8. jlfoma igai sol y luna

12
8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA 1 1. / ino ite Jitomadi / iemo aai iaaikiriyano nooizaide nooirei fuirkbeimo Gaimo iya anamo / iemo nooizaide- di Jitoma aaki Gaimo diga izaide ini mauaiya meeino / iemo nooizaide / nooizaidedi naie aai Gaimomo duuide modo jkaizaide Jizebeñodi / 2. / ieri iñeñona okke Jito- ma raodi zaitakamo / riño dooita mgoimona yekaizaibi- de Gaimodi / yekaizaibkedi jaa Gaimodi Jitoma gaüakei- da kimak naitade jikona ko- muiyano / ino Jitoma rite / Jitoma rfanona uiga /jizadi jaa nooirei arifemo aizfa Jito- ma jizadi mootai gaitajamo- na / 3. / ie meeino Jitoma jitoo imeieki zairide / zairidedi daimeki obiyakaí finode / ie zaai obizaide ofoma / iemo imeiei atika ofomana nooi- zaide Jizebeñodi zoni diga Gaimomo uizaide / Gaimo ekajaizaidedi rüireínide aaitaki / nokaido atikde nooizaidedi uizaiya Gaimo- mo / 4. / ¿e ini ria meeino Gaimo diga izaide / ie ekajaizaide / inina meniode Jizebeñodi / 5. / ino obizaide laiyenidu- ma ¡aiyejítoma diga / nia eeimkna jaaide ¡doma imeieki / ore moo jemi amiko obiyeza uibeimina kuuilamíko 1. Allí vivía jitoma. Su mujer, Jizebeño, luego de haber dado a luz, se fue a bañar en el ba- ñadero, allá abajo donde habitaba Gaimo. Des- pués del baño, la mujer de Jitoma estuvo con Gaimo. Su esposo había ido a cazar; entre tan- to, ella, fingiendo ir a bañarse, llamó a Gaimo, tirando de un bejuco que se comunicaba con su morada. 2. Por tal razón, una vez, Jitoma pisó aquel bejuco y Gaimo, creyendo que se trataba de ella, se dijo: "es la mujer" y, saliendo de su guarida, el hueco de un árbol, se transformó en tigre, cogió a Jitoma, le mordió la nuca y lo devoró, llevándose sus restos. La hija de Jito- ma corría bañadero arriba después de que Gaimo había capturado a su padre. 3. Entre tanto, los dos hijos varones de Jitoma crecían. Ellos mismos fabricaban cerbatanas y luego cazaban pájaros que llevaban a la casa y que después jizebeño, con el pretexto de to- mar un baño, llevaba junto con casabe donde Gaimo. La mujer se los daba de comer sin que ella jamás probara algo de ello. Cuando sus hijos le traían un picón, ella iba al bañadero e igualmente se lo llevaba a Gaimo. 4. Después de que Gaimo devoró al esposo de Jizebeño, ésta convivió con él. Le llevaba comida y lo convirtió en su esposo. 5. Sus hijos laiyeniduma e laiyejítoma cazaban con la cerbatana. Cuando Jitoma 2 y su herma- no ya eran adultos, Jizebeño les dijo: —Hijos, para cazar micos churucos afilen los dardos, que yo les aplico el veneno.

Upload: others

Post on 07-Jul-2022

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA1

1. / ino ite Jitomadi / iemo aai iaaikiriyano nooizaide nooirei fuirkbeimo Gaimo iya anamo / iemo nooizaide-di Jitoma aaki Gaimo diga izaide ini mauaiya meeino / iemo nooizaide / nooizaidedi naie aai Gaimomo duuide modo jkaizaide Jizebeñodi /

2. / ieri iñeñona okke Jito­ma raodi zaitakamo / riño dooita mgoimona yekaizaibi­de Gaimodi / yekaizaibkedi jaa Gaimodi Jitoma gaüakei-da kimak naitade jikona ko-muiyano / ino Jitoma rite / Jitoma rfanona uiga /jizadi jaa nooirei arifemo aizfa Jito­ma jizadi mootai gaitajamo-na /

3. / ie meeino Jitoma jitoo imeieki zairide / zairidedi daimeki obiyakaí finode / ie zaai obizaide ofoma / iemo imeiei atika ofomana nooi­zaide Jizebeñodi zoni diga Gaimomo uizaide / Gaimo ekajaizaidedi rüireínide aaitaki / nokaido atikde nooizaidedi uizaiya Gaimo­mo /

4. / ¿e ini ria meeino Gaimo diga izaide / ie ekajaizaide / inina meniode Jizebeñodi /

5. / ino obizaide laiyenidu-ma ¡aiyejítoma diga / nia eeimkna jaaide ¡doma imeieki / ore moo jemi amiko obiyeza uibeimina kuuilamíko

1. Allí vivía jitoma. Su mujer, Jizebeño, luego de haber dado a luz, se fue a bañar en el ba­ñadero, allá abajo donde habitaba Gaimo. Des­pués del baño, la mujer de Jitoma estuvo con Gaimo. Su esposo había ido a cazar; entre tan­to, ella, fingiendo ir a bañarse, llamó a Gaimo, tirando de un bejuco que se comunicaba con su morada.

