todo a necesidade dunha inmediata
derogación (...) dos preceptos, tanto constitucionais coma legais, inspirados en designios laicos e socializantes (...); traballarán sen descanso para acadar a cancelación de tódalas disposicións confiscadoras da propiedade e persecutorias das persoas, das Asociacións e das crenzas relixiosas (...). A impedir que a política anticatólica, antieconómica e antinacional, representanda polo socialismo e os seus subalternos (...), prevaleza (...) na gobernación do Estado, irán vigorosa e enerxicamente encamiñados tódolos nosos esforzos”.
Doc 4.-En xaneiro de 1936, a Fronte Popular presenta o seu pacto-programa: “Como suposto indispensable de paz pública, os partidos coaligados comprométense: 1°. A conceder por lei unha amplia amnistía dos delictos político-sociais cometidos posteriormente a novembro de
1933 (...). Restablecerán o imperio da Constitución (...). Derogarán inmediatamente a vixente lei de arrendamentos (...). Consolidación na propiedade, previa liquidación, ós
arrendatarios antigos e pequenos (...). A República ten que considerar o ensino como atributo indeclinable do Estado (...). Pularán, co ritmo dos primeiros anos da República, a creación de escolas de primeira ensinanza”.
Doc 5.-José Díaz, secretario xeral do PCE, denuncia nas Cortes a existencia dun complot contra o goberno da Fronte Popular (15 de xullo de 1936):
“Señor Gil Robles (...), estamos completamente seguros de que en moitas provincias de España se están a facer preparativos para o golpe de Estado (...). Todos estamos vixiantes, a fin de que non poidades levar a cabo os vosos intentos porque, de facelo así, levaredes a España polo camiño polo que a levastes neses dous anos de represión, de fame e de descrédito para o país. Nós non queremos esa España, senón unha España democrática, onde haxa benestar para os obreiros e para as clases populares (...). Non queredes acatar o que representou o triunfo do 16 de febreiro, e de aí a vosa política e a vosa actuación”.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
283
EVOLUCIÓN DA ECONOMÍA NUN MARCO DE CRISE E DEPRESIÓN As vicisitudes dos recursos humanos
A evolución da poboación española experimenta unha medra do 7% para o período.
Este obedece ó crecemento natural que se percibe na datos das taxas e ó cambio na tendencia
das migracións dentro do marco da depresión económica mundial, que afecta de maneira
rotunda ás áreas tradicionais de recepción dos emigrantes españois: Latinoamérica.
Doc. 6/29 Evolución da poboación española (1931-1939) Anos Poboación
(miles) Nacementos Defuncións
1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939
23.897 24.122 24.349 24.579 24.810 25.043 25.279 25.517 23.675
649.276 670.679 667.866 637.921 632.535 613.691 565.810 506.120 419.848
408.977388.900394.750388.825384.567413.579472.134484.940470.114
Doc. 6/30
Movementos migratorios Anos emigración inmigración 1931 1932 1933 1934 1935 1936
14.35510.1526.742
15.65516.96110.709
53.937 47.528 31.669 20.013 15.238 8.995
O reparto sectorial amosa a caída por baixo do 50% da poboación agraria, por primeira
vez, anque a crise impide un incremento da migración interna cara ás áreas urbanas.
Doc. 6/31 Porcentaxes de distribución sectorial da poboación activa (1931)
Distribución sectorial da poboación (1931)
Agricultura45%
Industria26%
Servicios18%
Sen clasificar11%
A guerra, ca falla de recursos nas
cidades, voltará ó agro a un número
considerable de persoas, ó tempo que
modifica a composición activa da man de
Agricultura Industria Servicios Sen clasificar
45,5% 25,5% 17,6% 11,4%
obra, porque a chamada de soldados á
loita en ambos bandos, deixou un
espacio destacable para a incorporación
da muller á vida e productiva
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 284 Doc. 6/32 Unha revista de 1936 salienta o novo papel da muller ¿Cuál ha sido hasta ahora la actuación de la mujer republicana?. Reunirse en clubes culturales o en sus partidos, empaparse de doctrina e ideario, asistir a mítines y conferencias, contribuir a la labor de propaganda política e iniciar de vez en cuando tímidos intentos de actuación ciudadana . El temple de la mujer republicana estaba por probar y ahora las mujeres marchan al frente a combatir, otras atienden a los heridos . La mujer tomará el puesto del hombre combatiente en los talleres, en las fábricas, en las oficinas y en los campos; guiará automóviles, ferrocarriles y tractores; labrará la tierra .
A propiedade da terra na República e na Guerra Civil
Os problemas da terra planearon como o nudo gordiano da situación social da
República. O volume de poboación que absorbía, o seu peso na renda nacional, a
transcendencia no sector das exportacións e o grave problema do paro converten a súa
solución nunha necesidade para a supervivencia do réxime.
A estructura da propiedade agraria amosa unha situación que se ven arrastrando
dende antergo. A lei de reforma aborda a posibilidade de modificar a propiedade
latifundista, que orixinara desigualdades abismais.
Doc. 6/33 LEY DE REFORMA AGRARIA de 16 de setembro de 1932 Base 2ª. Los efectos de esta ley se extienden a todo el territorio de la República. Su aplicación, en orden a los asentamientos de campesinos, tendrá lugar en los términos municipales de Andalucía, Extremadura, Ciudad Real, Toledo, Albacete y Salamanca. Base 3ª. La ejecución de esta ley quedará encomendada al Instituto de Reforma Agraria. Base 4ª. Bajo la jurisdicción del IRA quedarán las Comunidades de Campesinos. Base 5ª. Serán susceptibles de expropiación las tierras incluidas en los siguientes apartados:
1º Las ofrecidas voluntariamente por sus dueños. 2º Las que se transmitan contractualmente (...) sobre las cuales podrá ejercer el Estado el derecho de retracto en las mismas condiciones. 3º Las adjudicadas al Estado, Región, provincia o Municipio, por razón de débito, herdanza (...).
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
285
4º. Las fincas rústicas de Corporaciones, fundaciones y establecimientos públicos que las exploten en régimen de arrendamiento, aparcería o cualquier otra forma que no sea explotación directa. 5º. Las que por circunstancias de su adquisición, por no ser explotadas directamente (...), deba presumirse que fueron compradas con fines de especulación o de percepción de renta. 6º. Las que constituyeron señoríos jurisdiccionales (...). 7º. Las incultas o manifiestamente mal cultivadas (...) que permitan un cultivo permanente, con rendimiento económico superior al actual. 8º Las que debiendo haber sido regadas (...) según la ley de obligación de riego, no lo hayan sido aún (...). 11º. Las pertenecientes a un solo propietario que tengan asignado un líquido imponible superior al 20% del cupo total de la riqueza rústica del término municipal en que estén enclavadas, siempre que su extensión exceda de la sexta parte del mismo y expropiandose la porción que sobrepase del mencionado líquido. 12º. Las explotadas sistemáticamente en régimen de arrendamiento a renta fija (...) durante doce años o más. Doc. 6/34
Distribución da terra catastrada en España ata 1936
7.468.029
2.339.957
4.611.789
8.014.715
0
5.000.000
10.000.000
15.000.000
20.000.000
25.000.000
(%) da distribución da terra catastrada (1936)
33,29
10,43
20,56
35,72
0
20
40
60
80
100
120
A resposta dos propietarios, ligados ós grupos de poder tradicional, non se fixo
esperar. Aceptan as reformas técnicas, pero non as que afectan á estructura da
propiedade. A súa actuación foi a de boicotear as propostas debatidas no Parlamento.
Na etapa que se abre cas eleccións de novembro de 1933, derogan ou aplazan as
citadas leis sociais e decretan unha contrarreforma no 1935. O triunfo do Fronte
Popular en febreiro de 1936 reabre o proceso de cambeo e acelérao. A transformación
da propiedade máis acusada ten lugar en plena Guerra Civil, cando o Goberno decide
expropiar as terras dos sublevados e transferilas ó campesiañado.
Doc.6 4/35
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
286
Fincas entregadas ó campesiñado polo IRA (1933-1936)
68.151 164.265 712.070
3.141.880
A producción agrícola non sofriu
unha merma notable debida á loita
política, como cabría deducir das
reiteradas queixas dos propietarios
sobre os conflictos sociais do mundo
labrego. As variacións son as
características dun modelo de
agricultura escasamente tecnificada e
dependente dos factores climatolóxicos
e polas dificultades do comercio
exterior.
Doc. 6/36 A producción agrícola e os mercados tradicionais, Las exportaciones de los vinos españoles descendió brucamen-te desde la cosecha de 1930, su-friendo los mayores efectos los caldos de baja calidad. Diversos factores contribuyeron a ello: cosechas deficientes, competencia mediterránea y, principalmente, en lo que atañe al mercado británico, el trato preferencial que los acuerdos de Ottawa concedieron a la producción africana meridional y Australia. Análoga evolución siguió el mercado del aceite y de la aceituna, cuyas exportaciones globales descendieron en las dos terceras partes entre 1931 y 1935 . Ciñéndonos a los agrios y partiendo de la base de que en el quinquenio 1931-1935 se exportaron en 9'82 % de la producción, resultando uno de los productos de exportación menos afectados, y teniendo que enfrentarse, por otro lado, con la competencia de otros países que por los años treita se lanzaron a la exportación, y a la preferencia que los acuerdos de Ottawa concedió a la naranja Palestina, trabas de las que los agrios levantinos salieron triunfantes.
Índice de producción agrícola (1929=100)
10090 92
109,5
93
108,997,3
0
20
40
60
80
100
120
1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
287
Doc. 6/37 Superficie, producción e rendementos Os efectos da depresión mundial
na economía española
A cronoloxía da República
coincide coa grave depresión eco-
nómica mundial. Esta crise repercute
menos que noutros países, porque
afecta so ós sectores volcados nas
exportacións, reducidas pola con-
tracción do mercado mundial. Outros
elementos que incidiron nesta menor
influencia son: unha estructura in-
dustrial escasamente desenvolta e
orientada cara o mercado nacional; e o predominio da pequena industria con escasa
dependencia financeira. A evolución dos índices, dos beneficios de empresas e banca
representativas do tecido económico, non amosan o catastrofismo do que fan gala os
voceiros empresariais.
