2019/2020 · 2019-08-27 · textos latinos i eva mª castro caridad guÍa docente e material...
Post on 11-Feb-2020
4 Views
Preview:
TRANSCRIPT
TEXTOS LATINOS I
Eva Mª Castro Caridad
GUÍA DOCENTE E MATERIAL DIDÁCTICO
2019/2020
FACULTADE DE FILOLOXÍA
DEPARTAMENTO DE Filología Clásica, Francesa e Italiana
FACULTADE DE FILOLOXÍA. DEPARTAMENTO DE Filología Clásica, Francesa e Italiana
AUTORES: Eva Mª Castro Caridad Edición electrónica. 2019
ADVERTENCIA LEGAL: Reservados todos os dereitos. Queda prohibida a duplicación total ou parcial desta obra, en calquera forma ou por calquera medio (electrónico, mecánico, gravación, fotocopia ou outros) sen consentimento expreso por escrito dos autores.
ÍNDICE 1. Datos de la materia............................................................... 4 2. Datos del profesor................................................................. 4 3. Objetivos................................................................................... 5 4. Contenidos................................................................................ 6 5. Bibliografía............................................................................... 7 6. Sistema de evaluación.......................................................... 9 7. Programa teórico………………................................... 10 7.1. Introducción a la historiografía 7.2. Edición crítica 7.3. Cuestiones gramaticales y literarias 8. Selección de textos ................................................................11
1. DATOS DE LA MATERIA
NOMBRE: Textos latinos 1 (código G5041503) TIPO: Materia ordinaria de grado RD 1393/2007 (2º curso; Maior en Filología Clásica) CRÉDITOS ECTS: 6 CUATRIMESTRE: Primero DURACIÓN y HORARIO: lunes, martes y miércoles de 11:00 a 12:00H en el aula C05. DESCRIPTOR: Textos latinos I tiene como finalidad hacer que los alumnos profundicen en las particularidades morfológicas y sintácticas de la lengua latina y para iniciarse en el conocimiento de algunos aspectos de la literatura latina. HORARIO DE EXAMENES:
Primera convocatoria – Día: 19/12/2019 – Hora: 9:30 – Aula: C03 Segunda convocatoria – Día: 09/06/2019 – Hora: 9:30 – Aula: C03
2. DATOS DEL PROFESOR
NOMBRE: Eva Mª Castro Caridad – Catedrática de Filología latina DEPARTAMENTO: Filología Clásica, Francesa e Italiana DESPACHO: 422 CORREO ELECTRÓNICO: eva.castro@usc.es HORARIO DE TUTORÍAS: Se concertarán las citas mediante correo electrónico.
3. OBJETIVOS Textos latinos I tiene como finalidad conseguir que los alumnos profundicen en las particularidades morfológicas, sintácticas y léxicas de la lengua latina; se inicien en el conocimiento de algunos aspectos de la literatura latina; lean, comenten y traduzcan los autores propuestos en el programa; se familiaricen con los instrumentos de trabajo filológico, es decir, diccionarios, repertorios, ediciones críticas, manuales de lingüística y de historia de la literatura, artículos especializados. Los objetivos de la asignatura son: a)- Comprensión integral de los textos latinos propuestos en el programa en sus aspectos
lingüísticos, literarios y culturales. b)- Adquisición y consolidación de léxico latino que permita al alumno soltura en la
lectura de los textos latinos. c)- Inicio en el estudio de la literatura latina.
4. CONTENIDOS TEXTOS A TRADUCIR:
- En clase: Lectura, traducción y comentario lingüístico y literario de la Conjuración de Catilina de Salustio.
- En casa: Lectura y traducción del De uiris illustribus, lib. XIV. De latinis historicis de Cornelio Nepote.
PROGRAMA TEÓRICO: - Introducción a la historiografía latina con especial atención a los autores del programa (Cornelio Nepote y Salustio):
- Literatura latina: El final de la república (78-44 a.C.): - Género literario: La historiografía - Autores: Salustio, Cornelio Nepote
- Las ediciones críticas: Cómo se lee un aparato crítico - Cuestiones garmaticales que surjan en los textos propuestos. LECTURA OBLIGATORIA: - Cicerón: Las “Catilinarias” (en traducción). LECTURA OPCIONAL:
- REYNOLDS, L.D. - WILSON, N.G., Copistas y filólogos. Las vías de la transmisión de las literaturas griega y latina, Madrid, Gredos, 1986 (caps. 1-5).
5. BIBLIOGRAFÍA 1. Ediciones, traducciones y comentarios: a) Conjuración de Catilina BÜCHNER, K. (1976), C. Sallustius Crispus. De Coniuratione Catilinae, Stuttgart. ERNOUT, A. (1941), Salluste. La Conjuration de Catilina, Paris. PABÓN, J.M. (1991), Salustio. Conjuración de Catilina, Madrid. REYNOLDS, L.D. (ed.) (1991), C. Sallusti Crispi Catilina, Oxford. McGUSHIN, P. (1977). C. Sallustius Crispus, Bellum Catilinae: A Commentary, Leiden. b) Vida de varones ilustres MARSHALL, P.K. (2001), Cornelii Nepotis Vitae, Munich. SEGURA MORENO, M. (1985), Cornelio Nepote. Vidas, Madrid. ROLFE, J.C. (1994), Cornelius Nepos, Cambridge, Mass. 2. Manuales de gramática y sintaxis latinas: SEGURA MUNGUÍA, S. (2007/2012), Gramática latina, Bilbao, VALENTÍ FIOL, E. (1965), Gramática de la lengua latina: morfología y nociones de sintaxis,
Barcelona.
BASSOLS DE CLIMENT, M., (1956), Sintaxis latina, 2 vols., Barcelona. RUBIO, L., (1966/1984), Introducción a la sintaxis estructural del latín, Barcelona. VALENTÍ FIOL, E. (1984, 16ª ed.), Sintaxis latina, Barcelona. 3. Diccionarios: BLÁNQUEZ FRAILE, A.,(1985), Diccionario latino- español, Barcelona. CARRACEDO FRAGA, J. (1999), Dicionario latín-galego, Vigo. CHARTON, T.- LEWIS, Ph. D. (1993), A latin dictionary, Oxford. ERNOUT, A.- MEILLET, A. (1985), Dictionnaire étymologique de la langue latine, Paris. GAFFIOT, F. (1934), Dictionnaire illustré latin- français, Paris. SEGURA MUNGÍA, S. (1985), Diccionario etimológico latino- español, Madrid.
Diccionarios de instituciones: GUILLÉN, J. (1980), Urbs Roma. Vida y costumbres de los romanos, Salamanca. HACQUARD, G. (1995), Guía de la Roma antigua, trad. española, Madrid. JENKINS, I. (1998), La vida cotidiana en Grecia y Roma, Madrid. 4. Manuales de literatura latina: ALBRECHT, M. von (1999), Historia de la literatura latina. Desde Andronico hasta Boecio,
Barcelona. ALBRECHT, M. von (2013), Grandes maestros de la prosa latina: De catón a Apuleyo,
Murcia. BICKEL, E. (1987), Historia de la literatura romana, Madrid. BIELER, L (1972), Historia de la literatura romana, Madrid. CODOÑER, C. (coord.) (1997), Historia de la literatura latina, Madrid. CONTE, GB. (1999), Latin Literature: a Histroy, Baltiomre. KENNEY, E. - CLAUSEN, W. (1989), Historia de la literatura clásica, vol. II, Literatura
latina, Madrid. 5. Retórica: JIMENEZ FERNANDEZ, J. (2013), Manual básico de las figuras retórico-poéticas, Jaen. LAUSBERG, H. (1980-1990 reimpr.), Manual de retórica literaria, Madrid.
6. SISTEMA DE EVALUACIÓN El sistema de evaluación tanto en la primera convocatoria como en la segunda será el siguiente: -30%: Participación activa de los alumnos. Se tendrá en cuenta asistencia a clase y participación activa.
- 10% Lectura obligatoria: Control de lectura.
- 60% Examen final: Constará de dos pruebas:
- Examen sin diccionario de un texto de Cornelio Nepote y ejercicios vistos en clase (traducción y respuestas a preguntas teóricas)
- Examen con diccionario de texto no visto en clase (traducción) y respuesta sobre alguna cuestión sobre el aparato crítico del texto.
