a linguaxe e as linguas - uscwebspersoais.usc.es/export9/sites/persoais/persoais/henrique... · de...

A LINGUAXE E AS LINGUAS

B i b l i o t e c a R a m ó n P i ñ e i r o

bCC

A linguaxe e as linguas foi lido como discurso de ingreso na Real Academia Galega o día 25 de novembro de 1967.

1.ª edición 19671.ª edición Biblioteca Ramón Piñeiro, 2007

Editorial Galaxia agradece a colaboraciónda Fundación Caixa Galicia na realización

e difusión deste libro.

Editorial Galaxia agradece a La Voz de Galicia,onde foron publicados estes artigos,

as facilidades dadas para a súa compilación.

© HERDEIROS DE RAMÓN PIÑEIRO

© EDITORIAL GALAXIA, S. A. 2007

Avenida de Madrid, 44 - 36204 Vigo

www.editorialgalaxia.com

ISBN: -

Dep. Legal: VG- -2007

xxxxxxxxxx

xxxxxxx

Ilustración da capa

xxxxxxxx

Maqueta da colección e

deseño da cuberta

MANUEL JANEIRO

Ramón Piñeiro


Introdución e selecciónLuís Alonso Girgado

RAMÓN PIÑEIROLáncara, 1915 - Santiago de Compostela, 1990

LIMIAR

A lingua é a bandeira da nosa solidariedade moral.

Ramón Piñeiro

Ramón Piñeiro (Láncara, 1915-Compostela,1990) é unha figura clave para comprender no sóa evolución do galeguismo, mais a traxectoria daenteira cultura galega na segunda metade do sécu-lo XX, e mesmo a historia do conxunto do paísata os nosos días. Incluso nun ámbito das reduci-das dimensións de Galicia, é un feito moi notableque o fillo dunha modesta familia labrega da re-mota aldea de Láncara chegase a atinxir o relevoque el adquiriu. Como puido ser que un homesinxelo, desprovisto de fortuna, de vocación filó-sofo e filólogo, que non deu rematado a carreirauniversitaria, intelectual tímido e de vida austera,sen dispor en ningún momento de alavancas depoder político ou social, conseguise tornarsenun personaxe definidor dun tempo e dun país?A explicación deste fenómeno máis ben insólito

ballou en equipo, fuxindo da gloria persoal e aso-ciado a unha laboriosa pléiade de intelectuais quepartillaban obxectivos, angueiras e un mesmo es-tilo abnegado, discreto e eficaz: xentes como Xai-me Isla Couto, Francisco Fernández del Riego ouRicardo Carballo Calero.

O trato directo con Ramón Piñeiro, mesmoque fose por tempo escaso e aínda mediandounha notable distancia, non só de tipo xeracional—como foi o caso de quen tracexa estas liñas—,dificilmente deixaba indiferente ao interlocutor.Non é estraño que o noso home suscitase reac-cións extremas, incluso virulentas, sobre as quese argallaron as diferentes imaxes públicas super-postas ao personaxe: segundo para quen, algunhadesas imaxes imita un deforme espantallo; noutrasaparece consagrado coma unha icona ritualmentevenerada máis ca cabalmente comprendida. Nofondo, Piñeiro é digno de admiración para todos,incluso (e quizais polas razóns equivocadas) paraos seus máis acérrimos detractores.

Dito o dito, é momento de deixar constanciade que quen afronta a redacción do presente li-miar tamén o fai desde unha particular posición,de agarimo sincero, de fondo agradecemento e,si, de rendida admiración. Seicasí, o responsabledestes toscos parágrafos introdutorios está con-

11L i m i a r

radica, sen dúbida, nas extraordinarias cualidadesdo personaxe, á altura dos principios, valores emetas que acariñou.

O noso personaxe foi un intelectual de corpoenteiro: un pensador lúcido con ideas propias,que se atreveu a comunicalas, ousou defendelas ese envorcou en facelas realidade. E isto nunhaGalicia abafada pola guerra, a represión e a fame,nun medio social corroído polo escepticismo e re-fractario ás innovacións, e en tempos que convi-daban á renuncia dos ideais máis nobres e aoaconchego nun prudente silencio. Na cerna doseu pensamento latexaba unha idea fixa: unhacerta idea de Galicia como país reconciliado coasúa identidade, democrático, autogobernado,próspero, culto e solidario, un país que daquelaresultaba altamente improbable pero que aquelensaísta visionario, fronte toda evidencia e contratoda verosemellanza, teimou en demostrar facedei-ro. As súas ideas luminosas, a súa palabra (torpe-mente borboriñada en público; fluída, magnética,envolvente no vis à vis), o exemplo práctico doseu obrar: velaí as súas únicas armas.

O caso de Piñeiro constitúe unha mostra in-discutible da importancia que poden atinxir os in-dividuos e as ideas como motores da historia dospobos. Sen esquecer, claro está, que sempre tra-

10 H e n r i q u e M o n t e a g u d o

ción retórica, polo que ponderamos a importan-cia do labor de recolla e difusión dos escritos queagora emprende a Editorial Galaxia coa colabora-ción da Fundación Caixa Galicia, e que sen dúbi-da suporá o rescate e a publicación da parte máissignificativa da súa valiosísima correspondencia.Nas liñas que veñen a seguir quedará claro, ouasí o esperamos, a importancia singular do seuepistolario para alumar a traxectoria do noso per-sonaxe.

Tendo en conta o contido do presente volu-me, o que nos propuxemos neste limiar é realizarunha achega ao ideario idiomático do autor, quepretende ofrecerse como marco ou pano de fon-do onde situar o discurso A linguaxe e as linguas(1967)1. Para tanto, pareceunos obrigado retrotraer-nos a 1950, cando comeza a carreira pública dointelectual, e adiantarnos ata 1973, a data do último

13L i m i a r

vencido de que a homenaxe que a figura de Pi-ñeiro precisa non é tanto a das honras e dos afec-tos. Máis ben é unha moi outra homenaxe, a quecon certeza o noso pensador acollería coa maiorsatisfacción: a do achegamento ilustrado e rigoro-so, tan arredado canto posible do ditirambo gran-dilocuente e baleiro, un xénero e un estilo que ele os mellores da súa xeración estoxaban radical-mente. Unha abordaxe orientada a facilitar o xuí-zo informado, sereno e reflexivo do lector. Tarefanon doada, cando, transcorridos máis de treslustros do seu pasamento, a súa figura continúaa inflamar paixóns. Aos que o tivemos máis oumenos preto máis ou menos tempo cómprenosaloumiñar a xurdia herdanza, a nós reservada, daslembranzas saudosas da súa cálida humanidade.En troques, a significación histórica do personaxeterá que ser acaidamente avaliada polas xeraciónsque agora están a agromar.

Unha tal avaliación terá que partir, necesaria-mente, da análise, con estudo e sen ira, do seupensamento e da súa obra. Das ideas que enxen-drou, que defendeu e que espallou (sobre todomediante o diálogo socrático e na súa copiosacorrespondencia), e mais das iniciativas e pro-xectos que se esforzou, infatigablemente, porrealizar. É por iso, e non por pregarnos á conven-


1. O discurso foi editado, baixo o título orixinal A lingoaxei as linguas, por Galaxia en 1967. Posteriormente, foi reim-preso por Diario 16 de Galicia na súa Biblioteca de Auto-res Galegos (1991). Existe tamén unha edición facsimilar, acargo do Consello da Cultura Galega (1994), instituciónque tamén editou unha gravación sonora do discurso dePiñeiro, a partir dun orixinal custodiado na Fundación Pen-zol.

Real Academia Galega. Precedérano Manuel Gó-mez Román e Xesús Ferro Couselo (1951), Sebas-tián Martínez Risco (1953, presidente da RAGdesde 1960), e outros persoeiros do ‘núcleo duro’do grupo: Ricardo Carballo Calero (1958), Domin-gos García-Sabell (1959), Francisco Fernández delRiego (1960), Ánxel Fole e mais Álvaro Cunqueiro(1963), e finalmente Xosé María Álvarez Blázquez(1964). Esta entrada progresiva do grupo Galaxiana Academia é unha boa mostra do protagonismocultural que exercía, e formaba parte dunha estra-texia de renovación e galeguización dunha corpo-ración francamente enferruxada e caducante,mergullada ademais pola guerra e a ditadura nunhagravísima crise.

Conforme consta na correspondente acta ofi-cial, a candidatura de Piñeiro foi presentada porR. Carballo Calero, D. García-Sabell e J. RodríguezYordi en sesión celebrada o 28 de abril de 1963.A causa dunha lagoa nos libros de actas da Aca-demia, descoñecemos a data e resultado da pre-ceptiva votación, que, obviamente, foi favorableao candidato, quen así veu ocupar a cadeira quedeixara vouga por falecemento Manuel BanetFontenla, un dos patrucios fundadores da institu-ción. Si temos constancia do informe que elabo-rou Ramón Otero Pedrayo verbo da candidatura,

15L i m i a r

escrito incluído no volume Olladas no futuro,“Carta a don Manuel Rodrigues Lapa”, texto esteque, na nosa opinión (que máis adiante argumen-taremos), debe ser lido como complementario áprelección académica. Nesta nosa achega, quedanfóra algúns temas lingüísticos de grande intereseque Piñeiro alumou noutros textos —como é ocaso da discusión sobre a individualidade idiomá-tica do galego fronte ao portugués, na epístolaque acabamos de citar—, pero que non son evo-cados nin sequera indirectamente no texto re-producido no presente volume. De certo, cocontributo que vén a seguir de ningunha maneirapretendemos esgotar o asunto, sobre o que segu-ro tornaremos en oportunidades vindeiras. Aoque si aspiramos é a empurrar a outras mentes,voces e plumas a que emprendan novas inquisi-cións sobre unha obra que nos semella franca-mente incitadora.

RAMÓN PIÑEIRO NA REAL ACADEMIA GALEGA.

NOTICIAS SOBRE O INGRESO

Piñeiro foi un dos últimos membros da xera-ción Galaxia (apropiámonos da afortunada expre-sión de Fernández del Riego) que se incorporou á


designados para me introducir por seren os máismodernos entre os académicos presentes).

Como son tímido e moi nervoso, non estaba se-guro da miña actuación. Con todo, domineime benno tocante á timidez e mais aos nervos. O quenon puiden dominar foi a emoción, sobre todonalgúns momentos da resposta de Domingo (queeu non coñecía previamente), no momento de en-trar no salón entremedias da xente que se erguíaaplausando co corazón nas mans e cando, remata-da a lectura do discurso, o presidente me puxo amedalla e o público reiterou a mesma demostra-ción de afecto que ao entrar. Neses intres a inten-sidade emotiva foi abrumadora [...]. Nunca coideique o ingreso na Academia ía ter para min tantafondura emotiva.

Tamén sabemos algo do proceso de elabora-ción do texto. Segundo o autor confesa en cartaamical a Francisco Fernández del Riego, ao come-zo foille difícil abordar a tarefa:

Nestes días quixera facer o discurso para a Aca-demia. Teño notas e teño o esquema pero sintounha estraña dificultade interior para me poñer afacelo. Non teño lembranza de sentir unha resisten-cia semellante en ningunha outra cousa. Tampouco

17L i m i a r

inzado de gabanzas (publicado en Grial 111, de1991). Segundo testemuño oral de García-Sabell,que foi o encargado de dar a preceptiva réplica áprelección de Piñeiro, “fixémolo académico denúmero non sen grandes inconvenientes por par-te de moitos académicos. Esa foi unha loita quelevei eu persoalmente” (recollido por Rei Doval,1999, p. 56). O acto de recepción pública reali-zouse en sesión plenaria extraordinaria da Acade-mia celebrada o 25 de novembro de 1967.Coñecemos a impresión do acto que o protago-nista transmitiu a un dos seus correspondentesepistolares máis íntimos, Basilio Losada, en cartadatada dúas semanas despois (9 de decembro):

Alégrome moito de que vos gustara o discur-so, tanto a ti como a Carmina. No ‘Círculo de Ar-tesáns’ produciu un entusiasmo verdadeiramenteextraordinario, pero en boa parte estaba provoca-do pola gran concorrencia amistosa e pola emo-cionada xenerosidade da resposta de Domingo[García-Sabell]. Para vos dicir a verdade, tamén euestaba completamente asombrado, porque nonagardaba semellante concorrencia nin moito me-nos a elevadísima tempertura cordial que alí seproduciu en canto entramos no salón o MeijidePardo, o Taboada Chivite e mais eu (eles foron os


ción cambiante, fundamentalmente en tres ensaios:“A lingua, sangue do espírito” (1952), A lingoaxei as lingoas (1967) e “Carta a don Manuel Rodri-gues Lapa” (1973). Destes, os máis importantesson, sen dúbida os dous últimos. Interesantes nopunto vertente, pero máis breves e por tanto demenor alcance, son os artigos “Trascendencia socialdo idioma” (1954), “Un século de renacer cultu-ral” (1963), “Galicia nos estudos luso-brasileiros”(1966), “O pensamento galego” (1968), “Unhanova revolución na nosa lingua” (1970) e “O me-nosprecio social da lingua” (1972), todos elesincluídos na escolma Olladas no futuro. A elocu-ción que pronunciou no Parlamento de Galicia cogallo da aprobación da Lei de Normalización Lin-güística (1983) tamén merecería ser tido en conta,pero pertence a unha etapa moi posterior da súavida pública.

No primeiro texto citado —cun título significa-tivamente calcado sobre unha frase de Miguel deUnamuno—, Piñeiro desenvolve unha visión darelación entre a lingua galega e a identidade co-lectiva do pobo galego (nesta época, por culpada censura, o noso autor fala decote do pobogalego e nunca da nación galega) no marcodunha concepción puramente organicista e esen-cialista, herdada do nacionalismo galego de pre-

19L i m i a r

comprendo por que. Sen dúbida é algo completa-mente irracional. De tódolos xeitos, mellor ou peor,agardo poder facelo (Compostela, 24 de abril, 1967;Fernández del Riego, Epistolario, p. 230).

Non obstante, a final o proceso de redacciónfoi relativamente rápido, pois escasamente dúassemanas despois, comunica con alivio ao mesmodestinatario:

Xa teño rematado o discurso da Academia.Agora teño que o pasar a limpo. Saíu completa-mente distinto do que tiña matinado, pero decidíndeixalo así. Ten máis xeito de ensaio que de dis-curso académico. Nesta semana gustaríame rema-tar totalmente con el (Compostela, 5 de maio;Fernández del Riego, Epistolario, p. 231).

Reteñamos estas últimas observacións sobre otexto, que máis adiante tornarán a ser obxecto danosa atención.

“A LINGUA, SANGUE DO ESPÍRITO”. O ORGANICISMO INICIAL

O ideario lingüístico de R. Piñeiro apareceexpresado, en entregas parciais e nunha modula-


primaria de fraternidade, mentres que a irmanda-de espiritual, baseada na comunidade de lingua,constitúe unha forma superior. A pose dunha lin-gua propia “manifesta unha comunidade propia,unha comunidade vivencial particular”, de manei-ra que “a lingua vén ser a alma viva do pobo quea fala, vén ser a súa comunidade esencial”. Dou-tra banda, o idioma constitúe un “patrimonio co-munal”, un “herdo espiritual que lles pertence porigual a todos os que nacen no mesmo eido idio-mático”, e endalí que resulte un “vencello esencialentre o home a maila comunidade” (concepciónesta puramente herderiana, e expresada na mes-ma linguaxe deste pensador). Ata aquí, no pen-samento lingüístico de Piñeiro non se podendetectar grandes innovacións nin achegas orixi-nais.

Ora, do devandito o autor deduce dúas con-clusións, que para seren captadas no seu auténti-co significado deben ser lidas no marco históricoconcreto do texto. En primeiro lugar, a condenatallante, en termos contundentes, da represión lin-güística, unha denuncia moi valente naquel mo-mento, en canto que apunta de xeito velado peroinequívoco ao réxime franquista: “quen perseguiro noso idioma perseguirá a alma mesma de Gali-cia, o seu honor, a súa personalidade esencial.

21L i m i a r

guerra: cada pobo posúe un “espírito colectivo”ou “unidade íntima e trascendental” (Volksgeist),que pola súa propia forza xerou un idioma pro-pio, de maneira que este vén sendo a plasmacióndo tal espírito: “Cada pobo ten un mundo espiri-tual propio e ese mundo espiritual crea el mesmoa súa linguaxe expresiva”; “o espírito colectivo dopobo faise forma viva no idioma”. Parécenos estarlendo a Johan G. Herder ou a Wilhem von Hum-boldt cando atribúen a xénese e o ‘xenio’ peculiarde cada idioma á ‘enerxía mental’ e ao ‘xenio es-piritual’ do pobo que lle deu orixe. Claro que estetipo de visión lle puido chegar a Piñeiro taména través da lectura de textos sobre o asunto deV. Risco ou do mesmo Castelao, que tamén semanifestan en termos parecidos.

Tal como sinalou Ramón Maiz en relación conCastelao, de toda maneira, a fundamentación espiri-tualista e psicoloxista do nacionalismo en termosde espírito colectivo veu contraporse de xeito ex-plícito ao primitivo comunitarismo de base racial,e neste senso pode considerarse un avance no ca-miño da superación do determinismo fisicista,cara á emerxencia da fundamentación en termosde ‘cultura nacional’. Nesa liña, segundo se expre-sa Piñeiro no artigo en foco, a comunidade étni-ca, fundada no sangue, aparece como unha forma


cun fundamento moito máis socioantropolóxico.Tanto é así que, de acordo coas opinións de An-tón Santamarina (1989 e 1998) e Gabriel Rei Doval(1999, 48-60), o texto ou discurso académico dePiñeiro pode considerarse o primeiro abrollo dasociolingüística galega, e polo mesmo, o seu autorresulta ser un dos precusores máis temperánsdesta disciplina en Galicia. Téñase en conta quedaquela a sociolingüística aínda comezaba a des-pregar as súas ás na Europa Occidental (incluíndoCataluña) e Norteamérica, e que no noso país co-mezaría a agromar só pasada a metade da décadaseguinte. Vexamos.