Supeficies (miles de hectáreas) Anos Trigo Cereais Oliveira Viñedos 1930 1931 1932 1933 1934 1935
4.506 4.551 4.552 4.520 4.608 4.554
3.697 3.722 3.796 3.644 3.716 3.601
1.882 1.911 1.878 1.901 1.905 1.921
1.414 1.427 1.433 1.417 1.451 1.465
Producción (miles de quintais/hectolitros) Anos Trigo Cereais Aceite Viño 1930 1931 1932 1933 1934 1935
39.926 36.585 50.134 37.622 50.849 42.997
42.650 37.864 50.679 39.557 49.084 39.089
1.149 3.511 3.488 2.916 3.130 4.398
18.228 19.074 21.188 19.764 21.719 17.037
Rendementos (Qm/Ha) Anos Trigo Cereais Aceite Viño 1930 1935
8,86 9,44
11,96 11,08
0,61 2,28
12,89 11,62
Evolución dos índices de producción (1929=100)
100 101,298,7
94,798,6
103,3100
95,6 95,3
102,1 102,7 100,39192
1 2 3 4 5 6 7
(1929-1935)
%
Índice de producción industrial Índice de producción total
Doc.6 4/38 Índices de producción industrial e total (1929=100) Anos 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935
Industrial 100 101,2 98,7 94,7 91,0 98,6 103,3 Total 100 95,6 95,3 102,1 92 102,7 100,3
Doc. 6/39 Consumo bruto de enerxía primaria en España (miles de Tm. equivalentes de carbón)
Anos Carbón Petróleo Hidroeléctrica Total
1931 1932 1933 1934 1935
9.097'2 8.531'3 7.508'8 7.842'8 9.033'5
845'1881'0898'1930'1
1.069'9
2.317'82.489'22.646'12.767'32.992'5
12.242'1 11.900'5 11.048'0 11.540'2 13.095'9
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
288
Doc. 6/40 Evolución dos beneficios de bancos y empresas (millóns de pesetas). Entidades y empresas 1930 1931 1932 1933 1934
Banco Español de Crédito 11'6 10'6 9'0 7'8 9'3
Banco de Bilbao 15'2 13'4 12'3 11'3 11'4
Banco de Vizcaya 14'5 9'5 10'7 10'4 10'4
B. Hispano-Americano 15'9 13'7 14'3 14'3 14'8
Banco Central 1 2'5 2'7 2'7 3'0
Banco de Santander 1'2 0'7 1'0 1'0 1'0
Electra de Madrid 4'7 5'0 5'3 5'7 6'0
Hidroeléctrica Española 11'0 12'8 13'8 18'6 18'4
Unión Eléctrica Madrileña 6'0 4'6 5'2 6'2 6'3
Hidreléctrica Ibérica 10'3 9'6 9'4 13'6 13'9
Unión Explosivos Riotinto 16'0 16'1 16'3 17'7 16'1
Carburos metálicos 2'6 2'7 2'7 2'7 2'7
Pirelli 0'7 2'3 2'3 2'3 1'8
Ebro Azúcares 7'9 6'0 5'0 6'4 7'6
Cervezas El Águila 1'2 1'4 1'9 1'9 1'8
Fomento Obras y Construcción 6'9 3'9 2'9 3'1 3'2
Compañía Telefónica 34'2 35'2 33'1 33'3 37'8
Papelera Española 6'2 6'9 7'0 6'8 7'3
Cros (prod. químicos) 11'9 7'5 10'0 11'4 20'5
Altos Hornos 11'2 4'5 5'0 6'2 4'1
Compañía de Tabacos Filipinas 8'6 8'5 8'2 12'8 8'3
Banco de España 100'2 120'1 138'8 136'6 136'0
Producto desta situación industrial é a caída do volume do comercio que, en liña co
que acontece no mundo capitalista, ve mermar o valor do mesmo. O goberno adopta
medidas excepcionalmente proteccionistas.
Doc 6/41 As dificultades das relacións comerciales ponas de manifesto o goberno neste decreto de 1931 Las múltiples dificultades y trabas con que tropieza nuestra exportación como consecuencia de las medidas de toda clase que vienen tomando diferentes países con la esperanza de remediar la crisis económica, constituyen una grave amenaza de desequilibrio en nuestro balance comercial, ya hoy deficitario. Procede reducir la importación de determinados productos a contingentes fijos, con objeto de disminuir nuestras adquisiciones en determinados países que castigan a nuestros productos con excesiva rigidez para pasar a adquirirlos en otros con los que tenemos mayor obligación
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
289
Doc. 6/42 Balanza comercial española, 1931-1935 (millóns de pesetas ouro e índice 1929=100) Estos contingentes habrán de distribuirse
entre los diferentes países con arreglo a los intereses de nuestra importación, disminuyendo ésta tan sólo para artículos de los que podamos prescindir sin daños, y cuidando de que la distribución se haga de manera que no produzca perturbaciones de aprovisionamiento o en los precios para aquellos otros que, como los abonos, las maderas, etc., nos son necesarios. Respecto a estas importaciones habrá de procederse con máximo tacto y cuidado, de suerte que no se ocasionen perjuicios a nuestros consumidores ni se produzca en nuestra economía trastorno alguno, limitándose los contingentes a pasar de unos a otros proveedores.
Ano Importacións Exportacións Saldo
1931 1932 1933 1934 1935
1.175'8 975'6 836'6 855'0 879'9
965'0 742'1 671'8 611'9 585'7
-210'8 -233'5 -164'8 -243'1 -294'2
Economía e guerra
A Guerra vai plantexar problemas de novo cuño: os frontes de guerra alteran os
mercados interiores e dificultan o abastecemento de recursos de primeira necesidade.
Ademais as prioridades bélicas relegan a producción para o consumo. Na carencia de
recursos tamén incide o abandono da actividade económica de moitos empresarios pola
súa inclinación cara os sublevados.
Na área controlada pola República prodúcese unha verdadeira revolución social e
económica, xa que muda a titularidade da propiedade ó decretar o goberno a confiscación e
socialización de empresas industriais.
Doc. 6/43 O Conselleiro da Generalitat, Josep Tarradellas, decreta a transferencia na propiedade industrial, Barcelona a 24 de outubro de 1936. Artículo 1º. De acuerdo con las normas que se establecen en el presente decreto, las empresas industriales y comerciales de Cataluña se clasifican en: a) Empresas colectivizadas, en las cuales la responsabilidad de la dirección recae en los mismos obreros que las integran, representados por un Consejo de Empresa. b) Empresas privadas, en las cuales la dirección está a cargo del propietario o gerente, con la colaboración y fiscalización del Comité Obrero de Control. I.- Empresas colectivizadas: Artículo 2º. Serán obligatoriamente colectivizadas todas las empresas industriales y comerciales que el día 30 de junio de 1936 tenían más de cien asalariados y también aquellas que, a pesar de tener una cifra inferior de obreros, los patronos hayan sido declarados facciosos o hayan abandonado la empresa. No obstante las empresas con menos de cien obreros podrán ser colectivizadas si se ponen de acuerdo la mayoría de los trabajadores y el propietario o propietarios. En las empresas de más de cincuenta obreros y menos de cien, se podrá hacer también la colectivización siempre que lo acuerden las tres cuartas partes de los trabajadores. El Consejo de Economía podrá acordar la colectivización de aquellas otras industrias que (...) convenga quitarlas a la iniciativa privada. Artículo 5º. Pasará a la Empresa colectivizada todo el Activo y Pasivo de la anterior empresa. III.- De los Comités de control en las empresas privadas. Artículo 22. Será misión de los Comités de Control: a) El cumplimiento estricto de las condiciones vigentes en lo referente a sueldos, horarios, seguros sociales, higiene, seguridad, etc., así como la estricta disciplina en el trabajo. b) El control administrativo en el sentido de fiscalizar los ingresos y pagos, tanto en efectivo como por medio de Bancos (...). c) Control de la producción (...) a fin de perfeccionar el proceso de la producción.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
290
Cando a necesidade de gañar a guerra aparece como prioritaria, a revolución social
pospúsose. As destruccións, a desarticulación dos mercados,
a falla de suministros para facer eficaz a producción e as
colectivizacións rexidas por comités de obreiros fan
imposible o funcionamento. Cara 1937 a República
nacionaliza grande parte da industria e implementa a
producción para a guerra polo que a industria se debilita ante
a falla de subministros. A partires de 1938, cando a zona
pirenaica cae en mans dos sublevados, a carencia de enerxía
afonda na deficiente situación e vólvea crítica.
Doc. 6/44 A guerra obriga a formular unha orientación productiva segundo recolle a revista Mundo Obrero de mayo de 1937
La guerra la ganará quién disponga de una industria capaz de abastecer al frente y a la retaguardia de todo lo necesario. Se han dado ya algunos pasos hacia la creación de una industria de guerra. Empezamos a producir por nosotros mismos una gran parte de las cosas necesarias para el frente. Las grandes fábricas de Cataluña, Euzkadi y Levante pueden ser transformadas en grandes industrias de guerra que produzcan para las necesidades del frente y para el abastecimiento de las reservas que están en formación. Hay que acabar con esa dispersión caótica de esa producción, que hace que cada cual produzca a su antojo lo que considera más útil para la guerra o para el abastecimiento de su frente inmediato. Así nos encontramos hoy con la anomalía de que mientras en un lado sobran las materias primas, en otro paran las fábricas por falta de ellas. Que el Gobierno nacionalice las industrias básicas del país con vistas a la producción de guerra y que estas industrias trabajen con arreglo a un plan establecido que distribuya las materias primas y ordene la producción según las necesidades de los diversos frentes y el desarrollo general de la guerra. Os problemas de financiación: moitas necesidades, escasos recursos
A inestabilidade política marcada polo cambio de réxime desencadeu unha busca de
protección ós recursos monetarios a través da súa saída ó exterior que houbo de ser
controlada con medidas legais, que non sempre se cumpliron.
Doc. 6/45 A novela “Madrid de corte a checa”, recolle a fuga de capitais —¿Vas bien, mamá?. Ya estamos llegando a la frontera. Recorría José Félix el pasillo alfombrado. Su maleta saltaba en la red. El tren entraba, frenando, en Valencia de Alcántara. Los viajeros iban adormilados. La noche había sido larga y molesta por los pueblos extremeños dormidos. Subían los carabineros. Las señoras salían del tren encendidas de joyas, como si fueran a un palco de la Ópera. Así las pasaban. Les registraban en un cuartucho encalado y contaba anécdotas el sargento: —El otro día, un señor de Madrid quiso pasar un millón de pesetas en la escayola de su brazo en cabestrillo. Había también la leyenda del propietario de toros de lidia que vendía reses para las touradas sin sangre, de Lisboa, y pasaba en los cajones brillantes y billetes.. Os problemas financeiros da República non proceden só do cambio de réxime,
senón que forman parte da situación mundial de crise xeneralizada, que chega a España
nestas datas, e que só o diferente nivel de imbricación na economía capitalista mundial fai
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
291
que nos afecte con distinto grado de virulencia. As dificultades non fixeron máis que
acrecentarse ó longo do período.