OBSERVACIONES:
El alumno que opcionalmente haya leído la primera parte de la monografía Copistas y filólogos verá mejorada su nota final en un 20%.
NOTA IMPORTANTE:
La dispensa oficial posibilitará que el alumno no tenga la obligación de asistir a las clases. En ningún caso, sin embargo, lo eximirá de la realización del examen final, de carácter teórico-práctico, en la fecha oficial marcada para tal fin. En este caso, la evaluación será: - Examen final de traducción con diccionario de un texto no visto en clase y respuesta a preguntas teóricas sobre aspectos teóricos del programa de la asignatura. Los alumnos repetidores podrán acogerse al mismo sistema de evaluación que los alumnos con dispensa de asistencia siempre y cuando lo consulten al inicio de curso con la profesora Eva Castro Caridad.
7. PROGRAMA TEÓRICO 7.1.- INTRODUCCIÓN A LA HISTORIOGRAFÍA LATINA - CONTEXTO HISTÓRICO-LITERARIO (78-44 a.C.): -El fin de la república. Las guerras civiles. -El helenismo en Roma: La idea de lo “clásico”
-Desarrollo de los géneros literarios: géneros poéticos, oratoria, filosofía, anticuarismo, filología, biografía. -Estética poética (neotéricos) vs ética prosística (Cicerón) -Romanización del pensamiento filosófico griego: aristotelismo, epicureísmo, estoicismo y pitagorismo.
- HISTORIOGRAFIA -EL género y sus subgéneros - La monografía: Salustio -La biografía: Nepote - AUTORES
- Caius Sallustius Crispus (86-34 a.C.), politicus popularis, historicus, amicus Caesari, natus est anno 86 Amitermo, ca. annum 54 quaestor, anno 52 tribunus plebis, anno 46 proconsul cum imperio in Africa noua. Obiit anno 34.
- Cornelius Nepos (ca.100-25 a.C.), amicus Catullo, Ciceroni, Varroni, Attici, natus est ca.annum 100; cbiit ca. annum 25 ante Christum natum.
7.2.- LAS EDICIONES CRÍTICAS: CÓMO SE LEE UN APARATO CRÍTICO
REYNOLDS, L.D. (ed), C. Sallusti Crispi Catilina, Oxford 1991
7.3.- CUESTIONES GRAMATICALES Y LITERARIAS CONTEXTO HISTORICO: EL COLAPSO DE LA REPUBLICA( s. I a.C.) Es sorprendente el afán de dominio que llevó a los romanos a someter una tras otra todas las naciones del Mediterráneo. Los propios romanos lo atribuían al deseo de los dioses. Después de las Guerras Púnicas, las legiones romanas eliminaron a grandes reyes que se atrevieron a hacer frente al poderío de Roma, en Grecia, en Turquía y en Siria.
Los romanos se habían acostumbrado a las conquistas y a sus beneficios: oro, plata, piedras e incontables tributos en especie (esclavos, obras de arte, animales exóticos). Estas riquezas permitían la distribución gratuita de alimento a la ciudadanía, grandiosas obras públicas e increíbles espectáculos. El pueblo vivía de forma espléndida, los senadores se enriquecían y los generales orgullosos recorrían triunfantes la ciudad.
Los prisioneros de guerra procedentes de las diversas regiones conquistadas ampliaron el número de esclavos, cuyo trabajo en las grandes propiedades y en las manufacturas arruinó los campesinos y artesanos libres. Para aliviar esta situación de miseria, dos tribunos de la plebe, los hermanos Tiberio y Cayo Graco, intentaron llevar a cabo una reforma agraria a finales del siglo II a. C.
1.- El encuentro con Grecia
Como dijo Horacio, los propios conquistadores fueron los conquistados. La sociedad romana, concebida para la lucha y el sacrificio, estaba acostumbrada a combatir a los rudos itálicos y fieros hispanos, pero no estaba preparada para enfrentarse culturalmente a Grecia y Oriente. Cuando entraron victoriosos en Atenas, los romanos quedaron fascinados por la belleza de su arte, el refinamiento de su filosofía, y la musicalidad de un idioma concebido para el razonamiento. Los nobles romanos comenzaron a copiar las esculturas griegas, enviar a sus hijos a aprender su idioma, asistir a sus representaciones teatrales y deleitarse con la música y la poesía llegadas de Oriente. Los más conservadores, escandalizados, aseguraban que eso sería el fin del espíritu romano y que las delicadas costumbres griegas conducirían a la ciudad, después de tanto esfuerzo, a la molicie y la decadencia. Tras asimilar la cultura griega, Roma, que ya dominaba el Mediterráneo por la fuerza de las armas, comenzó a hacerlo también por la potencia de su civilización, que extendió por todos los rincones del mundo conocido, estableciendo las bases de la cultura occidental.
2.- El conflicto de los Gracos
Los enfrentamientos entre los defensores de las antiguas tradiciones romanas y los partidarios de las novedades venidas de Grecia, a mediados del siglo II a.C., supuso la agitación en el interior de la ciudad, cuyo exponente fue el conflicto de los Gracos. Los Gracos eran dos hermanos de ideas avanzadas que, como Tribunos de la Plebe y en defensa de sus intereses,
reclamaban una reforma agraria: la distribución gratuita de tierras entre los ciudadanos más pobres de Roma, en perjuicio de los todopoderosos terratenientes.
La reforma limitaría el tamaño de las propiedades rurales a 125 hectáreas más 62,5 hectáreas para cada hijo. Las propiedades que excediesen este tamaño serían adquiridas por el Estado romano y redistribuir en lotes de 7,5 hectáreas para cada persona. Los dos fueron asesinados. Tiberio, el mayor, fue asesinado en 132 a.C., junto con muchos de sus partidarios el mismo día en que acababa su mandato de Tribuno (los Tribunos de la Plebe eran sagrados e inviolables); Cayo fue asesinado en 121 a.C. en pleno cargo de tribuno. La muerte de los dos líderes populares, dio inicio a un período de inestabilidad y conflictos sociales en Roma.
3.- La crisis del siglo I a.C.
La muerte violenta de los Gracos dio comienzo al siglo I a.C., a un largo período convulso de la Historia de Roma. Durante ese siglo, Roma sufrió interminables Guerras Civiles. Las instituciones Republicanas, que habían servido para gobernar la ciudad durante 500 años y la habían conducido a la conquista del Mediterráneo, ahora eran incapaces de administrar sus posesiones. Los romanos habían dispuesto sus leyes para evitar que un solo hombre ostentara el poder absoluto, pero los generales romanos se habían vuelto demasiado poderosos. Apoyados en sus legiones y en los recursos de las provincias que gobernaban, pugnaban entre sí para hacerse con el poder en solitario. Primero Mario y Sila (88 - 81 a.C.), después Julio César y Pompeyo (49 – 44 a.C.), sumieron el Mediterráneo en un baño de sangre. En medio de estos dos episodios bélicos tiene lugar la CONJURACIÓN DE CATILINA (63- 61 a.C.)
4.- Primera Guerra Civil Romana (88 – 81 AC). Mario contra Sila
En 91 a. C., los conflictos estalalron en una guerra civil que se extendió por toda la península Itálica y sólo terminó cuando le fue concedida la ciudadanía romana a todos los habitantes de la península. Este clima de guerra iba fortaleciendo el poder de los generales, como Cayo Mario y Lucio Cornelio Sila, que comenzaron a desafiar el poder del Senado.