Comezaremos por sinalar, con Antón Santama-rina (1998), que no escrito en foco se detectaunha certa incongruencia entre o seu título e oseu contido, pois aquel parece atinxir soamente áprimeira das dúas partes que se enxergan neste.En efecto, na primeira parte Piñeiro realiza unhabreve incursión no tema da importancia fulcraloutorgada á linguaxe na filosofía contemporánea(the linguistic turn, a virada lingüística), para pa-sar a esbozar unhas rápidas e moi pertinentes ob-servacións introdutorias sobre a significaciónantropolóxica da linguaxe e das súas manifesta-cións históricas concretas, que son as linguas. Sendúbida esta sección da palestra é a que mellor co-

23L i m i a r

Aquel que perseguir o noso idioma é, de certo,un inimigo noso”. En segundo lugar, asevera Pi-ñeiro, a defensa do idioma ten que arborarse na“grande ambición colectiva que nos debe xuntarpor enriba das loitas de ideas ou intereses, poisningunha outra nos pode ennobrecer tanto”, enada máis nin nada menos que nun “deber fun-damental” de todo o galego. O autor atrévese in-cluso a afirmar que os galegos que renuncian aoseu idioma revelan “a súa debilidade moral, a súaimpotencia de espírito e a súa caducidade”. Nonresulta doado imaxinar unha mensaxe máis dia-metralmente (mesmo provocadoramente) opostaás que destilaba a ideoloxía franquista, difundidaabouxadoramente e con todo luxo de mediospolo réxime e os seus acólitos.

A LINGUAXE E AS LINGUAS: O AGROMAR DA SOCIOLINGÜÍSTI-

CA GALEGA

Vindo agora ao rego, o primeiro que salta ávista ao voltarmos a nosa atención ao ensaio A lin-guaxe e as linguas, se o comparamos co textoque acabamos de comentar, é o perceptible cam-bio de enfoque do problema lingüístico galegoque se verifica: dun discurso construído basica-mente en chave esencialista pásase a unha abordaxe


canas. Neste senso, é de notar que a primeira visi-ta do noso autor aos Estados Unidos, que duroudous meses e medio, tivo lugar no verán de 1966,isto é, no ano previo á redacción do relatorio aca-démico. Co gallo desta viaxe, Piñeiro participarano VI Coloquio Internacional de Estudos Lu-so-Brasileiros organizado polas Universidades deHarvard e Columbia, que se celebrou en setem-bro2.

No seu propio discurso de ingreso na Acade-mia, subtitulado “Ramón Piñeiro revisitado ós 30anos do seu ingreso na RAG”, o profesor AntónSantamarina ofrece unha análise detida do ensaiode Piñeiro, o que loxicamente nos releva de du-plicar aquí esta tarefa. Endebén, non queremos

25L i m i a r

rresponde co título, e probablemente é a que re-flite máis acaidamente o plano inicial do autor.Pero xa vimos na cita que aducimos atrás (carta aFernández del Riego) que a Piñeiro lle saíu untexto distinto do que tiña mentes de escribir. Nunhainflexión inesperada o discurso escorrega cara aosocio- e ao antropolingüístico, pois, en efecto, areflexión sobre lingua e sociedade en Galicia en-che a segunda e principal parte do texto.

Por acaso e por sinal, nesta segunda sección(aínda que nin as palabras nin as ideas que semanexan son absolutamente orixinais) chama po-derosamente a atención o emprego notablementepreciso e sistemático que Piñeiro fai de termoscomo prexuízo e prestixio, ao que se pode enga-dir o uso de voces como actitude e distinción.Todos estes son vocábulos moi utilizados nos es-tudos de socioloxía da lingua, e concretamente osdous primeiros constitúen nocións básicas da teo-ría sociolingüística (“the bedrock of sociolinguistictheory”, asegura o investigador Dell Hymes). Xaque logo, tanto pola linguaxe empregada comapor algunhas análises que ofrece, dá a impresión(non sabemos se certa) de que nalgún momentoPiñeiro sentira o badalar as campás da sociolin-güística, disciplina que daquela, como dixemos,estaba a xermolar nas universidades norteameri-


2. O relatorio que presentou neste Coloquio, “Galicia nosestudos luso-brasileiros”, veu a lume en versión inglesa nasactas da xuntanza, e despois foi incluído na colectáneaOlladas no futuro. Algunhas impresións desta primeira visi-ta aos EUA, xirada co gallo do convite cursado por EmilioGonzález López para dar un curso no colexio universitariode Middlebury (Vermont) están recollidas na “Carta a Mar-cia Andersen” publicada en Grial 14, onde ofrece abondospormenores da súa estadía en Sommerset, Vermont e NovaYork. Por tanto, hai que corrixir a data de 1967 que se dáen varios lugares para a primeira viaxe de Piñeiro a Nor-teamérica.

recoñece que estes dous empeitizos efectivamen-te existían, pero sostén que tiñan carácter circuns-tancial e non esencial, pois viñan provocados porfactores externos ao idioma, de índole sociocultu-ral, xa que logo era resolubles sen grandes difi-cultades. Na “Carta a Rodrigues Lapa” volveríasobre esta idea:

O noso amigo sabe moi ben que ningunhalingua está incapacitada de seu para se converteren lingua literaria. Depende de que sexa ou noncultivada literariamente. Nós temos os problemasda unificación morfolóxica, da regularizacón gra-matical, da fixación do vocabulario culto. Bon,problemas que non teñen que ver coa aptitude dalingua para a expresión da comunicación espiri-tual. Problemas, ao cabo, de solución convencio-nal e que están en curso de solución.

O feito de que Piñeiro se vexa obrigado a pre-cisar extremos tan elementais nun texto dirixido aun filólogo da talla do lusitano demostra ata quepunto estaba arraizado o preconcepto que preten-de abater. Pero, por outra parte, a pesar de que onoso autor tiña toda a razón ao denunciar o talprexuízo nos termos en que o facía, se hoxe bo-tamos unha ollada retrospectiva, constataremos

27L i m i a r

deixar no tinteiro algunhas observacións de co-lleita propia, que virarán sobre dous aspectos dotexto en foco: un deles relaciónase co valor expli-cativo que Piñeiro atribúe ás amentadas nociónsde prexuízo e prestixio, outro co seu prognósticodeclaradamente optimista verbo do porvir doidioma. Isto último levaranos a considerar outroscontributos do noso autor en que desenvolveunha novidosa análise da historia e da situaciónsocial do galego, da que derivan as súas alentado-ras prediccións.

Vamos ao primeiro punto. Tal como declarano texto, Piñeiro considera que as causas da pros-tración do idioma galego radican na prevalenciade tres tipos de prexuízos: sociolóxico, lingüísticoe ideolóxico. Comezaremos por considerar rapida-mente o segundo e o terceiro, para demorarmosdespois un chisco máis no primeiro. O prexuízolingüístico defíneo o autor como a crenza de queo idioma galego estaba tolleito por dúas eivasgravísimas, a anarquía ortográfica e a fragmenta-ción dialectal, que lle eran intrínsecas e por tantoresultaban imposibles de subsanar3. O noso autor


3 En realidade, Piñeiro fala de tres eivas, incluíndo o des-prestixio social, o que resulta un tanto incoherente, comoa seguir notaremos.

Como é sabido, Herder reivindicara a impor-tancia capital da función expresiva da linguaxe,ao tempo que sinalaba que esta é precisamente aque vencella as linguas coas identidades (persoal,grupal, colectiva), mentres que Humboldt, ao pre-sentar a linguaxe como órgano que pon en mar-cha o pensamento, puxera de vulto as limitaciónsda concepción puramente instrumentalista desta.Estes dous pensadores (entre outros) foron inspi-radores dunha corrente de pensamento lingüísticoigualitario e pluralista, alternativa á dominantena cultura occidental contemporánea, xerárquicae uniformista. Canto á unidade entendida ao xeitouniformizador, en palabras de Ernst Cassirer,aquela corrente alterntiva de pensamento contes-ta a concepción do universal como unha esenciaabstracta oposta aos casos particulares, propo-ñendo en troques procuralo na concreta totali-dade dos casos particulares, considerados na súamultiplicidade individual e en cadansúa contin-xencia histórica. A pegada destas concepcións nodiscurso de Piñeiro ponse de vulto cando lemosparágrafos coma este:

Os distintos pobos, as distintas culturas e asdistintas linguas son as realidades concretas quecorresponden á unidade ideal que nós chamamos

29L i m i a r

que as tarefas da codificación normativa e da es-tandarización do idioma afinal resultaron endiaña-damente complexas, en todo caso moito máisespiñentas —precisamente polo seu carácterconvencional, e por tanto, debatible— do que elprevía.

Vexamos agora a celmosa crítica que o autordesenvolve verbo do ‘prexuízo ideolóxico’, nunsapurados apuntamentos ao final da súa conferen-cia. En poucas palabras, o que Piñeiro tenta aí éimpugnar unha crenza que se agocha na mesmacerna da cultura lingüística actual, unha visióncon circias raíces no pensamento ilustrado (funda-dor da racionalidade contemporánea), e que seacha intimamente asociada a outros supostos fun-damentais da civilización occidental. Esa crenzarepousa dunha banda na íntima asociación entreas nocións de ‘unidade’ (entendida como ‘uni-formidade’) e de ‘progreso’ (‘o progreso tende áunidade por lei inexorable da historia’, como pen-saba Curros), e doutra banda na sobrevaloraciónda función comunicativa da linguaxe (isto é, naimputación a este dun carácter meramente instru-mental), coa correlativa minusvalorización dassúas funcións representativa (da realidade exteriorna mente humana) e expresiva (da realidade inte-rior do individuo cara aos semellantes).


este preconcepto atópase motivado polo empregodo idioma como elemento de distinción por partedas clases privilexiadas e como ferramenta de dis-criminación contra as clases inferiores. De aí de-rivaríase o prestixio sociolóxico do castelán e ocorrelativo desprestixio do galego —aspecto esteque non se entende moi ben por que, Piñeirocoloca baixo a rúbrica do prexuízo lingüístico—.O fenómeno devandito tivera dúas consecuenciasfatídicas para a sociedade galega: dunha banda, ocomplexo colectivo de inferioridade, tolledor daautoconfianza, e doutra banda a escisión disgre-gadora entre as elites dixirentes castelanizadas,radicalmente alienadas (fuxida cara ao alleo,auto-desfiguración mimética), e o pobo miúdo,condenado á aceptación resignada da inferiori-dade. A consecuencia desa escision era outra eivaque pexaba a psicoloxía colectiva dos galegos: oservilismo, coadxuvante da dependencia e doatraso do país, pois convidaba as xentes á pasi-vidade e incapacitaba o pobo para a acción colec-tiva.

Esta última idea desenvolveríaa o autor conmáis precisión, aínda que nunha lectura positiva,nun artigo posterior, titulado “O menosprecio so-cial da lingua” (1972). Aí, despois de sinalar apositiva mudanza de actitude con respecto ao

31L i m i a r

Humanidade. A Humanidade realízase a travésdos pobos, a través das culturas, a través das lin-guas. Ou sexa, a través da pluralidade. Reparemosben niso: a través da pluralidade, da diversidade edo cambio continuo. Porque é así como a vidaleva a cabo a súa constante e grandiosa actividadecreadora. Válese da pluralidade e da diversidadeporque é a única maneira de lle dar ‘forma’ á ri-queza intrínseca do seu pulo creador.

Coidamos que neste punto Piñeiro se esteanunha relectura (quizais non persoal e directa) deHerder e von Humboldt, talvez realizada á luz dacrítica á razón instrumental inspirada nos pensa-dores da escola de Frankfurt. É mágoa que onoso autor non seguise elaborando en escritosposteriores a liña esbozada na palestra académica,unha tarefa intelectual moi necesaria para a que,sen dúbida, el estaba especialmente dotado.

OS PRECONCEPTOS SOCIOLÓXICOS. PROGNÓSTICO

DE FUTURO PARA O IDIOMA

Secomasí, o máis instigante, incluso rachador,do texto de Piñeiro atópase na disección queopera do prexuízo sociolóxico. Segundo o autor,


mos que apoñerlle é o seu excesivo psicolo-xismo. Con certeza, isto é debido nunha parte ápeculiar avaliación que lle merecían determinadosfenómenos sociais asociados á evolución sociolin-güística de Galicia (como a emigración, sobre aque volveremos), e noutra parte a que o autorxulgou que os límites á liberdade de expresiónque impuña a Ditadura non lle permitían referirsede xeito explícito aos condicionantes políticos dapostración do galego. Aínda así, a pouco que re-pare, o lector avisado bota en falta unha menciónaínda que fose rápida ou velada a un e outro as-pecto. Como de contado veremos, a eles tornará,con moita maior concreción, nun texto posterior.

Empatamos agora coa outra cara da análisesociolingüística desenvolvida no relatorio á Aca-demia: o seu aparente optimismo verbo do futurodo idioma. Coidamos que esta actitude só podeser entendida no marco da orixinal lectura da his-toria do idioma que o noso autor elaborou, e queo levou á convicción de que, como afirma nunnotable relatorio, “a lingua galega está atravesandoactualmente unha profunda revolución cultural,tan fonda como a que o portugués experimentouno período do Renacemento” (“Galicia nos estu-dos luso-brasileiros”, 1966). Con esta persuasióné solidario o convencemento que expresa con

33L i m i a r

idioma que comeza a percibir na mocidade urba-na, Piñeiro sinala:

[...] coa apertura á lingua, ou coa súa aceptaciónplena, xorde neles [os mozos urbanos] unha novaóptica da realidade galega e, a partir dela, unhanova sensibilidade máis solidaria. O vello panora-ma dunha Galicia fendida entre unha minoría alie-nada e despreciadora e unha maioría sumisa a esedesprecio vai dando paso a unha Galicia nova.Este camiño da solidariedade, da conciencia co-mún, cuxa expresión é a lingua, é o único quepode mobilizar intrinsecamente as enerxías crea-doras de Galicia como pobo. A lingua é a bandei-ra da nosa solidariedade moral, e a solidariedadeé a base imprescindible do noso progreso, donoso desenvolvemento material e espiritual.

Velaí expresada, coas palabras xustas, a trans-cendencia e o senso histórico da reivindicacióndo idioma galego.

A análise que Piñeiro elabora do preconceptosociolóxico, exposta no eloquio académico coanitidez e concisión que caracterizan a súa escrita,enfoca a problemática lingüística galega desde unángulo moi suxestivo, e no seu momento resultoumoi esclarecedora. Endebén, unha crítica que te-


esmorecemento do galego rural, da cultura oralcampesiña, son pesimistas; os que reparamos novigoroso progreso da revolución cultural do gale-go nos derradeiros decenios, somos optimistas”.

Isto esixe unha pequena explicación do marcoargumentativo que constrúe Piñeiro, e que seapoia nunha peculiar lectura da historia social doidioma, da que nesa epístola ofrece unha apuradasíntese. Segundo o noso ensaísta, esta pode divi-dirse en tres períodos: a) o esplendor medieval,en que o galego desprega as súas posibilidadesculturais e goza de prestixio social, b) a decadenciamoderna, en que o galego é desprazado polo cas-telán primeiro como lingua escrita (co correspon-dente desprestixio cultural) e despois comolingua das elites letradas e dirixentes (co correlati-vo desprestixio social), c) a restauración contem-poránea, en que o galego se recupera comolingua escrita (gañando novamente prestixio cul-tural) e se apresta a conquistar as camadas cultasurbanas (recobrando o prestixio social). O nosoensaísta é especialmente requintado na análise dosegundo e do terceiro períodos.

Segundo Piñeiro, durante o segundo períodoverificouse unha escisión sociolingüística confor-me a cal o castelán era o instrumento da culturaescrita dos medios sociais dominantes, que ade-

35L i m i a r

contundencia nun dos seus artigos máis orixinais:“O centro fundamental da vitalidade da lingua ga-lega está pasando do campo á cidade. Trátase dameirande revolución da súa historia” (“Unha novarevolución na nosa lingua”, 1970). En coherenciacon esta afirmación, e cun talante visionario, neseúltimo artigo o noso autor atrévese a profetizar:“De que este proceso siga, se afirme e triunfe de-pende o futuro da nosa lingua. No campo está oseu pasado. Na cidade, o seu futuro”. Por tanto,adiantamos, a desfeita que estaba a experimentara Galicia rural por causa da emigración non cons-tituía, segundo Piñeiro, unha ameaza tan témerapara o idioma. Volveremos sobre isto.