2. Por tal razón, una vez, Jitoma pisó aquel bejuco y Gaimo, creyendo que se trataba de ella, se dijo: "es la mujer" y, saliendo de su guarida, el hueco de un árbol, se transformó en tigre, cogió a Jitoma, le mordió la nuca y lo devoró, llevándose sus restos. La hija de Jito­ma corría bañadero arriba después de que Gaimo había capturado a su padre.

3. Entre tanto, los dos hijos varones de Jitoma crecían. Ellos mismos fabricaban cerbatanas y luego cazaban pájaros que llevaban a la casa y que después jizebeño, con el pretexto de to­mar un baño, llevaba junto con casabe donde Gaimo. La mujer se los daba de comer sin que ella jamás probara algo de ello. Cuando sus hijos le traían un picón, ella iba al bañadero e igualmente se lo llevaba a Gaimo.

4. Después de que Gaimo devoró al esposo de Jizebeño, ésta convivió con él. Le llevaba comida y lo convirtió en su esposo.

5. Sus hijos laiyeniduma e laiyejítoma cazaban con la cerbatana. Cuando Jitoma2 y su herma­no ya eran adultos, Jizebeño les dijo:

—Hijos, para cazar micos churucos afilen los dardos, que yo les aplico el veneno.

Page 2: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

210 RELIGIÓN Y MITOLOGÍA DE LOS UITOTOS

kue aíyeza / doonari uibeie kuite / ie zaai aaitaimo aita-netade / eeiño o yua jemi koko obiyeza koko uibeirai aino /

6. / aaitikeza ore jitokome amiko uuizki yirkyeza / doonari yirkde Jitoma imeieki /yiriua meeino ioimo aite / ie zaai jaizke jitoomo / moneiñena mauaide / raauaidedí jemi atke / ie da­ñe jizebeñodi inimo uite rute­na aaitaki /

7. / iyimo jaaidedí jifikue yite etoño yuaibite / ore jito­kome amiko riara yite minika ofokuño obizaitamíko ikomó­nei ebireideza /jaa uireimó-nei obizaiye doode Jitoma imeieki /

8. / ino dañe aaitaimo uibei­rai aitanetade / eeiño o yoga ofokuño obiyeza koko uibei­rai aaito / jaa amiko uuizi yirk / doonari yirkna meei­no ioimo uibeirai aite /

9. / moneiñena ketajaide ji-fikorei / iemo hite jeereñodi / iuido yogadi biñede / inena mootai tkka amena beiteza jinona jikanote /

Afilaron entonces los dardos y se los dieron a envenenar:

—Madre, tú nos mandaste cazar micos churu­cos. ¡Envenena, pues, nuestros dardos!

6. —Envenenaré los dardos, hijos. ¡Cierren los ojos!:—dijo.

Ambos cerraron los ojos, y ella llevó los dar­dos a su vagina para así envenenarlos y luego darlos a sus hijos. Al día siguiente fueron de cacería y regresaron con un mico churuco que Jizebeño, a su vez, entregó a su esposo sin que ella comiera.

7. Al ir a la chagra, vio allí un pájaro carpin­tero grande comiendo caimitos, lo cual vino a contar:

—Hijos, sus frutas se las come no sé qué pája­ro. ¡Vayan mañana a cazarlo! Es un pájaro bo­nito. —Sí, mañana lo cazaremos —respondieron ellos.

8. De nuevo hicieron envenenar los dardos:

—¡Madre, para matar el pájaro del cual nos hablaste, envenena nuestros dardos! —Está bien, ¡cierren los ojos, hijos! —ordenó ella.

Y cuando tuvieron los ojos cerrados, envene­nó los dardos en su vagina.

9. Al amanecer, cuando fueron a observar los caimos, llegó un pájaro carpintero pequeño. El grande, que según ella había venido aquel día, no llegó. En cambio, desde el sitio en que se encontraban, vieron un árbol tumbado por su padre e inmediatamente preguntaron;

10. / oki eeiño moomadi delta mooma tkka amenadi ite / o yua moomadi yüde

10. —Madre, ¿no tenemos padre? Hay un ár­bol tendido en el suelo y, sin embargo, tú di­ces que no tenemos padre.