La guerra tuvo lugar cuando los líderes de las dos facciones enfrentadas en el Senado, los optimates y populares, Sila y Cayo Mario respectivamente, compitieron por liderar la guerra contra Mitrídates VI, rey del Ponto, quien había invadido la provincia romana de Asia y asesinado a miles de romanos. Sila obtuvo el respaldo del Senado para liderar la guerra, pero los populares anularon esta decisión recurriendo directamente a la decisión de la asamblea popular, otorgando el mando a Mario. Sila marchó sobre Roma con sus legiones, haciendo huir a Mario y reotorgándose el mando. Ya en Roma el Senado romano declaró enemigo de la República a Mario, y Sila embarcó hacia Grecia. Lucio Cornelio Cinna un cónsul electo popular, ante la ausencia de Sila propició el retorno de Mario y juntos marcharon sobre Roma; se hicieron nombrar cónsules y establecieron una sangrienta represión contra los optimates, pero tras unos pocos días en su cargo Mario murió. Sila tras terminar la guerra en Oriente con el tratado de Dárdanos, regresó a Italia donde derrotó a los populares y se estableció como dictador, reformó la Constitución republicana cediendo más poder al Senado, recortó el de los tribunos de la plebe y el de las asambleas populares. Finalmente Sila renunció al poder absoluto y se retiró de la vida política.
Los optimates ('los excelentes') constituyeron la facción aristocrática de la República romana tardía. Deseaban limitar el poder de los populares y aumentar el del Senado romano, al que consideraban como más estable y mejor a la hora de buscar el bienestar de Roma. Los optimates favorecieron los nobiles (familias nobles) y se opusieron a la ascensión de los «hombres nuevos» (plebeyos, romanos normalmente nacidos en las provincias, cuyas familias no tenían ancestros ilustres) dentro de la política romana y a los popularii «patronos de la plebe». Además, los optimates se opusieron a la extensión de la ciudadanía romana a territorios situados fuera de la península itálica e incluso a nacidos en ella. Favorecieron tipos de interés altos, se opusieron a la expansión de la cultura helenística dentro de la sociedad romana y trataron de proveer de tierras a los soldados licenciados, creyendo que así, era menos probable que apoyasen a sectores rebeldes.
Los optimates alcanzaron su hegemonía durante la dictadura de Lucio Cornelio Sila Felix (81 a. C.-79 a. C.). Este volvía desde Oriente tras derrotar al rey Mitrídates VI, obligándole a firmar la Paz de Dárdanos en 86 a. C. Su vuelta a Italia precipitó la primera guerra civil (88-81 a. C.), en la que derrotó a los líderes populares Cneo Papirio Carbón y Cayo Mario el Joven. Durante su mandato, las asambleas populares fueron despojadas de casi todo su poder, el Senado pasó de 300 a 600 miembros, miles de soldados colonizaron el norte de la península itálica y miembros de la facción popular fueron
ejecutados mediante las listas de proscritos. No obstante, tras la renuncia y muerte de Sila, muchas de sus políticas fueron congeladas.
Los populares ('[los de la facción] del pueblo') estaban constituidos por los jefes aristocráticos romanos que durante la República romana tardía buscaban usar las asambleas populares romanas para acabar con el dominio que ejercían los nobiles y los optimates en la vida política. Dentro de los planes de los populares se encontraba el dotar de una cierta movilidad de los ciudadanos romanos, trasladándolos a las colonias provinciales, la extensión de la ciudadanía a comunidades externas a Roma e incluso a la península itálica y la modificación del reparto de grano y del valor de las monedas. La causa popular alcanzó su apogeo durante la dictadura de Julio César, el líder de mayor prestigio. Con el nombramiento del segundo triunvirato, de 43 a. C. a 33 a. C., la causa popular desapareció.
Desde un punto de vista político los populares propugnaban medidas típicas de la izquierda política (reparto de tierras, subvenciones a los alimentos, fijación de precios máximos, etc.), mientras que los optimates tenían posturas de la derecha política, aunque dichos paralelismos deban tomarse con cautela al ser distinciones relativamente modernas que no son enteramente aplicables a los políticos romanos. Además de César, en la facción populares se incluyeron los hermanos Tiberio Sempronio Graco y Cayo Sempronio Graco, Cayo Mario, Publio Clodio Pulcro y, durante el primer triunvirato, Marco Licinio Craso y Cneo Pompeyo, que previamente había estado alineado con los optimates.
5.- Consecuencia de la Primera Guerra Civil
Tras su victoria, Sila celebró su triunfo y adoptó el cognomen Félix (afortunado). Se estableció como dictador en al año 81 a. C. y a diferencia de en ocasiones anteriores, por un periodo indefinido. Los primeros momentos del régimen silano fueron especialmente sangrientos, se cometieron miles de ejecuciones de sus enemigos políticos. Sila a petición de uno de sus múltiples seguidores horrorizados por la multitud de la masacre creó una lista de los condenados a muerte que colgó en el Foro, en la que se incluía a todos los líderes del régimen de los Marios. Las propiedades de los condenados fueron confiscadas y a sus hijos y nietos se les prohibió presentarse a cargo público.16 Las propiedades confiscadas eran vendidas en subastas, donde los seguidores de Sila las compraban a precios desorbitadamente bajos, llevando a cabo una política basada en arruinar a sus enemigos y enriquecer a sus seguidores. Se redactaron más listas en las que se incluyeron miles de nombres. En los listados comenzaron a incluirse nombres de ciudadanos sin vinculación alguna con los Marios, pero cuyas propiedades y estatus los convirtieron en objetivos para las expropiaciones y sus posesiones eran compradas fácilmente por los acérrimos seguidores de Sila. Uno de los partidarios silanos que mayor provecho sacó de esta situación fue Craso, su avaricia le llevó a excederse sin ninguna limitación, hasta que incluyó el nombre de un millonario que era obviamente inocente y esto propició que Sila le retirase su favor.
En política Sila se dedicó a restablecer el poder del Senado y a disminuir la influencia y el poder de todo lo que contribuyese al detrimento de la autoridad del Senado, reduciendo notablemente los poderes de los tribunos y los censores. Designó nuevos senadores para sustituir a los senadores conservadores asesinados durante el régimen de los Marios. También dobló el tamaño del senado aumentando el número de senadores hasta los 600 e incluyó entre ellos a numerosos equites, reforzando los lazos entre los terratenientes (senadores) y los comerciantes (equites).
Sila trató de evitar con su programa de reformas que nadie pudiera repetir su marcha contra Roma. Estableció como delito de traición que un gobernador o general llevase su ejército fuera de la provincia asignada. También modernizó el código de leyes romano, liberándolo de normas obsoletas, pero asegurándose que todas las funciones judiciales fuesen reservadas a senadores exclusivamente y estableció que nadie con menos de treinta años pudiese presentarse a las elecciones de ninguna magistratura. La intención manifiesta de la nueva legislación era que primase la madurez y la veteranía haciendo de la restauración de la autoridad del senado su principal objetivo. Sila llevó una política de represión y castigó sobre aquellas regiones italianas que fueron leales a los Marios, en especial contra etruscos y samnitas que a partir de entonces dejaron de existir como pueblos diferentes. Los restos de las tierras vacías fueron utilizadas para asentar a los soldados veteranos, que sumaban unos 120 000. En 79 a. C., Sila renunció a la dictadura, devolvió todo el poder al Senado y murió al año siguiente a la edad de sesenta años.
Las reformas de Sila no perduraron. Sus cambios en el código legislativo sobrevivieron, pero la renovación del Senado y la muerte de muchos de sus veteranos dejaron un hueco para que hombres demasiado jóvenes y ambiciosos comenzasen a surgir en Roma. Claros ejemplos son los tres hombres que constituyeron el primer triunvirato. Craso y Pompeyo, aliados de Sila durante la guerra, a pesar de su juventud y avaricia, obtuvieron un enorme éxito político. El primero amasó una fortuna enorme condenando a enriquecidos ciudadanos romanos a muerte para conseguir sus posesiones, Pompeyo por su parte en el transcurso de la guerra civil se hizo con una reputación de gran general, conocido por sus enemigos como el “carnicero adolescente”. Mientras, Julio César el tercer miembro del triunvirato, comenzó su andadura política durante la duración del régimen de Cinna quien lo nombró sacerdote de Júpiter, y lo casó con su hija Cornelia.
Hispania fue el centro del poder de la facción partidaria de Mario, tras la conquista de Roma por Sila, Sertorio gobernador de Hispania se convirtió en un rebelde, estableció la independencia de la Hispania romana en 80 a. C. Derrotó a las fuerzas regulares romanas enviadas contra él y en el 72 a. C. tras la muerte de Sila fue asesinado y se derrumbó el movimiento que había creado.