A análise que vencella a ‘revolución cultural’do idioma (a súa conquista do ámbito da culturaescrita) coa súa ‘urbanización’ —unha asociaciónmoi aguda, e tamén moi na liña da sociolingüísti-ca coetánea— está desenvolvida máis de vagar noescrito de tema lingüístico máis importante (salvoo discurso vertente) que debemos a R. Piñeiro: acarta a Rodrigues Lapa publicada no número 42(1973) de Grial. A primeira das tres partes de quese compón esta substanciosa epístola (merecenteela soa dun estudo específico) titúlase precisa-mente “Sobre a desaparición do galego”, e aí onoso autor asegura: “Os que reparan no constante


afrouxado, o autor afronta un aspecto crucial que,como antes sinalamos, se sentira obrigado a dei-xar no tinteiro na palestra de 1967.) Daquela, res-taurado o prestixio cultural, o galego estabapendente só de recuperar de vez o prestixio so-cial, e na opinión do autor iso estábase conse-guindo mediante unha segunda ‘revolucióncultural’ que xa estaba en marcha (véxase citaanterior), que conduciría ao galego á súa trans-formación nunha lingua urbana, e con ela á con-quista da “plenitude cultural”.

Obviamente, Piñeiro mostrábase convencidode que a batalla do prestixio social podía enca-rarse con confianza, pois, tal como sostiña naalocución académica, “o espírito marcadamentesocial do noso tempo creará a plena identifica-ción das minorías cultas coa masa popular”. Can-to aos factores principais que, conforme el sinala,presionaban contra o galego, isto é, os mediosde comunicación, o sistema escolar e a igrexa(en 1967 o ámbito oficial non se podía nin men-tar), supúñase que a propia lóxica dos feitos im-poría finalmente a súa adaptación á realidadelingüística de Galicia. Por iso podía o noso autorconcluír que, fronte aos temores de moitos, “nonhai razóns de tipo fundamental para o escepticis-mo verbo do futuro idiomático. Pola contra, o

37L i m i a r

mais a empregaban como signo de distinción, e ogalego quedara acoutado ás camadas popularesmergulladas na cultura oral. A ameaza para a per-vivencia do galego era, pois, dupla, xa que dunhabanda procedía do previsible triunfo da culturaescrita sobre a cultura oral, e doutra banda da cri-se inevitable (máis tarde ou máis cedo) da culturacampesiña fronte á cultura urbana.

No terceiro período, coa xeneralización daescolarización, o galego e o castelán xa non deli-mitan, na opinión do autor, sectores sociais (a mi-noría letrada e privilexiada fronte á minoríailetrada e subordinada), senón niveis culturais detoda a sociedade: a maioría dos galegos falabanunha lingua e escribían outra. Secomasí, o idiomagalego emprendera desde o século XIX a batalla dasúa conversión en lingua moderna de cultura es-crita (a súa primeira ‘revolución cultural’), unhabatalla que Piñeiro dá por gañada. Destarte, asdúas linguas, galego e castelán, desenvolveran ca-dansúa cultura escrita, e a diferenza fundamentalentre elas, a que outorgaba unha vantaxe críticaao castelán, era que este gozaba da condiciónde lingua oficial do Estado: “A superioridadedunha lingua verbo da outra xa non é, como an-tes, cultural, senón que é política”. (Nótese comoen 1973, co barazo da censura considerablemente


nómenos de cambio de lingua cara ao castelán ede ruptura da transmisión interxeneracional viñangañando ritmo cunha aceleración sen precedentes(enxergou o problema, e denunciouno con alar-ma, Xesús Alonso Montero no seu Informe dra-mático de 1973).

En efecto, nun contexto de crecente mobilidadesocial (ligada ao incremento do nivel educativo eá mobilidade xeográfica) e coas consecuentes po-sibilidades de promoción social que se ían abrindo,dunha banda cada vez máis galego-falantes deorixe optaban por incorporar o castelán (relegan-do o galego) aos novos contextos sociais e comu-nicativos a que accedían —contextos asociados aun novo estatus social e/ou a unha nova residen-cia (tipicamente, despois de mudar do medio ru-ral ao urbano)—, e doutra banda moitos pais enais galego-falantes optaban por falarlles o caste-lán aos seus fillos, rachando a cadea de transmi-sión do idioma. Así que por culpa da emigracióno galego perdía a súa base demográfica e socio-cultural máis sólida, a Galicia rural e mariñeira; eesta perda non era compensada nin de lonxe po-los magros e fráxiles (aínda que cualitativamentemoi importantes) gaños que se estaban a obternas cidades. Na nosa opinión, a Piñeiro escapóu-selle a crecente intensidade que estaban atinxindo

39L i m i a r

panorama que se albisca é realmente esperan-zador”.

Como se bota de ver, a análise desenvolvidapor Piñeiro no relatorio académico, especialmentecando a contemplamos á luz da carta a RodriguesLapa, ten un inconfundible xorne sociolingüístico,ben que cun acento máis ben antropolóxico canon sociolóxico.

Resumidos os seus principais argumentos,pola nosa banda procederemos a deseñar unhacrítica, concentrada nun par de aspectos concre-tos, antes de rematarmos cun balance. En primei-ro lugar, coidamos que Piñeiro, fiando a súaanálise basicamente a categorías antropolóxicas(dicotomías cultura escrita / oral, cultura urbana /rural) pasou por alto un proceso de importanciadecisiva na evolución sociolingüística de Galicia,cal é o da substitución lingüística. Este fenómeno,que daquela se atopaba en plena expansión, pre-sentaba dúas caras principais: unha delas, o aban-dono do galego por parte dunha parte dos seusfalantes; a outra, a extensión do castelán comolingua inicial —e loxicamente, co tempo, taménusual— das novas xeracións. Inquéritos sociolin-güísticos realizados nos anos oitenta e noventamostran que desde o comezo da ditadura os fe-


deu moita influencia social. Como sinala John Jo-seph, noutros tempos a escrita literaria (a crea-ción ficcional) reinaba sen contestación comoámbito privilexiado e referencia modélica da cul-tura da lingua, no século XX xa non: agora eselugar ocúpano os xéneros informativos, e non sóescritos senón sobre todo audiovisuais —sen min-gua do valor simbólico, pero case só simbólico,que aínda se outorga á literatura.

Semella que Piñeiro non se decataba de que a‘revolución cultural’ que estaba a experimentar ogalego, concentrada en librar a batalla da culturaescrita, ademais de tardía, ía quedando curta fron-te ao reto emerxente: engonzar coa nova culturade masas que ía marcar a pauta —que xa a estabamarcando— tamén da evolución sociolingüística.Recoñezamos que, nas condicións de atraso deGalicia e coas durísimas limitacións que impuña ofranquismo, é comprensible a tendencia a salien-tar os logros conseguidos, indubidables, a custade tantos sacrificios. Naquelas precarias condi-cións, tamén son doadas de entender as dificulta-des obxectivas que se erguían para quen tentasealbiscar en toda a súa envergadura os novos desa-fíos e maxinar como sería posible afrontalos, con-tando cos facareños medios e os febles apoioscon que contaba a cultura galega. Enténdasenos

41L i m i a r

estes procesos e a súa ominosa significación parao futuro do idioma.

Por parte, o optimismo do autor tamén se es-teaba nunha apreciación distorcida do alcancedos avances socioculturais atinxidos polo galegodesde o Rexurdimento en diante, unha distorsiónen parte inducida por unha visión un tanto desen-focada das condicións da cultura contemporánea,nun rápido e profundo proceso de transforma-ción. Diríase que a visión de Piñeiro estaba im-pregnada dunha concepción da cultura herdadado século XIX, cando a alta cultura escrita e enxeral a ‘cultura elevada’ das elites cultivadas goza-ba dunha hexemonía social incontestable, e era aque marcaba a pauta de prestixio e a orientaciónprincipal para o conxunto da colectividade (ou entodo caso, para os sectores desta que realmentecontaban). Porén, ao longo do século XX, espe-cialmente a partir da súa metade, ao abeiro dovelocísimo espallamento dos novos medios de co-municación, omnipresentes e dotados dun asoba-llante poder de irradiación (especialmente osaudiovisuais: radio, cine, televisión), imponse conforza abaladora unha puxante cultura de masas,que desafía a tradicional hexemonía da ‘alta cultu-ra’ escrita. Non é que de súpeto esta perdese todoo seu inveterado prestixio, pero sen dúbida per-


malización do idioma constitúe unha profecía au-tocumprida (self-fulfilling prophecy). Isto é, trátasedun proceso social que se alimenta fundamental-mente das expectativas positivas que concita acer-ca da súa propia evolución, de maneira que o seuavance efectivo depende crucialmente de que acolectividade involucrada invista e sosteña notempo o suficiente nivel de confianza nas opciónsde futuro daquel: se a xente está persuadida de queo proceso vai por bo camiño e ten visos de suce-der, as probabilidades do suceso son moi elevadas,mais se a xente dubida ou chega á conclusión deque é inviable, aumentan as probabilidades de queo proceso atranque, descarrile e se vexa abocadoao fracaso.

Sen dúbida Piñeiro pensaba, atinadamente,que os malos agoiros contribuían a empeorar asperspectivas do idioma galego, mentres que osprognósticos venturosos axudaban a soerguelas.Claro está que as previsións, boas ou malas, parateren algunha credibilidade e por tanto algúnefecto real, deben manter (ou aparentar quemanteñen) un determinado grao de correlacióncoa percepción que os grupos e persoas inter-peladas teñen da realidade. Pero esta é outra fa-ceta da cuestión, que non aquece debullararestora.

43L i m i a r

ben: non se trata nin de rebaixar a valía dos es-forzos nin o mérito das conquistas, e menos aíndade descualificar o noso orador, coa vantaxe queoutorga a mirada retrospectiva, senón de sinalaros puntos febles que apreciamos nos seus argu-mentos.

Unha reflexión final sobre o optimismo de Pi-ñeiro. Na nosa opinión, ao expresarse en termostan confiados, o noso autor estaba modulando dexeito consciente o seu discurso en forma de in-terpelación dirixida ao conxunto do país, co alboapuntando aos seus sectores máis dinámicos. Im-plicitamente, Piñeiro emprazaba a cidadanía (aosgrupos máis conscientes) a que asumise comopropia a descrición da realidade que el ofrecía.Nesta descrición presupúñase como feitos xa con-sumados (faits accomplis) ou en vía inmediata deconsumación, o que no fondo constituían proxec-cións de futuro que para seren efectivamente rea-lizadas esixían o asentimento e concurso dosinterpelados. Dando como feito o que en princi-pio non era máis ca un proxecto, colocábanse fir-mes alicerces (ou iso agardaba Piñeiro) para a súafutura materialización.

Se estamos no certo, en tal operación latexa,de xeito máis ou menos consciente, a intuiciónbasicamente atinada de que en boa medida a nor-


REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Carballo Calero, R. (2006): Epistolario a Fernán-dez del Riego. Vigo, Galaxia.

Fernández del Riego, F. (1996): A xeración Gala-xia. Vigo, Galaxia.

Fernández del Riego, F. (2000): Un epistolario deRamón Piñeiro. Vigo, Galaxia.

Freixeiro Mato, X. R. (1994): Sebastián MartínezRisco na cultura galega. A Coruña, Laiovento.

Otero Pedrayo, R. (1991): “Informe de Otero Pe-drayo á Real Academia Galega”, Grial 111, pp.463-464.

Piñeiro, R. (1974): Olladas no futuro. Vigo, Galaxia.Piñeiro, R. (2002): Da miña acordanza. Memo-

rias. Vigo, Editorial Galaxia / Fundación CaixaGalicia.

Piñeiro, R. (2006): “Cartas de Ramón Piñeiro a Ba-silio Losada, 1970-71. Sobre a normativa dalingua, a creación do ILG e a Academia”,Grial 171, pp. 57-69.

45L i m i a r

Fose como for, é indiscutible que cos seus es-critos sobre o idioma, e dun xeito moi particularco ensaio A linguaxe e as linguas, Piñeiro contri-buíu senlleiramente a formular os seus problemasnun termos distintos, máis actualizados e máisacurados, sentando as bases para o desenvolve-mento da reflexión sociolingüística en Galicia, epor tanto de novos e instigadores debates. Aotempo, o noso autor deu pulo á profunda trans-formación que naqueles anos estaba a experimen-tar a consciencia lingüística de Galicia, unhatransformación que acabou afectando dun xeitomáis ou menos profundo a boa parte da socieda-de, e que acabou redundando nunha substancialmellora do estatus do galego. Desa mudanza saíuun país máis consciente do valor do seu idioma,máis esclarecido canto aos seus problemas, emáis decidido a proxectalo cara ao futuro. Grazasa que el, entre poucos dos seus coetáneos, nondeu esa batalla por perdida, a aposta está aíndapor decidir.

HENRIQUE MONTEAGUDO



Rei Doval, G. (1999): Breve aproximación á histo-ria da sociolingüística galega (1967-1997).Memoria de Licenciatura, Universidade deSantiago de Compostela (pro ms.)

Santamarina, A. (1991), “Piñeiro e a lingüística”,en Homenaxe a Ramón Piñeiro, A Coruña,Galicia Editorial, pp. 143-148.

Santamarina, A. (1998): A linguaxe e as linguas.Ramón Piñeiro revisitado ós 30 anos do seuingreso na Real Academia Galega. A Coruña,Real Academia Galega.


Señores académicos:

Dende a súa fundación, hai xa sesenta anos, aAcademia Galega é a máis alta representación dasnosas Letras. Se para todos é unha honra formarparte desta Corporación, moito máis o ten que serpara min que chego cabo de vós sen traguer nasmans unha obra que cualitativa e cuantitativamen-te puidese xustificar a miña presenza aquí. Seimoi ben que unha Corporación á que pertence-ron Murguía, Pondal, Cabanillas, Castelao e tantosoutros nomes ilustres, e da que hoxe forman par-te tan preclaras figuras da nosa cultura, está a moialta distancia dos meus merecementos. Mesmoporque o sei moi ben sabido, é fonda e sincera amiña gratitude diante desa fidalga xentileza queme tedes dispensado ao compensar coa vosa xe-nerosidade a miña falta de méritos.

único daqueles protagonistas da fundación queviviu deica os nosos días. O único que puido par-ticipar da vida académica durante máis de 55 dos60 anos que a Academia ten de existencia. Com-prenderedes que non me faltan motivos de emo-ción ao vir ocupar, por xenerosa decisión vosa,unha vacante que representa toda a historia danosa Corporación.

Don Manuel Banet Fontenla naceu nesta cida-de da Coruña no ano 1871. Aínda que na súa fa-milia abundaban os médicos e mais os xuristas,algúns deles eminentes, o futuro académico sen-tiuse decididamente inclinado pola profesión doseu pai, que pertencía á mariña mercante. A voca-ción navegante do adolescente Banet facíase máisteimosa canto máis firme era a oposición familiar,fundada en motivos de saúde.

Forzado a renunciar á súa vocación, non mos-trou preferencia por ningunha das tres carreirasuniversitarias que entón podía cursar en Compos-tela —Medicina, Farmacia e Dereito—, e matricu-louse, con desgana e como ao azar, na facultadede Dereito. Con todo, fixo moi brillantemente oscursos da licenciatura, así como, máis tarde enMadrid, os de doutoramento.

Na universidade compostelá foi discípulo deAlfredo Brañas, que exerceu unha profunda in-

51A l i n g u a x e e a s l i n g u a s

E, xunto coa gratitude, sinto tamén unha graveresponsabilidade: a de pasar a ocupar a vacantede don Manuel Banet Fontenla, aquel rexo varónque fixo da súa longa vida un facho exemplar delealdade á súa terra, ao seu pobo e á súa fala. Unhome de moitas e recoñecidas virtudes, entre asque destacaban, con diamantina claridade e fir-meza, as virtudes éticas, as que ennobrecen aconduta dos homes. Substituílo aquí na Acade-mia, a el que foi un dos fundadores —o únicodos fundadores que chegou deica os nosos días—e que durante máis de medio século de activida-de académica soubo conservar vivo e puro aquelalento inicial, é cousa que non pode deixar deemocionarme. Neste intre síntome co ánimo in-vadido pola quentura espiritual do entusiasmo eda fe que moveu a Fontenla Leal e a Curros Enrí-quez a promover dende a Habana a creación daAcademia, e síntome rodeado, xunto coa vosapresenza, pola presenza invisible daqueles vene-rables patricios, contertulios habituais na LibreríaRegional de Carré Aldao, que souberon darlle rea-lidade á iniciativa. Toda esa fe impulsora e todaesa enerxía realizadora que lle deu vida, que lledeu alma e corpo á Academia Galega, chegoudeica nós personalizada por don Manuel Banet, o

50 R a m ó n P i ñ e i r o

de Galicia como pobo. Así, no ano 1907 tomouparte no movemento promotor das Sociedades deLabradores e nas Asembleas Agrarias, unha dascales celebrouse en Monforte. Colaborou así mes-mo con Rodrigo Sanz naquela tentativa que sechamou Solidaridad Gallega.

Cando xurdiron as Irmandades da Fala, BanetFontenla foi dos primeiriños en se incorporar, ecreou a de Monforte. Alí en Monforte celebrousea terceira grande Asemblea galeguista dos gruposdas Irmandades. Alí acudiron Castelao, Cabanillas,Vilar Ponte, Quintanilla, Peinador, Lousada Dié-guez, Otero Pedrayo, Vicente Risco, Manuel Anto-nio e tantos outros. Nesa Asemblea, Vicente Riscopresentou unha ponencia sobre “A supremacíaestética de Galicia”, Lousada Diéguez logrou in-fundir nela a mística galega, que se había de con-densar no xuramento feito por todos sobre untexto debuxado por Castelao que dicía así: “Xuro,polo que máis quero, ser dos bos e xenerosos”.

Cando os parlamentarios cataláns, presididospor Cambó, fixeron a súa célebre visita a Galicia,un dos lugares que visitaron foi precisamenteMonforte, onde os recibiu e os presentou Banet,que dende alí os acompañou á Coruña.