Doc. 6/46 Principais contas de activos e pasivos da banca comercial (1930-1931, millóns de pesetas) Datas Caixas e
Bancos Préstamos e cretos
Depósitos Bancarios
Nadal (1930) Marzo (1931) Xuño (1931) Setembro (1931) Nadal (1931)
1.624 1.729 1.446 1.428 1.662
2.433 2.443 2.167 1.963 1.861
6.794 6.899 5.982 5.556 5.587
Doc. 6/47 A Revista Nacional de Economía, de xuño de 1931, descrebe os problemas do valor da moeda La crisis mundial afecta directamente a muchos componentes de nuestra balanza de pagos, empezando por el principal de ellos, que es el saldo de nuestro comercio exterior, y siguiendo con los fletes, los seguros y comisiones, todos los cuales han sufrido una disminución que, teniendo en cuenta la posición deficitaria de nuestro intercambio comercial con el exterior, ha de redundar en beneficio de la balanza de pagos. De otra parte, sin embargo, la crisis ha influido desfavorablemente sobre las remesas de los emigrantes, el turismo incipiente y el movimiento de capitales. Por lo que se refiere a estos últimos, hay que aclarar algo la afirmación anterior, pues a primera vista parecería que, siendo las consecuencias de la crisis mucho menores en España que en la mayoría de los demás países, el movimiento de capitales debería sernos favorable, pero teniendo en cuenta que esta aminoración de la crisis ha sido debida a la baja del cambio,que actuando de amortiguador, ha evitado el descenso de los precios, es fácil comprender cómo la rápida desvalorización de la peseta ha provocado la emigración de capitales y la retención de intereses de la ingente suma colocada en los bancos extranjeros por los capitalistas miedosos. A la influencia de las causas económicas, se añadieron, durante el cambio de régimen, consideraciones de orden político, que deben suponerse felizmente terminadas si el patriotismo y el buen sentido predominan en las clases pudientes. A lexislación social impulsada pola República para educación, para a política
hidráulica ou agraria forzaron unha intensa intervención do Estado na economía e nas
finanzas. Anque a postura dos ortodoxos liberais pedía a reducción dos gastos para
equilibrar a caída dos ingresos por mor da crise, estaba a xurdir unha teoría de política
económica que potenciaba a inversión e o gasto como estímulo a un mercado deprimido.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
292
Doc. 6/48 Proxectos hidráulicos do goberno, 1933 Descontado el Ebro, cuya cuenca tiene una significación tan acusada como rango geográfico peninsular máximo y que por recoger gran parte de las aguas cantábricas y pirenaicas tan caudaloso es, el resto de la zona mediterránea sólo cuenta con unos 4.500 millones de metros cúbicos de aguas anuales disponibles, frente a los 26.500 de la zona atlántica; una cuarta parte a distribuir entre múltiples posibilidades económicas de muchísimo mayor alcance. Todo Levante liquida su ciclo anual con un volumen comparable al del corto río Nalón; un poco más de la mitad que el Miño . El desequilibrio hidrográfico es manifiesto. El desequilibrio hidrográfico se encuentra en oposición con el económicos desde el punto de vista agrícola. Las zonas más productivas son las peor dotadas. La corrección de ambos desequilibrios depende de la posibilidad de trasvasar aguas de una cuenca a otra. La posibilidad de realizar este gran objetivo nacional depende de la que existe para derivar hacia la vertiente mediterránea las aguas caídas de los ríos Tajo y Guadiana. Singularmente las del primero, que son más abundantes, lo pueden ser naturalmente, porque la parte alta está a un nivel superior a los varios collados que sirven de paso entre los valles del Júcar y del Tajo. Esta actuación cada vez máis intensa do Estado esixiu esforzos por incrementar os
ingresos a través de leis fiscais, como a reforma de 1932, baseada en impostos sobre a
riqueza e non sobre o consumo. Propostas de taxas sobre sucesións, capitais, patrimonio e
beneficios de sociedades tentan millorar a xustiza da carga fiscal da sociedade. A
capacidade dos poderosos para evadir os tributos, a falla dun coñecemento axeitado da
riqueza e de personas cualificadas para levar á práctica a inspección fiscal, impediron un
aumento dos ingresos acorde cas necesidades sociales.
Doc. 6/49 A presión tributaria de 1930 a 1935 1930 1931 1932 1933 1934 1935 Impostor recadados 3.368'9 3.371'5 3.601'8 3.498'0 3.594'2 4.126'9 Millóns de ₧. Renda Nacional 25.213 24.003 24.204 22.011 25.465 24.749
Presión tributaria Porcentaje (%) 13’4 14’0 13’7 15’9 14’1 16’7
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 293 A SOCIEDADE A República nace das opcións políticas reformistas propostas por grupos sociais
heteroxéneos, que van dende os intelectuais, ate clases medias burguesas e grupos obreiros
urbanos. Plantexa a necesidade de modificar a estructura social na que se asentara ata
entón a monarquía: terratenentes, empresarios, financieros, eclesiásticos, é dicir, as
oligarquías da Restauración, polo que estos grupos recibiron con desconfianza a súa
chegada.
Doc. 6/50
Os grupos po-
pulares esixen melloras
inmediatas nas condi-
cións de vida, despois da
represión da dictadura. A
República tenta acadar
esas ventaxas dun xeito
legal, a través de reformas
dende as instancias de
poder. Os problemas de desórdenes públicos e a represión conseguinte enaxénanlle as
forzas proletarias e dan pe a dereita descontenta para esixir a recuperación da orde
pública.
Estratificación social (1930-1933)
3%
51%
46%
clase dominante clases medias clases baixas
Doc. 6/51 Estratificación económico social da poboación activa española (1930-1933)
Clases sociais Sector primario Sector secundario Sector terciario
Clases dominantes ou dirixentes
290.063(3,45%)
Latifundistas e grandes labradores
86.220
Grandes industriais (ferro, textiles e outros fabricantes)
78.843
Alta burguesía, profesións liberais, funcionarios e políticos
125.000
Clases intermedias 4.278.864 (50,89%)
Medianos e pequenos propietarios, arrendata-rios, aparceiros hortela-nos
2.278.036
Medianos e pequenos industriais, constructores, artesanos
687.797
Medianos e pequenos comerciantes, funcionarios, militares medios e baixos, empresarios de servicios
1.313.031 Clases obreiras 3.839.448 (45,66%)
Obreiros agrícolas 1.462.254
Obreiros industriais 1.462.703
Obreiros de servicios do Estado e corporacións
914.491
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
294
A conflictividade social no mundo rural
A cuestión máis importante que se lle presentou á República foi o 'problema
agrario'. Na área meridional a gravedade radicaba nas precarias condicións de vida,
laborais e de recursos dos que dispuña o proletariado agrícola. Este adopta unha ideoloxía
reivindicativa anarcosindicalista que se traduce en protesta social na procura dunha
reforma radical da terra, con actuacións extralegais a través de sublevacións, ocupacións de
fincas ou folgas laborais reivindicativas, que desembocaron nunha permanente
inestabilidade para o réxime. Para contrarrestar a influencia anarquista no medio rural os
socialistas crean a 'Federación de Trabajadores de la Tierra' -FTT- adherida á UGT.
Doc. 6/52 No congreso da C.N.T. de xuño de 1931 abórdase o programa anarquista sobre a terra. Expropiación sin indemnización de todos los latifundios, dehesas, cotos de caza y extensiones roturables, declarándolos propiedad social. Confiscación del ganado de reserva, semillas, aperos de labranza y maquinaria que se hallen en poder de los terratenientes. Entrega proporcional y gratuita en usufructo de dichos terrenos y efectos a los sindicatos de campesinos para la explotación y administración directa y colectiva de los mismos. Abolición de las contribuciones, impuestos territoriales, deudas y cargas hipotecarias que pesan sobre las propiedades que constituyen el medio de vida de sus dueños y son cultivadas directamente sin intervención ni explotación de otros trabajadores. Supresión de la renta en dinero o en especies que los pequeños arrendatarios (rebassaires, colonos, arrendatarios forales, etc) satisfacen a los grandes terratenientes y a los intermediarios dedicados al subarriendo.
Para paliar esta estampa desenvólvese unha lexislación social renovadora, para
millorar o mundo campesiño meridional, incrementar a renda disponible deste colectivo
marxinado, de elevar a capacidade de consumo nun intre de contracción da demanda e de
atemperar a elevada tensión que emana do entorno rural, que esixía da república
democrática unha solución inmediata. Aínda así as condicións dos xornaleiros non parecen
ter mudado abondo para falar de harmonía social.
Doc. 6/53 Algunhas medidas transcendentes para os cambeos agrarios e a súa derogación
Datas Leis decretos e ordes aprobados Leis e decretos derogados
Obreiros do campo
28-IV-1931 26-V-1931 1-VII-1931 12-VII-1931
-Lei de términos municipais -Seguro contra o paro forzoso -Decreto sobre xornada de traballo de 8 horas. -Lei de beneficios de accidentes de traballo agrarios
-Abolida o 4-IV-1934
Fomento agrario
7-V-1931 28-VIII-1931 IX-1932 3-III-1936
-Decreto de laboreo forzoso -Semente obrigatoria -Decreto de intensificación de cultivos en favor dos yunteiros extremeños -Reintrodúcese a lei de Yunteros
-Abolido en febreiro de 1934
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
295
Arrendamentos rústicos
29-IV-1931 28-II-1936 19-V-1931 11-VI-1931
-Suspensión dos xuizos por desahucios de contratos de arrendamento. -Reintrodúcese a supresión dos xuizos por desahucio. -Decreto que autoriza asociacións obreiras para facer contratos de arrendamentos colectivos. -Revisión de contratos de arrendamento para rebaixa-lo prezo
-Abolido no 1934 -Abolido o 16-IV-1934
Leis de arbitraxe social no traballo, na propiedade e na industria agrícola
7-V-1931
-Decreto de xurados mixtos (lei de 9-IX-31) a) no traballo rural (7-V-31) b) na propiedade rústica (20-VII e 4 e 16-X) c) Industrias agrícolas (12 e 18-VIII e 2, 3 e 18-IX)
-Modificada no 1934
Modificacións na propiedade
24-VIII-1932 16-IX-1932 25-IV-1936 7-X-1936
-Lei de expropiación forzosa de fincas rústicas de persoas comprometidas co golpe de Estado do 10-VIII-1932 -Lei de Reforma agraria -Reintroducción da Base IIª da lei de R.A. de 1932 -Decreto de expropiación agraria de tódalas propiedades das persoas que axudaron ó golpe de Estado
-Lei de amnistía ós participantes no golpe de Estado e devolución das terras (agosto 1934) -Lei de contrarreforma agraria 1-VIII-1935
Doc. 6/54 O diputado Fernando de los Ríos, descrebe a pervivencia da miseria, no 1936 En Andalucía, Extremadura y Castilla la Nueva se mantiene vivo el aforismo medieval "quien tiene la tierra tiene al hombre", y para poder tener al hombre, no obstante el régimen de libertad política, se necesita un instrumento de intimidación y de terror, y a esta pobre gente, que yo os he de decir cómo vive, se la ponía el cerco y se la presentaba la disyuntiva: o tu conciencia como ciudadano o tu miseria como jornalero, porque no te daré trabajo (...). Y ¿sabéis cuál es esa situación de vida? (...) se ha llegado a eliminar el salario en dinero y se da un jornal en especie, en infinidad de pueblos. En la zona de Moreda (...) dándoles ¡un celemín de trigo!. En la zona de Zújar, dándoselo en patatas y un poco de aceite. ¡Ese es un salario!. Subís a Puebla de Don Fadrique, el jornal de escarda se le da a la mujer, y se paga a 90 céntimos; si llegáis a la zona de los montes, en Iznalloz, el salario es de seis reales a los gañanes; si bajáis a la fecunda vega de Granada, a Santafé, en febrero estaban las mujeres recogiendo la aceituna a destajo, y el salario no rebasaba los cinco o los seis reales, con una disminución del 75% respecto a las bases de trabajo de los años 1932-1933.
A rebelión militar de 1936 acelerou as reformas e marcou o comenzo da acción
revolucionaria na área controlada pola República. As colectivizacións agrarias apareceron
como unha necesidade, tanto polo absentismo dos propietarios como polo abastecemento
da poboación, así como a transferencia legal da terra ó campesiñado.
A postura da patronal agraria ante as reformas.