6.- Conspiración de Catilina 63 -61 AC
Lucio Sergio Catilina había sido partidario de Sila y miembro del partido conservador. Pero cuando su situación financiera quebró se volvió contra los optimates y decidió que el único modo para liberarse de sus deudas era hacerse elegir cónsul. Para lograrlo se acercó al partido popular, favoreciendo su programa de división de la tierra entre los que carecían de ella y saquear las provincias en beneficio de Roma. Cuando en al año 63 AC, Lucio Sergio Catilina logró presentarse a las elecciones consulares. acompañado de Cayo Antonio Híbrida, fueron vencidos por Cicerón y Cayo Antonio.
Tras el fracaso, comenzó un plan más desesperado: la de asesinar a los cónsules, saquear a la ciudad misma y hacerse con el poder. Es dudoso que Craso y César siguieran apoyando a Catilina en este plan. Bajo la apariencia de defensa de las clases populares, reunió entre sus adeptos a todos los opositores políticos de Pompeyo y del Senado Romano. La parte más delicada del plan consistía en el asesinato de Cicerón, hecho que acontecería el 7 de noviembre de año 63 C. Sin embargo, Cicerón fue alertado por Fulvia una mujer de la nobleza, amante de Quinto Curio, partícipe de la conspiración, quien tenía una vida escandalosa, y por ese motivo había sido echado del Senado por los censores. Había contado a Fulvia los planes contra Cicerón. La mujer delató los planes y Cicerón logró salvarse.
Como cónsul, Cicerón emprendió rápidamente la acción. Reunió nuevas pruebas y se previno contra una posible insurrección militar. Hizo guarnecer de hombres las murallas de Roma, armó a los ciudadanos y luego convocó una reunión del Senado. Catilina tuvo el descaro de aparecer en la reunión, pues a fin de cuentas era senador. Cicerón se levantó y pronunció el discurso más elocuente y eficaz de su vida, exponiendo frente a Catilina todos los planes, las acciones y las intenciones de éste. A medida que hablaba, los senadores que estaban sentados cerca de Catilina se alejaron de él, dejando al conspirador solo y rodeado de asientos vacíos.
7.- Consecuencias de la conjuración de Catilina:
Primer triunvirato (60 a. C.-53 a. C.)
Julio César, Cneo Pompeyo y Marco Licinio Craso formaron el Primer Triunvirato (60 a. C.-53 a. C.), una alianza informal de ayuda mutua para ocupar los más altos puestos del Estado.
Siendo cónsules en el 70 a. C., el caudillo Pompeyo y el general Craso abolieron la constitución aristocrática del dictador Lucio Cornelio Sila. Pompeyo había ganado fama por combatir a los piratas en el Mediterráneo, al igual que a unos insurrectos en el Asia Menor. Por su parte, Craso, que combatió la insurrección de los esclavos dirigida por Espartaco, tenía especial interés en acabar con ésta ya que su principal fuente de ingresos era la trata de esclavos. Craso y Pompeyo regresaron triunfantes a Roma y se unieron a Cayo Julio César, que en aquel momento no tenía tanto poder como los primeros, por lo que se ofreció a comportarse como la parte reconciliadora. En el año 59 a.C., dos años después de la conjuración de Catilina, César es nombrado cónsul junto con Bíbulo. La alianza secreta entre estos tres generales fue
descubierta cuando la Ley Agraria de Julio César, aprobada durante su consulado, fue bloqueada por el Senado romano, y Craso y Pompeyo tuvieron que utilizar su influencia públicamente para lograr su aprobación. Después, los triunviros lograron hacer que Publio Clodio Pulcro fuera electo Tribuno del Pueblo, neutralizando el poder que los conservadores Marco Porcio Catón (Catón el Joven) y Marco Tulio Cicerón tenían en el Senado.
Así, su consulado, César recibió poderes proconsulares y el gobierno de la Galia Cisalpina y de Iliria, provincias poco pobladas y pobres. En su primer año de mandato tuvo que hacer frente a una enorme invasión de helvecios y a varias invasiones de germanos que pretendían ocupar Italia: La guerra de las Galias.
Segundo Triunvirato: fue una alianza por cinco años realizada entre Marco Antonio, César Octaviano y Marco Emilio Lépido, tras el vacío de poder originado por el asesinato de Julio César. El 11 de noviembre de 43 a. C. se produce la Entrevista de Bolonia, de la que sale el Segundo Triunvirato (43 a. C. - 38 a. C.). El 23 de noviembre de 43 a. C., con la Ley Titia se hace oficial dicho pacto, se limita su vigencia a 5 años, y se procede al reparto territorial: Sicilia, Cerdeña y África para Octavio; Galia Cisalpina para Marco Antonio; Galia Narbonense e Hispania a Lépido. En el 33 a. C., el segundo triunvirato se renovará por cinco años más, esto es hasta el 28 a. C.
8.- Segunda Guerra Civil Romana (49 – 44 AC). Cesar contra Pompeyo
La segunda guerra civil de la República romana fue un conflicto protagonizado por el enfrentamiento personal de Julio César contra la facción tradicionalista y conservadora del Senado liderada militarmente por Pompeyo Magno. La guerra finalizó con la derrota de los Pompeyanos y el ascenso definitivo de César al poder absoluto como dictador romano.
Los enemigos de César, influenciados por Catón el Joven, intentaron destruirle políticamente debido a su creciente popularidad entre la plebe y al aumento de su poder procedente de sus logros en las Galias. Por ello intentaron arrebatarle el mando de gobernador de las Galias, para posteriormente juzgarle, pero se desató una grave crisis política en Roma.
En el año 50 a. C. el Senado votó una moción para que César abandonase su cargo de gobernador. Marco Antonio, con el poder que le otorgaba ser tribuno de la plebe, vetó la propuesta, evitando que se trasformase en ley. Tras esta votación se inició un violento acoso a los cesaristas por parte de la facción conservadora. Antonio abandonó Roma ante el peligro de ser asesinado. Sin la oposición de Antonio, el Senado declaró el estado de emergencia concediéndole a Pompeyo poderes excepcionales. César respondió con el célebre cruce con sus tropas del río Rubicón, en dirección a Italia, dando así inicio a la guerra civil.
César atravesó rápidamente Italia sorprendiendo a los constitucionalistas y a Pompeyo, que ante la falta de preparación y de tropas abandonó Roma, dirigiéndose a Brindisi en el sur de Italia donde embarcó hacia Grecia con el fin de incrementar sus fuerzas. César persiguió a Pompeyo pero no logró darle alcance, consiguiendo este último cruzar el Adriático con su
ejército y decenas de senadores. En menos de un mes, y a marchas forzadas, César llegó a Hispania, donde derrotó a las legiones fieles a Pompeyo en la batalla de Ilerda. Tras esta victoria César regresó a Italia y cruzó el Adriático para hacer frente a Pompeyo en Grecia. Tras ser derrotado en Dirraquio, César se enfrentó a Pompeyo y a sus aliados en la batalla de Farsalia, logrando una aplastante victoria. Pompeyo huyó hacia Egipto intentando encontrar aliados pero fue asesinado por orden deleunuco del faraón Ptolomeo XIII. Posteriormente César derrotó a Catón el Joven y Quinto Cecilio Metelo Escipión en Tapso y finalmente a los hijos de Pompeyo y a Tito Labieno en Hispania, en la batalla de Munda, poniendo fin a la guerra civil, aunque Sexto Pompeyo continuaría con la resistencia desde Sicilia.
La figura de Julio César consiguió concentrar en su mano todos los poderes políticos de forma indefinida. Pero Roma, de honda tradición republicana, no estaba preparada para semejante cambio, y Julio César fue asesinado por un nutrido grupo de senadores en el año 44 a.C.