Cando no ano 31 se levou a cabo unha reor-ganización xeral do galeguismo e se convocou


fluencia no espírito do mozo Banet. Este contactocon Brañas e mais co grupo rexionalista que ins-piraban Murguía e Brañas a través das páxinas deLa Patria Gallega fíxolle adquirir plena concienciados deberes que, como galego, tiña coa súa terra.

Unha vez que rematou os estudos universita-rios, decidiu establecerse de avogado na súa cida-de natal. Mentres exercía a profesión aquí naCoruña, comezou a preparar cátedras de DereitoMercantil. Por ese tempo era contertulio habitualda Cova Céltiga. Por suxestión dun amigo, inte-rrompeu a preparación de cátedras para iniciar ade notarías, que gañaría brillantemente un anomáis tarde, no 1899. Foi destinado a Monforte ealí permaneceu durante máis de 30 anos.

Tan longa permanencia nas terras de Lemospermitiulle un contacto íntimo e profundo coanosa xente do campo, coa que sempre se sentiuplenamente identificado. Tiña moi clara concien-cia de que eles, os campesiños, eran os que sou-beron conservar a nosa personalidade colectivade pobo, e eran, ao mesmo tempo, as vítimas in-defensas do enredo caciquil creado e apoiadopolo sistema administrativo centralista. De aí quetomase parte activa en cantas tentativas foron xur-dindo, ora para a defensa dos dereitos dos cam-pesiños, ora para a afirmación da personalidade



con tal fin unha Asemblea en Pontevedra, BanetFontenla, polo seu ben gañado prestixio e polasúa veteranía nas reivindicacións galeguistas, foidesignado presidente da Asemblea. E naquel mes-mo ano foi tamén candidato galeguista para asCortes Constituíntes.

Na actuación galeguista que seguiu á Asem-blea de Pontevedra, Banet tomou parte activa.Como era adoitado nel, sempre que se trataba dedefender os dereitos de Galicia estaba en primeiraliña. Hai que dicir que o galeguismo era para elun deber que dimanaba da súa fe relixiosa e doseu patriotismo español. Entendía que se Deus ofixo galego, por ser fiel á vontade do Creador tiñaque ser leal a Galicia; entendía tamén que se Es-paña é unha realidade diversa, a mellor maneirade ser bo español é defender e engrandecer esarealidade. A súa rexa ortodoxia galeguista viñasempre respaldada pola ortodoxia relixiosa e polosentimento español.

Don Manuel era home totalmente movidopola fe. Mesmo por iso, as súas ideas e a súaconduta coincidían sempre; eran case a mesmacousa. Na súa rexa personalidade non había con-tradicións. O seu pensar e o seu sentir fundíanseno cerne do seu carácter e convertíanse en leiinalterable da súa conduta. Fosen cales fosen as


dificultades e os contratempos impostos pola rea-lidade dos feitos, as súas conviccións permanecí-an circias, como dotadas dunha inesgotable forzainterior.

Os derradeiros anos da súa profesión notarialexerceunos na Coruña. Chegada a xubilación,nela se quedou a vivir o resto da súa longa vida.Neses anos, don Manuel Banet era xa un verda-deiro símbolo. Na Academia como en todo, a súaactitude era clara, sinxela e firme. Sentía especialpreocupación por canto se relaciona coa nosa lin-gua, sen dúbida porque tiña plena evidencia deque nela se acocha a clave da nosa personalida-de. Por iso era intransixente na súa utilización.


No panorama cultural dos nosos días bótasede ver que a preocupación pola linguaxe vai to-mando unha amplitude e unha relevancia crecen-tes. En boa parte, naturalmente, polas achegas dapropia ciencia lingüística; pero tamén e cada vezmáis, porque a investigación da linguaxe interesanoutros campos científicos, ou mesmo como me-dio de verificación da filosofía.

No campo da lingüística, a investigación foisedesdobrando e diversificando en numerosos pun-tos de vista que deron lugar a outras tantas cien-cias especiais no estudo da linguaxe. Mentres unsorientan as súas pescudas cara á dimensión estru-tural, outros oriéntanas cara á dimensión fonoló-xica ou cara á dimensión semántica. Nomes comoos de Ferdinand de Saussure, Nikolai Trubetzkoy,Karl Vossler, Otto Jespersen, Roman Jakobson,André Martinet, L. Hjemslev, Noam Chomsky, en-

por influencia de Heráclito— se ocupou no seuCratilo do problema da validez da palabra, da ver-dadeira relación entre linguaxe e realidade, de seo coñecemento dos nomes nos dá o coñecementodas cousas. E os estoicos, pola súa banda, taménprestaron bastante atención a estes problemas.Pero nesta ocasión non se trata de seguirmos ocurso do pensamento filosófico encol da linguaxesenón, simplemente, de sinalar a súa presenza nafilosofía contemporánea, que é, como na ciencia,bastante relevante. Filósofos como Cassirer, Jas-pers, Heidegger, Russell, Wittgenstein, Gusdorf,Merleau-Ponty teñen meditado moi fondamentesobre a linguaxe. Non deixa de ser algo sorpren-dente que un home como Edward Sapir, de tantaautoridade científica nos eidos da etnoloxía e dalingüística, no prólogo da súa famosa obra A Lin-guaxe recoñeza expresamente a gran débeda queten cun filósofo, o filósofo italiano Benedetto Cro-ce, para a comprensión da significación funda-mental da linguaxe. Naturalmente, igual queocorre cos lingüistas e cos científicos, tamén os fi-lósofos consideran a linguaxe dende diversospuntos de vista.

Algúns, como Cassirer, estudan a linguaxeconxuntamente co mito en canto que ambos sonelementos básicos na formación do espírito hu-


tre outros igualmente coñecidos de todos, repre-sentan de modo eminente diversos puntos de vis-ta da ciencia lingüística contemporánea.

Pero o estudo da linguaxe non se reduce aocampo meramente lingüístico. Penetra tamén nou-tras áreas científicas. Así, sociólogos, etnólogos,psicólogos, antropólogos —e en xeral tódolos queestudan o home e a cultura— senten a necesidadede incluír a linguaxe no seu ámbito de investiga-ción. Quen queira coñecer o que hoxe se pensaou se sabe encol da linguaxe, ademais dos traba-llos dos lingüistas terá que consultar os doutrosinvestigadores. Na obra de Sapir, de Boas, deLévy-Bruhl, de Malinowski, de Piaget, de Golds-tein, de Margaret Mead, como na de tantos outros,aparecen achegas moi valiosas para a compren-sión intelectual da linguaxe. E non é estraño queasí ocorra, pois en tanto que é unha facultadeesencial do home, tódalas ciencias que estudan ohome necesitan ocuparse da linguaxe.

Esta crecente amplitude do interese pola lin-guaxe, que sobrepasa os coutos da Lingüísticapara invadir outros eidos científicos, chega taménaos outeiros da filosofía. Certamente que o pro-blema da linguaxe, pola súa relación co problemado coñecemento, ten unha lonxana aboenza filo-sófica. Ben sabido é que xa Platón —sen dúbida


tantes). Wittgenstein coida que os problemas filo-sóficos son envurullos que se producen na nosamente cando se desvía da lóxica da linguaxe.Para el a linguaxe é unha actividade natural dohome, tan natural como a dixestión ou a respira-ción, e é unha actividade que se realiza de distin-tos modos e para distintos fins (o labrego ou oinvestigador astronáutico, o tendeiro ou o militar,o burócrata ou o poeta lírico teñen os seus modosde usar a linguaxe e todos eles úsana, ademais,para distintos fins), o que dá lugar á existencia dediferentes e innumerables “xogos lingüísticos”. E éna catividade destes “xogos lingüísticos”, na súafunción usual onde a linguaxe ten plenitude devixencia, onde ten forza e autenticidade significa-tiva, onde ten verdadeira lóxica interna. Cando onoso pensamento se desvía desta vixencia “natu-ral” da linguaxe e segue a liña ideal do seu pro-pio razoamento, a linguaxe chega a quedar“ociosa” (“vai de vacacións”, di pintorescamenteWittgenstein), e o pensamento embica nos “pro-blemas filosóficos”. Máis que resolvelos, porquenon se poden resolver por non seren verdadeirosproblemas senón “perplexidades”, o que o filóso-fo ten que facer é devolvelos á súa raíz, someteros seus termos conceptuais á viabilidade significa-tiva na linguaxe usual. Ou sexa, Wittgenstein coi-


mano. E tamén Gusdorf ve na linguaxe e no mitoformas radicais do vencellamento do home comundo.

Outros, como Jaspers, interésanse polo senti-do da linguaxe sobre todo a procura do funda-mento do Ser. Jaspers ve na linguaxe a cifra detranscendencia.

Heidegger, pola súa banda, recoñécelle á lin-guaxe o máximo rango ontolóxico en canto que aconsidera “a morada do Ser”.

Ao francés Henri Lefebvre interésalle preferen-temente con referencia á sociedade. Para el a lin-guaxe vén ser a “forma” do contido social na súaglobalidade e sentido.

Mención especial merece o filósofo austríacoLudwig Wittgenstein, inspirador dunha correntefilosófica que recibiu o nome de “filosofía lingüís-tica” e que acadou un gran desenvolvemento nomundo anglosaxón. Das dúas etapas en que sedivide a evolución do seu pensamento, a segunda—que tamén se chama “o derradeiro Wittgens-tein”— presta atención fundamental á linguaxe,que se converte en algo así como o medio de ve-rificación da filosofía (dicimos “medio”, non “prin-cipio”, pois non esquecemos as grandes debourasque a idea do “principio de verificación” provo-cou no positivismo lóxico e nas escolas concomi-


parte moi importante da actividade filosófica dosnosos días. Son, mesmo por iso, moi numerososos puntos de vista que se lle aplican, coa conse-guinte multiplicidade e diversidade de criterios econceptos que se entrecruzan. Abondaría istopara crear perigo de confusión. Pero non é só iso.Os lindeiros mesmos da linguaxe fanse con fre-cuencia inseguros, porque a extensión analóxicado concepto permite que se fale de “linguaxe dosanimais” ou que se lle chame “linguaxe” a todosistema de comunicación simbólica. Abeirando aunha e a outra banda da linguaxe verbal, aparecenoutras formas de comunicación ás que, analoxica-mente, adoito se lles chama linguaxe. Reparemosbrevemente nelas.

Primeiro como creación imaxinativa dos fabu-listas e logo como hipótese máis ou menos aven-turada dos científicos tense falado moito dalinguaxe dos animais. Nas derradeiras décadascausaron sensación ou observacións levadas acabo polo profesor muniqués Karl von Fries so-bre o comportamento das abellas, chegando adescubrir e a describir o sistema de comunicaciónde que se valen para dar a coñecer ás compañei-ras as descubertas de alimento. Por medio de dis-tintos tipos de danza, indican a distancia e mais adirección, indicación dabondo precisa para que


da que a filosofía consiste en nos defendermosdas andrómenas gaioleiras do noso pensamentocos recursos da nosa linguaxe.

Tiñamos que destacar a importancia da lingua-xe na filosofía wittgensteiniana por ser Wittgens-tein unha das meirandes figuras filosóficas donoso tempo, non só pola influencia que tivo no“positivismo lóxico” xurdido no Círculo de Viena,ou pola súa participación inicial no “atomismo ló-xico” de Russell, senón, sobre todo, polo seu ven-cello inspirador coa “filosofía analítica” das dúasgrandes escolas inglesas, a do “positivismo tera-péutico” de Cambridge (Wisdom, Malcolm, Paul,etc.) e a da “filosofía da linguaxe ordinaria” deOxford (Ryle, Austin, Strawson, etc.).

Vemos, xa que logo, que as dúas grandes co-rrentes filosóficas dos nosos días, a filosofía analí-tica e mais a filosofía existencial, conceden ameirande importancia á linguaxe. Wittgensteincreando a “filosofía da linguaxe” e Heideggerdeclarando que a linguaxe “é a morada do Ser”,outórganlle, dentro das respectivas liñas de pen-samento, o máximo rango filosófico.

Polo que levamos visto, o ámbito cultural depreocupación pola linguaxe comprende tódalasciencias lingüísticas, diversas ciencias que se ocu-pan do home, da sociedade e da cultura, e unha


se refire, mentres que na linguaxe atopámonoscuns elementos constitutivos —morfemas, fone-mas— que, aínda sendo numericamente limitados,teñen ilimitadas posibilidades de combinación, deonde lle vén á linguaxe esa súa posibilidade de “di-cilo todo”. E o famoso profesor do Colexio de Fran-cia resume así o seu comentario relativo ao mediode comunicación das abellas: “Non é unha lingua-xe, senón un código de sinais”.

Sen entrarmos a considerar as diverxenciasinterpretativas dos científicos —así, por exemplo,o biólogo Haldane coida que se trata de “danzasrituais” preparatorias e anunciadoras do voo quevai emprender a abella máis que dunha verda-deira mensaxe “informativa”—, o exemplo destasdanzas como presunta linguaxe e as conside-racións de Émile Benveniste sobre o particularresúltannos moi útiles para evitarmos a ambigüi-dade analóxica en que incorremos ao falar de“linguaxe animal”.

E tamén incorremos nesta ambigüidade candonos referimos a sistemas de comunicación simbó-lica de natureza non verbal. Falamos de linguaxedos xestos, das flores, da heráldica, dos sinais via-rios, etc. Quérese dicir: nós temos varios mediosde comunicación valéndonos de signos ou símbo-los diferentes. A cada un deles chamámoslle “lin-


as compañeiras saiban localizar o alimento descu-berto pola mensaxeira. Observacións tan sorpren-dentes permitiron que o ilustre zoólogo, e con eloutros moitos, falase de “linguaxe das abellas”.O profesor Benveniste, comentando estes feitos ea súa posible interpretación (“Diógenes”1) pun-tualizou moi claramante as características que di-ferencian esta comunicación abelleira dunhaverdadeira linguaxe. A primeira é que non inter-vén a voz —non hai linguaxe sen voz—, o cal,ademais, supón unha importante limitación, e éque esa comunicación xesticular só se pode reali-zar á luz do día, non na escuridade. A segunda éque tal comunicación non fai máis que indicarunilateralmente unha situación obxectiva, peronon ten resposta, non é capaz de diálogo; nin-gunha abella é capaz de reproducir esa mensaxese non ve por si mesma os datos, e cada unhaque os ve repite automaticamente a mesma men-saxe; esta ríxida dependencia da situación obxectivanega algo que é esencial á linguaxe: a posibili-dade de diálogo e de entremesturar nel a referen-cia á experiencia obxectiva coa libre reacciónverbal. Finalmente, a mensaxe das abellas, contra-riamente ao que ocorre coa nosa linguaxe, non sepode analizar; hai unha correspondencia unilate-ral entre a forma global da danza e o dato a que


xico da cibernética. Vemos, xa que logo, que asesixencias da lóxica, as da unificación da cienciae as da eficiencia tecnolóxica levarannos a unhalinguaxe puramente racional que poderemos cha-mar metalinguaxe e que debemos distinguir clara-mente da linguaxe propia.

Despois de termos unha certa idea da impor-tancia da linguaxe na cultura contemporánea, edespois de termos deslindado, a grandes trazos, oseu eido propio, deberémonos deter a considerara linguaxe mesma. A linguaxe mesma, non a lin-guaxe en si mesma; ou sexa, a linguaxe como di-mensión humana, non como realidade obxectiva,como puro obxecto, porque ese é o labor dasciencias lingüísticas. E aquí interésanos a linguaxea un nivel máis profundo, ao nivel do seu signifi-cado antropolóxico.

Do mesmo xeito que elaboramos a nosa an-tropoloxía partindo do concepto do homosapiens, poderiámola elaborar partindo do con-cepto do homo loquens. Sería, quizais, un puntode partida máis rigoroso. Porque é xustamente apalabra, a facultade locutiva, a que lle dá aohome a súa peculiaridade ontolóxica.

En primeiro termo, a palabra libera ao homeda súa dependencia sensorial coa realidade. Paranos decatarmos ben disto, reparemos nas restan-


guaxe”. Mais trátase dunha transposición metafó-rica, porque a linguaxe é unicamente unha dasformas de comunicación: a comunicación verbal.Os sistemas comunicativos por medio de sinaisnon son linguaxe senón código. O estudo xeraldestes sistemas recibe o nome de Semioloxía.

Se desbotamos do concepto de linguaxe tódo-los sistemas de comunicación non verbal, teremosdeslindado o seu eido propio. Pero aínda nosresulta necesario reparar nun problema: o da“metalinguaxe”. De primeiras, o concepto de me-talinguaxe foi desenvolvido polos lóxicos mate-máticos (Russell, Tarski, Carnap) para resolveralgunhas dificultades formuladas por Wittgensteinno Tractatus. Hans Reichenbach explica no seulibro A filosofía científica como a lóxica modernaesixe, para evitar certas antinomias, a distinciónde dous niveis de linguaxe: o que fala das cousase o que fala da linguaxe mesma. O que fala dascousas é a linguaxe; o que fala da mesma lingua-xe, é a metalinguaxe. Pero esta distinción, deenorme importancia non só na lóxica senón polainfluencia que tivo na elaboración da Semiótica,lévanos a outro concepto de metalinguaxe comolingua unificadora da heteroxénea multiplicidadedas ciencias e, máis urxentemente aínda, comolingua universal dese asombroso mundo tecnoló-


futuro. Este pasar do presente ao pasado e dopresente ao futuro dálle ao home a experienciada liberdade, alonga as posibilidades do seu ser atodo o ámbito da temporalidade. A liberación dopuro presente supón por si mesma unha esixen-cia da liberdade.