O boceto para a reforma agraria leva á patronal a organizarse na -Agrupación
Nacional de Propietarios de Fincas Rústicas, dende agosto de 1931-. Esta opúsose ós
decretos gubernamentais que suprimían os seus privilexios económicos e sociais, dos que
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
296
disfroitara ata entón. Aprobada a Ley de Reforma Agraria plantou cara á súa aplicación ó
non acudir ás reunións conciliatorias propostas polos xurados mixtos, ó incentivar os
deshaucios, etc. Busca apoios sociais nos medianos propietarios, baluarte do conservadu-
rismo e asociados nos sindicatos católicos, dos que era mostra a Confederación Nacional
Católica Agraria. A coxuntura política do Bienio radical-cedista explica as medidas de
contrarreforma que se ven no cadro anterior. Cando non abondou, a oposición traduciuse
en antagonismo bélico ca ruptura institucional e legal que supuxo, en nome da orde e da
propiedade privada, a Guerra civil.
Doc. 6/55 As actas dos diarios de sesións, outubro de 1932, amosan as posturas patronais. En el Pueblo del Maestro, los patrones se niegan rotundamente a dar trabajo a los obreros. Las fincas del ex conde de dicha población están abandonadas, y cuando los obreros han pretendido sembrarlas, porque su propietario no quería hacerlo, éste ha recurrido a la Guardia civil para impedirlo . En Oliva de Mérida, los propietarios se niegan a arrendar las tierras y desahucian a los que venían labrándolas anteriormente. En Pallarés, los propietarios no siembran ni permiten que se vaya a sembrar. En Montijo, la clase patronal se niega a celebrar reuniones de ninguna clase desde el año pasado; los propietarios forasteros (es decir, los que no habitan en sus fincas), se niegan a todo pacto y a toda conciliación . En estas últimas semanas el gobernador ha tenido que imponer más de 300 multas a propietarios que habían faltado descaradamente a su palabra. Claro está que las multas que se imponen varían entre 100 y 500 pesetas y, por tanto, son un castigo totalmente insuficiente. En Badajoz ha habido un propietario que cuando la siega dijo tranquilamente que él tenía todos los años un presupuesto para limosnas, que éste las había suprimido, y que muy gustoso dedicaría ese dinero a pagar multas,porque en la finca él hacía lo que le daba la gana. Doc. 6/56 A revista da Unión Económica de marzo de 1933, descrebe a visión desta ante as reformas. Señoras y señores: (...) agradezco estos aplausos (...) que pongo a los pies de una mujer, la esposa de un compañero nuestro, de un adherido a nuestras organizaciones, que hace pocos días en un pueblo extremeño, al ver invadido su domicilio por las turbas y ante las graves ofensas que dirigieron a su mujer, tuvo la ineludible necesidad de hacer fuego contra los asaltantes (...). El Ministro de Agricultura, don Marcelino Domingo, en un discurso en Murcia, alude a la conducta de las muchedumbres en España, como un fenómeno de las masas entrando en la historia de España. Yo os digo (...) que he visto esa entrada (...) como obedeciendo a una consigna, en un mismo día invadieron centenares de fincas rústicas; apoteosis de la impunidad, se dedicaron al hurto de la aceituna, de la bellota, de todos los frutos, y al sacrificio del ganado; no creo que hayan entrado en la historia esas masas que se reúnen en las Casas del Pueblo para acordar el rendimiento mínimo del trabajo, obligando a los albañiles a no poner más de 50 ladrillos al día, y a los cogedores de aceitunas a no pasar de cuatro fanegas por las tres personas de cada casa (...); masas campesinas que antes permanecían tan sumisas, hasta el extremo de que en 1928 solo hubo en España 87 huelgas, y en el año 1931 llegaron a 704, subiendo a 805 en 1932. Radicalización nas posturas da clase traballadora urbana
As condicións de vida da clase traballadora urbana melloran no período republicano
do primeiro bienio reformista, pola disposición do goberno cara os problemas sociais e o
labor lexislativo do ministro de traballo, o socialista Francisco Largo Caballero, quen
recoñece o dereito da patronal e dos obreiros a sindicarse para a defensa dos seus mútuos
intereses dentro sempre do marco xurídico e legal e na procura da conciliación e non da
confrontación.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
297
O aspecto negativo
estará no crecemento do
paro, consecuencia de pro-
blemas externos derivados
da depresión mundial,
como internos pola postura
defensiva da patronal- sobre
todo no mundo agrario- e a postura, mitas veces intransixente dos grupos anarquistas e as
súas organizacións sindicais.
Doc 6/57.- Salarios máximos e mínimos (promedios nacionais por 8 horas) Profesións 1930 1933 1935 MAX. MIN. MAX. MIN. MAX. MIN. Mineros Metalúrgcos Albanels Téxtiles homes Téxtiles muleres Ebanistas Vidro-cristal Costureiras-modistas Agrícolas
9,21 9,84 9,37 8,17 3,87 9,22 9,10 3,84 6,80
6,04 6,34 6,14 5,65 2,31 5,92 6,35 2,09 4,42
9,96 10,56 10,11 8,75 4,11 9,86 10,48 4,26 7,51
6,81 6,92 7,00 6,05 2,32 6,75 7,11 2,21 4,88
10,42 10,94 10,31 9,10 4,33 9,94 10,87 4,39 7,67
7,36 7,09 7,17 6,39 2,53 7,01 7,50 2.33 5,07
Doc. 6/58
Taxas de paro por sectores
Primario68%
Secundario9%
Terciario11%
Construcción12%
389.000446.263
618.947667.898674.161
801.322
Xane
iro19
32 Xuño
1932
Dec
embr
o19
33D
ecem
bro
1934
Dec
embr
o19
35 xuño
1936
Evolución do paro
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
298
Resistencia patronal ás iniciativas de reformas laborais Os grupos dominantes, que pese a perder temporalmente o exercio do goberno
manteñen o poder económico e social, non ven a necesidade das mudas propostas e
manifestan resistencia ós cambeos. Reagrupados na Unión Nacional Económica -5
de noviembre de 1931- converxen tódalas organizacións patronais e artellan un frente
de loita que se moviliza contra a aplicación das leis reformistas.
Doc. 6/59 Recelo da patronal catalana ante o debate do artigo 42 da Constitución, de outubro de 1931 Después de tantas y tan apasionadas discusiones, el artículo admite la posibilidad de la expropiación forzosa sin indemnización. La admisión de este principio es gravísima, pues contradice esencialmente el hecho y el derecho de la propiedad privada y estrangula en su mismo origen todo estímulo de la iniciativa individual. Y es sobre este doble fundamento de la propiedad privada y la iniciativa individual donde descansa toda la fábrica de la civilización industrial, que es la nuestra. Literalmente es una desgracia. Socialmente un peligro. Políticamente un error. Pugna, además, con todas las corrientes actuales del mundo y del pensamiento europeo. Las Cortes Constituyentes españolas cierran los ojos a la realidad y aprueban un artículo que constituye una permanente amenaza contra la propiedad privada y la iniciativa individual. No hay ninguna posibilidad de iniciativa cuando la Constitución de un país, lejos de garantizar a los ciudadanos el fruto de su trabajo, los amenaza con una auténtica confiscación. Nadie querrá exponer su capital, su inteligencia o su trabajo al azar del humor de un Parlamento en una hora de pasión. No olvidemos que Cataluña pertenece a la zona europea de
la civilización industrial. Pues bien, esta civilización requiere, para su normal desarrollo, una creación continua de riqueza. Parece que la creación de riqueza exige esencialmente la propiedad privada y la iniciativa individual. Suprimidas ambas por el precepto constitucional que permite la expropiación sin indemnización, nuestra civilización industrial, aún tan débil, queda sin cimiento. Así, el artículo 42 de la nueva ley amenaza los fundamentos de nuestra civlización. A defensa da propiedade privada uniu os intereses da oligarquía terratenente,
a cúpula industrial e financiera ante os intentos de modificar as leis de
funcionamento do capitalismo. Esta actuación consegue abortar as propostas de
cambio e facer ineficaces as medidas sociales, que, segundo eles, afectaban á
propiedade.
Doc. 6/60 A revista da patronal, Economía Española, xaneiro de 1934, reproduce unha visión negativa da marcha da economía. La crisis económica de España es esencialmente una crisis de falta de confianza . Lo que había comenzado siendo una crisis normal y pasajera de inmovilización de capital se convirtió en una absoluta represión del espíritu de empresa y en un ahogo sistemático de todos los negocios grandes y pequeños . El Estado, en primer lugar, tiene que recuperar plenamente su perdida autoridad y dar sensación de que domina todas las fuerzas sociales que contra él y contra las vidas y haciendas de los ciudadanos puedan violentamente manifestarse. Bastaría un cambio de circunstancias en la política española, una afirmación vigorosa del principio de autoridad, de dinamismo e inteligencia en los rectores de los negocios públicos, un estímulo de confianza al
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
299
capital y de respeto a la propiedad para que el paro eminentemente psicológico y casi pudiéramos decir que político, quedara considerablemente reducido. Da dialéctica das palabras ós feitos violentos
A situación de conflictividade e reivindicación obreira era vista pola patronal
como unha ameaza constante ós seus intereses económicos, chegando a baraxar a
posibilidade de cambiar o curso dos acontecementos por vieiros non democráticos. Doc. 6/61 Na revista económica, Labor, do10 de marzo de 1935, a patronal expón esta visión No puede prolongarse ni un momento más el estado de postración en que ha estado sumida la clase patronal. Las organizaciones obreras han pretendido, y lo han llevado a cabo infinidad de veces, concesiones absurdas, que se han convertido para nosotros en despojos inicuos . Los obreros encontrarán en nosotros un bloque tan potente que, aún estando decididos a aceptar demandas justas y posibles dentro del estado económico de nuestra industria, se opondrá con tal firmeza a todo lo que salga de esas posibilidades, sean quienes sean los que apoyen esas absurdas peticiones. Se acabó la época de los despojos a las clases patronales. Nada podrán contra nosotros, ni las posiciones violentas que tanto se han empleado hasta ahora, ni todos aquellos manejos encaminados a despojarnos de lo que nos pertenece, sea cualquiera el sector social o político que los patrocinen. Si nos lesionan los poderes públicos, contra ellos iremos.
Os sindicatos, que colaboraran na chegada da República, non permaneceron
quedos. A UGT e, sobre todo, a CNT, tensaron a situación social con palabras e feitos
que amosaban unha virulencia que se pode ver no cadro dalgúns acontecementos
conflictivos. A recuperación da orde pública conlevaba a agudización da tensión, que
desembocaron nalgunhas situacións extremadamente violentas.
Doc. 6/62.- Principias acontecementos conflictivos ó longo da República
Ano Meses Acontecementos 1931. 11 e 12 de maio
Finais de maio 6 de xullo 20 a 23 de xullo
-Queima de conventos e igrexas en Madrid e outras cidades, como Sevilla, Cádiz, Córdoba, Murcia, Valencia, etc. -Pescadores de Pasajes (Guipúzcoa) marchan cara San Sebastián; a Garda Civil corta a marcha, usa as armas e morren 8 persoas e fírense a mais de 50 - Pulso da CNT ó Goberno con folga xeral na Telefónica. -Sucesos de Sevilla protagonizados por obreiros da CNT e do P.C.E. morren 4 detidos
1932 3 de xaneiro 4 de xaneiro 6 de xaneiro 18 a 25 xaneiro 10 de agosto 31 de decembro
-Epila (Zaragoza) obreiros dunha industria azucareira maniféstanse. Hai 12 mortos e varios feridos -en Jeresa (Valencia) manifestacións con 4 mortos e 13 feridos - Sucesos de Arnedó, Logroñ. 11 mortos e 30 feridos - Levantamento anarquista do alto Llobregat que proclaman o “comunismo libertario” (zona mineiral catalana). -Fracasa a sublevación militar de Sanjurjo contra a República. -Sucesos de Castilblanco, Badajoz.