8. TEXTOS 8.1. SALUSTIO: CATILINA (c.a. 42/41 a.C.), cap. 1-26 https://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lsante01/Sallustius/sal_intr.html http://www.thelatinlibrary.com/sall.1.html http://www.thelatinlibrary.com/sallust/ http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0002%3Atext%3DCat. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0124%3Achapter%3D1
8.2. NEPOTE. DE VIRIS ILLUSTRIBUS, Lib. XIV : DE LATINIS HISTORICIS (CATO – ATTICUS)
[1] M. CATO, ortus municipio Tusculo adulescentulus, priusquam honoribus
operam daret, versatus est in Sabinis, quod ibi heredium a patre relictum
habebat. Inde hortatu L. Valerii Flacci, quem in consulatu censuraque habuit
collegam, ut M. Perpenna censorius narrare solitus est, Romam demigravit in
foroque esse coepit. 2 Primum stipendium meruit annorum decem septemque.
Q. Fabio M. Claudio consulibus tribunus militum in Sicilia fuit. Inde ut rediit,
castra secutus est C. Claudii Neronis, magnique opera eius existimata est in
proelio apud Senam, quo cecidit Hasdrubal, frater Hannibalis. 3 Quaestor
obtigit P. Africano consuli; cum quo non pro sortis necessitudine vixit:
namque ab eo perpetua dissensit vita. 4 Aedilis plebi factus est cum C.
Helvio. Praetor provinciam obtinuit Sardiniam, ex qua, quaestor superiore
tempore ex Africa decedens, Q. Ennium poetam deduxerat; quod non minoris
aestimamus quam quemlibet amplissimum Sardiniensem triumphum.
[2] Consulatum gessit cum L. Valerio Flacco, sorte provinciam nactus
Hispaniam citeriorem, exque ea triumphum deportavit. 2 Ibi cum diutius
moraretur, P. Scipio Africanus, consul iterum, cuius in priori consulatu
quaestor fuerat, voluit eum de provincia depellere et ipse ei succedere neque
hoc per senatum efficere potuit, cum quidem Scipio principatum in civitate
obtineret, quod tum non potentia, sed iure res publica administrabatur. Qua ex
re iratus senatui, consulatu peracto privatus in urbe mansit. 3 At Cato, censor
cum eodem Flacco factus, severe praefuit ei potestati. Nam et in complures
nobiles animadvertit et multas res novas in edictum addidit, qua re luxuria
reprimeretur, quae iam tum incipiebat pullulare. 4 Circiter annos octoginta,
usque ad extremam aetatem ab adulescentia, rei publicae causa suscipere
inimicitias non destitit. A multis temptatus non modo nullum detrimentum
existimationis fecit, sed, quoad vixit, virtutum laude crevit.
[3] In omnibus rebus singulari fuit industria. Nam et agricola sollers et peritus
iuris consultus et magnus imperator et probabilis orator et cupidissimus
litterarum fuit. 2 Quarum studium etsi senior arripuerat, tamen tantum
progressum fecit, ut non facile reperiri possit neque de Graecis neque de
Italicis rebus, quod ei fuerit incognitum. Ab adulescentia confecit orationes.
Senex historias scribere instituit. 3 Earum sunt libri VII. Primus continet res
gestas regum populi Romani: secundus et tertius, unde quaeque civitas orta sit
Italica; ob quam rem omnes Origines videtur appellasse. In quarto autem
bellum Poenicum est primum, in quinto secundum. 4 Atque haec omnia
capitulatim sunt dicta. Reliquaque bella pari modo persecutus est usque ad
praeturam Servii Galbae, qui diripuit Lusitanos; atque horum bellorum duces
non nominavit, sed sine nominibus res notavit. In eisdem exposuit, quae in
Italia Hispaniisque aut fierent aut viderentur admiranda. In quibus multa
industria et diligentia comparet, nulla doctrina. 5 Huius de vita et moribus
plura in eo libro persecuti sumus, quem separatim de eo fecimus rogatu T.
Pomponii Attici. Quare studiosos Catonis ad illud volumen delegamus.
[1] T. POMPONIUS ATTICUS, ab origine ultima stirpis Romanae generatus,
perpetuo a maioribus acceptam equestrem obtinuit dignitatem. 2 Patre usus est
diligente et, ut tum erant tempora, diti in primisque studioso litterarum. Hic,
prout ipse amabat litteras, omnibus doctrinis, quibus puerilis aetas impertiri
debet, filium erudivit. 3 Erat autem in puero praeter docilitatem ingenii
summa suavitas oris atque vocis, ut non solum celeriter acciperet, quae
tradebantur, sed etiam excellenter pronuntiaret. Qua ex re in pueritia nobilis
inter aequales ferebatur clariusque exsplendescebat, quam generosi
condiscipuli animo aequo ferre possent. 4 Itaque incitabat omnes studio suo.
Quo in numero fuerunt L. Torquatus, C. Marius filius, M. Cicero; quos
consuetudine sua sic devinxit, ut nemo his perpetuo fuerit carior.
[2] Pater mature decessit. Ipse adulescentulus propter affinitatem P. Sulpicii,
qui tribunus plebi interfectus est, non expers fuit illius periculi. Namque
Anicia, Pomponii consobrina, nupserat Servio, fratri Sulpicii. 2 Itaque
interfecto Sulpicio, posteaquam vidit Cinnano tumultu civitatem esse
perturbatam neque sibi dari facultatem pro dignitate vivendi, quin alterutram
partem offenderet, dissociatis animis civium, cum alii Sullanis, alii Cinnanis
faverent partibus, idoneum tempus ratus studiis obsequendi suis, Athenas se
contulit. Neque eo setius adulescentem Marium hostem iudicatum iuvit
opibus suis, cuius fugam pecunia sublevavit. 3 Ac ne illa peregrinatio
detrimentum aliquod afferret rei familiari, eodem magnam partem fortunarum
traiecit suarum. Hic ita vixit, ut universis Atheniensibus merito esset
carissimus. 4 Nam praeter gratiam, quae iam in adulescentulo magna erat,
saepe suis opibus inopiam eorum publicam levavit. Cum enim versuram
facere publice necesse esset neque eius condicionem aequam haberent,
semper se interposuit atque ita, ut neque usuram umquam ab iis acceperit
neque longius, quam dictum esset, debere passus sit. 5 Quod utrumque erat iis
salutare. Nam neque indulgendo inveterascere eorum aes alienum patiebatur
neque multiplicandis usuris crescere. 6 Auxit hoc officium alia quoque
liberalitate. Nam universos frumento donavit, ita ut singulis sex modii tritici
darentur; qui modus mensurae medimnus Athenis appellatur.
[3] Hic autem sic se gerebat, ut communis infimis, par principibus videretur.
Quo factum est, ut huic omnes honores, quos possent, publice haberent
civemque facere studerent; quo beneficio ille uti noluit, quod nonnulli ita
interpretantur, amitti civitatem Romanam alia ascita. 2 Quamdiu adfuit, ne
qua sibi statua poneretur, restitit; absens prohibere non potuit. Itaque aliquot
ipsi et Phidiae locis sanctissimis posuerunt: hunc enim in omni procuratione
rei publicae actorem auctoremque habebant. 3 Igitur primum illud munus
fortunae, quod in ea potissimum urbe natus est, in qua domicilium orbis
terrarum esset imperii, ut eandem et patriam haberet et domum; hoc specimen
prudentiae, quod, cum in eam se civitatem contulisset, quae antiquitate,
humanitate doctrinaque praestaret omnes, ** unus ei fuerit carissimus.
[4] Huc ex Asia Sulla decedens cum venisset, quamdiu ibi fuit, secum habuit
Pomponium, captus adulescentis et humanitate et doctrina. Sic enim Graece
loquebatur, ut Athenis natus videretur; tanta autem suavitas erat sermonis
Latini, ut appareret in eo nativum quendam leporem esse, non ascitum. Item
poemata pronuntiabat et Graece et Latine sic, ut supra nihil posset
addi. 2 Quibus rebus factum est ut Sulla nusquam eum ab se dimitteret
cuperetque secum deducere. Qui cum persuadere temptaret, `Noli, oro te',
inquit Pomponius `adversum eos me velle ducere, cum quibus ne contra te
arma ferrem, Italiam reliqui.' At Sulla adulescentis officio collaudato omnia
munera ei, quae Athenis acceperat, proficiscens iussit deferri. 3 Hic
complures annos moratus, cum et rei familiari tantum operae daret, quantum
non indiligens deberet pater familias, et omnia reliqua tempora aut litteris aut
Atheniensium rei publicae tribueret, nihilo minus amicis urbana officia
praestitit. 4 Nam et ad comitia eorum ventitavit, et si qua res maior acta est,
non defuit. Sicut Ciceroni in omnibus eius periculis singularem fidem
praebuit; cui ex patria fugienti HS ducenta et quinquaginta milia
donavit. 5 Tranquillatis autem rebus Romanis remigravit Romam, ut opinor,
L. Cotta et L. Torquato consulibus. Quem discedentem sic universa civitas
Atheniensium prosecuta est, ut lacrimis desiderii futuri dolorem indicaret.