En terceiro lugar, a palabra libera ao home dadependencia instintiva coa especie. Mentres oanimal está dotado pola especie dun equipo ins-tintivo que o vencella unilateralmente á realidadee prefixa o seu comportamento automático dentrodo nivel infranqueable das sensacións, o home,por medio da palabra, pasou do nivel das sensa-cións ao nivel das ideas. Vive, xa que logo, endous mundos, o instintivo e o racional. Mesmopor iso, porque está liberado do cego automatis-mo instintivo específico, o home é responsabledo seu propio destino.

En cuarto lugar, a palabra libera ao home dadependencia psicolóxica coa colectividade. Vivin-do, como sempre viviu a especie humana, enagrupamentos colectivos, natural sería que o pesoimpositivo da colectividade como tal exercese unpleno e total dominio psicolóxico sobre cada un dosseus membros. Foi a palabra a que impediu estaabsorción, esta anulación da realidade individualde cada un, porque a través da palabra descubri-


tes especies biolóxicas. O animal é escravo da re-alidade, coa que ten unha dependencia sensoriale instintiva da que non pode saír. Trátase dunhadependencia primaria, inmediata, material. Unha de-pendencia que o engloba, que o envolve coa rea-lidade mesma. O home, en cambio, creba estadependencia sensorial, instintiva, inmediata, en-globante, por medio da palabra. Nomeando ascousas libérase da súa opresión material. O nomeé unha representación simbólica da cousa nomea-da. A palabra dálle ao home unha representaciónsimbólica da realidade. Ou sexa, en lugar de serapreixado pola realidade, e é el quen a apreixasimbolicamente. Nomeando as cousas, aprópiasedelas, e independízase así, da súa opresión mate-rial. Pola contra, méteas dentro de si, lévaas con-sigo. Esta liberación nominativa é a base dopensamento, a que permitirá pasar da sensacióná idea.

En segundo lugar, a palabra libera ao homeda dependencia temporal co presente. Mentres oanimal vive preso na presenza inmediata —senso-rial— da realidade, ou sexa, nun perpetuo pre-sente, o home, transformándoa na substanciahumana da palabra, libérase desa presenza escra-vizante, deixa de vivir no puro presente. Grazas aiso, pódese trasladar ao pasado ou proxectarse no


te ao medio, o home reacciona humanizando,espiritualizando a realidade dada por medio dalinguaxe, a través da palabra. A diferenza que haientre “medio” e “mundo” correspóndese coa dife-renza que hai entre o home e as demais especiesbiolóxicas. Unha diferenza que implica, ademais,distancia. Entre o home e as demais especies in-terponse a palabra. Por iso ten un profundo senti-do falar do homo loquens cando pretendemosfundamentar unha antropoloxía.

A palabra non é un puro e neutro reflexo ob-xectivo da realidade. Pola contra, é a condensa-ción expresivo-comunicativa da experienciahumana da realidade. Nela están presentes tanto arealidade como a percepción mesma. A realidade,naturalmente, na súa dobre dimensión exterior-in-terior. As dúas se unen na percepción. E as dúasse unen coa percepción na palabra. De aí que apalabra sexa a que lle permite ao home a súa rea-lización. A realidade exterior e a realidade interna,fundidas na percepción, na palabra fanse obxecti-vas simbolicamente. Sen esta obxectivación sim-bólica, o home non podería ser libre —ou sexa,non podería ser home— e quedaría irremediable-mente “dentro” da realidade. A singularidade onto-lóxica do home, de estar dentro da realidade,formar parte dela, e ao mesmo tempo estar fóra,


mos a realidade persoal, a personalidade dos de-mais e, por contraste con ela, a nosa propia per-sonalidade. A colectividade aparece polo mesmo,como unha sociedade de persoas, que se é certoque teñen unha dimensión social, unha vida encomún con tódalas obrigas que iso leva consigo,non é menos certo que tamén teñen unha reali-dade individual e uns dereitos que lle son inhe-rentes.

Cando dicimos que a palabra libera ao homeda dependencia sensorial coa realidade, da de-pendencia temporal co presente, da dependenciainstintiva coa especie e da dependencia psicolóxi-ca coa colectividade, non queremos dicir que osanula. O que fai, ao substituílos simbolicamente,ou sexa, ao alonxalos da inmediatez da pura sen-sación, é liberar ao home de ser absorbido poresa dependencia. En lugar dunha dependenciaabsorbente do home coa realidade, co puro pre-sente, co instinto específico e coa colectividade, oque se dá é unha relación con elas. Pero unha re-lación na que o home ten un papel activo, inicia-tiva, responsabilidade.

Pola palabra, o home converte o medio en“mundo”. O mundo é, en rigor, unha creación dohome. Mentres que o medio é unha realidade“dada”, o mundo é unha realidade “creada”. Fron-


estariamos condenados a repetir as mesmas expe-riencias e a adquirir da mesma maneira os mesmoslimitadísimos coñecementos que a experiencia in-dividual pode dar. Mais velaquí que o home, pornon estar choído dentro da realidade natural grazasá linguaxe, pode converter a experiencia privadaen coñecemento público. Ao facer comunicables,transmisibles, os saberes nados da experiencia in-dividual, xorde un saber colectivo en continuoarrequecemento. Ou sexa: nace a cultura, a reali-dade cultural. Pero a realidade cultural é tan esen-cial ao home como a realidade natural. O seu ser—o ser do home— afinca nas dúas. Do mesmoxeito que o seu patrimonio natural lle vén dadobioloxicamente, o seu patrimonio cultural vénlledado idiomaticamente.

Estas son algunhas das consideracións que sepoden facer cando pensamos na significación an-tropolóxica da linguaxe. Aínda dentro do seu li-mitado desenvolvemento, abondan para sinalar aimportancia que ten para o home.

Ora, a linguaxe como tal é unha facultade dohome. No terreo da realidade concreta, o que ver-dadeiramente temos son linguas. Do mesmo xeitoque o concepto de humanidade só acada realida-de viva a través dos numerosos pobos que acompoñen, o concepto de linguaxe só acada rea-


poderse enfrontar con ela, débese xustamente álinguaxe, pois a palabra permítelle ao home unhaobxectivación simbólica de si mesmo.

Cando dicimos que o home forma parte da re-alidade e ao mesmo tempo pódese enfrontar conela, non tratamos de dar del unha imaxe paradó-xica. Trátase unicamente de sinalar que, por unhabanda, forma parte da realidade natural e, por ou-tra banda, é “creador” dunha realidade cultural.Por medio da palabra —xa o dixemos— aprópia-se simbolicamente da realidade natural e así libé-rase da súa inmediateza opresiva. Ao mesmotempo, tamén por medio da palabra, obxectívasea si mesmo. Poder alonxarse, distanciarse, da in-mediatez opresiva da realidade natural —tantoexterna como interna— e transformalas nunha re-alidade simbólica como é a palabra, e poder, damesma maneira, liberarse do puro presente eabrir tódolos horizontes da temporalidade, per-mite que o home, sen deixar de formar parte darealidade natural, cree unha realidade nova, hu-manizada, que é a cultura.

Se o home, como lles ocorre ás outras espe-cies, permanecese choído na realidade natural,coma elas estaría inmobilizado na experiencia in-mediata, sen outra fonte de coñecemento. E, co-mo a experiencia é privada de cada un, todos


buímos á linguaxe, á palabra. Cada lingua dállepersonalidade cultural ao seu pobo e transmítellaa cada un dos seus membros. A importancia an-tropolóxica da linguaxe, da palabra, recíbea cadaun a través da súa lingua. A palabra, como te-mos visto, é indispensable para que o home poi-da realizar o seu ser. Pero a palabra actúa enforma de lingua concreta. Cada pobo ten a súa.Cada home ten a do seu pobo. Nós, os galegos,temos a nosa.

Despois de termos considerado a importanciaque a linguaxe acadou como preocupación cultu-ral e de termos reparado na súa significación an-tropolóxica a través das linguas concretas en quese realiza, xa nos podemos preguntar: ¿que ocorrecoa nosa lingua?, ¿cal é a actitude do pobo galegoverbo da súa lingua? Ben podemos reparar unhamiga neste problema, no que interveñen variosfactores de confusión que debemos aclarar.

Non imos ocuparnos agora de todos esesfactores de confusión. Escolleremos algúns dosque coidamos máis importantes. Quizais conveñareparar en tres prexuízos que, para os identifi-carmos, chamarémoslles: a) “prexuízo sociolóxico”;b) “prexuízo lingüístico”; c) “prexuízo ideoló-xico”.


lidade viva a través das linguas que se falan. Esaunidade ideal que teimosamente procura e elabo-ra a nosa intelixencia, na realidade da vida tomasempre a forma da pluralidade. A interna forzalinguaxe, claro está, ten unha dinámica vital, por-que está enraizada na vida humana. Con razón te-ñen insistido neste punto notables lingüistas,entre os que agora podemos lembrar a CharlesBally. A realidade da linguaxe son as linguas.

Dende un punto de vista ontolóxico, a pleni-tude do Ser, a súa riqueza intrínseca, esixe a plu-ralidade expresiva para se manifestar. Unha linguaúnica non podería manifestar toda a súa rique-za. Cada lingua é unha forma de manifestación,unha orixinal revelación do Ser.

Dende un punto de vista sociolóxico, a linguaé o vehículo de realización da personalidade co-lectiva como tal. Cada pobo, antes de poder reali-zar o seu destino no tempo, na historia, precisarealizar a súa personalidade colectiva. A forma in-terna e viva desa personalidade é a lingua, xa queé a que lle dá unidade espiritual creadora. Por isocada lingua representa unha cultura orixinal. Conrazón Humboldt di que cada lingua traza un cír-culo máxico arredor do pobo que a fala.

Cada unha das linguas realiza na comunidadesocial dos seus falantes as funcións que lle atri-


entre si en francés. Coa diferenciación idiomática,os grupos dominantes tratan de alongar a súaprepotencia dende o terreo político, económico esocial deica o terreo espiritual. Non se conformancon seren máis poderosos; queren, ademais, ser“superiores”. E para os que teñen o Poder, a ma-neira máis doada de se faceren superiores é infe-riorizando aos dominados. Tal foi a experienciaque a comunidade social galega padeceu duranteséculos.

Esta discriminación social por medio da dife-renciación lingüística tivo como resultado o com-plexo colectivo de inferioridade que tan arraizadoestá na alma galega. Un complexo que se trans-mite de xeración en xeración e que, mesmo poriso, chegou a ser un trazo característico da nosapsicoloxía. Un complexo que nos grandes secto-res da masa popular tomou a forma de resignadapasividade, e nas minorías, igualmente acomple-xadas, que quixeron fuxir desa pasividade resig-nada, tomou a forma de auto-desfiguraciónmimética, da renuncia á personalidade propia easimilación imitativa da allea. Deu, pois, dous re-sultados: a aceptación pasiva, resignada, da infe-rioridade, por unha banda; a fuxida imitativa doalleo, pola outra. Nos dous casos, “servilismo”.Servilismo resignado, no primeiro; servilismo mi-


O PREXUÍZO SOCIOLÓXICO

Este prexuízo nace das vicisitudes históricasdo idioma. O feito de que durante varios séculoso galego teña sido arredado de toda vixencia ofi-cial e reducido á condición de lingua oral populartiña que producir —e produciu, claro está—, unhaprofunda discriminación sociolóxico-idiomática.Se a lingua do Poder, a lingua da cultura e a lin-gua do prestixio social era a lingua oficial mentresque o galego era só a lingua coloquial do pobotraballador, a divisoria lingüística convertíase, ine-vitablemente, en divisoria ou derrega social. Asminorías donas do poder político, do poder eco-nómico e do prestixio cultural —da autoridadesocial, en suma— utilizaban a lingua oficial comoarma de distinción, como signo de superioridade.Paralelamente, a gran comunidade popular, au-sente de tódalas formas de Poder e de todas elasvítima, quedaba sometida á experiencia contraria,ou sexa, á da inferioridade idiomática. Mesmoporque a lingua é a que define a personalidadecolectiva, o grupo social que se considera supe-rior tende a manifestar a súa superioridade pormedio da diferenciación idiomática. Todos sabe-des, por exemplo, que na Rusia anterior á granrevolución do ano 1917 a nobreza adoitaba falar


var a cabo a mobilización das enerxías colectivasna procura do progreso económico, social e cul-tural que demandan os tempos. A transformacióneconómico-social de Galicia ten que afincar nunhaprevia revolución espiritual que a libere —que adesentangarañe— das taras psicolóxicas que a ve-ñen eivando xeración tras xeración.

O PREXUÍZO LINGÜÍSTICO

Chamámoslle así a esa opinión escéptica que,con diversos matices, dubida das posibilidades donoso idioma apoiándose nalgúns feitos obxec-tivos, que en xeral pódense reducir a estes tres:o polimorfismo dialectal, a anarquía ortográfica e odesprestixio social. Considerémolos un por un.

A variedade dialectal. Certamente, unha olla-da de conxunto sobre o mapa do galego vivoofrécenos un acusado panorama dialectal. Nonmenten, xa que logo, os que sinalan o feito. O queocorre é que, no plano oral, ese feito é común atódalas linguas. Todas, en canto falas, son seme-llantes a redes dialectais, non só na súa extensiónxeográfica senón tamén nos estratos sociais. Asinvestigacións da socioloxía lingüística poñen demanifesto que nunha mesma cidade, poñamospor caso Madrid, París, Londres, Nova York, fálan-


mético, no segundo. Sentimento de inferioridadee comportamento servil. Velaí as graves taras psi-colóxicas do pobo galego.

Mais o pobo non é responsable senón que évítima de tales taras psicolóxicas. Vítima por do-bre camiño: polo das causas e polo das conse-cuencias. Verbo das primeiras, teñamos en contaque o sentimento de inferioridade naceu do aba-famento idiomático, que non foi creado senónpadecido polo pobo galego; verbo das conse-cuencias, reparemos en que o dobre servilismo—da resignación e do mimetismo—, ademais deesgazar ao pobo galego nesas dúas formas negati-vas de comportamento, impídelle a súa plena rea-lización ao impedirlle a confianza colectiva en simesmo.

Este prexuízo sociolóxico antigalego —de tan re-mota orixe, de tan persistente acción e de tangraves resultados—, debe de ser o obxectivo máisurxente dos nosos esforzos de promoción de Ga-licia. Só así poderemos liberar ao noso pobo dosentimento colectivo de inferioridade e desedobre servilismo da resignación vencida ou dafuxida mimética. Temos que lle devolver o senti-mento da propia dignidade e, como consecuen-cia, a confianza solidaria en si mesmo, xa queeste é o punto de partida necesario para poder le-



neira. Tanto a unidade normativa como a unidadeortográfica son, digamos, a vestimenta externa doidioma, o seu ornato. É certo que unha lingua cul-ta require a vestimenta, o ornato da cultura. E nóstemos incorporado o noso idioma ás funciónsmáis requintadas da cultura sen nos preocupar-mos de substituír a súa coroza labrega de xuncospolo manto académico de liño. Cómpre facelo.Temos que o facer. Farémolo sen grandes dificul-tades.

O desprestixio socialDos tres argumentos en que se apoian os es-

cépticos, o da unificación da lingua escrita e o daunificación ortográfica non teñen gravidade e es-tán en vías de solución. Ten moita máis importan-cia, porque é realmente grave, o terceiroargumento, o do desprestixio social do idioma. Xao vimos antes, cando consideramos a súa xénesee as súas tremendas consecuencias psicolóxicas: ocomplexo colectivo de inferioridade. Fronte a estefeito, os primeiros en reaccionar foron os intelec-tuais. En lugar de seguiren o camiño da resignaciónhumillada ou o da evasión mimética, afirmaron apersonalidade galega. Elevando a lingua populara lingua de cultura, comezaron a loita contra osentimento de inferioridade, ou sexa, comezaron

se modalidades distintas das respectivas linguassegundo os estratos sociais que se investiguen.O dialectalismo non é unha característica privati-va do galego senón que no galego dáse igual quenas demais linguas faladas. A diferenza está enque o dialectalismo oral do castelán, do francésou do inglés, están como ocultos pola lingua es-crita, cuxa unidade normativa sérvelle de máscaraao dialectalismo oral. O castelán escrito, o francésescrito ou o alemán escrito teñen unha unidadeque ningún deles ten na súa realidade oral. O ga-lego escrito, en cambio, aínda non ten esa uni-dade normativa e máis ben reflicte a diversidadedo galego falado. Este atraso do galego con res-pecto desas linguas que vimos tomando de mo-delo comparativo non atinxe a nada substancial,ou sexa, a nada que teña que ver coa súa capaci-dade expresiva ou comunicativa. Trátase dun atra-so técnico que se poderá superar nun prazocurto, tan pronto como a nosa Academia conside-re facedeiro establecer as normas da unificación eos nosos escritores as impoñan na lingua literaria.

A anarquía ortográficaO problema da anarquía ortográfica é aínda

menos substancial que o anterior, por ser enteira-mente convencional. Resolverase da mesma ma-



a loita pola dignificación espiritual do noso pobo.Pero esta loita, para acadar o triunfo, ten que ga-ñar dúas batallas idiomáticas: a do prestixio cultu-ral e a do prestixio social. A primeira pódese dicirque está gañada. A segunda, aínda non. O presti-xio cultural da nosa lingua é un feito que estáoperando por si mesmo. A súa incorporación áUniversidade e o interese que o seu estudo esper-ta na mocidade culta, son signos patentes de queno ámbito da cultura foise anulando o complexode inferioridade idiomática. Ora, o núcleo activoconsagrado aos valores da cultura é sempre mino-ritario, e o seu poder de irradiación nunha socie-dade predominantemente rural como é galegaresulta inevitablemente lento. De aí que a batallado prestixio cultural e a do prestixio social nonvaian emparelladas.