1933 Do 8 ó 11 de xaneiro
- Levantamento anarquista que fracasa en Cataluña, e con incidentes en terras levantinas e en Andalucía, onde teñen lugar os luctuosos sucesos de Casas Viejas, en Cádiz. Total 21 mortos mais 3 das forzas de orde pública
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
300
Do 8 ó 15 de decembro - Novo levantamento anarquista en diversas provincias, con centro en Aragón e ramificacións por a Rioxa, Cataluña e Extremadura (75 obreiros mortos e 101 feridos; 14 mortos das forzas da orde e 63 feridos).
1934 Marzo Xuño Setembro Outubro
-Representantes monárquicos acordan en Roma, con Mussolini, a axuda ós conspiradores contra a República. -Convocatoria dos sindicatos socialistas (FTT) dunha folga xeral campesiña que afecta a 37 provincias, con resultado de 13 mortos, decenas de feridos e 7.000 detidos -Folga xeral de 24 horas en Madrid en solidaridade con Cataluña. - Movemento revolucionario da Alianza obreira de UXT e CNT e partidos de esquerdas con repercusións en Cataluña e, sobre todo, Asturias. Resultado de 1.050 mortos; 2.050 feridos e máis de 30.000 detidos por parte da Alianza obreira, e de 284 mortos e 900 feridos nas forzas de orde e exército
1935 Outubro - Manifestación masiva de simpatizantes de esquerdas na explanada de Comillas, ó sur de Madrid, cun cálculo entre 400.000 4 2.000.000 de asistentes
1936 Febreiro Marzo (8) Marzo (11) Xuño (16) Xuño (29) Xullo (5) Xullo Xullo
-Políticos e militares de dereitas piden a Portela Valladares a anulación das eleccións. -Un grupo de militares urde os preparativos para un golpe de Estado - Atentado falangista contra o vicepresidente das Cortes, Luis Jiménez de Asua. - Cruce de acusacións entre dereitas e esquerdas no Parlamento ante o debate sobre a orde pública. - Dende o cárcere José A. Primo de Rivera permite a adhesión da Falange á conspiración militar golpista. - Unidades militares comprometidas co golpe inician maniobras no Protectorado marroquí. - Asesinados o Tenente Castillo da Guardia de Asalto, prorrepublicano (12), que é contestado polos republicanos co asesinato do diputado conservadrs Calvo Sotelo (13) - 17 comenza a sublevación militar en Melilla, que ante a incapacidade para se impoñer abre paso á guerra civil,
Os enfrontamentos sociais pasaron das parolas ós acenos e remataron por
precipitarse en feitos, como señala o acontecido nun pobo de Badajoz e que salienta a
diferente concepción que sobre o acontecer da república había no país.
Doc. 6/63 No xornal católico El Debate
a) El telegrafista del pueblo de Castilblanco comunicó al gobernador que han sido muertos cuatro guardias civiles que había en el puesto de dicho pueblo por elementos huelguistas. Entre once y doce de la mañana una manifestación de más de 500 personas hizo acto de presencia en las calles enarbolando una bandera roja. Los guardias salieron a su encuentro, y los manifestantes recibieron a la Benemérita con insultos y silbidos. Los guardias hicieron entonces varios disparos al aire para intimidar a los manifestantes, y en aquel momento los revoltosos contestaron con una descarga cerrada, haciendo
más de doscientos disparos. Cayeron acribillados a balazos (...). También hay un paisano muerto. En Badajoz han causado los sucesos profunda consternación. No xornal El Socialista b) La tierra extremeña se ha teñido estos días con sangre, consecuencia dolorosa de una situación de violencia a la que es urgente e imprescindible poner remedio. (...) A la situación ruinosa en todos los órdenes que la monarquía legó al régimen nuevo vino a sumarse el pavoroso problema del paro en la agricultura, (...) en donde la crisis se hace más
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
301
aguda y difícil por la notoria mala fe que en muchos casos han empleado los propietarios para fomentarla. No hay peor consejera que el hambre (...) pero también es verdad que no hay nada que estimule tanto a la insubordinación como la injusticia. Y éste es el caso que se está repitiendo de día en día. No solamente no han encontrado apoyo alguno los obreros de aquellas regiones castigadas por el paro, sino que constantemente se han visto vejados en sus más elementales derechos de ciudadanía. Se está haciendo creer que los sucesos luctuosos que se han desarrollado en
tantos pueblos de España tienen una sola causa: los pretendidos desmanes de unos trabajadores hostigados en parte por la penuria, pero soliviantados por propagandas políticas avanzadas (...). La realidad es bien distinta. (...) Se trata de que no se ha desarraigado el viejo caciquismo rural (...). Tímido y cauteloso en los primeros días de la República, vuelve a ser ya desvergonzado y cínico (...) Ahí, y no en explicaciones interesadas, es donde hay que buscar la causa principal del descontento que existe en los pueblos.
A noticia dos acontecementos de Castilblanco, de xaneiro de 1932,
Da reacción violenta de outubro a Guerra
A violencia da esquerda ten un claro matiz revolucionario. Unha parte está dirigida
polo anarquismo, cuio ideal libertario non se identifica co modelo de Estado da República.
En outros, por partidos políticos e sindicatos obreiros ligados ós propios partidos. A
sublevación de Asturias- de Outubro de 1934- contra o goberno conservador da República
foi a máis sonada políticamente. Representou a toma do poder temporal polas grupos
políticos e sindicais de esquerda, socialistas, anarquistas e comunistas, e a instauración
dun modelo de república socialista, mentres durou a revolta e no espacio onde esta triunfa.
Doc. 6/64 Pacto de "Alianza Obrera" en Asturias, Marzo de 1934 Las organizaciones que suscriben, UGT y CNT quedan comprometidas a cumplir el compromiso fijado en este Pacto, bajo las condiciones siguientes:
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
302
1º. Las organizaciones firmantes trabajarán de acuerdo, hasta conseguir el triunfo de la revolución social en España, estableciendo un régimen de igualdad económica, política y social, fundado sobre principios socialistas federalistas. 6º. El Comité Ejecutivo elaborará un plan de acción que, mediante el esfuerzo revolucionario del proletariado, asegure el triunfo de la revolución en sus diversos aspectos (...). 10º. De esta Alianza Revolucionaria forma parte, por estar previamente de acuerdo con el contenido del Pacto, la Federación Socialista Asturiana. Doc. 6/65 Imáxenes do acontecido en Asturias.
A violencia dende o comenzo da Guerra
eleva o seu tono, ate o punto de obrigar ó Estado
a recordar o dereito que asiste a toda persoa a
ser xuzgada dacordo cas leis vixentes. A
realidade foi outra. Ambos bandos tomaron a
xustiza pola súa man aproveitando a falla de
control de determinadas zonas para dar cumplida vinganza ás rivalidades anteriores.
Doc. 6/66 De acuerdo con el Consejo de Ministros y a propuesta del presidente del mismo. Vengo en decretar lo siguiente: Artículo 1º. Para juzgar los delitos de rebelión y sedición y los cometidos contra la seguridad del Estado por cualquier medio, previstos y penados en las leyes, se crea con plena jurisdicción un Tribunal especial compuesto por tres funcionarios judiciales que juzgarán como Jueces de Derecho, y catorce jurados que decidirán sobre los hechos y las causas. Artículo 2º. Los funcionarios judiciales que actúen como Jueces de Derecho serán nombrados por Orden del Ministerio de Justicia. Los jueces populares serán designados por los partidos que integran el Frente Popular y organizaciones sindicales (...), atribuyéndose dos miembros a cada uno de dichos partidos y organizaciones. Artículo 3º. El procedimiento será sumarísimo, y se acomodará a las reglas que previamente determine el propio Tribunal al constituirse. Estas reglas deberán ser publicadas para conocimiento de cuantas personas comparezcan ante el Tribunal, el cual podrá modificarlas por acuerdo del Pleno. (...). Dado en Madrid, a 23 de agosto de 1936, Manuel Azaña. Presidente del Consejo de ministros, José Giral Pereira.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
303
Doc. 6/67 Dúas visións da violencia na guerra civil por ambos bandos As matanzas no bando nacional despois da toma de Badajoz (14-VIII-1936) 1) R. Packard, Herald Tribune, “Tan pronto como eran detenidos los defensores republicanos eran ejecutados en masa” 2) Le Temps (15) “Los milicianos sospechosos detenidos son inmediatamente ejecutados... Los milicianos detenidos en el coro de la Catedral han sido ejecutados ante el altar” 3) Declaraciones del coronel Yagüe a un corresponsal de prensa. “Ha sido una espléndida victoria. Antes de seguir adelante, vamos a terminar la limpieza de Extremadura, ayudados por los falangistas” 4) Precisión de Yagüe ó corresponsal do New York Herald Tribune, John T. Whitaker, “Naturalmente que hemos matado. ¿Qué suponía usted? ¿Qué iba a llevar 4.000 prisioneros rojos con mi columna, teniendo que avanzar contra reloj? ¿O que iba a dejarlos en la retaguardia para que Badajoz fuera roja otra vez?
Max Aub, no bando republicano —¿No vienes con nosotros? —No. Jorge iba con las manos en los bolsillos, Pascual y Genís abajo. Se miró las manos. Le parecieron extrañas; tan llenas de arrugas. Las frotó una contra otra, se las apretó, entrecruzó los dedos y se puso a pensar. Pensó que se ponía pensar. Esta noche a lo más tardar al amanecer, sacarían a su padre en un auto —con el otro, o solo—, lo llevarían allá enfrente —tras el palacio del conde de Ripalda: ahí donde empezaba la huerta y la noche, lo harían bajar y le pegarían un tiro en la nuca. Quedaría tirado hasta que lo recogieran y llevaran al depósito del cementerio. Los labios descoloridos, color ceniza, un ojo saltado por el orificio de salida de la bala. ¿Qué hubiese hecho su padre en su lugar? Seguramente lo hubiera salvado. El no, él había condenado a su padre. ¿Qué podía haber hecho? De todos modos su intervención no hubiese servido de nada.¿Seguro? ¿De verdad se hubiesen negado sus compañeros a favorecerle? Era su padre ¿Y si se muriera? ¡Levántate, anda, grita! ¿Vas a dejar que lo asesinen, como un conejo? Le pegarán en la nuca, y, ¡zas!, caerá muerto. Despatarrado. Como una rana, como una rana no, como un sapo. Ahora croan cientos. Y atan la noche sobre el río. La revolución. Ya no hay familia que valga. Levántate. Habla con el gobernador. —¿Qué le digo? Habló en voz alta y se sobresaltó: «Señor gobernador, hemos condenado a muerte a mi padre porque era un cacique de derechas. Está en el Colegio Notarial. Lo sacarán esta noche para pegarle un tiro en la nuca. Usted ha prohibido que la gente se tome la justicia por su mano, mande la policía para impedir que esta barbaridad se lleve a cabo. Llévenlo a la audiencia, a la cárcel Modelo. A donde sea».