Page 3: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

SOL Y LUNA 211

dainadi / ore jitokome niño ite o moomaka iiti / kue ta-kirafe ana jizakuido /

11. / jaa doonakeida aama jino uiyano takirafe anamo uitade / iemo ekimo uaide / ie aaitaimo jikanote / oki eei­ño o yua takirafe ana jiza-kuidamiko dakodí / iemo kue aama uitadíkemo uaide^ di / moomadi nifo ite kuemo yono I

12. / o moomadi jaio ainika I doonari aama jaiomo nei-danete / iemo ainiñede / oki eeiño o yua moomadi jaio ainikadi / kue aama jaiomo neidanetikemo ainiñede /

13. I jaa o moomadi raaiki ikade iraimo bijk / doonari aama irai yufuano bitade / iemo uziñede / oki eeiño o yua moomadi iraimo uzide doonadi / kue aama bítadike-mo uziñededi /

14. / jaa o moomadi amena muidomo jaaide uaiya / doo­nari aama amena muidomo uiyano kaitade / iemo neida-zaibide kaitakadi / oki eeiño o yua moomadi amenamo jaaide uaiya dainadi / dika kue aama kaitadikemo baaiñe-del

15. / o moomadi iyemo nooide koróbeiya / doonari aama iyemo emode / baaiñe-

—Hijos, qué padre van a tener, si ustedes na­cieron de mi corva.

11. Fue entonces cuando Jitoma colocó en su propia corva al hermano, mas éste cayó hacia un lado. Entonces le preguntó a su madre:

—Madre, tú dijiste que éramos hijos de tu corva; sin embargo, al colocar a mi hermano en mi corva, él cayó a un lado. Cuéntame, ¿qué pasó con nuestro padre?

12. te.

—Tu padre fue mordido por una serpien-

—Fue entonces cuando puso a su hermano encima de una serpiente. Pero al no sufrir mordedura alguna dijo: —Madre, tú dijiste que nuestro padre fue mordido por una serpiente; sin embargo, al colocar a mi hermano encima de una, ésta no lo mordió.

13. —Tu padre prendió fuego y se cayó en él —dijo la madre. Prendió entonces fuego y co­locó a su hermano dentro de él; mas éste no lo quemó. —Madre, tú dijiste que nuestro padre fue de­vorado por las llamas; sin embargo, al colocar a mi hermano dentro del fuego, éste no lo consumió.

14. —Tu padre subió a la punta de un árbol y cayó. —Llevó entonces a su hermano a la punta de un árbol y lo empujó. Mas el hermano cayó a tierra de pie. —Madre, tú dijiste que nuestro padre cayó de lo alto de un árbol; sin embargo, mi hermano no murió cuando lo empujé desde la punta de un árbol.

15. —Tu padre, cuando se bañaba en el 'río, se ahogó.

Page 4: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

212 RELIGIÓN Y MITOLOGÍA DE LOS UITOTOS

de I moomadi míníkamo faífide díka eeiñodi koko yo­ñede dooita mootai eeiyi bei-yano daimeki jenode /

16. / iemo dañe aaitaki meeidoi etoño yiya yuaibite / ore jitokome amiko riara ofo-kuñodi kenodeza nakna ja-rarito ikomónei / ati amiko uibeiraina / kue aíno / amiko yirkkabiya izoi dañe uuizí yirk I doonari uuizí yirkde I ie meeino dañe minadakei-da Jizebeñodi ioimo uibeirai aite I afano imekimo jaizke /

17. / ieri moneiñena jifikue etoño yiyari ketajaide / keta­demo hite ookoyirki / hitedi jinona yite nauaimo ñaítedi I ie obide Jitomadi / iemo obikadi ñaite / ookoyüi doo­de I

18. / iemo aamadi mude uai duuiñena / oki aama míníka ofokuñodi mika yote ookoyüi daiya / koko rafuena yooia-kañe mooma faifiya rafuena I mikari ifogki yidanoñeiga I doonari Jitomadi yidanotc-mo baake ookoyirki /

19. / dañe ie meeiniano ke-tade meeidoi / ketademo hite etoño I meeidoi aafe ite raka-mimo domaizaíbide / ebirei domaizaibidedi jifikoreimo dañe jujuzaide /jinona juju-zaidedi yite jifikogi / yite-

Entonces sumergió a su hermano en el agua, mas éste no murió.

—¿Cómo murió nuestro padre, que la madre no nos lo ha contado? —se preguntaron y continuaron solos la búsqueda tras haber en­contrado aquel rastro de su padre.

16. Entonces el pájaro carpintero grande vol­vió a comer frutas de la chagra y la madre vi­no a avisar a sus hijos:

—Hijos, aquel pájaro está acabando con sus frutas. ¡Cácenlo mañana! Pero antes traigan los dardos para aplicarles el veneno. Ten­gan los ojos cerrados, así como ya lo han hecho —les dijo y ellos cerraron los ojos, en tanto que la madre, sentada, envenenaba los dardos en su vagina, para luego entregarlos a los hijos.