A batalla do prestixio social preséntase máis di-fícil. Sobre a base dun sentimento colectivo de in-ferioridade, herdado xeración tras xeración, actúa apresión castelanizante dos xornais, da radio, da te-levisión, da escola e, agora, tamén da eirexa.

Máis grave que a influencia dos xornais, da ra-dio ou da televisión é a influencia da escola, por-que actúa conflitivamente sobre a psicoloxía dosnenos galegos ao descoñecer —e polo mesmonegar, humillar— a súa personalidade espontánea


no que ten de máis xenuíno e entrañable: a ex-presión idiomática. Unha escola que prescinde dalingua materna, da lingua usual, da lingua na queaprenderon a falar e na única que poden expre-sarse os nenos, dará, como resultado do seu labor,estes dous froitos: abafarlles a súa personalidadeíntima e meterlles na cabeza máis ou menos co-ñecementos de tipo intelectual. Pero unha peda-goxía que por unha banda lesiona profundamentea personalidade do neno, porque lle tolle a ínti-ma confianza en si mesmo, e por outra banda dá-lle coñecementos puramente abstractos é unhamala pedagoxía, porque é contraditoria cos seusfins propios.

Non é menos grave, no tocante ás súas conse-cuencias negativas, a actitude idiomática da Eire-xa, moito máis sorprendente por non se tratardunha institución estatal como a escola, nin, polomesmo, obrigada a seguir criterios políticos napráctica litúrxica. Con todo, seguiunos. Porque ofeito é este: dous terzos da poboación de Galiciadesenvolven a súa vida persoal, a súa vida fami-liar e a súa convivencia social valéndose do gale-go como medio de expresión e de comunicación,e o resto da poboación é normalmente bilingüe,con predominio usual dunha lingua ou da outrasegundo os distintos estratos sociais. Ese feito aí


está. Non foi creado por nós hoxe. Os galegos fa-laban en galego antes do Concilio Vaticano I. E xao falaban cando se creou a sé compostelá. Haimáis de mil anos que os galegos falan en galego.Mais, cando se aplicaron as normas acordadaspolo Concilio Vaticano II de realizar a liturxia naslinguas vernáculas, as xerarquías da Eirexa gale-ga decidiron que a lingua “vernácula” de Galiciaera o castelán. Dese xeito, negándolle ao galego—a lingua falada polos fieis— a entrada na eire-xa, e impóndolles aos fieis que falan galego a lin-gua estatal como lingua vernácula, a Eirexa deGalicia levou a cabo un acto de discriminaciónidiomática en contra do galego. Afondou o senti-mento colectivo de inferioridade botándolle enri-ba todo o enorme peso moral dos altísimosvalores espirituais que a Eirexa representa na so-ciedade. Ora, todos sabemos que a humillaciónespiritual dun pobo non corresponde, en absolu-to, aos principios evanxélicos; non correspondetampouco, xusto por non ser de inspiración evan-xélica, ás verdadeiras finalidades pastorais; nincorresponde ao espírito anovador do Concilio,que xustamente pretende a mellor adecuación ac-tualizadora de ambas cousas. Hai, xa que logo,unha contradición entre esa decisión concreta daxerarquía eclesiástica galega e os principios xerais


da súa misión e conduta pastoral. Atopámonosaquí coa mesma contradición que tiñamos vistoao considerarmos a pedagoxía escolar. Ambas, apedagoxía escolar e a pedagoxía pastoral, inco-rren en Galicia na mesma contradición entre osseus fins e os seus métodos. Nos dous casos, acontradición consiste en aplicar criterios de orixepolítica a realidades de natureza puramente espi-ritual. De aí que o dano sexa tamén espiritual.

Resumindo agora as nosas consideracións en-col do prexuízo lingüístico, temos que o escepti-cismo baseado no dialectalismo e na anarquíaortográfica do galego teñen pouca importanciaporque, de feito, a unificación normativa e a uni-ficación ortográfica están ao noso alcance e seránrealidade dentro de pouco. O outro argumentodos escépticos, o do desprestixio social do idio-ma, é moito máis importante e vimos de analizara súa gravidade con intencionada demora. Sabe-mos e recoñecemos a fondura do noso complexocolectivo de inferioridade e das súas aberrantesmanifestacións psicolóxicas. Sabemos dos facto-res históricos que orixinaron e consolidaron aolongo dos séculos e dos que hoxe o fortalecen(os xornais, a radio, a televisión, a escola, a eirexa,etc.). Non pechamos os ollos á realidade. Peroentendemos que unha valoración ponderada da

de ver en tódalas correntes doutrinais do pensa-mento contemporáneo, incluído, naturalmente, odas Encíclicas dos Papas. A realización da xustizasocial en Galicia esixe dúas cousas: redimir espiri-tualmente ao pobo do seu complexo de inferiori-dade —para que poida ser realmente un pobo—,e redimilo materialmente do seu atraso económi-co para que poida vivir dignamente. Para o po-ñermos en condicións de conquerir o necesarioprogreso económico-social, temos que o redimirpreviamente das súas taras psicolóxicas seculares.A arma redentora é o idioma, xa que o idioma foia arma que se utilizou para crealas. A concienciasocial do noso tempo será, pois, un factor pode-roso, decisivo, contra o desprestixio social danosa lingua.

III

Algúns dos factores que presionan contra ogalego, por exemplo, os xornais ou a radio, teñeniniciado a súa contribución, que sen dúbida au-mentará, en favor do prestixio cultural e social dalingua.


verdadeira situación non conduce ao escepticis-mo. Baseámonos nos seguintes feitos:

I

A reacción contra os efectos destrutivos docomplexo colectivo de inferioridade xa se inicioua xa gañou a primeira gran batalla: a do prestixiocultural da lingua. A incorporación oficial do gale-go como materia de estudo na nosa Universidadee o térense prestado varios institutos das nosas ci-dades para que nas súas aulas se leven a cabocursos de lingua galega, son manifestacións benevidentes destes progresos. Nunca antes de agoratiña ocorrido tal feito.

II

O espírito marcadamente social do noso tempocreará a plena identificación moral das minoríascultas coa masa popular do noso pobo. A po-boación campesiña e mariñeira de Galicia o mes-mo que as masas populares dos demais países,recibirá a solidariedade positiva, axudadora, quese deriva do sentimento de xustiza social que ca-racteriza ao noso tempo, e que é, digamos, ogrande ideal moral do século XX, como se bota


como vemos, razóns de tipo fundamental para oescepticismo verbo do futuro idiomático. Polacontra, o panorama que se albisca é realmente es-peranzador.

O PREXUÍZO IDEOLÓXICO

Quédanos aínda o terceiro dos prexuízos, oque chamamos prexuízo ideolóxico. Chamámoslleideolóxico porque vai asociado a un tipo de ideo-loxía que en nome do progreso refuga a pluralida-de idiomática por coidar que debe ser substituídapola vixencia dunha única lingua universal. Xa onoso Curros bateu con ese problema, que resol-veu, por certo, adaptando as ideas aos sentimen-tos e propugnando que se ha de haber unhaúnica lingua, que esa lingua sexa o galego.

Neste problema da lingua universal hai que si-nalar dous puntos de vista distintos: un, puramentecientífico, que concibe a posibilidade dunha lin-gua universal que sirva para a unificación dos con-ceptos de tódalas ciencias, ou que sirva de claveuniversal para ese mundo cada vez máis comple-xo da cibernética, e outro, máis ben ideolóxico,que ve na supresión das diversidades lingüísticase na implantación da lingua única universal unhanecesidade do progreso da humanidade.


IV

A contradición pedagóxica da escola, polo im-perativo interno dos seus propios fins e pola esi-xencia externa da xustiza social, terá que seresolver en conformidade coas pautas universaisdo bilingüismo.

V

A contradición pastoral da Eirexa é, sen lugara dúbidas, unha situación transitoria. O pulo ano-vador e vivificador do Concilio no fixo máis quecomezar. Non hai que se sorprender de que, nal-gúns casos, se apliquen medidas dispostas poloConcilio interpretándoas con mentalidade preconci-liar, como ocorreu no caso da nosa lingua verná-cula. Non pensemos que hai intención negativa.Non a pode haber. Os cambios profundos dementalidade requiren certo tempo para se acomo-daren á nova visión da realidade. Moito do nosoclero, sobre todo de idade madura, neste proble-ma da lingua popular está aínda na fase de asimi-lación da nova mentalidade conciliar. Pero o puloanovador do Concilio segue e seguirá actuando.Da man dese pulo conciliar, a lingua galega serálingua litúrxica como tódalas demais. Non hai,


pretende suprimir nin podería substituír as lin-guas propiamente tales.

Completamente distinta é a actitude do ideólogosupostamente progresista. Este quere a supresiónde tódalas linguas e a conseguinte implantacióndunha lingua única para toda a humanidade. Coidaque ese é o camiño do progreso e por iso se con-sidera a si mesmo progresista. Aquí dáse un dobreerro: o de identificar o progreso con simplifica-ción e o de supor que unha lingua é unha reali-dade puramente técnica.

O concepto de “progreso” só ten verdadeirosentido se está referido ao home, se equivale aarrequecemento do patrimonio material e espiri-tual do home en orde ás posibilidades de realiza-ción do seu propio ser. O progreso significaenriquecemento dos valores humanos nos distin-tos niveis da súa sutil e complexa totalidade. Nonsignifica simplificación senón complexidade cadavez máis sutil. O que ocorre é que o ideólogoprogresista non toma o home na súa complexa to-talidade senón nun dos seus niveis: o da racionali-zación operativa. Aí si que se dá a tendencia ásimplificación. E o noso ideólogo, por ter el deseu unha mente simplista, identifica o progresotécnico co progreso en si e fai do ideal técnico omodelo óptimo para o home. O seu inxenuo sim-


O punto de vista científico, isto é, a tentativade chegar a dispor dun instrumento comunicativoque poida dar unidade ao patrimonio conceptualdas innumerables ciencias, ou ben, máis modes-tamente aínda, que sirva para facilitar a plenaeficiencia técnica das máquinas electrónicas, res-ponde a unha necesidade real da civilización con-temporánea. Os sabios que se preocupan desteproblema saben moi ben que se trata dun instru-mento esencialmente lóxico, racional, denotativo,que de ningún xeito pode substituír as funciónspropias da verdadeira lingua. Simplemente pro-curan a elaboración dun instrumento intelectualapto para a coordinación comunicativa do extra-ordinario desenvolvemento da actividade racionalhumana, tanto no terreo do saber teórico comono do poder tecnolóxico. A este instrumento inte-lectual chámaselle analoxicamente “lingua” —enrealidade trátase dunha “metalingua”—, pero ninpretende suprimir nin podería substituír as lin-guas propiamente tales. Cun exemplo podemosaclarar o que tratamos de dicir. Se pasamos docampo do racional ao campo do sentimento ato-pámonos cun medio de comunicación que é amúsica. Podemos dicir que a música é unha “lin-gua” universal —unha “metalingua”— para ex-presar os nosos sentimentos. Pero a música non


tancia viva da creación cultural e, polo mesmo,da propia realización do home. Home, lingua ecultura son tres cousas consubstanciais. Ora, o ho-me é un ser en permanente actividade creadora,en constante dinamismo evolutivo e, mesmo poriso, capaz de progreso. E, naturalmente, a evolu-ción, o cambio ou o progreso da lingua e da cul-tura. E así é, certamente, pois ningunha de cantaslinguas existen ou teñen existido na historia dahumanidade deixaron de vivir en constante cam-bio, en permanente evolución. E así será sempre,mentres o home sexa home.

Unha lingua única para toda a humanidade pí-denos o ideólogo do progresismo utópico. Ora, tras-lademos esta idea dende o plano do utopismoirresponsable ao plano da realidade e xulguemos.

Unha lingua única, para ser única, ten que su-primir tódalas que existen, ou sexa, levar a caboo arrasamento cultural da humanidade.

Unha lingua única, para poder ser permanen-temente única, ten que ser, ademais, inmutable, epara que poida ser inmutable tería que aniquilaresa capacidade creadora, evolutiva, progresivaque lle é esencial ao ser do home e da que a lin-gua é instrumento e reflexo ao mesmo tempo.

O ideal da lingua única, xa o dixemos, estáinspirado nas simplificacións da técnica. Pode ser-


plismo mental non lle permite ver que a racionali-zación ou simplificación técnica é un produto darazón humana, e a razón humana non é máis queunha das dimensións do home. O progreso refíre-se ao home como totalidade complexa. Por iso asúa medida non está nin pode estar na pura técni-ca. Está na cultura. A técnica e a cultura non son amesma cousa. A técnica é un produto da razón.A cultura é unha creación do home en canto tota-lidade complexa. O erro do ideólogo pseudopro-gresista consiste en tomar unha cousa por outra.

Este primeiro erro explica o segundo, o deconsiderar que a lingua é un instrumento mera-mente técnico e, polo mesmo, unificable —sim-plificable— a escala universal. Como queira queas grandes simplificacións sempre teñen un certopoder de sedución nas mentes pouco críticas, estaidea, como tal idea, faise atractiva a certo númerode xentes. Pero, atractiva ou non, trátase dunhaidea utópica. Xa distinguimos antes entre linguaxee linguas. A linguaxe é unha facultade específicado home, a súa facultade locutiva. A forma enque a linguaxe se realiza, toma realidade concre-ta, son as linguas. A linguaxe é un concepto abs-tracto que só ten realidade nas linguas. E aslinguas, cada lingua, son o medio de expresión ede comunicación do home, ou sexa, son a subs-


hora, cada intre, esa gran corrente vital está reali-zándose dinamicamente e está, ademais, reno-vándose.

Ora, o home é un ser social. A súa individuali-dade realízase mesmamente na convivencia conoutros homes. De aí que a forma natural da auto-realización humana sexan esas unidades de convi-vencia que chamamos pobos. O “pobo” é aunidade natural de convivencia, a “cultura” é a súaforma e a “lingua” é o seu vehículo. Os distintospobos, as distintas culturas e as distintas linguasson as realidades concretas que corresponden áunidade ideal que nós chamamos Humanidade.A Humanidade realízase a través dos pobos, a tra-vés das culturas, a través das linguas. Ou sexa, através da pluralidade. Reparemos ben niso: a travésda pluralidade, da diversidade e do cambio conti-nuo. Porque é así como a vida leva a cabo a súaconstante e grandiosa actividade creadora. Váleseda pluralidade e da diversidade porque é a únicamaneira de lle dar “forma” á riqueza intrínseca doseu pulo creador. Esta manifestación xeral da vida,cúmprese tamén no nivel da vida humana. De aíque pobos, culturas e linguas sexan as unidadesconcretas, as formas de realización dese nivel.

Nós, os galegos —e xustamente como gale-gos—, somos unha desas unidades naturais en


vir para os robots, que son unha creación racionalda técnica. Non serve, en cambio, para os homes,porque o home non é unha creación racional datécnica. É unha creación da vida. Unha creaciónna que van incluídas as linguas.

Para concluírmos estas consideracións encolda linguaxe e das linguas e, dentro destas, danosa propia lingua galega, será ben lembrar algoque xa foi indicado noutra parte deste discurso:o conflito entre a arela de unidade e simplicidadeideal, conceptual, que move a nosa intelixencia,e a pluralidade diversa e cambiante que a reali-dade nos ofrece a través da experiencia. Ambasnos son necesarias, xa que da súa síntese nace onoso coñecemento. Pero non esquezamos que aintelixencia ten o poder de chegar, pola vía daabstracción, a unha unidade ideal que na realida-de non se dá. Así nós manexamos conceptoscomo os de Humanidade, Linguaxe, Cultura, etc.,que teñen unha perfecta unidade “ideal”, pero que,na realidade, corresponden a pluralidades move-dizas e cambiantes. ¿Cal é a realidade que corres-ponde á nosa “idea” de Humanidade? Son tresmil millóns de seres humanos cada un dos calesé unha realidade concreta que está en constantecambio, como está en cambio constante o con-xunto dos tres mil millóns, xa que cada día, cada


que a Humanidade se realiza. Somos unha dasformas de expresión do pulo creador da vida hu-mana. Porque somos un pobo dotado dunha lin-gua e, polo mesmo, dunha cultura, somos unharealidade orixinal dentro do patrimonio humano.A nosa misión consiste en facer que esa realidadeorixinal acade a súa plenitude. Somos os respon-sables de que prospere ou fracase unha creaciónque a vida humana expresa a través de nós. Sepor un momento nos mergullamos no mundomental dos nosos campesiños, poderemos consi-derar metaforicamente á realidade humana comounha gran agra composta de moitas leiras diver-sas, cada unha delas cos seus propios froitos. Nóssomos unha desas leiras. O noso destino —a nosaresponsabilidade— é cultivala e ofrecerlle os seusfroitos orixinais ao patrimonio cultural humano.


DISCURSO DE RESPOSTADE

DOMINGO GARCÍA-SABELL

Señores académicos:

Hoxe é un día de festa maior na Real Acade-mia Galega. Ingresa nela un home de decisivasignificación para a vida cultural do país.