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
304
A orde pública. Resposta institucional.
A orde pública en España era competencia do Exército e dun corpo militarizado
como a Guardia civil, que actuaba seguindo as órdes emanadas dos Gobernos civiles, ó
depender do Ministerio de Gobernación. A negativa visión que existía sobre estas forzas
de orden levou á República a organizar a Guardia de Seguridad y Asalto -1932-,
fundamentalmente urbana, afín ó novo régimen, que tiña seus propios mandos non
procedentes do exército. Ademáis contábase cos Carabineiros para o control das fronte-
ras.
A Guardia civil, ó escomezar a Guerra, convírtese 'Guardia Nacional Repu-
blicana' polo decreto de agosto de 1936.
Doc. 6/68 O autor xustifica a necesidade de cambio nas forzas de orde público (1931) La impopularidad del cuerpo entre las masas obreras, muy especialmente entre los campesinos, era extraordinaria. No sé si con razón o sin ella, pero lo cierto era que la Guardia civil constituía para muchas gentes la encarnación de la supervivencia de los sistemas inquisitoriales en la averiguación de los hechos delictivos y en la depuración de responsabilidades, además de representar la violencia de la represión. Lo ocurrido los días 11 y 12 de mayo me había confirmado el temor de la imposibilidad de hacer frente a los conflictos de orden público en las ciudades con la Guardia civil. Cada vez que intervenía era inevitable que el número de bajas fuese elevado, dado su armamento y su obligado modo de proceder. Angel Galarza y yo planeamos la creación del nuevo cuerpo de policía armada, al que acordamos darle el nombre de Guardia de Asalto. Se exigía la estatura mínima de un metro ochenta centímetros y una constitución física verdaderamente excepcional. Su entrenamiento era intensivo en el gimnasio del cuerpo.
El resultado fue que comenzada su organización a finales de mayo, en octubre ya contaba con un cuerpo de Guardias de Asalto de ochocientos hombres formidablemente entrenados y preparados para la acción, armados con porras y pistolas y dotados de un material móvil que permitía acudir, a los pocos momentos, al lugar preciso. A axitación social descrita levou ó Goberno a defender a orde pública, polo que
decretou inmediatamente a 'Ley de Defensa de la República' -Octubre de 1931-, e
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
305
aproba, xa baixo o amparo da Constitución a 'Ley de Orden Público' -julio de 1933.
Cando isto non foi abondo, recurriuse ó exército, ó Estado de guerra” para garantir a
orde social
Doc. 6/69 A Gaceta de Madrid, 30 de xullo de 1933, publica a Ley de Orden Público Artículo 1º. El normal funcionamiento de las instituciones del Estado y pacífico ejercicio de los derechos individuales, políticos y sociales definidos en la Constitución son fundamento del orden público. Artículo 2º. Son actos que afectan al orden público: 2. Los realizados por colectividades cuando trasciendan a la vida pública ciudadana. Artículo 3º. Se reputarán actos contra el orden público: 2. Los que se cometan o intenten cometer con armas o explosivos. 3. Aquellos en que se emplee pública coacción, amenaza o fuerza. 5. La huelga y la suspensión de industrias ligeras. 6. Los que alteren materialmente la paz pública. 7. Aquellos en que se recomienden, propaguen o enaltezcan los medios violentos para alterar el orden legalmente establecido. Doc. 4/69 Discurso do Presidente do Consello de Ministros ante os acontecementos de Asturias e Cataluña, 7 de outubro de 1934 Españoles: A la hora presente la rebeldía, que ha logrado perturbar el orden público, llega a su apogeo. Afortunadamente, el movimiento queda circunscrito, por la actividad y el heroísmo de la fuerza pública, a Asturias y a Cataluña. En Asturias, el ejército está adueñado de la situación, y en el día de mañana quedará restablecida la normalidad.
En Cataluña, el presidente de la Generalidad, con olvido de todos los deberes que le impone su cargo, su honor y su autoridad, se ha permitido proclamar el Estat Catalá. Ante esta situación el Gobierno de la República ha tomado el acuerdo de proclamar el estado de guerra en todo el país. A educación dende unha nova perspectiva
O proxecto cultural republicano está impregnado polos principios do liberalismo,
a moderna pedagoxía dos institucionistas e das ideas educativas do socialismo histórico.
Con estes ingredientes formulábase un modelo de ensino centrado na 'socialización,
democratización e igualdade de oportunidades' para tódalas personas. A educación
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
306
entendíase como 'servicio público' e o obxectivo era 'transmitir unha cultura cívica e
política para as futuras generacións'.
Doc. 6/70 A educación na Constitución de 1931 Art. 48.- El servicio de la cultura es atribución esencial del Estado y lo prestará mediante instituciones educativas enlazadas por el sistema de la escuela unificada . La República legislará en el sentido de facilitar a los españoles económicamente necesitados el acceso a todos los grados de la enseñanza. O labor ministerial de Marcelino Domingo e do seu sucesor no cargo Fernando de
los Ríos orientouse a impulsar esta política. O intento de adecuar os medios ás necesi-
dades reais do país choca cos límites dos recursos financeiros. Dende 1933 coménzase a
falar de aplazar, e non sustituir, o ensino relixioso. A guerra puso fin ó intento.
Doc. 6/71 Evolución dos gastos en educación Anos Presuposto
do Mº I.P. Diferencia
% I.P/Estado
1931 1932 1933 1934 1935 1936
209,8 268,8 310,7 335,6 336,9 338,5
- 59,0 41,9 24,9
1,3 1,6
5,69 5,92 6,57 7,08 6,60 6,54
As Misións Pedagóxicas formaban
parte da 'reforma educativa'. Créanse polo
Decreto de 29 de mayo de 1931 co
obxectivo de levar ás xentes, con
preferencia ás que habitan no mundo
rural, o alento do progreso. O Padroado,
dependente do Ministerio de Instrucción
Pública, encargarase de 'difundir a cultura
xeral, a moderna orientación docente e a
educación ciudadana en aldeas, vilas e lugares da poboación rural', a través do cine,
música, lectura de obras ou poesía, charlas, documentais, teatro; a Orientación
pedagógica como excursións con fins educativos, visitas, cursillos de perfeccionamento
para mestres, etc. e actividades relacionadas ca Educación cidadán e cívica.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
307
Logros sociais da República
O carácter renovador da República manifestouse con claridade na incorporación
de dereitos colectivos na lexislación. Ofreceu ós desfavorecidos unhas milloras ca
Europa occidental desenvolvida levaba implantado dende finais do XIX. Así dende o
Ministerio de Traballo e baixo a dirección de Francisco Largo Caballero apróbase o
'Seguro obligatorio de Accidentes de trabajo' tanto no mundo agrario -xuño de 1931- ,
como no industrial -xullo de 1932. Compleméntanse ca creación da 'Caja Nacional del
Seguro de Accidentes de Trabajo'. Tamén se aproba, non sen polémica na súa
tramitación nas Cortes, o 'Seguro de Paro' -julio de 1934.
Doc. 6/72 A constitución recolle o interese social do réxime Artículo 46.- El trabajo, en sus diversas formas, es una obligación social y gozará de la protección de las leyes. La República asegurará a todo trabajador las condiciones necesarias de una existencia digna. Su legislación social regulará: los casos de seguro de enfermedad, accidente, paro forzoso, vejez, invalidez y muerte; el trabajo de las mujeres y de los jóvenes y especialmente la protección a la maternidad; la jornada de trabajo y el salario mínimo y familiar; las vacaciones anuales remuneradas; las condiciones del obrero español en el extranjero; las instituciones de cooperación; la relación económico-jurídica de los factores que integran la producción; la participación de los obreros en la dirección, la administración y los beneficios de las empresas, y todo cuanto afecte a la defensa de los trabajadores. As melloras sociais non esquecen á muller e decreta -26 de maio de 1931- o
Seguro Social obligatorio de Maternidade, que vai ter incidencia na caída da
mortalidade infantil e feminina. Un logro importante na época foi o da aprobación do
dereito ó aborto.
Doc. 6/73 O Dr. Félix Martí Ibáñez opina sobre a lei do aborto, 1937 La reforma eugenésica, inicia sus tareas al incorporar en un Decreto trascendental la interrupción artificial del embarazo, a los dominios de la Medicina científica . Y como toda reforma eugenésica debe situar en el punto axial de la misma a la madre y al niño, por ahí comenzamos, estableciendo en el citado Decreto la libertad de practicar el aborto sea cual fuera la causa que lo motive, borrando así de golpe el curanderismo asesino y dotando al proletariado de un modo científico y eficaz de controlar su natalidad, sin temor a los riesgos que ello pudiera reportarle . Nuestra reforma agrega a la causa terapéutica -enfermedad física o mental de la madre que contraindica el parto- y al motivo eugenésico -incesto paterno o taras que podrían propagarse al futuro ser-, los factores neo maltusianos -deseo consciente de limitación voluntaria de la natalidad -y sentimental o ético -maternidad indeseable para la madre por diversas causas de orden amoroso o emotivo -,los cuatro puntales médico sociales, sobre los que descansa la reforma eugenésica del aborto.
A guerra condicionou e aplazou calquera preocupación pola saúde pública e a
asistencia social en beneficio da 'sanidad militar', así como a atención e campañas de
orientación sanitaria para a infancia. Dende o Ministerio de Sanidade e Asistencia Social
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
308
- con Federica Montseny ó frente- tratouse de encauzar e reorganizar canto había
lexislado sobre beneficiencia. As dificultades económicas e a falla de cretos trataron de
paliarse cas axudas do Socorro Rojo Internacional y Comité de Higiene da Sociedade de
Nacións.
Cultura e lecer Nun país con índices de analfabetismo elevados e escasa capacidade adquisitiva a
lectura é máis un luxo que un ben de consumo habitual. A prensa diaria, na que dereitas
e esquerdas esfórzanse por presentar noticias que responden á división existente na
sociedade española, conta con novas aportacións, dende prensa nacionalista a diversas
correntes ideolóxicas.
Doc. 6/74
Afín ás dereitas aparecen 'Ya' - xaneiro de 1935- relacionado ca Editorial Católica
e as opinións da Igrexa e 'Arriba' -marzal de 1935- xornal da Falange. Na esquerda xur-
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
309
den, a raiz da suspensión pola República do órgano central do P.C. 'Mundo Obrero' - La
Lucha, de 1933, e 'Pueblo', de 1935.
Doc. 6/75
A radio, un ben de consumo caro no período e de acceso limitado, representaba
para as persoas analfabetas unha fonte de información.
Neste senso xogou un papel destacado como medio de
propaganda política.
Outra forma de relación social e de difusión de ideas
representouna os mítines de partidos e sindicatos, unha vez
acadada a liberdade de expresión restrinxida na etapa
anterior. A divulgación propa-gandística contou tamén co
comic e cartelismo, con un elevado nivel artístico.