17. Al día siguiente, los dos hermanos, es­condidos, esperaban la llegada del pájaro car­pintero grande, pues se había comido los caimitos. Sin embargo, cuando estaban obser­vando la chagra, llegó el pájaro ookoyüi. In­mediatamente se puso a comer; cantaba mientras comía, jitoma le disparó y el pájaro, herido, exclamó: "\ookoyüi\"

18. Su canto no había cesado, cuando ManaF dejítoma llamó la atención de su hermano:

—¿Qué pájaro es éste? ¿Qué quiere decir con "ookoyiri"? ¿Será que nos quiere contar algo acerca de la muerte de nuestro padre? ¿For qué no le chupaste la cabeza? —Jitoma chupó su cabeza, pero el pájaro ookoyiri murió.

19. Después de haberle dado muerte conti­nuaban vigilando la chagra, cuando se acercó el pájaro carpintero grande y se prendió de un tronco en la parte alta de la chagra. Era bo­nito. Voló hacia los caimos, se posó en una ra­ma e inmediatamente comenzó a comer.

Page 5: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

SOL Y LUNA 213

koni jitomadi obide / eneje-beido obikadi nankmo uaide / kaiykkeide /

20. / Jitoma müiíkari kuena jararito / o mootai rfa rafue­na o yooitikeza kue ifogi yi-danoiri / ebe aama mooma faifiya rafue yooiteza ofoku­ño ifogi yidano / komkza ofokuño iñede / doonari Jito­madi ifogi kimake I fue ze-biñokeida jakonote / ino jakonogadi zegode /

21. / ore jitoma o moomadi Gaimo riga / iena o aaitaki yoñede amiko / jadi nooirei giyiki de nooizaiya aafekoni ite ragoimo / mikari o moo­tai miño oñedo / iemo amiko obizaiga okaina o aaitaki izaizaide nogo jereido / jinui uaizaidedi naimk ekajaide amiko obikana / jaa dooita fairiote Jitomadi /

22. / íe aafekoni daanomo kue jofodi ite / naayi amiko yooitikeza / kue juarei taai-keza I iedo naimk oomo yooikeza / o mootai obiya-kakí jofo jeniki züideza / ie abi aifoidi yiriide / iemo amiko uibeie kuiyano aaita-miko I jinona mefoitamiko / doonari etoño fakadogaza hi­te jofomo I

23. / niño mooma obiya-kaki züke / bie yote mooma yainamadi dooita obiyakai ote I ie zaai aamadi daakena kiraiyo maite Jizebeñona oki-yena / makno meiyomo ju-

jitoma disparó y en el mismo instante el pája­ro cayó gritando:

20. —Jitoma, ¿por qué me disparaste? Te con­taré cómo fue devorado tu padre. ¡Chúpame la cabeza! —Oye, hermano, el pájaro va a hablar de nuestro padre, ¡chúpale la cabeza! Él es un hombre, no un pájaro.

Jitoma, apretándole la cabeza, le abrió la boca y chupó el veneno, después de lo cual el pája­ro se mejoró.

21. —Oye, Jitoma, tu padre fue devorado por Gaimo. Esto no lo ha contado tu madre. Gaimo vive ahora allí arriba detrás del bañadero en el hueco de un árbol. ¿Por qué no vengas la muerte de tu padre? Los animales que uste­des cazan, tu madre los da de comer a Gaimo, en la olla en la que trae el agua. Ella lo ali­menta de lo que ustedes cazan. —Ya comprendo —respondió Jitoma.

22. —Mi casa queda encima de la de él, allá mismo. Pronto les avisaré tocando el magua­ré3; de esta manera les daré noticias de él. La cerbatana de tu padre se encuentra en la pa­red de la maloca, a su lado cuelga el veneno. En ese veneno sumerjan los dardos cuando los hayan afilado. ¡Vayan ya y miren! —dijo el pájaro carpintero grande y, así advertidos, los dos hermanos llegaron a la casa.

23. —¿Dónde estará la cerbatana de nuestro padre? Es ésta, de ella habló el amigo del pa­dre —dijo jitoma y la cogió.