Este home galego chámase Ramón Piñeiro Ló-pez. Velaquí o tendes: esguío, os ollos agranda-dos polos lentes de grosos cristais, as manstrabadas nun xesto que semella pechar sobre desi mesmo todo o pulo reflexivo da nobre testameditativa. Fala pouco. Sabe escoitar acotío. Pero,de vez en vez e sen que nos decatemos, a súavoz discreta e as súas mans expresivas deslígansedo silencio. Entón é cando en nós comeza oabraio. Un abraio que nos vai asolagando, senposible resistencia, no engado persuasivo queeste leve vulto humano está a comunicarnos.Cousas moi claras, cristalinas, evidentes. Cousas

Ramón Piñeiro está como cristalizado por unscantos eixes diamantinos que organizan o seu es-pírito, que o “con-forman” e que lle confiren asúa propia orixinalidade. Ao meu ver, tales eixesson os seguintes:

Senso da responsabilidade. Realismo actuan-te e eficiente. Apertura humana fronte á realida-de específica dos demais ou cara á realidadexenérica do mundo. Ampla comprensión dascondicionantes psicolóxicas que rebolen, comoinqueda bichería, por baixo de calquera proble-ma individual ou colectivo, e aínda por moi abs-tracto, ou moi empaquetado de abstracto, queese problema veña. Capacidade clarificadora esintetizadora. Respecto aos outros. Rigor ético.Pulo para ir ao cerne mesmo dos fenómenos,dos que zuga, con exquisita finura de entende-mento, o seu derradeiro pouso intelixible. Orixi-nalidade creadora. Fonda e freada emotividade.Timidez absoluta.

Vencellamento continuo ao mundo inmediatoe ao mundo transcendente da terra. E senso davivencia do ideal —esa mesma ligazón a Ga-licia— como a única forma de realización do des-tino da persoa. ¿Chamarémoslle a todo istopatriotismo? ¿E por que non? ¿En que consiste opatriotismo senón nesa estrutura complexa de in-

101D i s c u r s o d e r e s p o s t a

que, deica tal intre, endexamais se nos tiñan oco-rrido pero que, de súpeto, fitamos brillar, ledas efecundas, no ámbito do noso mundo mental.

Así é Ramón Piñeiro. Un rego de auga mainaque xorde livián entre penedos de montaña, e quechisco a chisco, se torna río, logo fervenza, des-pois mar. Agora ollamos con enlevo para a in-mensidade líquida que nos emociona e nosexalta, e que el soubo acadar co seu constante es-forzo. E esquecémonos da fontenla orixinaria.Pero a fontenla alí segue a deitar o seu lene bor-bollo purísimo que dá compango ao río, á ferven-za e ao mar.

Así é Ramón Piñeiro: a mantenza de Galicia,dunha parte esencial de Galicia, sen alporizamen-tos, sen ademáns solemnes, sen verbas truculentas,sen trapelas dialécticas, sen tortas intencións.Queda dito: un limpo manantío de boa man de-reita.

Mais nestes minutos importantes quixera euachegarme unha miga á interioridade humana e ásignificación cultural do noso novo académico.Pois a douta Corporación fíxome a honra de pe-dirme a contesta ao espléndido discurso que aca-bades de escoitar; coido que para facerlle unbreve comento é preciso, denantes, perfilar concerto detalle a entidade persoal do seu autor.

100 D o m i n g o G a r c í a - S a b e l l

estendendo a perna para que calquera despreve-nido bata nela e dea coas fazulas no chan?

Por iso, porque o filósofo que agora ingresana nosa Corporación é radical e é auténtico, ex-plícase o grande influxo que el exerce, sen busca-lo, na mocidade do país. Trátase dun influxo queimporta non tanto polo que Ramón Piñeiro poidaensinar —que é moito— canto polo que el, me-diante a súa presenza, adoutrina. Os rapaces apren-den a amar a Galicia na canle rigorosa, no vieirocinguido, na aberta comprensión deste home quemana enfervorizamento como outros manan tris-tura, que mana seguridade como outros mananresentimento disfrazado.

Así é Ramón Piñeiro. Mais se el é así, ¿como éa súa obra?

Pois sinxelamente, a obra é radical e é auténti-ca, e resulta, por tanto, un cristalino reflexo danódoa privativa da súa persoa profunda.

Vexamos, como proba, unha meditación piñei-riana básica, unha meditación que se realiza nunverdadeiro ciclo ideatorio, coa súa formulación, oseu desenvolvemento, e as súas conclusións xus-tificativas. Unha totalidade que se ve como unhaforma envolta sobre de si mesma e, ao tempo,aberta ás suxestións e ás aportacións futuras.Unha forma simultaneamente cinguida ao tema


terrelación home-terra natal en cuxo favor as al-mas nobres queiman a súa vida, chuchan a súaexistencia e miran nas posibilidades prácticas depouco folgo para que medren, como árborespoderosas, os alentos transpersoais, os alentoscinguidos ao pobo verdadeiro, ao pobo en cons-tante, escura e esperanzada presenza?

Se recollemos agora todas estas notas nun de-nominador común, penso eu que estaremos enfranquía para empregar dúas verbas importantes,a saber: radicalidade e autenticidade.

A radicalidade é aquel aguillón do espíritoque turra dalgúns homes e os obriga, ineludi-blemente, a pescudar nas esencias e a fuxir dasaparencias. A autenticidade é aquel xeito de mos-trarse na propia obra e na propia persoa de talforma que axiña percibimos, sen precisión demaiores demostracións, que a tal obra ou a ditapersoa son como teñen que ser e non poden serde ningunha outra maneira. Ramón Piñeiro é radi-cal no que di e no que escribe. Ramón Piñeiro éauténtico na súa existencia e nos seus proxectos.E non pode ser de ningún modo distinto. Ditocon outras palabras: Ramón Piñeiro non é imaxi-nable fóra do horizonte da súa radicalidade e dasúa autenticidade. ¿Figúrase alguén ao novo aca-démico preparando argalladas de caza menor, ou


desbotaban os couces dos positivistas. Ramón Pi-ñeiro acertou a levar o problema á claridade con-ceptual e á fecundidade filosófica que hoxe estánxa de cheo recoñecidas.

O escritor lugués demostrou, de maneira pal-maria, non só o que ese sentimento ten de pecu-liar da alma galego-portuguesa, senón que lleconcedeu a alta xerarquía que lle acae dentro darede interna do ser espiritual do home. A criaturahumana dispón de tres instrumentos, está for-mada por tres capas distintas na esfera do espírito:a intelixencia, a vontade e o sentimento. Comosistemas de explicación do mundo soamente asdúas primeiras se tiñan tomado en consideración.Así xurdiu o intelectualismo grego, e o idealismoteutón. Mais, modernamente, o existencialismo —a fi-losofía existencial, e non a literatura existencialis-ta— inaugura un novo xeito de pensar e un novométodo de realizar ese pensamento, a saber, aanálise fenomenolóxica de certos estados de áni-mo básicos que, no ser humano, serven parapoñer ás claras a textura viva e a derradeira signi-ficación do ser do home. Xa non é preciso decla-rar a importancia capital que no espectro de talessentimentos fundamentais ten a angustia.

Pois ben, o filósofo Ramón Piñeiro puido de-mostrar como a saudade, en canto é un sentimen-


que se explora —radicalidade— e fecundante del—autenticidade.

Como todos sabemos, o noso escritor tenseachegado a un problema vivencial que constitúeun dos estratos máis fondos e secretos da criaturahumana galega. Refírome, claro está, á saudade.Dende o famoso “Significado metafísico da sauda-de”, deica “A saudade en Rosalía” e “Para unha fi-losofía da saudade”, o espírito do lector fai unpercorrido filosófico que comeza por un grandespregue conceptual da cuestión, e alóngaselogo na aplicación concreta ao ser e á arte dunhacriatura determinada —neste caso, Rosalía— pararematar, ampliando a curva do pensamento, na or-questración final que asume, en maior formato, ainicial melodía ideatoria. O problema era difícil e,endemais, andaba cangado de tópicos difusos.Por outra banda, tratábase dun tema delicado eperigoso. Delicado porque a urdime mesma deseubicuo sentimento é de tal livián tecido que cal-quera mala manobra a derrama, a bota a perder.Perigoso, porque, ao non facer as cousas con ri-gor intelectual sumo, as interpretacións poden es-varar e caer na inxenuidade literaria do lirismoreseso, ou nas xeneralizacións sen contido nin-gún. A saudade sempre tivo mal fado. Ou a amo-lecían os falsos laios dos falsos poetas, ou a


doutra maneira: esa criatura será, por definición,un poeta metafísico. Tal poeta metafísico foinoRosalía, a muller con folgo creador de perímetroxenial que “chegou a vivir a soidade ontolóxicado seu ser”, o tráxico arredamento do Ser, e acer-tou a poñelo en verbas imperecedeiras.

Este escrito de Ramón Piñeiro, escrito verda-deiramente rescatador da figura rosaliana e libe-rador do envurullo lacrimóxeno en que deica elandara envolta a nosa grande escritora, posúe,endemais, outros acertos colaterais moi importan-tes e nos que, penso eu, apenas se ten reparado.Por exemplo, a fina disección a favor da cal se se-paran con decisivo tento os nomes de Rosalía ede Galicia nas súas respectivas significaciónsautónomas, por dicilo así, e non obstante comple-mentarias. Ou o que é o mesmo, a análise discer-nidora entre “maneira de sentir —a propia daalma de Galicia— e sentimento da dor —o espe-cífico da persoa e a poesía rosaliana”. Así, pois,para Ramón Piñeiro, na frase “sentimento da dor”,a verba “sentimento” cae do lado de Galicia e averba “dor” cae no eido de Rosalía, que repre-senta, dentro da alma colectiva “unha desviaciónextrema”: a desviación dolorosa. Pero “o nosomundo non sentimental non se esgota en Ro-salía”. Velaquí un tema para farturentas e novas


to sen contido, en canto é unha maneira da soi-dade ontolóxica da persoa, pode atinguir a cate-goría de vivencia metafísica, a vivencia dasfronteiras do Ser. “Eis o significado metafísico dasaudade”, di Ramón Piñeiro no seu clásico textode apertura ao tema. Non vou agora seguir tódo-los pasos da teoría xa que é de todos coñecida e,endemais, iso alongaría innecesariamente o meuparladoiro. Interesábame só subliñar, neste intre,o pulo de arranque, a altura de perspectiva aca-dada e, por iso mesmo, a forza virtual dese prólo-go meditativo.

E, polo pronto, no propio autor tivo a dou-trina enriquecemento e seitura abondosa. Pois sea saudade é “a vivencia sentimental da soidade”e esta vivencia —se nos di no posterior ensaio“A saudade en Rosalía”— recolle “toda a escalaen que se move o ser humano, dende o planopuramente psicolóxico ao plano ontolóxico puro,as formas da saudade —as formas de sentir a soi-dade— abranguerán igualmente dende o planopsicolóxico ao ontolóxico”. Mais o home tenunha vivencia radical que é a da súa soidade conrespecto ao Ser. Se alguén acada a dar expresiónformal a esta derradeira forma de soidade —a sau-dade como se dixeramos absoluta— entón ese al-guén chegará aos cumios máis altos da arte. Dito


co Ser. Partindo deste suposto faise logo unhaanálise moi aguda do sentimento in genere co-mo punto central “para a comprensión ontolóxicado ser do home”. As explicitacións encol do pro-ceso de individualización humana —o home évida individualizada, mais tamén é espíritoindividualizado, pero con participación limitadaen ambas superiores instancias— dá pé para quese nos aclare con rigor e fondura simultáneas, ocoñecemento de tipo sentimental nas súas facia-nas de enlace entre a vida e o espírito, de coñe-cemento íntimo, e o sentimento do Ser. E entónchegamos ao intre en que se nos torna evidenteque, como drasticamente escribe Piñeiro, “coñe-cerse é sentirse”. Todo isto e as esculcas que se-guen no traballo piñeiriano sobre o pensamentoe a diferenciación entre “pensar” e “razoar”, co pro-blema da correspondencia entre a “idea” da reali-dade como obxecto do coñecemento e arealidade mesma ou, como a min me gusta dicir,a realidade real, constitúen, ao meu ver, as basesindiscutibles para a formulación dunha nova an-tropoloxía de cariz rexamente galego. Reparemos,como proba, nos máis recentes estudos sobre apsicoloxía do pensamento, uns estudos como osde Carl Friedrich Graumann, os de Norman R. F.Maier, os de Edna Heidbreder, ou os fundamen-


pescudas. Un tema que semellaba concluso esen porvir ningún e que o novo académico ano-vou e puxo á altura do noso tempo, dado o planode ideación en que el se move.

Con todo, penso que o traballo máis impor-tante, dentro da serie dedicada por Ramón Piñei-ro á saudade, é o derradeiro, o que leva por título“Para unha filosofía da saudade”. E non soamentepolo desenvolvemento e consecuencia a que al-canza na perspectiva dese sentimento orixinario—a realización da liberade— senón, endemais,polo despregue antropolóxico que nel se realizaencol da realidade radical do ser do home. As ca-pas meditativas interprétanse agora en ligazónsconstantes nas que cada idea funciona bipolar-mente en acorde complementario coa anterior een pulo acuciante da que segue. A resulta é un“corpo de doutrina”, algo que resoa en nós comoun todo pluridimensional e harmónico, sen diso-nancias, en conxunto dotado de interna necesida-de. E por iso eu acabo de empregar a verba“orquestración”.

E por iso, arrincando do feito de que “a soida-de é unha situación do home” e “a saudade é osentimento desa situación”, vainos levando o filó-sofo da man dese sentirse a si mesmo, á actitudeontolóxica máis orixinal que consiste na relación


Por iso chama a atención, no lector avisado,que dous destes traballos de Ramón Piñeiro setraducisen ao castelán, na Arxentina, en 1961, cotítulo de Dos ensayos sobre la saudade e que elessirvan de texto, para estudo e comento filosófico,na Facultade de Filosofía e Letras da Universidadede Bos Aires.

Esta é pois unha das aportacións básicas queRamón Piñeiro leva feito na pescuda da significa-ción da saudade. Dela xorden, como temos visto,dúas novas posibilidades: Por un lado o xermedunha futura filosofía de cerne netamente galegoe, por outro, a constitución da rede conceptual naque pescar o coñecemento radical do ser dohome de Galicia. A estrada queda aberta. Cómprepercorrela. E teño por sabido que el mesmo, o es-critor, o meditador, ha ser quen, a bo seguro, nosbrindará, en anos por vir, os complementos aoseu esquema, o froito dos seus novos, recomeza-dos paseos filosóficos.

Mais agora, e co gallo do seu discurso de in-greso na nosa Academia, que acabades de escoitar,Ramón Piñeiro, ao cumprir a obriga protocolaria,alonga un chisco importante as esixencias do re-gulamento interno da corporación. Pois este dis-curso, que se somete gustoso a esas esixencias,atinxe, ao mesmo tempo, novos e altos fins. A lin-


tais de Gilbert Ryle, que se poden inserir de cheono rego doutrinal dos textos piñeirianos.

Se hoxe temos a posibilidade de entender aohome da nosa terra nas súas específicas mani-festacións humanas, nas súas diferenciaciónsderradeiras, é porque denantes o noso novo aca-démico conferiu a tales futuras pescudas o chanconceptual, o pulo metafísico e o estilo medita-tivo que elas de sempre esixen, que elas acotíoreclaman. Non é facedeiro entender ren, na pers-pectiva antropolóxica, se non se asentan os pésda persoa discurridora no torrón inabalable dunhapura, estrita e ben recortada meditación ontoló-xica. Esa pura, estrita e ben recortada medita-ción ontolóxica velaí a temos, no lucidío ensaiopiñeiriano que acabo de debuxar moi en es-quema.

De forma que Ramón Piñeiro non só clarificaun modo distinto de pensar e, por ende, de fun-damentar, senón que mostra ben nidiamente porcerto, o vieiro real polo que facer, nos temposvindeiros, o paseo descubridor e fecundador. Paraalcanzalo foi preciso que denantes se desen noescritor as cualidades humanas que sinalei ao co-mezo deste parladoiro, e que se resumían nasdúas verbas honestas de radicalidade e autenti-cidade.


ra algo semellante sen conquerilo. E é o meu de-ber resaltar aquí que o que un texto alemán ape-nas deixa en intento inoperante, cunha firmailustre ao pé, é realizado na nosa fermosa linguagalega, dun modo plenario e cunha firma debaixoque eu non sei se é ou non é ilustre, pero que sié definitoria da cultura galega actual. Dito sexa enhonra e gabanza do noso tesouro espiritual e dasúa maturidade intelectiva.

Na segunda parte da disertación, a máis viva,a máis entrañable, Ramón Piñeiro vai disecando,con rigor que eu chamaría implacable, os factoresque entoldan a visión do problema da nosa fala eo tornan, mesmo entre xentes galegas, nun moti-vo de ignorancia desvalorizadora, cando non natristeira actitude que o acepta como unha causaperdida, como unha cousa morta e sen porvirningún. A tríade de grandes prexuízos antigale-gos, no idioma, o prexuízo sociolóxico, o prexuí-zo lingüístico e o prexuízo ideolóxico son osfeitos sobre os que Ramón Piñeiro achega a súalupa discriminadora e, co bisturí ben disposto, vaidisecando as súas carnes resecas deica poñer aodescuberto o que queda debaixo delas, a saber,uns ósos petrificados, sen forma nobre, andamiosde mala fe e non armazóns de vida aberta e sa.Podería eu agora sinalar, dentro deste apartado,


guaxe e as linguas, ao meu ver, formula nun pla-no cultural inédito o problema da fala en xeral eo problema da nosa fala, que é a galega, en par-ticular.