A guerra puso fin a toda actividade cultural, pero non a postura da maioría das
persoas cultas que se aliñaron coa República e fronte ó fascismo. O exilio foi o camiño
emprendido por moitos deles, mais non abandonaron o seu compromiso democrático,
como amosan os cadros de Miró de axuda ós postulados democráticos da República, ou
o símbolo da pintura contra a barbarie da guerra que legou Picasso no seu inmortal
Guernica. Ó mesmo tempo poetas e escritores deixan testemuña do seu compromiso cos
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVI
L NO BANDO REPUBLICANO (1931-39) 310
Os espectáculos que atraían multitudes e xeraban
pasións estaban no fútbol e nas touradas. Mentres os
cafés eran centros de xuntanza urbanos e servían para
discusións políticas, reflexión literaria ou descano no
traballo.
O cine, estimulador de novedades científicas será
parte do pasatempo público, tanto pola expansión a tódalas zonas como polo seu prezo
módico; o coste da entrada vai entre 1 a 3 pesetas a butaca, e 0'45 as sillas, mentres co
teatro estaba entre as 3 e 6 pesetas, cando un obreiro metalúrxico en Madrid cobraba
1'62 pesetas/hora. Fúndanse empresas de creación e
distribución con salas de cine ata un total de 3.337 no
1935. A incorporación do sonido fará do cine algo máis
que un teatro filmado.
O teatro e o cine gozan de popularidad. O primeiro
porque é posible levalo por todo
o territorio, transformalo en
medio de difusión ideolóxico,
de loita reivindicativa e de
denuncia social. As 'Misiones
pegagógicas' incorporaban
este medio e Federico Garcia
Lorca co seu grupo de teatro
universitario 'La Barraca' é un
exemplo delo.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
311
valores da sociedade , dos que son exemplos García Lorca, León Felipe, Miguel Hernández, ou Rafael Alberti. En Valencia,
en plena contenda , celébrase o IIº Congreso Internacional de Escritores Antifascistas, que testemuña o temor
internacional do perigo dos fascismos.
Ilustración do Guernica de Picasso, para acompañar ó poema de Rafael Alberti, que aparece como Doc. 4/79, páx. 263 do libro de materiais tantas veces citado
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
312
Nomes propios: Niceto Alcalá Zamora (Priego, Córdoba,1877- Buenos Aires,1949): Estuda leis na Universidade de Granada e doutórase na de Madrid. Con vintedous anos gaña praza no corpo de letrados do Consello de Estado. Dentro do partido liberal foi elexido por primeira vez diputado no 1905 polo distrito de La Carolina; ocupa as carteiras de Fomento en 1917 e da Guerra no 1922. Opúsose á Dictadura de Primo de Rivera e formou parte no Pacto de San Sebastián e no Comité revolucionario que fracasa na sublevación de nadal de 1930, polo que é xuzgado e condenado a seis meses de cadea, da que sae ó se proclamar a República. Ocupa a Presidencia do Goberno Provisorio. Católico practicante dimite do cargo ó se aprobar os artigos de tema relixioso no debate das cortes Constituíntes. Foi nomeado primer presidente da República o dez de nadal de 1931. Con actuacións polémicas, foi obrigado a dimitir polo Fronte Popular en abril de 1936; marcha a Paris e logo, no 1942 a Arxentina, onde morre. Manuel Azaña Díaz (Alcalá de Henares, Madrid, 1880- Montauban, Francia, 1940). De familia acomodada estudia Dereito na Universidade de Zaragoza e os cursos de doutoramento na de Madrid. Afiliase ó partido Reformista de Melquíades Álvarez no 1914; ocupa cargos no Ateneo de Madrid. Oposto á Dictadura de Primo de Rivera funda o partido de Acción Republicana. Participa no Pacto de San Sebastián en 1930 e ocupa a carteira da Guerra no Goberno Provisional. É un representante da esquerda burguesa elexido nas tres eleccións da República sustitúe a Alcalá Zamora, primeiro na presidencia do goberno ó dimitir este no 1931; logo na Presidencia da República en maio de 1936. Personaliza as principais iniciativas de reforma republicanas: agraria, militares, educativas...Os problemas sociais de Casas Viejas e Arnedo obrígano a dimitir en 1933. Aglutina, con outros dirixentes, a burguesía democrática en Esquerda Republicana que se coaliga no Fronte Popular no 1936 e acada de novo a xefatura do Goberno, que abandona para presidir a República dende antes da rebelión militar, maio de 1936 ate o 27 de febreiro de 1939. Morre no exilio. Pedro Segura Sáez (Carazo, Burgos, 1880- Madrid, 1957). Do mundo rural burgalés e de pais mestres estuda no seminario e é ordenado sacerdote no 1906. Fai o doutoramento na universidade Pontificia de Comillas. Nomeado bispo de Coria no 1920 e arcebispo de Burgos no 1926, contou ca protección de Alfonso XIII que lle proporcionou o ascenso ó cardenalato e a ocupación do primado de Toledo no 1928. De conviccións monárquicas, acolle de mal grado a proclamación da República e faino explícito nunha pastoral de 1 de maio de 1931, o que lle vale a expulsión do país en xuño do mesmo ano. A presión do Goberno induciron a Pío XI a despoxalo da sede cardenalicia, residindo entón en Francia e Roma, ate que regresa a España en 1937, facéndose cargo da diócese de Sevilla. Na etapa franquista tamén se enfrentou ó réxime pola independencia da igrexa e do Estado. José Sanjurjo y Sacanell (Pamplona, 1872-Portugal, 1936). Formado na Academia Militar de Toledo, o seu primeiro destino foi Cuba de onde volve co grao de capitán. Pertence ós militares feitos e ascendidos nas guerras marroquies, alcanza o xeneralato en 1920 e no 1923 xa era xeneral de división. Ocupou destinos de gobernador militar en Toledo e Zaragoza. Nomeado en 1928 director xeral da Garda aceptou a transición á República en 1931 e recoñeceu ó Goberno Provisorio. Despois dos acontecementos de Castilblanco e Arnedo foi destinado á Dirección Xeneral de Carabineros. Participa na conspiración antigubernamental de agosto de 1932 que fracasa, sendo condenado a morte, permanece no penal del Dueso, Santander logo de ser indultado por Alcalá Zamora. Acóllese á amnistía de 1934 e establécese en Portugal dende onde participa na conspiración de 1936, da que sería o cabecilla de non ter morto en accidente de aviación en Estoril. Emilio Mola Vidal (Cuba, 1887-Alcocero, Burgos, 1937). Formado na Academia Militar de Toledo, alcanza o grao de segundo teniente en 1904. A carreira militar está vinculada a Marrocos, onde por méritos de guerra acada o grao de comandante en 1914. Con estancias curtas e esporádicas na península volta ó protectorado marroquí na guerra dos anos 20 sendo ferido en 1921. Ó final da campaña de pacificación da colonia xa era xeral en 1928. Ocupa o posto de director xeral da Seguridade en 1930 no goberno Berenguer, actuando en defensa da monarquía na sublevación republicana de nadal de 1930. Foi encarcelado e separado do servicio trala intentona de Sanjurjo. Recuperado no bienio conservador traballa no Alto Estado Mayor e ocupa posto de relevancia en Marrocos. O Fronte Popular desconfía del e
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
313
trasládao á capitanía militar de Pamplona dende onde tece a rede de conspiradores e o plan de sublevación militar que coordina. Participante na rebelión militar incorpórase á Xunta Nacional de Defensa e pasa a ser xefe do exército do Norde. Morre en accidente de aviación no 1937. Francesc Maciá i Llusa (Vilanueva y la Geltrú, 1859-Barcelona, 1933). Militar de carrera e profesión abandona o exército en 1907 ó ser elexido diputado por Barcelona nas listas de Solidaridat Catalana. Na crise política de 1917 toma parte na Asemblea de parlamentarios, facendo gala de posicións rupturistas e radicais e despegado da política nacional. Na dictadura viuse na obriga de se exiliar en Francia, onde busca apoios á independencia catalana, chegando a formar un grupo armado, que fracasa e vai ser encadeado. Retorna a España en febreiro de 1931 e baixo o nome de Esquerra Republicana de Catalunya aglutina a grupos de esquerdas nacionalistas baixo a súa presidencia. Proclama a República en Cataluña en Abril de 1931. Acepta, despois de negociacións co goberno provisorio, a presidencia dun goberno autónomo e comenza o proceso autonómico que culmina co plebiscito do 2 de agosto de 1931 polo que o pobo catalán respalda o Estatuto. Foi presidente da Generalitat, diputado por Lérida nas Cortes constituintes e parlamentario nas de Cataluña, ata a súa morte no citado ano. José María Gil Robles (Salamanca, 1889, Madrid, 1980). Estudou abogacía na cidade natal e doutorouse pola de Madrid. Obtén a cátedra de Dereito Político no 1922, pasando por diversas universidades ate chegar á de Madrid. Mantivo unha forte vinculación ca igrexa, dende a súa militancia en Acción Católica, na segredaría da Confederación Nacional Católico-Agraria, ata a dirección do periódico El Debate. Obtén a acta de diputado como membro de Acción Nacional por Salamanca e forma parte do Bloque Agrario Salmantino, sendo un opositor permanente a todas as iniciativas de reforma agrarias e relixiosas do goberno. Como presidente de Acción Nacional en 1931 preconiza a participación política sen recoñecer á República. Dende marzal de 1933 preside a Confederación Española de Derechas Autónomas (CEDA), primeira organización de masas da dereita e minoría maioritaria nas Cortes saídas das eleccións do 1933. Apoia no bienio conservador toda a política revisionista do Partido Radical e forma parte, con tres carteiras, no goberno formado o 4 de outubro de 1934, que dará lugar a sublevación de Asturias e a Declaración de independencia de Cataluña. Co fracaso da unión das dereitas nas eleccións do 1936, pasa a ser líder da oposición. Coñecedor da conspiración antirrepublicana, abandona España o día do alzamento, e dende o exterior realiza tarefas de propaganda e xuda económica ó bando franquista. Alejandro Lerroux García (La Rambla, Córdoba, 1864- Madrid, 1949). Avogado de profesión e periodista, é un político contradictorio. Comenza o seu andar no republicanismo progresista e mantén unha postura de oposición á guerra de Cuba e os procesos de Montjuich que o levaron ó cárcere. Elexido diputado por Barcelona no 1901, organiza o Partido Republicano Radical, de marcado anticlericalismo no 1908. Participou nos acontecementos da Semana Tráxica de 1909 e na Asemblea Parlamentaria de 1917; como integrante da Alianza Republicana no 1926 é un dos firmantes do Pacto de Sansebastián e forma parte do Comité Revolucionario de 1930. Ocupou a carteira de Estado no goberno provisorio, anque pasa á oposición no nadal de 1931. Vai ser a forza máis votada nas eleccións de novembro de 1933. Ocupa a presidencia do Goberno en varias ocasión e diversos ministerios, dende os que propugna unha política que desmonta a obra reformista do primeiro bienio. A falla de apoios lévao a ofrecer carteiras ministeriales á CEDA o 4 de outubro de 1934, desencadeando unha reacción obreira que dará paso ós días de outubro. Implicado en diversos escándalos de corrupción política, viu a súa forza desmoronarse nas elección de 1936. Fuxe o 17 de xullo a Portugal dende onde apoia a causa dos sublevados. Regresa a España no 1947 e morre dous anos mási tarde. Indalecio Prieto y Tuero (Oviedo 1883-México, 1962). Orfo dende os seis anos e trasladado a Bilbao presenta unha infancia difícil, ó ter que abandonar os estudos primarios por ter que traballar. De formación autodidacta, exerceu de taquígrafo no diario La Voz de Vizcaya, pasando logo a redactor do Liberal no 1901, periódico do que sería director e propietario. Militou no PSOE dende os 16 anos e formou parte da política vasca fronte á burguesía nacionalista. Foi elexido parlamentario por primeira vez no 1918. Apoiou a corrente socialista contraria á axuda a dictadura de Primo de Rivera, colaborando cos republicanos. Firma o Pacto de San Sebastián e conduce ó seu partido á conxura de 1930. Proclamada a República é elexido parlamentario nas