[5] Habebat avunculum Q. Caecilium, equitem Romanum, familiarem L.
Luculli, divitem, difficillima natura. Cuius sic asperitatem veritus est, ut,
quem nemo ferre posset, huius sine offensione ad summam senectutem
retinuerit benevolentiam. Quo facto tulit pietatis fructum. 2 Caecilius enim
moriens testamento adoptavit eum heredemque fecit ex dodrante; ex qua
hereditate accepit circiter centies sestertium. 3 Erat nupta soror Attici Q.
Tullio Ciceroni, easque nuptias M. Cicero conciliarat, cum quo a
condiscipulatu vivebat coniunctissime, multo etiam familiarius quam cum
Quinto, ut iudicari possit plus in amicitia valere similitudinem morum quam
affinitatem. 4 Utebatur autem intime Q. Hortensio, qui his temporibus
principatum eloquentiae tenebat, ut intellegi non posset, uter eum plus
diligeret, Cicero an Hortensius, et, id quod erat difficillimum, efficiebat, ut,
inter quos tantae laudis esset aemulatio, nulla intercederet obtrectatio essetque
talium virorum copula.
[6] In re publica ita est versatus, ut semper optimarum partium et esset et
existimaretur, neque tamen se civilibus fluctibus committeret, quod non magis
eos in sua potestate existimabat esse, qui se his dedissent, quam qui maritimis
iactarentur. 2 Honores non petiit, cum ei paterent propter vel gratiam vel
dignitatem, quod neque peti more maiorum neque capi possent conservatis
legibus in tam effusi ambitus largitionibus neque geri e re publica sine
periculo corruptis civitatis moribus. 3 Ad hastam publicam numquam accessit.
Nullius rei neque praes neque manceps factus est. Neminem neque suo
nomine neque subscribens accusavit; in ius de sua re numquam iit: iudicium
nullum habuit. 4 Multorum consulum praetorumque praefecturas delatas sic
accepit, ut neminem in provinciam sit secutus, honore fuerit contentus, rei
familiaris despexerit fructum; qui ne cum Q. quidem Cicerone voluerit ire in
Asiam, cum apud eum legati locum obtinere posset. Non enim decere se
arbitrabatur, cum praeturam gerere noluisset, asseclam esse praetoris. 5 Qua
in re non solum dignitati serviebat, sed etiam tranquillitati, cum suspiciones
quoque vitaret criminum. Quo fiebat, ut eius observantia omnibus esset carior,
cum eam officio, non timori neque spei tribui viderent.
[7] Incidit Caesarianum civile bellum, cum haberet annos circiter sexaginta.
Usus est aetatis vacatione neque se quoquam movit ex urbe. Quae amicis suis
opus fuerant ad Pompeium proficiscentibus, omnia ex sua re familiari dedit.
Ipsum Pompeium coniunctum non offendit. 2 Nullum ab eo habebat
ornamentum, ut ceteri, qui per eum aut honores aut divitias ceperant; quorum
partim invitissimi castra sunt secuti, partim summa cum eius offensione domi
remanserunt. 3 Attici autem quies tantopere Caesari fuit grata, ut victor, cum
privatis pecunias per epistulas imperaret, huic non solum molestus non fuerit,
sed etiam sororis filium et Q. Ciceronem ex Pompeii castris concesserit. Sic
vetere instituto vitae effugit nova pericula.
[8] Secutum est illud tempus occiso Caesare, cum res publica penes Brutos
videretur esse et Cassium ac tota civitas se ad eos convertisse videretur. 2 Sic
M. Bruto usus est, ut nullo ille adulescens aequali familiarius quam hoc sene
neque solum eum principem consilii haberet, sed etiam in
convictu. 3 Excogitatum est a quibusdam, ut privatum aerarium Caesaris
interfectoribus ab equitibus Romanis constitueretur. Id facile effici posse
arbitrati sunt, si principes eius ordinis pecunias contulissent. Itaque appellatus
est a C. Flavio, Bruti familiari, Atticus, ut eius rei princeps esse vellet. 4 At
ille, qui officia amicis praestanda sine factione existimaret semperque a
talibus se consiliis removisset, respondit: si quid Brutus de suis facultatibus
uti voluisset, usurum, quantum hae paterentur: sed neque cum quoquam de ea
re collocuturum neque coiturum. Sic ille consensionis globus huius unius
dissensione disiectus est. 5 Neque multo post superior esse coepit Antonius,
ita ut Brutus et Cassius destituta tutela provinciarum, quae iis dicis causa
datae erant a consule, desperatis rebus in exsilium proficiscerentur. 6 Atticus,
qui pecuniam simul cum ceteris conferre noluerat florenti illi parti, abiecto
Bruto Italiaque cedenti HS centum milia muneri misit, eidem in Epiro absens
trecenta iussit dari, neque eo magis potenti adulatus est Antonio neque
desperatos reliquit.
[9] Secutum est bellum gestum apud Mutinam. In quo si tantum eum
prudentem dicam, minus, quam debeam, praedicem, cum ille potius divinus
fuerit, si divinatio appellanda est perpetua naturalis bonitas, quae nullis
casibus agitur neque minuitur. 2 Hostis Antonius iudicatus Italia cesserat; spes
restituendi nulla erat. Non solum inimici, qui tum erant potentissimi et
plurimi, sed etiam, qui adversariis eius se dabant et in eo laedendo aliquam
consecuturos sperabant commoditatem, Antonii familiares insequebantur,
uxorem Fulviam omnibus rebus spoliare cupiebant, liberos etiam exstinguere
parabant. 3 Atticus cum Ciceronis intima familiaritate uteretur, amicissimus
esset Bruto, non modo nihil his indulsit ad Antonium violandum, sed e
contrario familiares eius ex urbe profugientes, quantum potuit, texit, quibus
rebus indiguerunt, adiuvit. 4 P. vero Volumnio ea tribuit, ut plura a parente
proficisci non potuerint. Ipsi autem Fulviae, cum litibus distineretur
magnisque terroribus vexaretur, tanta diligentia officium suum praestitit, ut
nullum illa stiterit vadimonium sine Attico, sponsor omnium rerum
fuerit. 5 Quin etiam, cum illa fundum secunda fortuna emisset in diem neque
post calamitatem versuram facere potuisset, ille se interposuit pecuniamque
sine faenore sineque ulla stipulatione credidit, maximum existimans quaestum
memorem gratumque cognosci simulque aperiens se non fortunae, sed
hominibus solere esse amicam. 6 Quae cum faciebat, nemo eum temporis
causa facere poterat existimare. Nemini enim in opinionem veniebat
Antonium rerum potiturum. 7 Sed sensim is a nonnullis optimatibus
reprehendebatur, quod parum odisse malos cives videretur. Ille autem, sui
iudicii, potius, quid se facere par esset, intuebatur, quam quid alii laudaturi
forent.
[10] Conversa subito fortuna est. Ut Antonius rediit in Italiam, nemo non
magno in periculo Atticam putarat propter intimam familiaritatem Ciceronis
et Bruti. 2 Itaque ad adventum imperatorum de foro decesserat, timens
proscriptionem, latebatque apud P. Volumnium, cui, ut ostendimus, paulo
ante opem tulerat - tanta varietas his temporibus fuit fortunae, ut modo hi,
modo illi in summo essent aut fastigio aut periculo -, habebatque secum Q.