Al mismo tiempo su hermano agarró un ma­nojo de hojas de yarumo para hacer creer a Gaimo que se trataba de Jizebeño, y metió en él

Page 6: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

'14 RELIGIÓN Y MITOLOGÍA DE LOS UITOTOS

kagi maite okaina dooyena Gaimo I

24. / inomona jaaide I nooi­rei aafe fakaduari jenode / ie­mo nooizaiyabüimo raodí aguide / bie yote etoñodi / je-taitoza I benomona obikeza / faibeyei menioita jeta jari­kina I doonari Manakejíto-ma jetade /

25. / jetademo Gaimodi ye­kaizaibide I yekaizaibidemo obide Jitomadi kimak anako-ni I done aamadi rao jetade / jetademo dañe yekaizaibke / yekaizaibidemo obide dañe / rubikeida naigoi jereimo ja-bijabikeide Gaimodi /

26. / ieri Manakejítomadi dañe modo gaíte / gaitemo yekaizaibke dañe /yekaizaibi­demo Gaimo komeki ijíkoni obide I

27. I obikadi abko naigoi jereimo jaaide / jaaidedi duuide I jino ñodade / ragei-do aizke / aizkedí amena muidomona Gaimo duukedí uaide / uaidedí jorozaide / ¿e Jitoma imeieki obiyakaido dutaikeide joroita baakemo /

28. / iekoni jikode Ñaikijo-dai naireki Foyíma naireki Gaimona kaimadedi / ino Ñaikijodai naireki Gaimo iyai ote Foyima naireki iyainki / ie meeino jitomadi Gaimo iziki kotade obidímk-di I aamadi omakai ote /

un nido de comején para que creyera que allí adentro había un animal.

24. Entonces tomaron camino arriba del ba­ñadero como el pájaro lo había indicado. Allí, en el sitio donde se baña la gente, colgaba el bejuco.

—Éste es el bejuco que mencionó el pájaro car­pintero. ¡Tira de él que yo disparo desde aquí; ten las hojas de yarumo y tira rápido! —dijo Ji­toma y Manakejítoma así lo hizo.

25. En el mismo instante Gaimo se asomó y jitoma le disparó en la parte baja del cuello. El hermano tiró nuevamente del bejuco. Gaimo se asomó y Jitoma le disparó de nuevo. Gaimo dio una vuelta y se revolcó dentro del tronco ahuecado.

26. Por eso Manakejítoma tiró otra vez del bejuco, Gaimo se asomó y Jitoma le disparó en el corazón.

27. Herido, Gaimo regresó a su guarida. Sus fuerzas flaqueaban. Salió de un salto y huyó por una rama, pero de la punta del árbol ca­yó, ya muy débil, al suelo en sus cuatro patas. Los dos hermanos lo tocaron con la cerbata­na: Gaimo había muerto, parado en sus cuatro patas.

28. La Gente Ñaikijodai4 y la Gente Foyima5

gritaban de alegría, pues Gaimo había muerto. Cogieron sus huesos mientras que Jitoma, quien le había disparado, le cortaba las quijadas y su hermano se apoderaba de la cola.

Page 7: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

SOL Y LUNA 215

29. / uano dañe hite jofomo I jaa eeiñodi ie ini koko meei-niari duiaide dooita imeiei doidoita yerana ite najeri okainaki tomikíñueí daane-na I atiano izirue yerke / yerkemo fikireide /

30. / iena aaitaki iyimona hitedi kakade / jaa biñe-na meeino nokaido obiyano jítaode aaitai riyena / iemo iyimona riide / eokeide / Gaimo izirue yerke / ieza ore ño jadi ino koko obika nokaidodi ite o riyeza dooita aaitaimo fakadote /jaa riye / kue juyiji ruikoyeza jínui uaidike dooita Jizebeñodi ie izaiyamk mefuaide /

31. / izirue yerfana jae ka-kadeza uainina dañe yoga nokaido ie izaiyamk Gaimo­mo uite / nokaido uitemo Gaimodi zekaide / ahí kdote dika kue jitokomedí kue ini meeinete doode / iküite Jize­beñodi /

32. / jaieide ini iiadí imk diga verizaide / ieza ini ria jitomo yoñede / ieri ie ini meeink meeinokoni iteza duenaite Gaimona / eokeide biya jofomo jizebeñodi / ji­nona jito meeineyena uibei­rai ioimo afano eeikobe anamo jizebeñodi zotade /

33. / ie zaai jito uaidote / ji-tokome kue orokoño ono / doodemo fairioñede Jitomadi

29. Luego regresaron a la casa.

—Nuestra madre se pondrá muy triste, pues­to que dimos muerte a su esposo —dec'an y repartían ambil a todos los animales y hormi­gas corcuchas (para que acabasen con el cadá­ver).

Ya en la casa, jitoma perforó los colmillos, lo cual producía un ruido especial.

30. A su regreso de la chagra la madre se percató de ese ruido. Antes de que regresara, ellos habían cazado un picón y lo tenían col­gado para que ella comiera. Llegó muy enoja­da pues sus hijos estaban perforando los colmillos de Gaimo. Ahora le dijeron:

—Nosotros cazamos un picón, aquí está para que comas. —Ya lo comeré, antes iré por agua para ma­durar la yuca —les contestó y fue a ver a su amante.