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
314
constituíntes e desempeña diversos ministerios: o de Facenda, de Obras Públicas no primeiro bienio; e da Mariña e Aire e o de Defensa nos gobernos da Guerra. Exiliouse, primeiro a Francia, para ir logo á México, onde morreu Largo Caballero (Madrid, 1869- 1946). De familia con escasos recursos e con escasa posibilidades de formación escolar, apenas estudios elementais, traballa en diversos oficios para rematar por ser estuquista dende os 9 anos ata os 41, no que a súa actividade sindical e política o apartarían dela. Afíliase a UXT, no sector de albanilería, en 1890 despois de escoitar a Pablo Iglesias; e no 1894 entra no PSOE. Forma parte do Instituto de Reformas Sociais dende 1903; no 1908 é vicepresidente do sindicato en Madrid e no 1910 é elexido un dos tres concellais de Madrid, o que lle permite abandonar o seu oficio e vivir dos soldos oficiais ou sindicais. No 1918 é nomeado segredario do seu sindicato, cargo que desempeña, con pequenas interrupcións ate 1938, permitíndolle este cargo a súa incorporación a xuntanzas e reunións da internacional socialista e da OIT. Ocupa na República o cargo de Ministros de Traballo (1931-1933) e de Xefe de Goberno nos comenzos da guerra . Exiliado en Francia caeu prisioneiro e encadeado nun campo de concentración nazi, de onde foi liberado ó remate da guerra mundial, morre en marzo de 1946. Lluis Companis (Lérida, 1882-Barcelona, 1940) Avogado e periodista a súa entrada na política faina como concellal de Barcelona en 1917. Militou sempre na esquerda catalanista, e foi un dos fundadores de Esquerra Republicana de Catalunya no 1931. Elexido concellal o 12 de abril de 1931 proclama, dous días despois, a República na cidade condal facéndose cargo do Goberno . Sae elexido diputado para as Cortes Constituíntes, foi ministro da Mariña no goberno central. A aprobación do Estatuto catalán vinculao definitivamente a Cataluña, onde ostentou a presidencia do Parlamento autónomo e, á morte de Maciá, a da Generalitat. Enfrontado ó Goberno central pola ley de cultivos proclama, na sublevación asturiana de outubro de 1934, o Estado Catalán polo que foi encadeado, procesado e condenado. Recupera a presidencia da Generalitat despois do triunfo do Fronte Popular e xogou un papel destacado na derrota da sublevación en Barcelona; refuxiado en Francia depsois da derrota republicana, foi detido pola Gestapo, devolto a España e fusilado. José Antonio Aguirre y Lecube (Guecho, Vizcaya, 1903-Paris, 1960) Estudou dereito cos xesuitas en Deusto, e foi xogador do Atletico de Bilbao, de familia carlista evolucionou cara o nacionalismo e militou no PNV. Elexido diputado nas Cortes constituíntes loitou pola autonomía. Alineouse co Goberno republicano na sublevación e acupa a Presidencia do Goberno autónomo despois da aprobación do estatuto. Fuxe a Francia onde vai ser perseguido pola Gestapo polo que se viu obrigado a exiliarse en Arxentina e logo en Estados Unidos, onde foi catedrático da universidade de Columbia. Retorna a Francia despois da liberación, onde morre. José Antonio Primo de Rivera y Sáenz de Heredia (Madrid, 1903- Alicante, 1936). Fillo do xeneral dictador Miguel Primo de Rivera, toma do seu proxenitor as ideas dictatoriais que reelabora a partires do fascismo italiano. Funda en 1933 a Falanxe española, movemento violento, radical e conformado de milicias matonistas, participa na conspiración, alegando o deber patriótico de sublevación contra a República. Encadeado como acusado de actos de deslealtade ó réxime, foi xuzgado, condenado a morte e executado. A súa ideoloxía e partido serveron de sustentación ó personalismo franquista. Converteuse nun dos héroes fundamentais do seu réxime. Francis Franco Bahamonde (El Ferrol, 1892, Madrid, 1975). Militar formado nas guerras colonias de Marrocos entre 1912 e 1926, acadando o xeneralto neste ano. No 1928 recibe o encargo de organizar e dirixir a Academia Xeneral Militar de Zaragoza, creada polo dictador Primo de Rivera, ata 1931, cando as reformas de Azaña suprímena. O se proclamar a República Franco ocupou diversos cargos militares en diversas rexións militares, e foi o encargado de liquidar a revolución socialista de Asturias do 1934. Uniuse á conspiración dende o triunfo do Fronte Popular e conseguíu o control do mellor corpo de exército: o de África. Ocupa dende o 29 de setembro de 1936 a xefatura do Goberno do Estado e do Exército. O trunfo na guerra supuxo a instauración dun réxime totalitario e autoritario, cunha concepción administrativa e política unitaria, un marcado carácter católico e hostil a todos partido político e sindicato
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
315
libre. Exerceu unha prolongada dictadura persoal, acuñando o título de Caudillo que chega a acuñar nas moedas. José Calvo Sotelo (Tui, Pontevedra, 1893, Madrid, 1936). Estudia dereito e chega a ser abogado do Estado en 1916. Milita no partido maurista e acada a acta de diputado polo Carballiño en 1919 e 1921. Desempeña o cargo de ministro de Facenda (1925-1929) na Dictadura de Primo de Rivera, en plena coiuntura alcista, aplicando a política intervencionista do réxime, e creando o monopolio de petróleo (CAMPSA). Fuxe o se proclamar a República e non regresa ata despois da Lei de Amnistía de 1934. Elexido diputado en tódalas lexislaturas estivo sempre vinculado á dereita monárquica e tentou rivalizar con Gil Robles no liderazgo conservador. Toma parte na trama golpistas e foi asasinado en vísperas da sublevación por gardas de asalto en revancha pola morte do tenente Castillo. Vocabulario: Autonomía: Condición xurídico-política de entidades territoriais ás que, dentro da estructura dun Estado, se lle recoñece a facultade de establecer leis propias (lexislar) e dotarse de institucións de goberno propio que actúa dentro dos límites xeográficos da súa demarcación. Esta capacidade está recoñecida nos Estatutos, entendidos como leis marco derivadas da Constitución. Autonomía: Potestade que ten unha comunidade nacional ou rexional para dispor, dentro dun marco constitucional estatal, de capacidade para regular cuestións internas segundo as súas propias leis e institucións de poder. Frente Popular: Coalición (alianza) electoral de partidos republicanos e de esquerdas marxistas (socialistas e comunistas) que baixo un programa común de defensa da democracia capitalista, concurren ás eleccións de febreiro de 1936, para evitar o avance do fascismo e a supremacía da dereita non democrática influenciada polos acontecementos do fascismo italiano e o nazismo alemán. Goberna de febreiro de 1936 a marzal de 1939, cando foi vencida na guerra Separatismo: Movemento que, organizado políticamente, aspira a separar dun todo maior a un grupo e área xeográfica Laicismo: Ideario que, vinculado ó racionalismo e liberalismo, defende a neutralidade do Estado en materia relixiosa, ó tempo que se declara aconfesional para separar a influencia eclesiástica do ámeto da sociedade . Fascismo: Movemento político de carácter totalitario que predica a desigualdade social das clases (antiliberalismo); o dereito das minorías (élites) a gobernar e ocupar os postos de responsabilidade na administración do Estado; a supremacía do Estado sobre o individuo (totalitarismo); os principios de disciplina, autoridade e xerarquía ó tempo que nega os dereitos e a liberdade individuais e só recoñece e impón deberes e servicio cara o Estado. Foi creado por Benito Mussolini no remate da gran guerra (1919) e acada a súa consagración na década dos vinte e trinta. En España está encarnada na forza política da Falanxe e, con variantes, é o modelo de actuación da etapa franquista República: Forma política na que a xefatura do Estado non é hereditaria, nin vitalicia, senón electiva. Quen ostenta o cargo está lexitimado polo corpo electoral e ten a representación do Estado.
A IIª REPÚBLICA E A GUERRA CIVIL NO BANDO REPUBLICANO (1931-39)
316
Goberno Provisional: Autoridade que asume o poder nun intre de transición ata o establecemento dos mecanismo que lexitimen o modelo de Estado e as súas institucións de poder. Sufraxio Universal: Exercicio do dereito ó voto que ten a cidadanía dende os sistemas liberais, ó recoñecer ás persoas dereitos. Permite elexir entre as diversas opcións partidistas que se ofrecen nun proceso electoral. O voto ou sufraxio permite a elección de representantes nos que se delega a capacidade de soberanía individual para participar nas tarefas do Estado. O S.U. acádase en España en 1890, máis limitado ó masculino; a capacidade de participación feminina non se recoñece ate a 2ª República, no 1931. Nacionalismo: Movemento político que tenta activar e desenvolver a toma de conciencia de pertencer a unha comunidade nacional. Milicias Populares: Nome dados as forza republicanas durante a guerra integradas por voluntarios, con asesoramento militar e organizadas por partidos e sindicatos de esquerdas. Defende o réxime democrático contra o golpe de estado do exército. Remataron por integrase no Exército Popular. Brigadas Internacionais: Voluntarios estranxeiros que combatiron durante a guerra española co exército republicano pola defensa da democracia fronte ó fascismo. De extracción ideolóxica comunista maioritariamente, creáronse oficialmente o 22 de outubro de 1936, e participaron na defensa de Madrid, combatiron en Guadalajara, Brunete, Belchite e Batalla do Ebro. A súa retirada é consecuencia dunha resolución da Sociedade de Nacións (1-X-1938) contraria á intervención estranxeira. Acudiron uns 40.000 homes de 50 países diferentes, anque a maioría eran comunistas franceses. Comité de non Intervención: Organismo internacional auspiciado por Francia (1936) para evitar intromisións na Guerra Española e integrado por ela mesma, mais Gran Bretaña. Italia, Alemaña, Rusia. A súa inoperancia demóstrao a axuda concedida pola URSS e México á República e de Alemaña, Italia e Portugal ós sublevados. Oficialmente disolto co remate da guerra, en abril de 1939, as potencias fascistas xa o deixaran no 1937. Caudillo: (Latín capitellus=cabecilla). Designa a un xefe político, que en España se aplica a Francisco Franco dende 1937 a 1975. Descrebeo como un xefe carismático, inspirado por Deus e de poder absoluto, responsable só “ante Deus e a historia”. Personificou a soberanía nacional e concentraba os poderes de xefe de estado, de goberno, xefe de partido único (movemento Nacional) e xeneralísimo dos exércitos. A lei orgánica do Estado de 1966 separa as funcións de Xefe de Estado das do Xefe de Goberno, anque non foi ate 1973 que se nomeou a Carrero Blanco para o cargo, ata que “subíu ó ceo”.
top related