Gellium Canum, aequalem simillimumque sui. 3 Hoc quoque sit Attici
bonitatis exemplum, quod cum eo, quem puerum in ludo cognorat, adeo
coniuncte vixit, ut ad extremam aetatem amicitia eorum creverit. 4 Antonius
autem etsi tanto odio ferebatur in Ciceronem, ut non solum ei, sed etiam
omnibus eius amicis esset inimicus eosque vellet proscribere, multis
hortantibus tamen Attici memor fuit officii et ei, cum requisisset, ubinam
esset, sua manu scripsit, ne timeret statimque ad se veniret: se eum et illius
causa Canum de proscriptorum numero exemisse. Ac ne quod periculum
incideret, quod noctu fiebat, praesidium ei misit. 5 Sic Atticus in summo
timore non solum sibi, sed etiam ei, quem carissimum habebat, praesidio fuit
[. Neque enim suae solum a quoquam auxilium petiit salutis, sed coniuncti], ut
appareret nullam seiunctam sibi ab eo velle fortunam. 6 Quod si gubernator
praecipua laude fertur, qui navem ex hieme marique scopuloso servat, cur non
singularis eius existimetur prudentia, qui ex tot tamque gravibus procellis
civilibus ad incolumitatem pervenit?
[11] Quibus ex malis ut se emersit, nihil aliud egit, quam ut quam plurimis,
quibus rebus posset, esset auxilio. Cum proscriptos praemiis imperatorum
vulgus conquireret, nemo in Epirum venit, cui res ulla defuerit, nemini non ibi
perpetuo manendi potestas facta est: 2 qui etiam post proelium Philippense
interitumque C. Cassii et M. Bruti L. Iulium Mocillam praetorium et filium
eius Aulumque Torquatum ceterosque pari fortuna perculsos instituerit tueri
atque ex Epiro iis omnia Samothraciam supportari iusserit. 3 Difficile est
omnia persequi et non necessarium. Illud unum intellegi volumus, illius
liberalitatem neque temporariam neque callidam fuisse. 4 Id ex ipsis rebus ac
temporibus iudicari potest, quod non florentibus se venditavit, sed afflictis
semper succurrit; qui quidem Serviliam, Bruti matrem, non minus post
mortem eius quam florentem coluerit. 5 Sic liberalitate utens nullas inimicitias
gessit, quod neque laedebat quemquam neque, si quam iniuriam acceperat,
non malebat oblivisci quam ulcisci. Idem immortali memoria percepta
retinebat beneficia; quae autem ipse tribuerat, tamdiu meminerat, quoad ille
gratus erat, qui acceperat. 6 Itaque hic fecit, ut vere dictum videatur
Sui cuique mores fingunt fortunam hominibus.
Neque tamen ille prius fortunam quam se ipse finxit, qui cavit, ne qua in re
iure plecteretur.
[12] His igitur rebus effecit, ut M. Vipsanius Agrippa, intima familiaritate
coniunctus adulescenti Caesari, cum propter suam gratiam et Caesaris
potentiam nullius condicionis non haberet potestatem, potissimum eius
deligeret affinitatem praeoptaretque equitis Romani filiam generosarum
nuptiis. 2 Atque harum nuptiarum conciliator fuit - non est enim celandum -
M. Antonius, triumvirum rei publicae constituendae. Cuius gratia cum augere
possessiones posset suas, tantum afuit a cupiditate pecuniae, ut nulla in re
usus sit ea nisi in deprecandis amicorum aut periculis aut
incommodis. 3 Quod quidem sub ipsa proscriptione perillustre fuit. Nam cum
L. Saufeii, equitis Romani, aequalis sui, qui complures annos studio ductus
philosophiae Athenis habitabat habebatque in Italia pretiosas possessiones,
triumviri bona vendidissent consuetudine ea, qua tum res gerebantur, Attici
labore atque industria factum est, ut eodem nuntio Saufeius fieret certior se
patrimonium amisisse et recuperasse. 4 Idem L. Iulium Calidum, quem post
Lucretii Catullique mortem multo elegantissimum poetam nostram tulisse
aetatem vere videor posse contendere, neque minus virum bonum optimisque
artibus eruditum, quem post proscriptionem equitum propter magnas eius
Africanas possessiones in proscriptorum numerum a P. Volumnio, praefecto
fabrum Antonii, absentem relatum expedivit. 5 Quod in praesenti utrum ei
laboriosius an gloriosius fuerit, difficile est iudicare, quod in eorum periculis
non secus absentes quam praesentes amicos Attico esse curae cognitum est.
[13] Neque vero ille vir minus bonus pater familias habitus est quam civis.
Nam cum esset pecuniosus, nemo illo minus fuit emax, minus aedificator.
Neque tamen non in primis bene habitavit omnibusque optimis rebus usus
est. 2 Nam domum habuit in colle Quirinali Tamphilianam, ab avunculo
hereditate relictam; cuius amoenitas non aedificio, sed silva constabat. Ipsum
enim tectum antiquitus constitutum plus salis quam sumptus habebat; in quo
nihil commutavit, nisi si quid vetustate coactus est. 3 Usus est familia, si
utilitate iudicandum est, optima; si forma, vix mediocri. Namque in ea erant
pueri litteratissimi, anagnostae optimi et plurimi librarii, ut ne pedissequus
quidem quisquam esset, qui non utrumque horum pulchre facere posset, pari
modo artifices ceteri, quos cultus domesticus desiderat, apprime
boni. 4 Neque tamen horum quemquam nisi domi natum domique factum
habuit; quod est signum non solum continentiae, sed etiam diligentiae. Nam et
non intemperanter concupiscere, quod a plurimis videas, continentis debet
duci, et potius diligentia quam pretio parare non mediocris est
industriae. 5 Elegans, non magnificus; splendidus, non sumptuosus: omnisque
diligentia munditiam, non affluentiam affectabat. Supellex modica, non multa,
ut in neutram partem conspici posset. 6 Nec praeteribo, quamquam nonnullis
leve visum iri putem: cum in primis lautus esset eques Romanus et non parum
liberaliter domum suam omnium ordinum homines invitaret, scimus non
amplius quam terna milia peraeque in singulos menses ex ephemeride eum
expensum sumptui ferre solitum. 7 Atque hoc non auditum, sed cognitum
praedicamus: saepe enim propter familiaritatem domesticis rebus interfuimus.
[14] Nemo in convivio eius aliud acroama audivit quam anagnosten; quod nos
quidem iucundissimum arbitramur: neque umquam sine aliqua lectione apud
eum cenatum est, ut non minus animo quam ventre convivae
delectarentur. 2 Namque eos vocabat, quorum mores a suis non abhorrerent.
Cum tanta pecuniae facta esset accessio, nihil de cotidiano cultu mutavit, nihil
de vitae consuetudine, tantaque usus est moderatione, ut neque in sestertio
vicies, quod a patre acceperat, parum se splendide gesserit neque in sestertio
centies affluentius vixerit, quam instituerat, parique fastigio steterit in utraque
fortuna. 3Nullos habuit hortos, nullam suburbanam aut maritimam
sumptuosam villam, neque in Italia, praeter Arretinum et Nomentanum,
rusticum praedium, omnisque eius pecuniae reditus constabat in Epiroticis et
urbanis possessionibus. Ex quo cognosci potest usum eum pecuniae non
magnitudine, sed ratione metiri solitum.
[15] Mendacium neque dicebat neque pati poterat. Itaque eius comitas non
sine severitate erat neque gravitas sine facilitate, ut difficile esset intellectu,
utrum eum amici magis vererentur an amarent. Quidquid rogabatur, religiose
promittebat, quod non liberalis, sed levis arbitrabatur polliceri, quod praestare
non posset. 2 Idem in nitendo, quod semel annuisset, tanta erat cura, ut non
mandatam, sed suam rem videretur agere. Numquam suscepti negotii eum
pertaesum est: suam enim existimationem in ea re agi putabat; qua nihil
habebat carius. 3 Quo fiebat, ut omnia Ciceronum, Catonis Marci, Q.
Hortensii, Auli Torquati, multorum praeterea equitum Romanorum negotia
procuraret. Ex quo iudicari poterat non inertia, sed iudicio fugisse rei publicae
procurationem.