31. Puesto que hace rato escuchaba cómo perforaban los colmillos, llevó, sin pronunciar palabra, el picón del que le habían hablado donde Gaimo con quien vivía. Cuando llegó con el picón, Gaimo yacía muerto.

—Los atrevidos de mis hijos mataron a mi es­poso —dijo Jizebeño, llena de ira.

32. Tiempo atrás, cuando vivía jitoma, ella se acostaba con Gaimo, así que éste lo devoró, lo cual no les confesó a sus hijos. Por eso ahora que ellos habían dado muerte a su esposo, es­taba triste, y enojada regresó a la casa. Inme­diatamente envenenó un dardo en su vagina para matar a sus hijos y colocó la punta bajo la uña de su pie.

33. Enseguida los llamó:

—Hijos, ¡sáquenme la nigua!

Page 8: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

>16 RELIGIÓN Y MTTOLOGIA DE LOS UITOTOS

/ jitokome kue oroda ono / nihaiyi kue uai fairioñedo ji­tokome daidike / míníka kue uaiduadi / mooma faifiya ra­fuena kue yoñedo / iena kue yuaido dika kue uaiuaidodo dooita aaitai ikke jitomadi /

34. / ieri dañe Manaidejíto­ma oodi jfai kuena daa uairi-to j kue oroda ooiri /jü eeiño atike ooiri dooita aaitai diñe jaaide Manakejítomadí / ninomo taitake / kue eeiko-be anamo dooita jitomo yote / ieri aaitai eeiyi jokímo du-taikeida ote oroda / razko ekonote Manakejítoma / ekonotemo ie uuizímo faaizai-de uibeiraki / uibeirai taku-ñote /

35. / Manakejítoma ino ee­de I eeiño kue uuizímo oro-dadi fiide / mikari kue megkoto doode / mikari oki eeiño kue aamadi nifo o nibaika doode / eede Ma­nakejítomadí I daa eedemo monadi moneide I aama uite I manodemo naaiñede / daa eede /

36. / ieri mootai yainanimo inte jirue Buineizaimo / uuizí manotajaide / inomo uuizí jüdemo naaiñede / izi-reide /jibe uuizí mete /

37. / ten dañe ¡nena atke an / daa eede / ino jaziki mo-

jitoma no le contestó.

—Hijos, ¡sáquenme la nigua! ¿Por qué no me contestan?

Entonces jitoma regañó a su madre diciendo:

—¿Por qué te diriges a mí? No me has conta­do cómo murió nuestro padre. ¿O me lo vas a contar ahora, ya que me estás llamando?

34. Por eso ella volvió a decir:

—Manakejítoma, ¿estás tú también enojado conmigo? ¡Sácame la nigua! —Sí, madre, la sacaré —dijo Manaidejítoma, acercándose a ella. —¿Dónde te rasca? —Debajo de la uña del pie6 —le contestó.

Por eso Manakejítoma colocó el pie de su ma­dre sobre su rodilla y sacó la nigua haciendo una pequeña abertura con un palito, pero al hacer esta operación la punta del dardo se le clavó en el ojo. Fue realmente la punta de un dardo la que había sacado.

35. Manakejítoma se puso a llorar:

—Madre, ¡la nigua se reventó en mi ojo! ¿Por qué me engañaste? —Madre, ¿qué le hiciste a mi hermano? —pre­guntó ¡doma.

Manaidejítoma seguía llorando. Amaneció y todavía lloraba. Entonces Jitoma se llevó a su hermano. Le preparó un remedio pero no se mejoraba; seguía llorando.

36. Por eso lo llevó donde unos amigos de su padre, los Jirue ' Buineizai para que le curaran el ojo. Allí lo rezaron. Manakejítoma, sin em­bargo, no mejoraba; sentía mucho dolor. Ellos sólo lamieron el ojo.

37. Así que Jitoma llevó a su hermano, quien seguía llorando, otra vez a la casa, pero allí en

Page 9: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

SOL Y LUNA 217

todo aama uuizí manokoke I ie Kaniema nairei faaizai-yamo denode / giyikína uaikizadi hite Kaniyuyudí / imkmo riide Jitoma /

38. / minika o aamadi ñega dika eede / jü kue aamadi eeiño oroda ote uuizímo du-taja / nü atíke eroi dooita Kaniyuyudí Manakejítoma uuizí mefode / oki Jitoma nü o yua o eeiño oroda uuizímo fiiya /biedi o aama uuizímo itedi uibeirai dooita eiñode / ero bii / kkdo /