Na primeira parte dásenos unha panorámicaben perfilada do estado actual no estudo da lin-guaxe dende unha perspectiva pluridimensional:a lingüística, a filosófica, a antropolóxica. Contodo isto, alcánzase transparencia no feito, impor-tantísimo, de ser a linguaxe o suposto previo dacultura, o seu chan nutridor. Pero como a lingua-xe se presenta, toma forma concreta nas linguas,resulta que son elas, na súa vixencia particular, asque confiren fasquía cultural a cada unha das co-lectividades que a usan. O agrupamento biolóxicopasa a ser conformación espiritual —ou sexa, cul-tural— cando é dono dunha lingua e nela traballafacéndoa e desfacéndoa, isto é, vitalizándoa noesfrego continuo da vida cotiá e no bater caladodas creacións da cultura.

Poñer todo isto en verbas de concepto, e leva-lo a cabo nunhas poucas páxinas é tarefa suma-mente difícil. Ramón Piñeiro leva o labor a botermo pola súa capacidade clarificadora e sinteti-zadora á que no principio eu aludín. Hai un tra-ballo nada menos que de Hans-Georg Gadamer,titulado As bases do século vinte nas que se procu-


gos, dos mariñeiros, dos fidalgos, dos nosos pais,dos nosos avós, e trasavós que, en cada verbaapenas adiviñada, fitan para nós, acenan en nós epídennos, en grave silencio, continuidade, fervor,confianza, ou o que é o mesmo, dignidade. E adignidade colectiva, como a dignidade propia, co-meza na fala. Fernando Pessoa, o gran poeta luso,deixou estampada esta frase definitiva: “A minhapátria é a língua portuguesa”. A nosa patria é oidioma galego. Esa é a patria dos patrucios e dospicariños, das nais e dos fillos, dos maiores edos novos, da estirpe. A patria común.

Mais para defendela non abonda con esesasolagamentos na emoción. Eles poden ser opunto de partida, endexamais o punto de chega-da. O punto de chegada son as obras, o que seescribe e o que se fala, o exercicio da continuida-de creadora do idioma. Iso é o que de veras im-porta. Aínda que axiña nos decatamos de queentremedias dun e doutro extremo, hai unha zonadialéctica na que é mester defender a lingua. En-tre a vibración anímica e a realización espiritualesténdese o agro da loita a prol do noso idioma.Levala a fin axeitado esixe unha canle conceptual:o rego que dirixa e outorgue forma intelixible aoque nós percibimos sentimentalmente nas horassinceras da autoindagación e da autoconfesión.


os acertos que a min máis me engaiolan, porexemplo a descrición sumaria pero intensa dasdúas graves taras psicolóxicas do noso pobo: oservilismo resignado e mais o servilismo mimé-tico. Penso que, como xa en algures teño escrito,cómpre estudar a manchea de vicios antropolóxi-cos galegos que tanto estorban e tanto esterilizana vida do noso país, o que eu chamei “a sistemá-tica dos vicios galegos”, entre os cales, para min,son decisivos a desconfianza, o escepticismo, alacazanaría e a vaidade hipertrofiada. Agora habe-ría que engadir, e poñer en moi primeiro plano,ese sentimento de inferioridade diante da fala ma-terna que marca, como un innobre ferro, a tantascriaturas da nosa terra.

¡Tantas criaturas da nosa terra! Sen dúbida.Pero tamén hai outras moitas, e son moitas máis,que non están mineralizadas, que senten dentrode si mesmas o rebulir xerminal da fala, a súagrave presenza escondida. Xentes, especialmenteos mozos, que cando na alta noite se viran paradentro deles, para a súa intimidade, para os socal-cos do corazón e da cachola, a soas, sen testemu-ñas, perciben a grande marea das verbas galegas“informuladas” que os asolagan como un lonxanoe solemne rumor. É o balbordo da feira dos anti-gos. É o balbordo confuso dos vellos, dos labre-


cumpre como obedecendo a un mandado supe-rior, con estreito senso do deber, pero, ao mesmotempo, cunha infinita cortesía comprensiva. Esacortesía —a que Nietzsche chamaba “cortesía docorazón”— crea un ámbito de folgura e de seguri-dade no que recibe o consello ou o adoutrina-mento. E a torna, por si e ante si, fecunda, defroito sazonado. ¡Cantas e cantas almas desnorta-das ten orientado a mente sintonizante de RamónPiñeiro!

Para el as horas non contan. Ramón Piñeiroregala tempo como un patricio regala bens mate-riais. É o seu agasallo. Sempre a dar, sempre a en-tregar, sempre a escoitar, sempre a aturar nosdemais. E os demais case que nunca se decatande que tal despilfarro custa caro, moi caro. Custana obra piñeiriana que se proxecta e se non levaa cabo. Custa en meditacións tronzadas que des-pois se non enderezan. Custa en estudo continuodo que sae, cando se leva a perfección, o intensoensaio, a grande obra da que todos sempre agar-damos luces e ensino. Ramón Piñeiro é unha manfurada que enriquece aos outros empobrecén-dose ela mesma. Teño matinado bastas veces quehabería de illar ao filósofo e montarlle unha gardade respecto para a defensa e boa administra-ción do seu tempo. E tamén teño pensado que se


Esa canle velaí que a temos ofrecida, que a teñenos rapaces, como catecismo, nas breves páxinasdiamantinas da parte derradeira do discurso piñei-riano. Que elas sirvan, que elas nos sirvan a to-dos, de esquema de pensamento no que taracearas nosas arelas, o noso sentimento e o noso pa-triotismo.

Temos visto, xa que logo, en rápido desfile,dúas facianas importantes da obra de Ramón Pi-ñeiro: a faciana creadora e a faciana clarificadora.¿Remata aquí o perfil deste home galego? Dendelogo que non. Pois cabo de tales encomendasaínda é preciso engadir unha terceira, a da axudapersoal a cadaquén no afervoamento, na altura ena pureza do amor intelixente á terra. Sempreque alguén necesita de apoio para soster as súasmáis íntimas inquedanzas, sempre que alguénmostra unha fisura pola que ameaza derrubarse oseu casal de dedicación desinteresada a Galicia,sempre, en calquera sazón, boa ou mala, perti-nente ou impertinente, cómoda ou incómoda, alíatoparedes a Ramón Piñeiro, infatigable e cheode paciencia, apuntalando á persoa que se vénabaixo, soerguéndolle os azos quizais semivenci-dos, desentoldándolle os ollos inquiridores e xacansos. Trátase dunha tarefa escura, delicada erecuberta de abnegación que o noso escritor


silencio é bilateral. E, de sutaque, escóitase a vozrespectuosa, tímida de Ramón Piñeiro que poucoa pouco, mainamente, vai rillando co intelectoos propósitos do outro. Ao final, non queda ren.Ou si, algo queda, a saber, un home convencidode que non tiña razón, de que estaba trabucadoe de que, grazas en principio ao talento escoi-tante de Piñeiro, a luz brillou no seu entende-mento. Así, pois, con parla ou silencio, RamónPiñeiro axuda decote.

¿Lembrades o que dixen ao comezo do meudiscurso? Alí falei da radicalidade e da autenti-cidade como cifras definitorias da esencia huma-na de Ramón Piñeiro. Velaquí, agora, esa cifraconcretada, ben ás claras, na obra de pescuda fi-losófica, na obra de ordenación conceptual e naobra de axuda ao próximo necesitado. A radicali-dade e a autenticidade atravesan, como unha vetanobilísima, acabades de o ver, ese triple aspectoda figura piñeiriana. E, dese xeito, completanunha das criaturas máis valiosas —senón a máisvaliosa— que Galicia ten dado nestes derradeirosanos.

Tales méritos traen, neste intre, a Ramón Pi-ñeiro á Academia. Aquí ten el de arrequecer ocontido e o labor futuro da colectividade. E estouben seguro que, dende este intre, a nosa corpora-


iso fose posible, Ramón Piñeiro habería de come-zar, devagariño, un parladoiro cos seus pretoria-nos para alumearlles as inquedanzas e parafacelos máis homes honestos e máis galegos radi-cais. Ramón Piñeiro derramaría o seu tempo decalquera forma, sempre que tal forma fose de be-neficio para o amor e o entendemento da terra.Mesmo na maneira, tan tipicamente piñeiriana, dosilencio. ¿Sabedes como é? Pois, pouco máis oumenos, así: Comeza o diálogo. O interlocutor falaa cachón. Nese intre, Ramón Piñeiro baixa a testae cala. Entón o seu silencio tórnase tan expresivoque semella estar a engulir non soamente o que ooutro di, senón ao outro mesmo na súa persoa fí-sica. É o seu un silencio deglutorio, asimilativo.De tal sorte que, ao final, cando o interlocutor re-mata o seu falar, inmediatamente é tomado polaestraña aprehensión de que canto dixo non tiñasenso, nin valor ningún. En suma, que perdeu otempo. Entón apresúrase a explicar o seu pensa-mento, a amplialo, a clarexalo. Ramón Piñeiro,coa testa baixa, segue tácito. O do parladoiro co-meza a se sentir incómodo, a rebulir na cadeira, afacer concesións, a ceder terreo. Co cal, asistimosá loita dialéctica entre un parlante e un silencioso.Chega o momento en que os argumentos ou asteorías esmorecen fláccidas, sen contido. Agora o


curos, xa queda dito. Había estupor. Había cansa-zo. E ti, tan livián, non coñecías nin o abraio, nino cansazo. Ti seguías. A túa autenticidade radical,a túa raigaña de galego, como a dunha árboreinabalable, sostiña o teu corpo case que entrega-do. O tempo seguía desenvolvendo o seu incertonobelo. E pouco a pouco o que ti pedías, o que tipredicabas, resultou verdade. As portas dos veciñosasustados comezaron a entreabrirse. As esmolas xanon foron esmolas, senón regalías e esforzos benconcertados. Galicia acordaba do sono da inver-nía. As túas ideas tornábanse fermosas realiza-cións. Galaxia, Grial, a Revista de Economía deGalicia, a Fundación Penzol —o máis vital danosa terra— débenche —en colaboración condúas ou tres persoas máis— a súa farta prosperi-dade espiritual. E a súa fecundidade na cultura.

Hoxe a colleita piñeiriana é, sinxelamente,enorme. Pero eu non podo esquecer endexamaisaquela imaxe túa de necesitado total a quen asmáximas miserias non asoballaban a esperanzado futuro. Porque tiveches fe, porque fuches ínte-gro, porque sufriches sen laio, porque sendo po-bre regalaches enerxía creadora, velaquí tes, boamigo do corazón, un recanto de calor humanano fogar comunal.


ción alcanzará un novo matiz. Que algo nela vaitomar inédito rumbo. A presenza deste home re-colleito abonda xa para que algo se nos modifi-que a todos. O tempo, ese tempo que RamónPiñeiro tan acotío derrama, virá demostralo.

Benvido. Pois, ao seo da Real Academia Gale-ga, Ramón Piñeiro, amigo, amigo sempre, exem-plo sempre e sempre escolante de todos nós.Benvido. Xa ía sendo sazón de que ti recibises,pola túa parte, un agasallo. Ben merecente es del.Eu seino con sabenza patética porque eu sei doteu vivir nos anos escuros. Naqueles anos en queti andabas como un pobre de pedir a bater entódalas portas procurando unha esmola de gale-guidade. Con fame, sen cartos, metido no currun-cho frío dos vagóns de terceira, nas inverníasgalegas, ti atravesabas o país coa mesma terca tei-ma, coa mesma calma e coa mesma seguridadecon que hoxe prestas ouvidos aos laios e ás arbi-trariedades dos demais. Un día apareciches cabode min. Viñas con poucos folgos, máis fraco quenunca, mal vestido, recén devolta a luz aos teusollos doentes. Estabas enfermo. E non te queixa-bas. Aínda tiñas, como sempre, o sorriso doado, ea mente aberta. Recibiras algunha esmola. Perotamén, en moitas veces, as portas bateran a rentesda túa faciana. Eran, Ramón Piñeiro, os anos es-


APÉNDICE

INFORME DE OTERO PEDRAYO Á REAL ACADEMIA GALEGA

Á Xunta de Goberno da Academia Galega, con fondo respeto e agarimo

Só dispoñendo de pouco máis de media horapara chegaren estas letras ó debido correo, debenser elas de abondo curtas, pero inzadas para quenas escribe dun fondo e grave gozo, como o dunhavella albre de madrugueiros paxaros nun abrentede marzal. Pois debendo dictaminarse sobor dacandidatura de don Ramón Piñeiro para unha ca-deira na nosa Academia, imponse de seu, como óverso a cadencia, o intre de luminoso amañecerna cultura galegoportuguesa do ensaio Significa-do metafísico da Saudade (Grial I, Presencia deGalicia, 1951), onde a doutrina, traballando enlongos e apaixonados silencios, agroma chea desentido. Con ela, de entón teima esencial do seupensar, Ramón Piñeiro, cebándoa de doces eunha miga preguizosas ribeiras de néboa, leva a

Galega co título de Cancioneiro da poesía céltiga.Tamén, para entrarnos nas hirsutas loitas e nassoedades brosladas de paixón dos poemas doNorde, latexaban imaxes, ascendencias, do ser daNosa Terra. Entrambos lugueses, avencellados po-las mesmas adicacións severamente cumpridas,puxeron na nosa fala e anotaron o libro de M. Hei-degger Da esencia da verdade —Galaxia, febreirode 1956—. Con isto, a vella e esperanzada fala,como unha carballeira cun vento de cumes agar-dado, decatouse de ser dona dun novo valor ex-presivo.

Non podendo nin querendo neste intre ence-tar nin o comén dun labor crítico —dada a ilustra-ción da Academia—, non podemos tampoucoesquencer sobre Ramón Piñeiro dous fermosostraballos, entre outros. O ser e carácter de gran lí-rico do inesquecente Carlos Maside brilla no pró-logo ós Cincuenta dibuxos , do mestre daexpresión e movimento da nosa xente, da súacósmica reacción na luz; e nos parágrafos primei-ros dunha carta —a Leonor e Francisco da CunhaLeão publicada nun volume de biografía e críti-co— escribe en Santiago en 1958 uns conceptosaleccionadores e nidios arredor da evolución cul-tural galega no século XIX. Falando de cartas, po-dería quen isto escribe compor un fermoso libro

127A p é n d i c e

saudade ó fío centroso e senlleiro do devir donoso espírito. Descubriuse entón para a atenciónmeditativo e para o agardar do sentimento aquelcamiño de verdade e liberdade: “¿E logo a nosa lí-rica, cuia espontaneidade, autenticidade e valornos singularizan dos demais non ha ter a mesmasignificación filosófica que a dos demais?” Tratabao calmo e lucidío espírito de Ramón Piñeiro daraíz da lírica e da filosofía na “intimidade radicaldo home”. Aquel ensaio foi para a interpretaciónda saudade o que para a traxedia grega os Oríxe-nes de Nietzsche; ou un escrito de Bédier para axénese da poesía épica medieval. Coa responsabi-lidade fermosa, en Piñeiro, da fondura, engádegoe manifestacións das formas fuxidías da saudade.Como autocomentarios e glosas, os ensaios A sau-dade en Rosalía —en Sete ensaios sobre Rosalía,Grial—, redactado en Compostela en 1952, ePara una filosofía de la Saudade —Galaxia,1953—. O espírito síntese compracido en imaxi-nar nas horas e traballos calados de Piñeiro osprimeiros gromos da súa teoría, nos despaciososestudios, nas soedades, na Galiza e lonxe da Gali-za, en traballos como aquela versión dos Altkeltis-che Dichtungen de Julius Pokorny, feita en 1952 edenantes en colaboración con C. Fernández de laVega e dada á luz nas publicacións da Biblioteca

126 R a m ó n O t e r o P e d r a y o

ÍNDICE ONOMÁSTICOde temáticas, e sobre todo de información culturalgalega e non galega, coas que garda de RamónPiñeiro, que xunta ó seu poder de análise e viven-cia dos métodos e realidade da filosofía —comoLeibniz home do mundo e pensador— un senso eemoción expertas e vixiantes da actualidade, atao punto de non haber home quen coma el alenteno latexar do vivir galego. E xa lembrando comoeste home aínda novo e mestre na xornaleira con-versa, na carta, no exemplo e no silencio da novaxeración, de cuia obra pende o futuro e salvacióndo espírito da Galiza, vai de seu, a penas si fai fa-lla a formulación do parecer de quen, ó rubricareste dictame, xa imaxina como nosa Instituciónacollerá nos seus traballos a don Ramón Piñeirocoa seguranza de que os mestres que foron sealedarían —Pondal, Murguía, Curros, Castelao— ea cerne mocidade galega e as minorías intelectaisdo Occidente han sentir unha fonda alegría.

Trasalba (Ourense), 29 de setembro de 1963.Ramón Otero Pedrayo

128 R a m ó n O t e r o P e d r a y o

130 Í n d i c e o n o m á s t i c o

ÍNDICE

Limiar ............................................................................................................ 9A linguaxe e as linguas ....................................................... 47Discurso de resposta de Domingo García-Sabell .................................................................................. 97

Apéndice: Informe de Otero Pedrayoá R.A.G. .............................................................................................. 123

Índice onomástico ...................................................................... 129

Este libro,A LINGUAXE E AS LINGUAS

de Ramón Piñeiro, rematouse de imprentar

nos talleres de

, o día

a linguaxe e as linguas - uscwebspersoais.usc.es/export9/sites/persoais/persoais/henrique... · de...

Documents