[16] Humanitatis vero nullum afferre maius testimonium possum, quam quod
adulescens idem seni Sullae fuit iucundissimus, senex adulescenti M. Bruto,
cum aequalibus autem suis, Q. Hortensio et M. Cicerone, sic vixit, ut iudicare
difficile sit, cui aetati fuerit aptissimus. 2 Quamquam eum praecipue dilexit
Cicero, ut ne frater quidem ei Quintus carior fuerit aut familiarior. 3 Ei rei
sunt indicio praeter eos libros, in quibus de eo facit mentionem, qui in vulgus
sunt editi, undecim volumina epistularum ab consulatu eius usque ad
extremum tempus ad Atticum missarum; quae qui legat, non multum desideret
historiam contextam eorum temporum. 4 Sic enim omnia de studiis
principum, vitiis ducum, mutationibus rei publicae perscripta sunt, ut nihil in
his non appareat et facile existimari possit prudentiam quodam modo esse
divinationem. Non enim Cicero ea solum, quae vivo se acciderunt, futura
praedixit, sed etiam, quae nunc usu veniunt, cecinit ut vates.
[17] De pietate autem Attici quid plura commemorem? Cum hoc ipsum vere
gloriantem audierim in funere matris suae, quam extulit annorum XC, cum
esset VII et LX, se numquam cum matre in gratiam redisse, numquam cum
sorore fuisse in simultate, quam prope aequalem habebat. 2 Quod est signum
aut nullam umquam inter eos querimoniam intercessisse aut hunc ea fuisse in
suos indulgentia, ut, quos amare deberet, irasci eis nefas duceret. 3 Neque id
fecit natura solum, quamquam omnes ei paremus, sed etiam doctrina. Nam
principum philosophorum ita percepta habuit praecepta, ut his ad vitam
agendam, non ad ostentationem uteretur.
[18] Moris etiam maiorum summus imitator fuit antiquitatisque amator; quam
adeo diligenter habuit cognitam, ut eam totam in eo volumine exposuerit, quo
magistratus ordinavit. 2 Nulla enim lex neque pax neque bellum neque res
illustris est populi Romani, quae non in eo suo tempore sit notata, et, quod
difficillimum fuit, sic familiarum originem subtexuit, ut ex eo clarorum
virorum propagines possimus cognoscere. 3 Fecit hoc idem separatim in aliis
libris, ut M. Bruti rogatu Iuniam familiam a stirpe ad hanc aetatem ordine
enumeraverit, notans, qui a quoque ortus quos honores quibusque temporibus
cepisset; 4pari modo Marcelli Claudii de Marcellorum, Scipionis Cornelii et
Fabii Maximi Fabiorum et Aemiliorum. Quibus libris nihil potest esse dulcius
iis, qui aliquam cupiditatem habent notitiae clarorum virorum. 5 Attigit
quoque poeticen, credimus, ne eius expers esset suavitatis. Namque versibus,
qui honore rerumque gestarum amplitudine ceteros Romani populi
praestiterunt, 6 exposuit ita, ut sub singulorum imaginibus facta
magistratusque eorum non amplius quaternis quinisque versibus descripserit:
quod vix credendum sit, tantas res tam breviter potuisse declarari. Est etiam
unus liber Graece confectus, de consulatu Ciceronis.
[19] Hactenus Attico vivo edita a nobis sunt. Nunc, quoniam fortuna nos
superstites ei esse voluit, reliqua persequemur et, quantum potuerimus, rerum
exemplis lectores docebimus, sicut supra significavimus, suos cuique mores
plerumque conciliare fortunam. 2 Namque hic contentus ordine equestri, quo
erat ortus, in affinitatem pervenit imperatoris, divi filii; cum iam ante
familiaritatem eius esset consecutus nulla alia re quam elegantia vitae qua
ceteros ceperat principes civitatis dignitate pari, fortuna humiliores. 3 Tanta
enim prosperitas Caesarem est consecuta, ut nihil ei non tribuerit fortuna,
quod cuiquam ante detulerit, et conciliarit, quod nemo adhuc civis Romanus
quivit consequi. 4 Nata est autem Attico neptis ex Agrippa, cui virginem
filiam collocarat. Hanc Caesar vix anniculam Ti. Claudio Neroni, Drusilla
nato, privigno suo, despondit; quae coniunctio necessitudinem eorum sanxit,
familiaritatem reddidit frequentiorem.
[20] Quamvis ante haec sponsalia non solum, cum ab urbe abesset, numquam
ad suorum quemquam litteras misit, quin Attico mitteret, quid ageret, in
primis, quid legeret quibusque in locis et quamdiu esset moraturus, 2 sed
etiam, cum esset in urbe et propter infinitas suas occupationes minus saepe
quam vellet, Attico frueretur, nullus dies temere intercessit, quo non ad eum
scriberet, cum modo aliquid de antiquitate ab eo requireret, modo aliquam
quaestionem poeticam ei proponeret, interdum iocans eius verbosiores eliceret
epistulas. 3 Ex quo accidit, cum aedis Iovis Feretrii in Capitolio, ab Romulo
constituta, vetustate atque incuria detecta prolaberetur, ut Attici admonitu
Caesar eam reficiendam curaret. 4 Neque vero a M. Antonio minus absens
litteris colebatur, adeo ut accurate ille ex ultumis terris, quid ageret, curae sibi
haberet certiorem facere Atticum. 5 Hoc quale sit, facilius existimabit is, qui
iudicare poterit, quantae sit sapientiae eorum retinere usum
benevolentiamque, inter quos maximarum rerum non solum aemulatio, sed
obtrectatio tanta intercedebat, quantam fuit [incidere] necesse inter Caesarem
atque Antonium, cum se uterque principem non solum urbis Romae, sed orbis
terrarum esse cuperet.
[21] Tali modo cum VII et LXX annos complesset atque ad extremam
senectutem non minus dignitate quam gratia fortunaque crevisset - multas
enim hereditates nulla alia re quam bonitate consecutus est - tantaque
prosperitate usus esset valetudinis, ut annis XXX medicina non
indiguisset, 2 nactus est morbum, quem: initio et ipse et medici
contempserunt. Nam putarunt esse tenesmon, cui remedia celeria faciliaque
proponebantur. 3 In hoc cum tres menses sine ullis doloribus, praeterquam
quos ex curatione capiebat, consumpsisset, subito tanta vis morbi in imum
intestinum prorupit, ut extremo tempore per lumbos fistulae puris
eruperint. 4 Atque hoc priusquam ei accideret, postquam in dies dolores
accrescere febresque accessisse sensit, Agrippam generum ad se accersi iussit
et cum eo L. Cornelium Balbum Sextumque Peducaeum. 5 Hos ut venisse
vidit, in cubitum innixus `Quantam' inquit `curam diligentiamque in
valetudine mea tuenda hoc tempore adhibuerim, cum vos testes habeam, nihil
necesse est pluribus verbis commemorare. Quibus quoniam, ut spero,
satisfeci, me nihil reliqui fecisse, quod ad sanandam me pertineret, reliquum
est, ut egomet mihi consulam. 6 Id vos ignorare nolui. Nam mihi stat alere
morbum desinere. Namque his diebus quidquid cibi sumpsi, ita produxi vitam,
ut auxerim dolores sine spe salutis. Quare a vobis peto, primum, ut consilium
probetis meum, deinde, ne frustra dehortando impedire conemini'.
[22] Hac oratione habita tanta constantia vocis atque vultus, ut non ex vita,
sed ex domo in domum videretur migrare, 2 cum quidem Agrippa eum flens
atque osculans oraret atque obsecraret, ne id, quod natura cogeret, ipse quoque
sibi acceleraret, et quoniam tum quoque posset temporibus superesse, se sibi
suisque reservaret, preces eius taciturna sua obstinatione depressit. 3 Sic cum
biduum cibo se abstinuisset, subito febris decessit leviorque morbus esse
coepit. Tamen propositum nihilo setius peregit. Itaque die quinto, postquam id
consilium inierat, pridie Kalendas Aprilis Cn. Domitio C. Sosio consulibus,
decessit. 4Elatus est in lecticula, ut ipse praescripserat, sine ulla pompa
funeris, comitantibus omnibus bonis, maxima vulgi frequentia. Sepultus est
iuxta viam Appiam ad quintum lapidem in monumento Q. Caecilii, avunculi
sui.
top related