39. / amikoka o mooma rk miñona o eeiño ini Gaimo obidí / ie muidona inina duenaite / uibeirai eeikobe anamo afano faitade / iemo o aama megkote / ie orodana okkamíko / uibeirai jae kue eiñokaza o aamadi zegoite dooita Jitomamo Kaniyuyu yote /

40. / yuano uuizí manode nozekuena / iemona zegode Manakejítomadi / zegotaja miño Kaniyuyu jikade / ore ¡doma o aama uuizí kue zegotaja miñona kírigai ni-yano kue rkkuito uaikíza-dikeza / doonari ¡doma imeieki kírigai niyano ibade ie aama zegotaja miñona /

41. / inomona hite dañe imeiei jofomo / ino riide jofo­mo / imeiei aaitaki uaidote / jitokome bitamiko / jü

el monte logró curarlo: se encontraron con la Gente Kaniema*1 que había salido a barbas-quear. Detrás de ellos iba el anciano Kaniyuyu y Jitoma se le acercó.

38. —¿Qué pasó con tu hermano? ¿Por qué está llorando? —Mi hermano le sacó una nigua a mi madre, pero se le clavó en el ojo. —Déjame ver —dijo Kaniyuyu y examinó el ojo de Manakejítoma. —Jitoma, ¿dónde está la nigua de tu madre que, como tú dices, se reventó en el ojo? Lo que tu hermano tiene en el ojo es la punta de un dardo —dijo el anciano y la sacó—. ¡Míra­la! ¿La ves?

39. Ustedes, para vengar la muerte de su pa­dre, mataron a Gaimo, el esposo de su madre. Ella, afligida por la muerte de Gaimo, colocó la punta de un dardo envenenado bajo la uña de su pie, engañando así a tu hermano. Lo que ustedes tomaron por una nigua era la punta de un dardo, la acabo de sacar. Tu her­mano se curará —dijo Kaniyuyu a jitoma.

40. Enseguida le aplicó la hierba nozekue. Desde ese momento Manakejítoma sintió ali­vio y Kaniyuyu reclamó su pago:

—Oye, Jitoma, en recompensa por haber cura­do el ojo de tu hermano teje un canasto y pá­game con él, pues yo soy un hombre anciano.

Entonces ambos tejieron un canasto y se lo dieron en reconocimiento de la cura.

41. De allí regresaron a la casa. Cuando lle­garon, la madre los saludó.

—¿Llegaron, hijos? —Sí, ya llegamos. —¿Está curado mi hijo?

Page 10: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

RELIGIÓN Y MITOLOGÍA DE LOS UITOTOS

bitikoko / kue jitokomedi ze-• /

42. / mínikari iedi o jíkano-ga I meciruiñedo I o ini moo­ma ría muidona o ini koko obiyari aífoimo uibeirai ak-no. kue aama megkotodi / mikari jikanoga doode /

43. / inena biyano dañe Gaimo izirue nairikena ye­rke I iemo jifiziñodi imeiei jikodate / Gaimo izie doode / imeiei yote ¡izebeñomo /

44. / inomona jaaide aama diga I iemo nooirei fuemo-na imeiei jaaiyana kkita miriñodi uai botade / üio kue uuiri mooma rk rafuena o yooikeza / mínikari aayi mooma ramo jairiyana kue yooito jaiei mooma ría rafue­na kue yoñedodi dooita mi-riño ikke I

45. / ie daakena aaitaki muzefomo jínuie ote / jinuie ifakimo ote / jitokome kue uuiri I mínikari o uuitike doonakeida ikirite / aaitai ikide I iemo dañe miriñodi üio jaaiyamo kaiykde / üio kue uuiri doode /

46. / doodemo ¡doma imeieki kanikai faite mona-mo I dañe faigadi abko uai­de I uaidemo miriñodi üio kue faiye kanikai fafañodike ati kuefaairi dooita üio ono-ytmona kanikai uano faite / iedo jaaide / üio kue uuiri /

42. —¿Por qué lo preguntas? ¿No te da ver­güenza? Como nosotros matamos a tu esposo porque éste devoró a nuestro padre, engañas­te a mi hermano con un dardo envenenado. ¿Por qué preguntas?

43. Después de su llegada a la casa, conti­nuaron perforando en el patio los colmillos de Gaimo. En eso fueron sorprendidos por el pájaro jifiziño quien, descubriendo que se tra­taba de los colmillos de Gaimo, avisó a Jizebe­ño lo que estaban haciendo los dos hermanos.

44. Entonces ¡doma y su hermano se fueron. Su hermana, al ver que los dos se alejaban del bañadero, exclamó:

—Hermano, ¡llévame contigo y te contaré la historia de cómo fue devorado nuestro padre! —¿Por qué ahora quieres contamos esta his­toria y antes no me dijiste nada? —regañó Ji­toma a su hermana.

45. Al mismo tiempo la madre sacaba agua en una totuma de maraca y otra de castaña y dijo:

—Hijos, ¡llévenme! —¿Por qué te voy a llevar? —dijo Jitoma eno­jado, regañando a la madre. Cuando ya se iban, la hermana gritó de nuevo: —Hermano, ¡llévame!

46. Jitoma y su hermano lanzaban un retoño de caña brava al cielo, pero la caña volvía a caer al suelo.

—Hermano, yo soy la lanzadora de caña, dénmela, que yo la lanzo —dijo la hermana y les arrebató la caña de sus manos para luego lanzarla. Así subieron ellos.

Page 11: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

SOL Y LUNA 219

mínikari o uuitike / mooma faifiya rafuena kue yoñedo / iemo o uuitike / uufakañe-dike dooita aama if otate uie­kodo I

47. / ¿e gíyíkina aaitaki jinuie abinokeida uite / ino­mona jaaide Jitoma imeieki I giyikína aaitaki jaaide / jaaidemo Jitomadi abi jak-note I jitokome o abi ma-naino / kueka uzizaidi / kue iyari itamikodi / kue amiko uiñeni nibaiyi / kuena ikida-míko dooita aaitaki uaido-kana jaaide /

48. / ie monamo ieüeide / inomona Jitomadi abi jak-note I nia aaitaki ahí tooika-na uite / nk Jizebeño jinuidi keeide / keeiya daakena Jito­madi abi jaknote / nia kai­ykde I jitokome o abi manaino / kue iyari do / nibaiyi kue uiñedo / biiri / nibai o kaiyikaiyikabiya doo­de /

49. / doodedi nairikena abi jaknote Jitomadi / nia Jize­beño karitate Jitomadi / inomona kufikeida uaide uaikiñodi Jizebeñodi / jaa inomona tiberotaide / dazi-rie jurude / naiñeño k a k i füukona faaizaide / Jizebe­ño jebegki uzuna bajazaide I naiñeño jebeodi ruyaona faaizaíbide / amenamo ino feeide /

50. / taigoke Jitomadi / mo­namo riide I aamadi yageina omakai jítade / Manaidejíto-

—Hermano, ¡llévame! —¿Por qué he de llevarte, si no me contaste cómo murió nuestro padre? En tal caso te hu­biera llevado; ahora no lo quiero hacer —dijo ¡doma e hizo seguir a su hermano adelante.

47. Detrás de ellos subía la madre con gran cantidad de agua. Así subían los dos, segui­dos de la madre, cuando ¡doma comenzaba a emanar mucho calor

—Hijo, ¡cálmate, me estoy quemando! Yo les di la vida. ¿Cómo no me van a llevar? ¿Por qué me regañan? —decía la madre al subir.

48. Ya cerca al cielo, Jitoma emanaba más ca­lor y la madre subía echándose agua. Pero el agua se acabó y Jitoma se puso más caliente. Entonces ella gritó:

—Hijo, ¡cálmate! Yo te di la vida. ¿Por qué no me llevas? —Ven, ¿por qué gritas continuamente? —dijo Jitoma.

49. Y se tomó más caliente aún, quemando finalmente a Jizebeño. La vieja se soltó de la caña; se despedazó y sus partes cayeron a tie­rra. Sus piernas quedaron convertidas en el tubérculo firuido; su intestino grueso, en el be­juco uzu, y su intestino delgado quedó col­gando de los árboles como el bejuco ruyao.

50. Jitoma, quien se burlaba de ella, llegó al cielo. Su hermano se nuao de collar la cola de Gaimo; se adornó con ella señalando así la

Page 12: 8. jlFOMA IGAI SOL Y LUNA

RELIGIÓN Y MITOLOGLA DE LOS UITOTOS

madi iena fkrite jigadima riyena fkrite / ie meeino Ji­toma iedi Gaimo iziruena fkrite komk riyena akataye-na I

época propicia para cazar tapires. Jitoma, por su parte, se adornó con los colmillos de Gaimo para indicar cuándo se debe consumir carne humana9 .

Notas

1. Ver interpretación página 80 ss. [P]

2. Otro nombre para jaiyeniduma. [P]

3. Compárese con el ruido que produce el pájaro carpintero. [P]

4. Rana. (N. del T.)

5. Especie de pájaro. [P]

6. Lugar donde se introducen las niguas con mucha frecuencia. [P]

7. Renacuajo. (N. del T.)

8. Hormiga. (N. del T.)

9. "El halo de la luna es la cola de Gaimo; el halo del sol, el collar hecho de sus col­millos, de los colmillos de jaguar. Cuando se observa aquél, es la época de cazar ta­pires; cuando aparece éste, se debe dar muerte a los enemigos." [P]